Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZYGLĘDACZKA

Następne hasło: PRZYGLĘDCA »

PRZYGLĘDAĆ (24) vb impf

W inf przyględać (3) ConPiotr (2), GliczKsiąż, przyglądać (3) BierEz, Mącz, GostGosp; w pozostałych formach przygląd-.

Fleksja

indicativus
inf	przyglądać, przyględać
praes
	sg	pl
1	przyglądåm	przyglądåmy
2	przyglądåsz
3	przyglądå	przyglądają

praet
	sg		pl
2	m	-ś przyglądåł	m pers
3	m	przyglądåł	m pers	przyglądali
	f	przyglądała	m an
	n	przyglądało	subst

fut
	sg		pl
1	m	będę przyglądåł	m pers
3	m		m pers	przyględać będą

imperativus
	sg
2	przyglądåj

conditionalis
	sg		pl
3	m	by przyglądåł	m pers	by przyglądali
	f	by przyglądała	m an
	n		subst	by przyglądały

impersonalis
praet		przyglądåno
participia
part praes act		przyglądając

inf przyglądać, przyględać (5). ◊ praes 1 sg przyglądåm (1). ◊ [2 sg przyglądåsz.] ◊ 3 sg przyglądå (2). ◊ 1 pl przyglądåmy (1). ◊ 3 pl przyglądają (2). ◊ praet [2 sg m -ś przyglądåł.] ◊ 3 sg m przyglądåł (2). f przyglądała (2). n przyglądało (1). ◊ pl 3 m pers przyglądali (2). ◊ fut 1 sg m będę przyglądåł (1). ◊ 3 pl m pers przyględać będą (1). ◊ imp 2 sg przyglądåj (1). ◊ con [3 sg m by przyglądåł. f by przyglądała.] ◊ pl 3 m pers by przyglądali (1). [subst by przyglądały.] ◊ impers praet przyglądåno (1). ◊ part praes act przyglądając (1).

Sł stp: przyględać, Cn notuje, Linde XVI w. (sześć z niżej notowanych przykładów).

Znaczenia

1. Obserwować, zwracać pilną uwagę, zbierać informacje (3)
2. Doglądać, nadzorować (7)
- Przen (1)
- a. O funkcjach urzędowych (4)
3. Opiekować się, zajmować się kimś a. czymś, pielęgnować; pilnować, strzec od szkody (8)
- a. O opiece nad chorym (też zwierzęciem), kobietą w połogu (2)
4. Starać się, zabiegać o coś (1)
5. Zajmować się, mieć zamiłowanie; tu: uprawiać nierząd (2)
- W przen (1)
6. Przestrzegać, wypełniać, postępować zgodnie z czymś (3)
7. [Nalegać, wymuszać odpowiedź]

1. Obserwować, zwracać pilną uwagę, zbierać informacje; assistere Mącz; attendere, captare, habere in oculis, observare Cn (3):

[przyględać kogo: [Agamemnon prosił wszystkich Greków] náwięcey áby Hekthorá przyglądáłi [!]/ ták żeby go iedno iáko mogli poráźić á pobić HistTroj G6v.]

przyględać do czego (1): Cautus ero in credendo, Ták będę wierził yſz teſz przytym do wiary będę przyglądał. Mącz 42a.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Naprzod tylko prziglądáli yáko co ſpráwowano w rádzie niżli ye do rády brano Mącz 403c; [ListyZygmAug 1565/517].

[W połączeniu szeregowym: oznajmujesz nam, iż i teraz macasz, przyglądasz, posyłasz, dowiadujesz się u nieprzyjaciela kędyby się mogło co jemu ku szkodzie [...] zrobić. ListyZygmAug 1565/517.]

Szereg: »dowiadować się i przyględać« (1): A yego K. Mcz raczyl obyeczać [...] rozkazać ſię dowiadować y przygliędać zprawę Tureczką wyrozumiewayącz ConPiotr 31v. [Ponadto [w połączeniu szeregowym].]

2. Doglądać, nadzorować; advertere animum, agere, attendere, colere, observare Cn (7):

przyględać czego (2): V pánieyći go [posiłek] cżyniono [...]: Wielkąć piecżą o nim miáłá/ Bo go ſámá przyglądáłá. BierEz D3; BierRozm 22.

Przen [co (żywotne) czym] (1): Bog go [osła] polećił ſzewcowi/ Zle tám było nędznikowi: Bo mu máło ieſć dawano/ Y kijem go przyglądano. BierEz L2.

a. O funkcjach urzędowych (4):

przyględać [kogo], czego (2): y to tu wyznawam że Prokuratorowie ludzie ſą [...] potrzebni/ gdi ſámi ſpráwyedliwosći przyglądáyą GliczKsiąż N4v; Phil Q; [iż nie nam służeł [żupnik] [...], jeno przy tej służbie królewskiej naszej też soli przyglądał ListyZygmAug 1552/226; LorichKosz 147 (Linde); LustrMalb I 95; LustrRus I 24; Kthoremu [Kalkusowi] polećili [Grecy] vrząd nád ſłużbą nabożną/ áby iey był pilen/ á wieſzcży też przyglądał. HistTroj D7].

przyględać nad kim (1): a nad themy [zbrojnymi pachołkami] ktore duchowny wyprawiayą ſtharoſtowie. od Duchownych wybrany przyglendacz bendą. ConPiotr 31; [LustrMalb I 95; LustrRus I 24].

Ze zdaniem dopełnieniowym [aby] (1): Vrzędnik ma przyglądáć/ áby kárcżmy bez piwá nie bywáły GostGosp 136.

3. Opiekować się, zajmować się kimś a. czymś, pielęgnować; pilnować, strzec od szkody; custodire Vulg, Cn; attendere PolAnt; confovere Mącz; asservare, incubare, observare, servare Cn (8): Ezop nákupił wſzyſtkiego [do jedzenia]/ [...] A táko rzekąc prośił iey/ Miła páni trochę przygląday/ A pſu ſzkody dziáláć nie day. BierEz Ev; Confoveo, Przygrzewam/ Zywie/ Prziglądam. Mącz 135b; [Wokabul 1539 D4].

przyględać kogo (G po przeczeniu) (1): Dawid iż ſyná ſwego Abſoloná zmłodu nye przyglądał/ myał też ſnim wyele turleyą. GliczKsiąż F7v.

przyględać czego (2): BielKron 70; Neryne płácżliwa [...] Siedźi ná piaſcżyſtym brzegu Amphitry ſrogiey/ Trzody twoiey przyglądáiąc KlonŻal B3; [Leop 2.Reg 15/16 (Linde); BibRadz Eccli 7/24 (Linde); jeden bartnik, który lasów przygląda LustrRus I 101; RejestrBudGal 5, 7].

[przyglądać co: mátká mi roſkazałáłá przyględać/ wiſnie/ coś my wybieráli. [...] die mutter hath mir befolen zuͦſehen auftt dy kirſchen/ die wir haben auſzgelesen. Wokabul 1539 E3v.]

Zwrot: »dzieci (a. [dzieciątka]) (G) przyglądać« (1): A takći bych rad poſłużył [...]: Poleć mi dzieci przyglądáć/ Będęć ſie nimi opiekáć. BierEz Nv; [ktora [Maryja] [...] ſwoiego Dzieciątká przyglądáłá yáko y inſza Mátká LuterMalPos III 40].

a. O opiece nad chorym (też zwierzęciem), kobietą w połogu [kogo, [czego (żywotne)]] (2): SOcrates [...] od Kamiennika oycza á macierze, ktora ſzeſzciniedziałek przyglądała, Archelauſow vcżen był BielŻyw 44; ArtKanc V3; [Bociani [...] taką ſprawę maią/ że gdi ſię niektorzi ſnich ſtarzeią a ku mdłoſci przidą tedi ich młodſzi prziglądaią Ekonom m3].

[Zwrot: »przyglądać w chorobie«: Janowi, który nieboszczyka przyglądał w chorobie – gr 10 InwMieszcz 1559 nr 90.]

4. Starać się, zabiegać o coś (1):

Zwrot: »swoich pożytkow przyglądać« (1): Ignoratione alicuius in suam utilitatem abuti, W niewiádomośći cziyey ſwoych pożytkow prziglądáć. Mącz 511a.

5. Zajmować się, mieć zamiłowanie; tu: uprawiać nierząd [kogo, [czego] (G)] (2): áż ſie [franca] roſpłodziłá y rozmogłá v nas/ zwłaſzczá w tych kthorzy rádźi [...] niewiaſth przyglądáią. BielKron 399; [Człowiek, który nierządu przygląda [qui cubat in sinu eius] Leop Deut 28/54 (Linde)].

W przen (1): Yeſli [syn] ſnadź bárzo Wenuſá przygląda/ [ojciec] od nyego nyechay go oderwye/ á żonę mu nyech zrái. GliczKsiąż P2.

6. Przestrzegać, wypełniać, postępować zgodnie z czymś [czego] (3): Yeſliż ſie tedy kto vda w kápłáńſthwo/ yuż vrzędu ſwego ma przyględáć/ to co opiſano yeſt/ áby kápłan kożdy cżynił. GliczKsiąż O5, D8; [przyglądajże posługi, którąś przyjął [Vide ministerium quod accepisti], abyś ją wypełnił. Leop Col 4/17 (Linde)].

Szereg: »przyglądać i strzec« (1): Ieſztze teſz nie dla tego [kapłani są wybierani przez papieża]/ áby náukę prawdziwą [...] przepowiedáli/ ále áby vſtaw Papieżá Rzymſkiego pilnie przyglądáli y ſtrzegli KrowObr 119.

7. [Nalegać, wymuszać odpowiedź [komu aby]: Bo gdy pytamy ieśliby mogli zátáić/ coby vcżynili? nie pytamy iuż mogąli zátáić álbo nie? ále ich przypieramy á przyglądamy im/ áby nam powiedźieli/ ieśliby w nádźieię niekárnośći chćieli cżynić to wſzytko/ coby ſię im pożytecżno być widźiáło CiceroKosz 158.]

Synonimy: 1. baczyć, obaczać, patrzać, pozierać, przepatrować; 3. baczyć, czuć, dopatrować, dozierać, opatrować, patrzać, przestrzegać, strzec; 6. chować, pilnować, pełnić, strzec, zachowywać.

Formacje współrdzenne cf GLĘDAĆ.

Cf PRZYGLĄDAJĄCY

LWil