Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GADAĆ

Następne hasło: GADAJĄC »

GADAĆ SIĘ (56) vb impf

sie (40), się (16).

W inf gad- (9), gåd- (1); gad- : gåd- BielKron (2 : 1). ◊ W formach imp gåd- (2). ◊ W pozoslałych formach gåd- (38), gad- (1); gåd- : gad- Leop (2 : 1). ◊ Drugie a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

indicativus
inf	gadać się
praes
	sg	pl
1	gådåm się
2		gådåcie się
3	gådå się	gådają się

praet
	sg		pl
3	m	gådåł się	m pers	gådali się

fut
	sg		pl
1	m	będę się gadać	m pers	będziem się gadać

imperativus
	sg
3	niechåjże się gådå

conditionalis
	sg		pl
3	m	by się gådåł	m pers	by się gådali

inf gadać się (9). ◊ praes 1 sg gådåm się (2). ◊ 3 sg gådå się (2). ◊ 2 pl gådåcie się (1). ◊ 3 pl gådają się (5). ◊ praet 3 sg m gådåł się (14). ◊ 3 pl m pers gådali się (7). ◊ fut 1 sg m będę się gadać (1). ◊ 1 pl m pers będziem się gadać (1). ◊ imp 3 sg niechåjże się gådå (1). ◊ 1 du m pers gådåjwa się (2) March¹ A3, March³ T7v. ◊ con 3 sg m by się gådåł (2). ◊ 3 pl m pers by się gådali (1). ◊ part praes act gådając się (5).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w.

Znaczenia

1. Zadawać sobie wzajemnie zagadki lub przypowieści do rozwiązania i rozwiązywać je (3)
2. Dysputować, rozprawiać, rozważać; przekonywać, argumentować; prowadzić spór naukowy (49)
3. Spierać się (1)
4. Mówić, rozmawiać (3)

1. Zadawać sobie wzajemnie zagadki lub przypowieści do rozwiązania i rozwiązywać je (3): Sálomon rzekł. Słyſſałem iżeś wielomowny á chytry áczkolwies chłop á gruby/ przeto gadaywá ſye/ ya ciebie będę pytał: á tymi odpowieday. March¹ A3 [idem] March³ T7v.

gadać się z kim (1): Iezli krolu niemożeſz inż ſie ſemną gádáć/ tedyś inż zwyćiężon March³ Xv.

2. Dysputować, rozprawiać, rozważać; przekonywać, argumentować; prowadzić spór naukowy; disputare Mącz, Calag; questionem exercere Mącz (49): BierEz Rv; pomagaycie śirotce/ brońcie wdowy/ á przydzcie żądam á kárzcie mię (v Zydow ſtoi będzyem ſie gadáć) mowi Pan. BielKron 94; Powiedz mi w ktori ſpoſob korda pomykali Starzi Polacy/ kiedy ſłow pańſkich ſłuchali? Wierziſz ti/ że ſię wten czas miał ten wolą gadać? KochSat Bv; Nimium diu disputo, Názbyt ſie długo gadam. Mącz 247b, 84c; Diſputiren. Gádáć się/ et ſprzecżáć się. Disputare. Calag 133b; Y przyſtąpił ieden z Doktorow co ſłyſzał gdy ſię gadáli [qui audierat illos conquirentes]: á widząe że im dobrze odpowiedźiał/ ſpytał go ktore ieſt przednieyſze ze wſzech przykazánie? WujNT Mar 12/28.

gadać się o co (6): a ieſlić ktho co vcżyni około poſwarku wiáry/ muſiż zá dobre przyiąć/ bo ſie oni [Turcy] o wiárę nie gadáią iedno ręką cżynią BielKron 261v, 165v, 195; Mącz 14e; OrzQuin Mv. Cf »gadać się między sobą«.

gadać się z kim [w tym: z kim o czym (5)] (31): OpecŻyw 78; BielŻyw 46, 55; KromRozm I N3; zgromádzę wſzyſthkie národy/ y zwiodę ie do padołn Iozáffát: y będę ſie tám ſnim gádáć [et disceptabo cum eis] o ludu moim/ y o dziedziethwie moim Iſráelſkim Leop Ioel 3/2; [Pawel] Potym w Athenach z Philozophy ſie gáda Leop Act 17 arg, Act 17/17, 18; Chcelibyć Sztánkár w Polſzcze zacny/ niechayże on ſye s Kſyędzem Sárnickim [...] o wierze gada OrzList iv; ale po śmierći Konſtántego záſię przyzwan od Konſtáncyuſá [Aryjusz]/ áby ſie gadał przed nim z Alexándrem biſkupem. BielKron 155; O wiárę áby ſie ni ſkim nie gadáli/ tylko ręką o nie cżynili. BielKron 165v; W ten cżás gadáiąc ſie z pány o nieśmiertelnośći duſze/ ſkoro ſie nápił omdlał padł y vmárł zárázem. BielKron 356v, 93, 149, 155v, 160v, 164 (12); OrzQuin Aa3v; SkarŻyw 453; CzechEp 95, OtKanc C16v; WujNT Mar 8/11, Act 6/9, 9/29, 17/18. Cf gadać się z kim czym; z kim w czym.

gadać się z kim czym [= o czym] (1): Przeto nye bez przyczyny Tertullianus ſtáry doktor [...] nyedopuſſcza kácerzom odzywánya do piſmá ſwyętego/ áni chce áby ſye ſnimi kto piſmem S. gadał KromRozm I M3.

gadać się z kim w czym [= o czym] (1): [Aleksander] znimiż przez długi cżas mieſzkał w rozlicżnych mądroſciach ſie ſnimi gadaiąc BielŻyw 160.

gadać się o kim, o czym (11): BielŻyw 55; Także pánowye dworzánye [...]. A prżetćiwſſy kſyąſzki zá dwá álbo zá trzy groſſe/ albo też vſlyhawſfy yedno co ná byeſyedźye od drugyego tákże dwu groſſowego doktorá/ śmyele/ á vpornye o wyerze ſye gadaćye. KromRozm I Nv; Leop Ioel 3/2; OrzList iv; BielKron 206v, 356v; WujJud A4; Gadáią ſię [Disputant] o herbiech śláchectwá/ ktorzi od ſámey rzecży dáleko bywaią. ModrzBaz 61; WujNT Mar 9 arg, Luc 9 arg. Cf »spornie gadać się«.

W charakterystycznych połączeniach: gadać się długo, prostemi słowy, rozmaicie, rządnie, śmiele, upornie; gadać się o herbiech szlachectwa, o nieśmiertelność dusze (2), o przełożeństwie (przodkowaniu) (2), o pańskiej wieczerzy, o wierze (o wiarę) (4).

Zwroty: »[o co] gadać się miedzy sobą« (1): Y pytał ich: O co ſię gadaćie miedzy ſobą [Quid inter vos conquiritis] WujNT Mar 9/16[15].

»spornie gadać się [o czym]« (1): i niektory śię teſz o tym ſpornie gádáł/ ieſli by ten mógł ſprawiedliwośc vtracić i darow bożych odpaśc/ ktory by rás ięmi był obdarzon MurzHist O3v.

Szeregi: »dysputować, (a) gadać się« (2): Quaestionem exercere, Diſputować á gádáć ſie o yákie rzeczi. Mącz 14e, 333b.

»mowić i gadać się« (1): Y mowił z Pogány/ y gadał ſię z Greki [Loquebatur quoque gentibus, et disputabat cum Craecis] WujNT Act 9/29.

»ani pisać, ani się gadać« (1): w którégo [Arystotelesa] Szkole kto nie bywał/ rádzę áby o rzeczách wielkich/ trudnych/ itéż ſkrytych/ áni mawiał/ áni piſał/ áni ſye o nie gadał OrzQuin Mv.

3. Spierać się [o co] (1): A gdy [Solon] na ſmierć leżał wzniłła [!] ieſt miedźi iego przijaciołmi ktorzy pzy [!] nim byli nieſtwornoſć o nie iaką gadkę on ſtego był barzo zaſmuczon, y pytali go cżemu by był tak ſmucien, odpowiedział, dokąd nie porozumiem ocż ſie gadacie, nieumre BielŻyw 9.

4. Mówić, rozmawiać (3):

gadać się z kim (2): Ryś z liſzką niegdy ſie gadał/ Sláchectwem ſie iey przekłádał BierEz I2v. Cf Zwrot.

gadać się o czym (1): BibRadz Mar 8/17 cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Ale gdy poznał Iezus/ rzekł im/ O czymże ſię gadaćie że nie maćie chlebá [Quid cogitatis, quia panes non habetis]? BibRadz Mar 8/17.

Zwrot: »sam się z sobą gadać« (1): Potym Ezop gdy ze ſná wſtał/ Sam ſie z ſobą táko gadał: Bárzoć mi ſie dobrze ſniło/ Day to Boże by ták było. BierEz A3v.

Synonimy: 2. dyskurować, dysputować, rozprawiać, rozważać, rozwodzić się; 3. sprzeczać się; 4. goworzyć, mowić, rozmawiać.

Formacje współrdzenne: dogadać się, nagadać się, rozgadać się, wzgadać się, zagadać się, zgadać się.

Cf GADAJĄCY SIĘ