Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: BRZMIĄCY

Następne hasło: BRZMIENIE »

BRZMIEĆ (192) vb impf

brzmieć (191), brznieć (1) PatKaz II.

-eć (1) JanNKarKoch, -éć (1) KochPs.

Fleksja

indicativus
inf	brzmieć
praes
	sg	pl
1	brzmię
3	brzmi	brzmią

praet
	sg		pl
3	m	brzmiåł	m pers
	f	brzmiała	m an
	n	brzmiało	subst	brzmiały

fut
	sg		pl
3	m		m pers	będą brzmi(e)ć
	f	będzie brzmiała	m an
	n	brzmi(e)ć będzie	subst	będą brzmi(e)ć, brzmiéć będą, będą brzmiały

imperativus
	sg	pl
3	niech(aj) brzmi	niechajże brzmią

conditionalis
	sg		pl
3	m	by brzmiåł	m pers
	f	by brzmiała	m an
	n	by brzmiało	subst	by brzmiały

inf brzmieć (25); -eć (1) JanNKarKoch, -(e)ć (24). ◊ praes 1 sg brzmię (20). ◊ 3 sg brzmi (64). ◊ 3 pl brzmią (45). ◊ praet 3 sg m brzmiåł (3). f brzmiała (6). n brzmiało (2). ◊ 3 pl subst brzmiały (5). ◊ fut 3 sg f będzie brzmiała (1). n brzmi(e)ć będzie (1). ◊ 3 pl m pers będą brzmi(e)ć (1). subst będą brzmi(e)ć (2) BielKron, brzmiéć będą (1) KochPs, będą brzmiały (1) BibRadz. ◊ imp 3 sg niech(aj) brzmi (6). ◊ 3 pl niechajże brzmią (1). ◊ con 3 sg m by brzmiåł (1). f by brzmiała (1). n by brzmiało (2). ◊ 3 pl subst by brzmiały (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Wydawać lub odbijać rozmaite dźwięki (o źródłach lub rezonatorach dźwięków) (37)
2. Rozlegać się, dźwięczeć; być wymawianym, słyszanym (o wytworach dźwiękowych) (72)
- a. O głosie ludzkim w ogóle (68)
  - α. O poszczególnych językach i ich elementach (15)
- b. O różnych innych zjawiskach dźwiękowych (4)
3. O treści i znaczeniu wypowiedzi i wyrazów (48)
4. Słynąć, mieć rozgłos (12)
5. Sławić, chwalić, opiewać (3)
*** Bez wystarczającego kontekstu (20)

1. Wydawać lub odbijać rozmaite dźwięki (o źródłach lub rezonatorach dźwięków); sonare Mącz, Vulg, Cn; clangere Mącz, Vulg; concrepare, percrepare, personare Mącz, Cn; resonare, tinnire Vulg, Cn; resultare Mącz; dare sonitum Vulg; consonare, increpare, reboare, recinere, recrepare, sonos efficere, fundere, reddere, tonare, tintinnire Cn (37): HistAl H7v; Będą brzmieć narodowie [sonabunt populi] iáko huk wod zbieráiących Leop Is 17/13, Ex 19/13; BibRadz Is 17/12, Eccli 45/10[11]; Oto ia vcżynię ſłowo w Izráelu/ ktorego gdy kto ſłucháć będzye/ będą brzmieć obie vſzy iego [Vulg: tinnient ambae aures eius 1.Reg 3/11] BielKron 62v, 62v; Sonare pingve et peregrinum dicuntur rudes Poétae, Grubo brzmieć/ nie wygárbowány yęzyk mieć. Mącz 402a, 55c, 68b [2 r.], 365c, 402a, 489b; Brzmiał Koſcioł/ Fiat/ Fiat/ gdy z nich wołał káżdy StryjWjaz C3, B2v, B4v, C4; Brzmią lutnie/ brzmią piſzczałki KochPs 98; Krzyk/ huk rożnych ięzykow/ broń z zbroią brzmi wſzędzie StryjKron 642, 702; GrochKal 18; RybGęśli B, B3v; PaxLiz E3v.

brzmieć z czego: pothim ſmokowie [...] y wężowie pocżęli ſie kwápić ku iezioru z wielkim xykánim/ ták iż oná wſzytká ziemiá s xykánia ich brzmiáła HistAl H6.

brzmieć przeciwko komu (2): Leop 2.Par 13/12; á Kápłáni iego [Boga] y trąby głośne będą brzmiáły przećiwko wam [et sacerdotes eius et tubae vociferationis ad taratantarizandum contra vos] BibRadz 2.Par 13/12.

brzmieć czym (2): tamo brzmią organy ſlodkimi gloſy OpecŻyw 3v. Cf Przysłowie.

Przysłowie: Wolnośćią drudzy zową/ Gdy glozn nie brzmi okową RybGęśli C4.

Zwrot: »brzmieć w uszoch« (2): A ták tá ſtráſzliwa trąbá ſłuſznieby nam miáłá vſtáwicżnie brzmieć w vſzoch náſzych RejAp 74; RejPos 82v.

Szereg: »brzmieć i nauczać«: á cżćićie tego świętego/ ktory wkośćiele brzmi/ y náucżá SkarŻyw 454.

W przen (3): Iáko inſtrument głupye náſtroiony/ Muśi ſzpetnie brzmieć/ tákże łeb ſzalony. RejZwierc 214v; Głoſniey też Flákce lirá ſtokroć twoiá brzmiáłá/ Gdy ſie v Mecenaſá wdzięcżną być poznáłá. StryjWjaz A2v.

Zwrot: »brzmieć jako srebro«: Abowiem Nauką bożą koſcioł brzmi iako ſrebro WróbŻołt V8.

2. Rozlegać się, dźwięczeć; być wymawianym, słyszanym (o wytworach dźwiękowych); sonare Mącz, Vulg, Cn; resonare Vulg, Cn; consonare, personare, reboare, tinnire, tintinnire, tonare Cn (72):

a. O głosie ludzkim w ogóle (68): GliczKsiąż L; Leop *B2v; niekaſzdy głos/ ale tylko ten ktory dobrze brzmi/ dobrą melodią cżyni KwiatKsiąż I3; Mącz 281a, 402a; A záſię brzmiał niezgodliwy krzyk nieprzyiaćioł BudBib Sap 18/10; StryjKron 702; Táka teraz po wielkim brzmi páłacu mowá. SzarzRyt D3v.

brzmieć od kogo (2): RejAp 50; Abowiem od was nie tylko brzmiáło ſłowo w Mácedoniey y w Achaiiey BibRadz 1.Thess 1/8.

Zwroty: »brzmieć jako dzwonek« [szyk zmienny] (2): OrzRozm Q4; Ięzyk nagorſzy y nalepſzy cżłonek/ Nacż gi obroćiſz tám brzmi iáko dzwonek. RejZwierc 215v.

»brzmieć z ust«: Co też zacnie brzmiáło z vſt Páńſkich RejPosRozpr cv.

W przen (40): RejPs 71v; że we wſzech kośćielech po wſzem świećie nie inſza iedno tylko Apoſtolſka wiárá y náuka brzmiałá. GrzegRóżn H; SarnUzn G5 [2 r.]; RejAp 6v; ſtąd ná wſzyſtki ſtrony Brzmi głos twéy chwały niezáſtánowiony. KochPs 30; SkarŻyw A2; A pokóy dobréy woléy ludźiem niech brzmi wſzędźie. SiebRozmyśl F4v; Niech w tym kośćiele brzmi vſtáwiczna muzyká weſela duchownego/ chwały Bożey y wzdychánia do Chryſtuſá. SkarKaz 457a.

Zwroty: »brzmieć jako dzwonek«: Ktory [fałsz] záwżdy głośno brzmi iáko dzwonek w worze RejWiz 2v.

»brzmieć w sercu«: y niemogę zámilczeć/ co vſtáwicznie brzmi w ſercu moim OrzRozm G2.

»brzmieć w uszoch, w uszach, w uszu, do uszu« [szyk zmienny] = trwać w pamięci (28): KrowObr 213; Leop Cant 2/14; O iáwnieſz nam brzmi po ty cżáſy do vſzu náſzych thá ſwięta rádá iego RejAp 44v, BB, 5v, 11v, 22, 61v; A dla tego ty ſłowá tu ſą ná pocżątku nam wſpomienione/ ktoreby vſtáwicżnie iáko trąbá w vſzoch náſzych brzmieć miáły. RejPos 190v, 95, 104v, 108, 276, 321 (14); RejZwierc 261; Imo to/ záwżdy brzmi około vchá Dobra otuchá. KochPs 20, 202; BielSen 11; GórnTroas 69; LatHar 79. Cf »brzmieć a krzyczeć«.

»w uściech brzmieć«: W uśćiech ich [heretyków] Chryſtus/ Evángelia/ y piſmo brzmi: á w ſkutkách ich/ ſwowolność y ćieleſność SkarŻyw 59.

Szereg: »brzmieć a krzyczeć«: on głos wołáiący vſtháwicżnie brzmi á krzycży w vſzoch náſzych: Stroycie pokutę RejPos 276.

α. O poszczególnych językach i ich elementach (15): niewiem iáko tho w Polſkim ięzyku brzmieć będzie. KochOdpr A2; SkarŻyw 195; iák brzmi polſka mowá. KołakSzczęśl Dv; JanNKar E2, Fv, F2, F2v [2 r.], F4v; bo iuƶ inacey/ s/ bŗmi/ niſzli/ c JanNKarKoch F3, F3, G2 [2 r.], G3; W ięzyku/ powiáda/ Słowiáńſkim/ ten dźwięk ca/ ſcha/ ſcá/ brzmi naiwięcéy. JanNKarOrz F3.

b. O różnych innych zjawiskach dźwiękowych (4): Tárátántárá wſzędzie brzmi/ á echo krzycży StryjWjaz B3v.

Zwroty: »w uchu brzmieć« [szyk zmienny] (3): SienLek 71v; RejPos 194; Zadna Muſiká/ żadna pieśń przy bieśiedźie Wdźięczniéy mu w vehu nie brzmi/ iáko bluźnienié Przećiw pánu KochPs 15. Cf Szereg.

Szereg: »brzmieć, zwięczeć albo szumieć«: Ale gdy wvchu brzmi/ zwięczy álbo ſzumi: Lipieniowe ſádło tám ćiepło wley SienLek 71v.

3. O treści i znaczeniu wypowiedzi i wyrazów (48):

a. Głosić, mówić, obwieszczać; zawierać określoną treść; loqui, praescribere, habere (continere) sententiam Cn (20): Pátrzże yáko ſye ſtym zgadza Confeſſio Auguſtyná/ ktora ták brzmi KromRozm I G3v; Ale iáko dawno brzmią/ ſtáre przypowieśći/ Przedſię ná cienkiey nići/ ten rozum niewieśći. RejZwierz 49v; KwiatKsiąż F2; BiałKat 23v; Bo ták brzmią ſłowá: Bierzćie/ iedzćie. WujJudConf 241v; BudNT dv przedm; SkarJedn 300, 338; á ſwé wſzytki ſpráwy Ták ſpráwuy/ iáko páńſkie brzmią vſtáwy KochPs 54, 59; ktoreż tho stronie obie, iak Decret Ie^go Msci brzmial przed prawem naſzym na wielki piątek stanąwſzy ZapKościer 8, 17v, 21, 78v; SarnStat 216.

brzmieć co (1): Onyć to dwá zakony/ coby nam [biskupi] brzmieć mieli/ Vſtáwicżnie/ kiedyby/ prawdę mowić chcieli. RejZwierz 104.

Frazy: »jako słowo brzmi, jako słow(k)a brzmią« (4): począta yeſt ta myla panna w oczczu y matcze ycy yako ſlowka zalozone brznyą począlam ſyą w zyuoczye mey matky PatKaz II 21; Wyárá ſámá przez ſye bez wſſech vczynkow/ yáko tu ſlowo boże brzmi/ zbawya nas KromRozm I [H3], Mv; że nie inſzego ćiáłá zá pokarm nam dał vżywáć iedno tego/ ktore wydał zá nas ná śmierć/ iáko to ſłowá brzmią iego WujJudConf 255.

b. Oznaczać, znaczyć; sonare Mącz [co] (25): Sono [...] Aliquando idem quod significare, quid aliud sonant Evangelia, Co ynſzego brzmią álbo známionuyą. Mącz 402a; Ale Grecſkie ſłowá dáleko inſzą rżecż brzmią/ to ieſt właſnie przekładaiąc. BudBib C2; Bo imię kośćielne nie brzmi rozerwánia ále ziednocżenie. SkarŻyw 92.

α. Oznaczać, znaczyć dosłownie, literalnie (22): GrzegRóżn H3; Bo to ieſt [...] obycżay piſánia Táiemnic w ięzyku żydowſkim/ gdzie iną rzecż brzmią ſłowá/ á ina ſie rzecż przez nie znácży SarnUzn C7v.

Frazy: »jako słowa brzmią« (4): Nye ták to ma być proſto rozumiano / yáko ſlowá brzmyą. KromRozm I M2; Drugye ták ſye też rozumye yáko ſlowá brzmyą/ ále nád to ma iny wykład duchowny KromRozm II m4v, m4v; CzechRozm 25.

»jako (słowa listy itp. same) w sobie brzmią« (16): KromRozm II 1v; Liſty ná dożywoćie przes nas dáne ták iáko w ſobie brzmią káżdemu záchowamy. UstPraw H2, H2; BielKron 206v; Ad literam, Iáko słowá ſámy w ſobie brzmią. Mącz 3b, 7a; RejAp BB6; ktorych ſłow żaden nie rozumie iáko ſámy w ſobie brzmią/ iákoby nam odćináć kazał cżłonki ciáłá náſzego. RejPosWstaw [110²]v; A to imę [!] Heneti/ iáko w ſobie brzmi rozumie ſie po Hebreiſku tułáiący StryjKron 21; CzechEp 140; SarnStat 13, 52, 84, 99, 327, 765. Cf Szeregi.

Szeregi: »brzmieć i być napisanym« (4): PRzywileie poſpolité y oſobliwé/ niemáią bydź wykłádániém iákim ná inné rozumienié obracáné/ iedno ná to/ iáko w ſobie brzmią/ y ták iáko w ſobie ſą nápiſáné [in alium quam sonant sensum verti JanStat 103] SarnStat 52 [idem] 99, 327, 765.

»brzmieć i obmawiać«: STátut Królá Alexándrá Stryiá náſzégo ták ij wykłádáć y rozumieć náyduiemy/ iáko ſłowá tego Státutu ſámé w ſobie brzmią/ y obmawiáią SarnStat 84.

c. Nazywać się, być nazywanym, być wyrażanym; cluere Cn (3): KromRozm III I2; (marg) Bogowie pogáńſcy cudnie brzmią. (‒) Báál/ pánuiącego znácży/ Moloch Kroluiącego GrzegRóżn I4 marg; przeto muśiáłem niegdzie rzecż rzecżą/ nie licząc ſłow/ wyráżáć/ a przedſię ná kraiu znácżyłem/ iáko właſnie ona rzecż brzmi w Ebreyſkiem ięzyku. BudBib b3v.

4. Słynąć, mieć rozgłos; cluere Cn (12): wſtyd raż obrażony Naprawion iuż być nie może a brzmi na wſze ſtrony RejJóz Fv; RejWiz 99v, 100v; A ſławá y zła y dobra ieſth bárzo głośny dzwon/ á brzmi ná wſzytki ſtrony ſzyroko. RejZwierc 36v; Imię twé święté niechay brzmi wſzędźie/ Niechay twéy chwały swiát pełen będźie. KochPs 106, 215; SkarKaz 578b.

brzmieć czym: ktory [Plato] w Atenach był Miſtrzem/ á záwołánym y dużym/ y ktorego náuką one Kollegia á ſkoły Acádemie rzecżone brzmiáły Leop *B2.

Zwroty: »brzmieć w uszach« [szyk zmienny] (3): KochPs 144; KochTarn 75; Kśiążąt/ Krolow/ Monárchow/[...] Mędrcow z przymioty ſwemi/ w niczym nie vbyło. Brzmią práwie świeżo w vſzách/ y podźiś dźień wſzędzie. PaxLiz A3.

»w uściech brzmieć«: [pamięć królów polskich] w vśćiech ludzkich záwżdy brzmi [per ora ac sermones hominum fertur]/ y nápotym nigdv niebędźie zámilcżána. ModrzBaz [16].

5. Sławić, chwalić, opiewać; tonare laudes Mącz [kogo, co] (3): Tonare laudes alicuius, Wyſoko kogo wychwaláć/ brzmieć cziye chwały. Mącz 458b; CIebie/ o boże niezmierzony/ Brzmiéć będą moię wdźięczné ſtrony. KochPs 150, 103.

*** Bez wystarczającego kontekstu (20): Discrepo, Nieyednáko brzmię/ Niezgadzam ſie Mącz 68b, 68b, 235b, 402b [4 r.], 456b, 458b; Calag 405b; Clango ‒ Brzmię. Calep 203a, 9a, 57a, 106a, 199b, 523b (10).

Synonimy: 1. bęczeć, brzęczeć, brzękać, dźwięczeć, zwonić; 2. dźwięczeć, rozlegać się, zwonić; b. chełścieć; 3. a. obmawiać, opiewać; b. znamionować; 4. słynąć; 5. rozsławiać, wychwalać.

Formacja pochodna: zabrzmieć.

Cf BRZMIĄCY, BRZMIENIE, SŁODKOBRZMIĄCY, STRASZNOBRZMIĄCY