[zaloguj się]
[pdf]

KLĄTWA (238) sb f

klątwa (146), klątew (7), klątwa a. klątew (85); klątwa : klątew OrzRozm (1 : 6), BielKron (9 : 1). [Za postaci wątpliwe uznano przypadki zależne z tekstów, w których nie ma zaświadczonej pewnej odmianki (N i A sg) lub występują obie pewne odmianki. Przypadki zależne z teksów, gdzie występuje jedna pewna odmianka, zostały pod nią podciągnięte.]

e prawdopodobnie jasne (tak e ruchome).

sg N klątwa (35), klątew (4). ◊ G klątwy (45). ◊ D klątwie (1). ◊ A klątwę (35), klątew (3). ◊ I klątwą (30) [w tym: -a (1)]. ◊ L klątwie (21). ◊ pl N klątwy (11). ◊ G klątew (7), klątw (3); klątew Prot, RejAp, WujJudConf, NiemObr, ArtKanc, SkarKazSej; klątw SarnStat (2); klątew : klątw Mącz (1 : 1). ◊ D klątwåm (3). ◊ A klątwy (22). ◊ I klątwami (14); -ami (12), -(a)mi (2). ◊ L klątwach (3). ◊ G sg a. A pl klątwy (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Złorzeczenie i jego skutki w postaci niepowodzenia, nieszczęścia itp.; maledictum Mącz, Cn; deprecatio, exsecratio, imprecatio (in malum) Mącz; detestatio, maledictio Cn (27): Maledictum, Klątwá/ przeklinánie/ złe słowo. Mącz 87d; Non meritus sum tam diram imprecationem, Nie zásłużyłemći tákich okrutnych klątw. Mącz 320c, 320c [2 r.], 341d; RejAp 10v, 179; Bodayżeś ſie ty thu do ſmierći nie wroćił. Gdy tho vſłyſzał pan Boiánowſki/ hnet ſie wroćił/ y poznawſzy vbogiego/ ktory ſie bał rázow zá tákową klątwę/ rzekł mu GórnDworz Q8; Niechżeć mu iedno życży żywotá długiego/ Nie może więtſza klątwá iuż być ná tákiego. HistLan E4v; KochPieś 21; ActReg 131.

kłątwa czyja [w tym: ai poss (6), G sb (1), od + G ai (1) ] (8): prośił Páná Bogá áby zámknął niebo áby deſzcż nie był/ według klątwy Moiżeſzowey. BielKron 84; NiemObr 5; ArtKanc 120. Cf Wyrażenie.

W połączeniu szeregowym (1): Y cżemuſz ſię lękamy od złych vrągánia/ klątew, krzykow hániebnych, y kácerzowánia? ArtKanc 120.

W przeciwstawieniu: »ofiara ... klątwą« (1): Skoro ty iedno z Kośćiołá wynidźieſz/ hnet sſtawa ſye twoiá wiárá/ niewiárą: ofiárá/ klątwą: Kápłan/ bluźniérzem OrzQuin 13.

W charakterystyczych połączeniach: klątwa Mojżeszowa, wielka; klątwę przywodzić, uczynić, zasłużyć; klątwą zagrozić; lękać się klątwy.

Zwroty: »być w klątwie« (1): Ieſli ktho nie robi/ niechay nie ye. A gdyſz to iáwnie widziemy/ iż Mniſzy nic nierobią iedno proznuiąc w klaſſtorzech ſiedzą/ y dármo chleb iedzą: Są tedy w klątwie Bożey KrowObr 140.

»dać klątwę [na kogo]« (1): Tedy da Iehowá Bog twoy wſzytkie klątwy [Et dabit Dominus Deus tuus omnes maledictiones] te ná nieprzyiaćioły twe BudBib Deut 30/7.

»klątwę kłaść« (1): bo gdy kto komu czo nieſłuſznego cżyni ſam na ſię klątwę kładzie. BielŻyw 88.

Wyrażenie: »klątwa boża« (5): KrowObr 140; A iż klątew Boża nád nim [sejmem] ieſt/ prze ktorą Polſka Koroná ginie. OrzRozm A, Bv, D; iedno iże Kśięſtwo/ rzecz ieſt brzydliwa/ y náturze człowieczéy przećiwna/ itéż klątwy Bożey pełna. OrzQuin Q.
Szeregi: »anatema to jest klątew« (1): A ten Seym/ o ktorym śpiewaćie [...] nic z niego dobrego nie będźie/ gdyż ieſt iáwne Anatema, to ieſt klątew Boża nád nim OrzRozm Bv.

»klątwa a narzekanie« (1): Potym klątwy á nárzekánia vcżynili/ iáko obycżay mieli ná Ceſárzá y od niego przełożone. BielKron 146.

»klątwa i nieszczęście« (1): Podobnym ſpoſobem Dawid Prorok/ wſzytkie klątwy y nieſzcżeśćia przywodźi ná tych ktorzy bez miłosierdźia vbogich ludźi nędzą y vćiſkáią. PowodPr 69.

»klątwa i złorzeczeństwo« (1): Te tedy klątwy y złorzecżeńſtwa X. Powodowſkiego/ w ſercách náſzych wdźięcżną melodią ſpráwuią NiemObr 5.

a. Ktoś przeklęty (3): y to Piątno Cynkowé hániebné/ iáko złoczyńcá zá Polſkę też nośił/ sſtawſzy ſye zá nas klątwą ná Krzyżu. OrzQuin N2.
Wyrażenie: »klątwa boża« (2): y vśiędę tu przed tobą/ ábym ſłyſzał od ćiebie/ przecz thák źle tuſzyſz temu Seymowi/ álbo przecz go klątwą Bożą być zowieſz? OrzRozm Bv; OrzQuin E3v.
2. Wyłączenie ze społeczności religijnej (głównie w odniesieniu do Kościoła katolickiego), anatema, ekskomunika, interdykt; anathema Mymer1, Cn; excommunicatio, exclusio a. separatio a communi consuetudine catholicorum, exsecratio (maior), interdictum commercii et victus, dira proscriptio ab Ecclesia Cn (201): Anathema. Ban. Klątwa. Mymer1 11v; SeklWyzn d2 [2 r.]; SeklKat A4v; KromRozm I I3v; MurzNT 88v; KromRozm II 14v [2 r.]; Táki [zbieg kapłaniec] iż porządnje oſwyęcon álbo ſtáwjon yeſt lubo ſye od yednoſci yednego/ ſwyętego/ powſſechnego/ y ápoſtolſkyego koſcyołá oderwye/ álbo też klątwą odćyęt będźye/ nye tráći mocy y władzey vrzędu ſwego KromRozm III K8v; RejWiz 58v; niema nie innego wiedźieć Kápłan w ſrogośći ſwey nád klątew. OrzRozm H4v, H4v; BielKron 185, 363, 371, 374; GrzegRóżn I4v; Prot B2; Sumnienie/ káznodźieie/ piſmo/ zá nic mamy. Klątwá/ dźiećinſka grozá. LeovPrzepSamb b4v; RejAp 144v; RejPos 178v; RejZwierc 192v; WujJudConf 156v; SkarŻyw 293, 413, 414 marg; StryjKron 587; że wſzytkie te/ ktorzyby powinnych dźieśięćin ábo nie oddawáli/ ábo do oddawánia ich przeſzkadzáli/ każe od kośćielney iednośći/ y Sákrámentow Páńſkich vcżeſtnictwá/ klątwą odłącżyć. LatHar 129; WujNT 76 [2 r.], 310, 416 [2 r.], 588, 664, 722 marg, Zzzzz2 [5 r.]; Kto vłápi/ náiedźie/ opánuie dobrá kośćielné/ Klątwam ma bydź poddan. SarnStat 897 marg, 221, 224 [2 r.], 225 [3 r.], 899, 1309; PowodPr 25; Ofiáry nie czynić á P. Bogu nie dáwáć/ wielka klątwá y nieſzczęśćie. SkarKaz 315b marg, 315b [2 r.], 422a; SkarKazSej 703b.

klątwa czego [= za co] (1): Klątwá proſta Contumáciiéy. SarnStat 224.

klątwa przeciw(ko) komu (2): Vſtáwił Synod ná biſkupy/ ná ktorym potwirdził klątwy Grzegorzá Papieżá przećiw Gilbertowi BielKron 177v; NiemObr 168.

klątwa na kogo, na co (5): Tákże ći dwá Popieżowie [!] ná ſię klątwy ſłáli. BielKron 187v, 155v, 183v; y wyrzekwſzy ſłowa klątwy na chleb/ wnetże ſię chleb on zſtał cżarny iáko wągl y ſpalony SkarŻyw 414; Klątwy ná poddáne o dzieśięćinę ktorą Pan pobrał. SkarKaz 422a marg.

klątwa o co (7): OpecŻyw 3v; PIus Papież [...] vſtáwił klątwy o kościelne rzecży gwałtownie bráne/ to ieſt/ o dzyeſięćiny/ o przeſládowánie kápłáńſkie/ y o ine. BielKron 150, 177v, 180; SkarŻyw 414; SarnStat 1269; SkarKaz 422a marg.

klątwa czyja [= rzucona lub ustanowiona przez kogo] [w tym: ai poss (23), G sb i pron (7), pron poss (4), od + G sb (4)] (38): Diar 72; że prze tę przyczynę Duchowne Práwo klątew Sądu ſwego názywa Medicinalem Excommunicationem OrzRozm I; BielKron 177v, 186; RejAp 114; gdy ten liſt klątwy tey moiey przedcżćićie/ ſkázuię áby táki ſwoię doſtoyność ſtráćił. SkarJedn 132, 131; SkarŻyw 90, 535; Klątwá Pháryzeuſzow. WujNT Zzzzz2, 416. Cf »klątwa biskupia«, »klątwa kościelna«, »klątwa papieska«.

W połączeniach szeregowych (9): RejKup 12v; KromRozm I K2; Rozumiem wedle prawdy inákbyś nie zeznał/ Byś ſie klątwy á dzwonká y ſwiecżki nie lękał. RejWiz 38v; RejAp 80, 112v, 139; RejPos 119v; RejZwierc 192; SarnStat 194.

W charakterystyczych połączeniach: klątwa chowana (2), jawna, sroga (3), straszna, trzydniowa (do trzeciego dnia trwająca) (2), wielka (12); klątwą grozić (4), przymuszać; klątwy bać się (6), chowanie, lękać się, strachać się, używać; klątwę potwirdzić (2), przyjąć, słać (rozsyłać) (2), ustawić, ważyć sobie; klątwie poddan, podległy (2); w klątwie chodzić; senlencyja klątwy; pod klątwą czynić, obowiązać się, rozkazać (2), skazać (skazany) (2), ustawić (3), wyspowiadać się, zakaz(ow)ać (2).

Fraza: »klątwa jest (a. zwykła być) zada(wa)na« = świadczyć przed sądem, że świadek jest pod klątwą (a więc nie może składać zeznań) (2): DOświadczyliſmy tego/ iż klątwá ná ten czás/ gdy świádki w wodzą/ złośliwie częſtokroć zwykłá bydź zádawáná [sententia excommunicationis ... malitiose plerumque consuevit opponi JanStat 625] SarnStat 577, 577.
Zwroty: »być w klątwie« = in senientia excommunicationis durare JanStat [szyk zmienny] (10): y iawnie go ma rozgrzeſzic/ á ludziam zalecic/ aby go iuż między ſię prziyęli á ym niegardźili iako przedtim czinili gdi był wklątwie SeklKat X3; UstPraw C4v; Ci ſą Ceſárzowie ktorzy od Papieżow byli w klątwie. BielKron 183, 180, 187, 360, 361; LatHar 131; WujNT 588; SarnStat 658.

»cierpieć (na sobie) klątwę« [szyk zmienny] (5): Gdy Stároſtá álbo ten co mieyſce Stároſćine trzyma/ omięſzkiwałby álbo niechćiałby exekucyey czynić/ nád tákim co ćierpi klątwę rok y ſzeſć niedzyel: tedy tácy máią być ſámi záklęći UstPraw A4, A4 [2 r.]; y około tych, którzy klątwę więcéy niz rok ná ſobie ciérpią [sustinentibus sententias excommunicationum JanStat 242]. SarnStat 896, 226.

»klątwę da(wa)ć (a. wyda(wa)ć); klątwa (wy)dana; wydanie klątwy« [w tym: na kogo, na co (10)] = censura data JanStat [szyk zmienny] (12; 6; 1): OpecŻyw 3v; kthorą klątwę iáko rychło ná Ceſárzá wydał/ w kielká dni potym tákową muchę wypił/ która mu do ięzyká przyłnęłá KrowObr 39; BielKron 167v, 177v, 182v, 225, 322v (8); SkarJedn 222; SkarŻyw 414; wſzákże zwierzchność y władza wydánia klątwy byłá przy Apoſtole WujNT 588, 416 marg; Iż gdy z przygody iákiéykolwiek przyda ſie/ iż ná Kráków będźie dáná klątwá [Interdictum Ecclesiasticum teneri et observari JanStat 241]/ miáſto Káźimierz [...] téy klątwie nie ma bydź podległé SarnStat 224; O Klątwách zá krzywdy y imioná kościelne wydánych. SarnStat 225, 194, 897, 1269.

»klątwę na sobie dzierżeć, trzymać, trzymający« = censuram sustinere JanStat (2 : 2 : 1): BielKron 422v; Klątwę nád rok ná ſobie trzymáiącégo wina. SarnStat 898 marg; w którym kiedykolwiek będą ſpráwiedliwie pokonáni/ á klątwy dłużéy niż rok ná ſobie będą dźierżeć: tedy chcemy/ áby ſrodze vſtáwá ná tákowé wydána byłá chowána SarnStat 907, 209, 897 marg.

»klątwą karać, pokarany« (1 : 1): Bo cowżdy przed nim niektorzy [...] klątwą y wygnániem y pieniedzmi heretyki/ przećiw Chriſtuſowey náuce karáli CzechEp 42; WujNT 416.

»kląć [jaką] klątwą« (1): gdzye potym Adryan Papież klął wielkimi klątwámi Rzymiány y Gwilelmá Neápolitáńſkiego krolá/ iż kościołowi Rzymſkiemu miáſtá pobrał. BielKron 181v.

»klątwę na sobie nosić (a. nieść, a. znosić)« = censuram a. sententiam excommunicationis sustinere JanStat (5): niebędzie ſię mógł lud vkázáć nieprzyiaćiołom ſwoim / y owſzem vćiekáć przed nimi będzie/ poki pomázány ieſt/ á klątwę ná ſobie noſzą SkarŻyw 502; SarnStat 189, 190, 897, 898.

»klątwy podnieść« = uchylić klątwę (2): Gdyby kto ſtáwił świádki [...] A ſtroná przećiwna nágániłáby im/ tym iż ſą w klątwie [...]/ Tedy ten co ie klnie/ ma im klątwy podnieſć dla onego świádectwá UstPraw C4v, C4v.

»od klątwy rozgrzeszyć (a. rozgrzeszać); z klątwy rozgrzeszon(y), rozgrzeszenie« [szyk zmienny] (7; 2 : 1): od ktorey klyąthwy ſam papyeſz roſzgrzeſchycz telko może PatKaz I 13; A gdy iuż zápłáci y z klątwy będzye rozgrzeſzon/ tedy ná Mándat náſz ma mu być wſzitko zwrocono. UstPraw A4; BielKron 177, 186, 361v; KuczbKat 215 [2 r.]; SkarŻyw 413; Támże vpiośił rozgrzeſzenie z klątwy Pruſſakom StryjKron 637, 637 marg.

»w klątwie trwać« = in excommunicatione perstare JanStat (2): IEſli który ſzláchćic Dźieśięćinę po Folwárku wydrze/ tákowy [...] będźie záklęt: á gdźieby w klątwie przez ſześć Mieśięcy trwáć miał: tedy poddáni w iego wśi [...] máią bydź záklęći SarnStat 184, 184.

»klątwą wiązać, związan« [szyk zmienny] (1 : 1): Przypuſzcżam to ná ludzki rosſądek/ ieſli też tho dobrze cżynił ſwięty ociec Papież/ nie máiąc bácżności ná ſtan przednich pánow Krześćiáńſkich/ wiążáć ie tymi klątwámi BielKron 183; RejPos 119v.

»wniść w klątwę« (1): OpecŻyw 3v cf »zakonna klątwa«

»w klątwę wpaść (a. wpadać)« = excommunicationis sententiam incurrere JanStat (2): Ieſly tego nieprzeſtaniecie/ wſziſczi w klątwę wpadniecię. SeklKat A4v; SarnStat 226.

»z klątwy wypuszczać« (1): y obroćiwſzy ſię do chlebá rzekł: oto ćię iuſz z klątwy wypuſzcżam/ y wnet ſię chleb on ſtał ták pięknym iáko pierwey. SkarŻyw 414.

»od klątwy wyzwolić« (1): ábowiem go Papież klął trzynaſcie lat/ od ktorey klątwy wyzwolił go gdy do Ieruzálem przećiw Sárácenom ieździł BielKron 183.

»klątwę zakładac (a. kłaść) [na kogo]« (2): Słyſzyſz tchu [...] iákie ſrogie klątwy Duch ſwięty zákłáda ná tákiego káżdego RejAp 196v; SkarKaz 315b.

Wyrażenia: »klątwa biskupia, biskupow, od biskupow« (1 : 1 : 1): nákoniec władzey ſwey vżywa iáko chce nie niedbaiąc áni ná klątew Biſkupią/ áni ná Mándaty Krolewſkie OrzRozm I3; BielKron 360; SkarŻyw 573.

»klątwa kościelna« = censura ecclesiastica JanStat, JanPrzyw (14): MurzNT 88v marg; dáleko ſię duſzá ſzpetnieyſzą y brzydſzą przed Bogiem y Anioły iego/ po klątwie kośćielney ſtáie SkarŻyw 414; WujNT Matth 18 arg, s. 310 marg, 588 marg, Zzzzz2; SarnStat 184, 209, 224, 225 żp, 897 (8).

»klątwa papieska, od papieża« [szyk 8 : 2] (7 : 3): BielKron 180, 183, 361; SkarJedn 142, 222 marg, 223, D5; Bowiem ſię iuż tych cżáſow zá łáſką Bożą/ kłątew Papieſkich/ nie tylko zacni ſtanowie/ ále y kráwcy y ſzewcy nie ſtrácháią. NiemObr 65, 64, 171.

»klątwa prosta« = najniższy stopien klątwy (1): SarnStat 224 cf klątwa czego.

»od klątwy wolny« [szyk 1 : 1] (2) : ábo że w klątwie będąc/ y być ſię wiedząc/ przed tym ſpowiedź cżynił/ ktory go od klątwy wolnym vcżynić niemogł. LatHar 131; SarnStat 224.

»wtora klątwa« = agrawacja, drugi stopień klątwy; aggravatio, anathema repetitum Cn (1) : á od Aggráwáciy/ to ieſt/ wtóréy klątwy [pro aggravaminibus subsequendis JanStat 240]/ téż nic więcéy iedno ſześć groſzy rzeczonych práſkich od niedoſtátecznieyſzych. SarnStat 221.

»zakonna klątwa« (1): O dziewitzo nábożná/ [...] chceſs nám wieſtz obycżay predtym niepowſtaly przeciw zákonowi Moijzeſſowemu/ ij chceſs wniſtz w zákonną klątwę OpecŻyw 3v.

Szeregi: »klątwa, (a, albo, to jest) interdykt« [szyk 4 : 2] (6): BielKron 349, 362; RejAp 92, 114, Ddv; O Chowániu Klątwy álbo Interdiktu [Super interdicto servando JanStat 241] tákeſmy ſkazáli. SarnStat 224.

»kaźń i klątwa« (1): tedy z ſwémi pomocniki kaźni y klątwam Kościelnym ma bydź podległy [poenis et censuris Ecclesiasticis debent subiacere JanStat 244]. SarnStat 897.

»klątwa i oddzielenie« (1): Wſzytkim ieſt w tákiey klątwie y oddzieleniu/ od głowy y ſtárſzego/ záhámowána. SkarJedn 339.

Wyrażenie przyimkowe: »pod klątwą« = sub censuris JanStat (16): tedy tam ma temv vizvanemv za vinę dacz czternaſczie grzivien pieniędzy ktora naniey ma bycz zkaząna wduchownem pravie pod kliątwami ComCrac 21v; KromRozm I P; KrowObr 29, 88v, 117v, 197v, 239v; BielKron 180v, 370v, 374, 386v; CzechEp 400; NiemObr 171; Iáko y dziś kośćioł pod ſrogą klątwą zákázuie/ nie tylko czytáć/ ále áni mieć v śiebie kśiąg haeretyckich. WujNT 478; SarnStat 216, 1251.
W przen [czyja] (1): A gdy ſie wam zyáwi Kſiążę wſzytkich páſterzow/ pewnie tego bądźcie iśći/ iż zá to weźmiecie koronę záwżdy świeżą á kwitnącą/ á nigdy nie zwiędłą. Otoż maſz klątwy iego/ otoż ánnaty iego/ otoż maſz cżyńſze/ płáty/ y wſzytki dochody iego. RejPos 301v.
a. Ktoś przeklęty (1):
Szereg: »klątwa i przeklęctwo« (1): wſtańże á poświęć lud/ á powiedz im to/ iſz klątwá y przeklęctwo ieſt miedzy nimi. SkarŻyw 502.
3. Przekleństwo, plugawy wyraz (2): Nie miey loſow gry ná pyecży/ Stąd pochodzą márne rzecży/ Záwdy klątwy cżárowánia BielKom F3.
Szereg: »klątwa i złorzeczenie« (1): Owa wymyſláiąc niezwycżáyne klątwy/ y złorzecżenia/ iáko ná to ſą Włoſzy miſtrzowie/ położył ſie ták ſpáć. GórnDworz T2.
4. Przysięga, zaklinanie się (8): tylko tho miał w obycżáiu/ iż miáſtho klątwy cżęſto mawiał/ boday mię thák myſzy ziádły. BielKron 342; BudNT Matth 14/9; GórnTroas 44.
Zwroty: »pod klątwą przyrzec« = devovere PolAnt [szyk zmienny] (2): zſzedſzy ſię niektorzy z Zydow przyrzekli ſobie ſpołu pod klątwą/ mowiąc/ Niebędziem ieść áni pić áż zámorduiem Páwłá. BibRadz Act 23/12, Act 23/21.

»klątwą (za)kląć się« = devotione devovere, iurare iuramentum PolAnt [szyk zmienny] (2): klątwą záklęliſmy ſię/ nic nie pokuſzać áż zábijemy Páwłá. BudNT Act 23/14, Iac 5/12.

Szereg: »klątwa i przysięga« (1): Nákoniec pátrz ábyś ná ten hak nie przyſzedł/ ná ktory Iudaſz/ [...] ábo do tey toniey/ wktorą wpadł Piotr teyże nocy/ z klątwą y przyśięgą Páná ſię ſwego zápieráiący. LatHar 191.

Synonimy: 1. narzekanie, nieszczęście, urąganie, złorzeczeństwo; 2. anatema, interdykt, mandat, oddzielenie, przeklęctwo, zaklęcie, zapowiedzenie, zapowiedź; 4. przysięga.

Cf [KLĘCIE]

MM