[zaloguj się]
[pdf]

KRZEST (971) sb m

krzest (665), chrzest (306); krzest OpecŻyw (6), OpecŻywSandR, PatKaz I (3), PatKaz III (7), Murm, Mymer1, MiechGlab, WróbŻołt (13), RejPs (2), LibMal, KromRozm I (5), KromRozm II (7), KromRozm III (13), GliczKsiąż (3), KrowObr (39), Leop, OrzList (22), BibRadzBaz (4), OrzRozm (2), BielKron (47), GrzegRóżn (10), KochSat, Mącz, OrzQuin (12), SarnUzn (6), RejAp (4), HistRzym (17), RejPos (37), RejPosWiecz2 (3), RejPosWiecz3, BielSat, GrzegŚm, KuczbKat (55), RejZwierc (2), WujJud (69), WujJudConf (9), RejPosWstaw (5), BiałKaz (5), CzechRozm (2), KarnNap (21), CzechEp (10), ArtKanc (7), Calep, WujNT (189), WysKaz (3), SarnStat, SiebRozmyśl, PowodPr (4), PaxLiz, SkorWinsz, KlonWor; chrzest SeklWyzn (10), SeklKat (31), MurzNT (7), LubPs, StryjKron (11), ReszPrz (7), LatHar (20), KołakSzczęśl, KlonKr (3), SkarKaz (58), SkarKazSej; krzest : chrzest RejKup (1:1), BiałKat (2:53), SkarJedn (1:19), SkarŻyw (1:57), NiemObr (2:24).

e jasne.

Fleksja
sg pl
N krzest krzty
G krztu, krzstu, krstu, krzta krzt(o)w
D krztowi, krztu, krzestu
A krzest krzty
I krztem, krzest(e)m, krzstem krztami
L krzcie, krcie, krzście, krście, krztu krzści(e)ch

sg N krzest (187). ◊ G krztu (220), krzstu (7), krstu (2), krzta (1) [w znacz. 6.]; krzstu PatKaz I, MurzNT; krztu : krzstu PatKaz III (3:1), SkarJedn (5:2), SkarŻyw (14:2); krztu : krstu BiałKaz (1:2); krztu : krzta OrzQuin (1:1). ◊ D krztowi (5) KuczbKat, LatHar, WujNT (3), krztu (3) OpecŻyw, OpecŻywSandR, KromRozm III, krzestu (1) BielKron. ◊ A krzest (208). ◊ I krztem (61), krzest(e)m (1), krzstem (1) MurzNT; krztem : krzestem OrzList (4:1). ◊ L krzcie (248), krcie (12), krzście (5), krście (2), krztu (1); krcie SeklKat (10); krzście SarnStat; krzcie : krcie PatKaz I (1:1), BielKron (4:1); krzcie : krzście OrzQuin (2:1), SkarJedn (2:1), SkarŻyw (22:2); krzcie : krście PatKaz III (1:1), HistRzym (10:1); krzcie : krztu ArtKanc (1:1). ◊ pl N krzty (1). ◊ G krzt(o)w (2). ◊ A krzty (1). ◊ I krztami (1). ◊ L krzści(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. W chrześcijaństwie: sakrament, który gładzi grzech pierworodny; akt przyjęcia człowieka do społeczności chrześcijańskiej, udzielany przez polewanie wodą lub zanurzenie w wodzie i wypowiedzenie odpowiedniej formuły; baptismus Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; illuminatio, salutare lavacrum, salutaris aqua, sacra ablutio tinctura, Cn (836): OpecŻyw 36v; bo vydzymy yſz pokrczye oſtaye zmazanye czyala PatKaz I 6v; PatKaz III 135, 135v, 136 [4 r.], 136v; Murm 130; Mymer1 7; WróbŻołt H3, I6v, aa5, cc2, tt4; RejPs 195; SeklWyzn d3 [2 r.], d3v, d4; Chrzeſt/ ieſt cy ſacrament albo wydomy żnak niewydomey łaſki bożey/ na odpuſczenie grzechow naszich od Chriſtuſſa vſtawiony: na odnowienie żywota y zbawienia wiecznego SeklKat T4, Q4, T3v, T4 [2 r.], T4v [3 r.] (21); RejKup Z; KromRozm I [H3]v, I4; MurzNT 57v; KromRozm II x2 [2 r.], x4; Márcionitae/ trzech krztow dopuſſczáli KromRozm III Fv, C8, D4, E8v [3 r.], Fv, I4, K8v; GliczKsiąż Dv [2 r.]; LubPs N5v marg; Co ieſt Krzeſt. Abowiem krzeſth nic inſzego nieieſt/ iedno omyćie wodą/ odrodzenia y odnowienia/ przez Duchá S. KrowObr 46, B2, 46 [2 r.], 47v, 63v, 71 (15); niewiem przecz ſie tym nowym krzeſtem chłubiſz/ ktorego teraz vżywaſz? OrzList b, a4 [2 r.], b [4 r.], c, d3v, d4v (15); BibRadzBaz II 95c marg; Aby ſie ze krztem prętko odpráwiáli/ wſzythki rázem wodą krzcżono kropiąc/ kazawſzy im ná kilko mieyſc ſtánąć BielKron 381v, 138v, 152v, 158 [2 r.], 171v, 236 (15); GrzegRóżn A4, M; Mącz 23b; OrzQuin M3 [4 r.], N; SarnUzn F [2 r.], F4; RejAp 168, 168v; HistRzym 53v, 104v [2 r.], 109v; RejPos 15v, 32, 49v, 56v, 112v (9); Iáko ći ktorzy tylko zwirzchnim krztem w imię Páná Kriſtuſá ſą omyći/ áták od imieniá iego/ miánuiąc ſie krześćiány RejPosWiecz2 94v, 92; A we krzcie/ ſługá koſciołá ſwięthego omywa wodą ciáło/ á Duch s. krwią páná Kryſtuſową duszę. RejPosWiecz3 97v; Nieużyway wody/ nie będźie chrzeſt: nieużyway ſłowá/ tákże chrztu nie będźie BiałKat 238v; Luter o chrzćie ták vczył. Chrzeſt nie zbáwia/ iedno wiárá chrzthu BiałKat 248v, 186, 238v [2 r.], 241, 248v [5 r.], 251 [5 r.] (31); GrzegŚm 6; Wſzákże oprocż they woley ku Krztowi/ ieſzcże Wiáry ku ośięgnieniu łáſki tey Swiątośći bárzo potrzebá KuczbKat 135, 109, 110 [2 r.], 115, 116, 120 [2 r.] (32); RejZwierc 250; Przez Krzeſt káżdy zoſobná bywá wſzcżepion w Kośćioł Boży przez wiárę WujJud 219v, 26 [3 r.], 77, 94, 99 [3 r.], 100v (28); Gánimy y odrzucamy tákże Nowokrzcżeńce wſzyſtki/ ktorzy ſwoy Krzeſt powtarzáią WujJudConf 170, 159, 163, 163v, 168, 219, 219v; RejPosWstaw [1434], [1434]v [2 r.]; Bo Apoſtoł Piotr do krſtu napomináiąc ták mowył BiałKaz B2v, B2v [3 r.]; CzechRozm 13v; Zátym polewa ie trzy kroć święthą wodą krztową/ álbo ie trzy kroć narza/ w imię Oycá/ y Syná/ y Duchá S. A to ieſt pewny á iſtotny Krzeſt. KarnNap C, A4v, C [2 r.]; SkarJedn 36, 42 [2 r.], 56, 144, 200, 281, 300; SkarŻyw A5v, 3 [2 r.], 102, 120, 278 (15); w Korſſunie zbudował Cerkieẃ [...] ná pámiątkę Chrztu ſwoiego StryjKron 140, 125, 507; CzechEp 14, 56, 57 [2 r.], 86; áby Chrzeſt/ przez naywiętſze Heretyki odpráwowány/ ná imię oycá/ y ſyná/ y duchá ś. ważny był NiemObr 149, 16, 75, 145, 147 [2 r.] (15); ReszPrz 56, 57, 94; ArtKanc N4 [2 r.]; Calep 123b; ábowiem tá oboiá rzecż [zgładzenie grzechu i oddalenie męki wiecznej] Sákrámentom świętym/ zwłaſzcżá chrztowi y pokućie ieſt przyzwoita LatHar 285, ++8v, 346, 579, 677; KołakSzczęśl C4v; Co pierwey przypiſował [...] wierze/ to teraz przypiſuie krztowi: ktory ieſt pierwſzym Sákrámentem wiáry náſzey/ y pierwſzym wſtępem do religiey Chrześćijáńſkiey. WujNT 543, przedm 22, 34, s. 13, 16 [2 r.], 83 marg (80); WysKaz 26, 32; SiebRozmyśl E2v; Wládyſław [Jagiełło] będąc Chrztem przyozdobiony [...] Odwiodł poddáne od błędu pierwſzego, Samze ich vcząc znáć Bogá práwego. KlonKr E3v; PowodPr 35 [2 r.]; Práwem poſpolitym nikogoż od grzechu w żywoćie mátki nie oczyśćia: iedno przez obrzezánie w ſtárym/ przez chrzeſt w nowym zakonie SkarKaz 578a, )(4, 6a, 350b, 488b, 514a (19); SkarKazSej 672b; SkorWinsz A2v; KlonWor 82.

W tłumaczeniach i nawiązaniach do biblijnego wersetu: unus Dominus, una fides, unum baptisma Eph 4/5 (15): KromRozm III E8; KrowObr 17v; OrzList c, d3v; BibRadz Eph 4/5; RejPosWiecz2 94; BiałKat 126; Bo iednego Páná/ iednę Wiárę/ y ieden tylko Krzeſt być wyznawa (marg) Epheſ. 4. (–) KuczbKat 75; RejPosWstaw [1432]v; SkarJedn 41, 157; ReszPrz 99; ReszList 184; WujNT Eph 4/5; SkarKaz 671b.

W charakterystycznych połączeniach: krzest nowy, odrodzenia naszego, prawdziwy (4), zwierzchni; krztu dostojność, kąpiel (2), lekarstwo, moc (5), omycie, prawda, tajemnica, wola; ku krztowi wola; krztem odrodzić, omywać, wzgardzić.

Zwroty: »krzest brać (a. wziąć)« (9): BielKron 165, 299v, 448v; ludźie krſzczeni ná Krzśćie przy wodźie widóméy/ prawdźiwy Krzeſt duſz ſwoich niewidómy/ od Páná Boga przez Kápłaná biorą OrzQuin T4; SkarJedn 41; SkarŻyw 187, 457; WujNT 429; SkarKaz 276a.

»do krztu iść (a. pojść, a. przyjść); iść (a. schodzić się) na krzest« (5:2): BielKron 381v [2 r.]; BiałKat 253v; KuczbKat 135 marg; Tám miedzy Chrześćiány mieſzkáiąc do chrztu S. przyſzedł: y wziął imię Anáſtázyus SkarŻyw 74, 457; NiemObr 146.

»imię mieć ze krztu« [szyk zmienny] (2): SkarŻyw 352; Imię iákie ze krztu ma/ domyślić ſie tego/ Możem bez wielkiey pracey PaxLiz C2v.

»do krztu nieść« (1): Wdrugi theſz dzyączyą vwynela gdi ye do krzthu nyeſzyono LibMal 1553/175.

»krztem krzcić, okrzczony« (2 : 1): OrzList e2; ktorzy tylko Ianowym krztem okrzcżeni byli/ to znowu Chriſtuſowym krztem krzćić muśiano. WujJud 167.

»krzest przyjąć (a. przyjmować); przyjęcie krztu« [szyk zmienny] (28; 5): Tegoż też cżaſu y ziemia Zmodſka (na powod tegoż krola) wiarę krzeſcianſką y krzeſt przyięła [baptisma suscepit]. MiechGlab [88]; BielKron 170v [2 r.], 182, 230v, 282, 351 (8); HistRzym 39v; RejPos 274v, 321; BielSat G4v; BiałKat 253v, 261, 265v, 316; KuczbKat 134, 135 [2 r.], 150; WujJud 98v; KarnNap A4, B2, B3; SkarJedn 272; SkarŻyw 86, 151, 493; StryjKron 100 [2 r.], 612; WujNT Act 18/8.

»do krztu przystępować« (2): KuczbKat 140; Byſmy ná chrzćie záraz bráli nieśmiertelność ćiał náſzych/ niktby z miłośći ku Chryſtuſowi y z chęći do niebieſkich dobr/ do chrztu ś. nie przyſtąpił. SkarKaz 205b.

»krzest (roz)da(wa)ć, użyczać« (4:1): RejPos 348v; áby Krztu nikomu niedawano/ áżby pierwey był ſpytan/ ieſliby śie chćiał krzćić. KuczbKat 135, 135 [2 r.]; SkarŻyw 453.

Wyrażenia: »ceremonije, obrzędy krztu« (6:2): KarnNap B3, C2; Był też ſpor około ceremoniy chrztu/ y okázuie ſię/ iż nie pokropienie tylko/ ktorego dźiś vżywáią: ále ponurzenie bywáło. NiemObr 149; WujNT 152, 431 [2 r.], Xxxxx4, Zzzzz3v.

»krzest (Pana) Chrystusow, Pański« (9:1): MurzNT 178v; y Symon Cżarnokśiężnik dobry krzeſt Chriſtuſow był przyiął WujJud 257, 167; WujNT 12, 13 [4 r.], 129, 222.

»krzest Ducha Świętego, w Duchu Świętym« (1:1): Boć Ián ś. chrzeſt pański chrzeſt duchá ś. być powieda Mat. 3. MurzNT 178v; WujNT Zzzzz3v.

»krzest (małych) dziatek, dziecinny« [szyk 20:10] (15:15): A ſam przećiw Nowokrzcżeńcom/ krztu máłych dźyatek/ ktorego oni zábranyáyą/ iż onim w piſmye nyemáſz/ zwyczáyem tylko á vſtáwą koſćyołá broni. KromRozm I H4v, K4, L4v; KromRozm II f3v, q3; BiałKat 251, 261 [3 r.]; SkarŻyw 91 [2 r.], 320 [2 r.], 337 [2 r.]; CzechEp 57, 85 marg, 174 [2 r.], 340; iż áni Bogá w troycy iedynego/ áni dźiećinnego chrztu/ z piſmá ś. iáśnie dowieść/ y okázáć nie mogą. NiemObr 145, 145 [2 r.], 146, 147 [3 r.], 148, 149; WujNT 11.

»forma, kształt, sposob krztu« [w tym: forma albo kształt (1), kształt i sposob (2)] [szyk 5:3] (2:3:3): KromRozm III Fv; BiałKat 241 [2 r.]; to ieſt zupełna y doſkonáła Krztu formá álbo kſtałt/ Ia ciebie krzcżę/ W Imię Oycá/ y Syná/ y Duchá Swiętego. KuczbKat 125; WujJudConf 167.

»jeden krzest« (w tłumaczeniach Credo) [szyk 3:1] (4): KromRozm III E8; KrowObr A4; Wyznawam ieden Krzeſt ná odpuſzcżenie grzechow/ y cżekam zmártwychwſtánia vmárłych WujJud 25v; LatHar 91.

»chrzest we krwi« (2): vwierzył w Páná Iezuſa Chryſtuſa/ wziął Chrzeſt zwłaſney wiáry: nie w wodzie/ ále w krwi właſney. (marg) Chrzeſt we krwi. (–) SkarŻyw 208.

»krzest krześcijański« (2): iż ty ná Krzeſt krzeſćiáńſki pluieſz OrzList e3v; SkarKaz 578a.

»łaska krztu« [szyk 2:1] (3): Bierzmowániu przynależy/ iż Krztu S. łáſkę ku doſkonáłośći przywodźi. KuczbKat 155; KarnNap C2; NiemObr 146.

»krzest ogniem, w ogniu« (1:1): WujNT Zzzzz3v; chrzeſt ogniem iáko rozumieć SkarKaz Oooob.

»krzest papieski« [szyk 3:3] (6): KrowObr 83 marg, 249v; OrzList d3v, e2; A iż o dźiećinnym Papieſkim cżárowánym chrzćie/ nic w piśmie ś. nie cżytamy/ dla tego ſię nim ſłuſznie/ y ſpráwiedliwie brzydźimy. NiemObr 145, 149.

»krzest pierwszy« (2): Ták yáko ná krzcye pirwſſym według ſlow kápłaná y inſſych kmotrow/ obyecał ſie wyárować pokus złych GliczKsiąż L3; KrowObr 148.

»świątość, sakrament krztu« (8:3): ktory ſznyey narodzywſzy ſyą myal u boga oczcza zaſluzycz mąką ſwą y ſzwyątoſzcz krzſtu oſtauycz na omyecze [!] tego grzechu PatKaz I 175; SeklKat Cv; KuczbKat 120 [2 r.], 125 [2 r.], 130; WujJud 250; KarnNap A4 żp; Abowiem Korynthiánie mniemáli/ żeby moc Sákrámentu krztu S. pochodziłá od dobroći krzćićielow WujNT 579; SkarKaz 578a.

»krzest święty« [szyk 163:6] (169): WróbŻołt V v, Z5v, aa5; RejPs 122v; Chrzeſt święty ieſt vſtawion/ y przykazan/ od pana Chriſtuſa. SeklWyzn d3v, d3, d3v [2 r.], d4; SeklKat Cv, T3v; MurzNT 58v; KrowObr B2, 46, 47v, 71 [3 r.], 71v (12); [Jagiełło] obiecał [...] lud przerzecżonych źieḿ ku krzeſtu ſwiętemu przywieść. BielKron 381v, 144, 170v, 182, 298v (20); OrzQuin L2, N [2 r.]; HistRzym 47v, 53, 92v, 93, 118; RejPos 36v, 58, 130, 132, 151 [3 r.] (17); BielSat G4v; KuczbKat 155; WujJud B6, 163 [3 r.], 166, 167, Mm4v, Nn6v; WujJudConf 167 [2 r.]; RejPosWstaw [1434]; A toż to namocnieyſze y napotrzebnieyſze Krztu świętego lekárſtwo/ náſz miły Pan w wodzie vſtáwić nam racżył KarnNap B, A3v [2 r.], A4, A4v, B, B2 (13); Iedną ſpolną Kátolicką wiárą/ á iednemi ſakrámenty/ ktorych Chrzeſt ś. głowá ieſt y fortá do innych. SkarJedn 41, A2v [3 r.], 41 [2 r.], 42 [2 r.], 304, 332, 380; SkarŻyw 3 [2 r.], 26, 40, 52, 77 (30); StryjKron 100 [2 r.], 126, 140, 309, 542, 612; NiemObr 146; ReszList 147, 148; ArtKanc N3v [2 r.], N4v; Dźiękuię tobie/ żeś mię/ proſzek nikcżemny/ racżył przez kąpiel Chrztu S. od grzechu pierworodnego ocżyśćić LatHar 566, 26, 376, 566, 677; WujNT 12, 13, 152, 196, 307 (28); WysKaz 27; KlonKr C, D3; PowodPr 39; SkarKaz 205b, 353a, 578a [2 r.], 633b.

»krzest z wiary« (1): SkarŻyw 208 cf »krzest we krwi«.

»woda krztu« (10): WróbŻołt V v, Z5v, aa5; SeklKat V3v; RejPos 153; BiałKat 238v; KuczbKat 145; Abowiem we wnątrz odrodza y odnawia y omywa nas Pan Bog przez Duchá ś. á pozwierzchu tego wſzyſtkiego piecżęć y vpewnienie bierzemy w wodźie Krztu świętego. WujJudConf 167; WujNT 315 marg, 383.

»wodny krzest; krzest wody« (2;1): BielKron 165; By obmywániem tym zwierzchnim/ wodnym krztem z iego świádectwem/ przywiodł ich k vſpokoieniu ArtKanc E7v; WujNT 301.

Szereg: »duchowne odrodzenie to jest krzest« (1): Bo duchowne odrodzenie/ tho ieſt Krzeſt/ ieſt vlicżká ktorą do Kośćiołá káżdy wchodźi. WujJud 115v.
Wyrażenia przyimkowe: »na krzcie« (117): PatKaz I 6v; OpecŻyw 36v; mocz wodzie dana iże na krzcie duſzę omywa WróbŻołt I7, H4, I7v, K6; A tam ſię nachrcie bogu oddawamy/ y poddawamy/ odrzekamy ſię ſzatana/ y iego vczinkow SeklKat V, V3; KromRozm III B7v; KrowObr 46, 47, 47v, 81, 141; OrzRozm B4v [2 r.]; Ná krzcie doſyć ieden kmotr á iedná kmotrá. BielKron 149v, 225v; OrzQuin L2, N, T4; RejAp 173v; HistRzym 47, 47v, 57, 60v, 93 (8); RejPos 74v, 339v, 351v; Wſzyſtek ſtháry człowiek vmiéra ná chrzćie/ thák iż káżdy ochrzczóny nowym ſye człowiekiem ſtawa BiałKat 261, 238v, 241, 243v, 263v, 315v (8); KuczbKat 135, 150 [2 r.], 155; że ná Krzćie Krzyżmem álbo Oleiem poświęconym ludźie pomázowano WujJud 169, 162, 165, 165v [3 r.], 168v [2 r.], 169 (18); Náoſtatek/ kłádą mu ná głowę biały cżepek: dawaiąc znáć/ áby tá cżyſtość y niewinność/ ktorey ná krzćie doſtáło/ vſtáwicżnie trwáłá w iego żywoćie KarnNap Cv, C3v; SkarJedn A2v: SkarŻyw 52, 80, 120, 278, 312; StryjKron 447; ReszList 148; LatHar 304, 579; WujNT 318, 402, 429 [2 r.], 435, 515, 731; SarnStat 1272; PowodPr 39; SkarKaz 205b [2 r.], 275a, 353a, 516b, Oooo3a.

~ W charakterystycznych połączeniach: na krzcie brać (5), dać (3), dostać (3), oczyszczać, odprzysięgać się, odpuszczać (2), odrzekać się (4), (się) omywać (4), pasować, przyjąć (9), ślubić, wyznać (2), wziąć (6).

Zwroty: »na krzcie (świętym) imię dać« [szyk zmienny] (5): SeklKat Zv; BielKron 156; BiałKat 266; Zowią mię Bálſam/ á ná chrzćie S. dáne mi ieſt imię Piotr. SkarŻyw 40, 159.

»na krzcie obiecać, obiecany« [szyk zmienny] (2:1); GliczKsiąż L3v; Ale com raz obiecał na krzcie Panu ſwemu/ [...] Stoię przitim ſtatecżnie KochSat Bv; WujNT 796.

»na krzcie się odrodzić (a. bywać odrodzony), bywać odnowiony« (4:1): Ná chrzćieś my ſye odrodźili do żywotá wiecznégo BiałKat 263v; KuczbKat 150; SkarŻyw 264; WujNT 429, 762.

»na krzcie ślubować (a. (po- za)ślubić), ślub brać, przysięgę czynić« (10:2:2): to czoſmy na chrzcie ſlvbowali/ y też ſię wyrzekali/ abyſmy wedłvg przemoſznoſci naſzei/ vcżynkiem pełnili. SeklWyzn f2; RejKup r7; KrowObr 137v, 147v, 148; RejAp 158; HistRzym 47, 106v, 111v; RejPos 103v, 106, 355; RejPosWiecz2 90; PowodPr 45. ~

»przy krzcie, krztu« (24:1): SeklKat T4v [2 r.]; KrowObr 82v; GrzegRóżn B; Co zá moc ma wodá przy krzcie. RejPos 153v marg; RejZwierc 197v; WujJud 167v, 168v, L12v; káżdy z was Panu Bogu dziękuy/ zá tę łáſkę wyſoką/ ktorą nam wſzytkim przy Krzćie racżył okázáć KarnNap C2, A3v, B3, C2v; O chuchániu tákże na czártá y o wyklinániu iego: y o pomázániu oleiu ábo krzyżmá przy chrzćie/ ták mowi SkarŻyw 278, 91, 120 [2 r.], 278 [2 r.]; WujNT Act 10/37; KlonKr C.

~ Zwroty: »przy krzcie świętym imię da(wa)ć« (1): iáko ná on czás przy obrzezániu/ ták teraz przy krzćie ś. imioná dawáią. WujNT 196.

»przy krztu (a. krzcie) przyrzekać, przysięgę czynić« [szyk zmienny] (1:1): SeklKat Z5; boś przyrzekło w ſwey młodośći/ przy Krztu, cżłonki ſwe martwić ArtKanc S3v.

Wyrażenie: »ceremonije przy krzcie« (1): Skąd Ceremonie przy krzćie poſzły. WujJud 168 marg. ~

Przen: Wiara chrześcijańska (5): Potym ſzedł do Hiſzpániey do miáſtá Narbony/ thám wiele ludzi ná krzeſt ſwięty náwróćił BielKron 143; rychło pothym porzućił krzeſt y iego poddáni BielKron 362; [żona Aleksandra] Ruſkiey wiáry byłá/ á nie chćiáłá ſie okrzćić ná náſz krzeſth BielKron 401, 355v, 387.
2. W judaizmie: kąpiel rytualna w celu oczyszczenia z grzechów i uświęcenia (111):
Wyrażenie: »krzest żydowski« (2): mamy rożność miedzy krztámi Zydowſkimi/ á náſzymi: iż one omywáły plugáſtwá ćieleſne: ále náſz omywa ſumnienie. WujNT 804, 804.
a. Akt pokuty dokonywany przez zanurzenie w rzece Jordan w obecności św. Jana Chrzciciela; baptismus Vulg (109): Skąd znáć iż Ian gotował drogę do Sákrámentu pokuty [...] iáko y przez krzeſt ludzie gotował do krztu Chriſtuſowego. WujNT 129; Ieſus okrzczon ieſt. [Mar 1/9]) Pokorá Páná náſzego/ nie gárdzącego krztem ſługi ſwego. WujNT 129, 126, 302 marg; Ianowi obiáwił P. Bog/ iż to był Chrystus Boży/ ktory od niego chrztu prośił. SkarKaz 514b, 514a [2 r.].
Zwroty: »chrzest brać« (1): Nie czyń mi tey zelżywośći ſłudze ſwemu: ábyś ode mnie chrzeſt bráć miał. SkarKaz 515a.

»Janowym krztem okrzcić (się), okrzczony« = baptizatus baptismo Ioannis Vulg [szyk zmienny] (3:3): MurzNT Luc 7/29; którzy Ianá S. chrztem ochrzczeni byli: Duchá s. nie mieli/ áni o nim ſłycháli: przeto powtóre ochrzczeni ſą imieniem páná Iezuſá. BiałKat 264; WujJud 167; WujNT Luc 7/29, s. 474; SkarKaz 514a.

»do krztu przychodzący (a. przyjść)« = veniens ad baptismum Vulg [szyk zmienny] (2:1): WujNT Matth 3/7; A naprzod ſzukaymy przyczyn/ dla ktorych Zbáwićiel náſz do chrztu Ianowego przyſzedł/ y chrzcić mu ſię roſkazał. SkarKaz 514b, 514b.

Wyrażenia: »krzest Janow, (świętego) Jana« = baptisma Ioannis PolAnt, Vulg [szyk 39:9] (44:4): OpecŻyw 74; KromRozm II dv; KrowObr 83v; BibRadz Mar 11 arg, Act 1/22; Abowiem ten krzeſt Ianow muſiał w Imię ſámego Oyczá być ſpráwowan SarnUzn Fv; RejPos 287v; WujJud 167 [2 r.], Mm4v; Ianow krzeſt był figurą krztu P. Chryſtuſowego WujNT 12; Stąd znáć/ iż krzeſt Ianow nie był doſtáteczny/ y nie oczyśćiał grzechow/ áni dawał Duchá S. WujNT 477; Iáć was krzczę wodą. [Luc 3/16]) Iákoż tedy Ewángelikowie śmieią rownáć krzeſt Ianow z Páná Chriſtuſowym? WujNT 204, przedm 38, s. 9, 13 [2 r.], 85, Matth 21/25 (25); SkarKaz 514a [5 r.], b, Oooob. Cf »Janowym krztem okrzcić«.

»krzest pokuty, upamiętania« = baptismus paenitentiae Vulg, PolAnt (9:2): I przyſzedł do wſzego kraiu Iordánowi przyległego/ przepowiedaiąc chrzeſt vpamiętaniá MurzNT Luc 3/3, k. 178v marg; Leop Mar 1/4; LatHar 684; Y rzekł Páweł: Ianći krzćił krztem pokuty WujNT Act 19/4, s. 126, Mar 1/4, s. 129, 201, Luc 3/3, Act 13/24.

»krzest święty« (1): LAtá dwunaſtego pánowánia Tyberyuſá Ceſárzá/ był Ian poſłem przed Pánem każąc ná puſzcży Ewányelium/ to ieſt poſelſtwo dobre/ wſzelkim ludzyem/ roſpowiedáiąc krzeſt ſwięty s pokutą ná odpuſzcżenie grzechow BielKron 137.

»wodny krzest« [szyk 1:1]: Był Ian dobry cżłowiek/ ktory vcżył Zydy ſpráwiedliwości/ nabożeńſtwá/ y miłośći przećiw bliźniemu przez krzeſt wodny/ nie tylko ku ocżyścieniu grzechow/ ále y ku záchowániu ciáłá y duſze w cżyſtośći BielKron 137v, 138v.

α. O chrzcie udzielonym Chrystusowi przez św. Jana Chrzciciela (36): OpecŻyw 35v [2 r.]; OpecŻywSandR nlb 2v; WróbŻołt I7v; BielKron 138v; Bądź pozdrowiony Panie Iezu Chryſte/ głoſem Oycowſkim/ y Duchá ś. sſtąpieniem przy chrzćie wſławiony. LatHar 533, 176, 212, 378; WujNT 13; [Zbawiciel] chrztem/ puſtynią/ poſtem/ y woyną z czártem/ iáko prawdźiwy człowiek: do ſpráwowánia ſię vrzędu ſwoiego y kazánia przypráwował. SkarKaz 514a, 515b, 516a [2 r.], b [2 r.].
Wyrażenia: »krzest Chrystusow, Pana (Chrystusow) Naszego, Pański« (12:4:1): KromRozm II r2v; GrzegRóżn A4, A4v, B, F, H3v, H4v, L4v; SarnUzn F, Fv; BiałKaz G3; ode krztu Páná Chriſtuſowego/ ktory był ſzoſtego dniá kśiężycá Styczniá/ kiedy Pánu náſzemu poczęło być trzydzieśći lat WujNT przedm 32, Cccccc2; Wſchodnie kośćioły chrzeſt Chryſtuſow dziś nawięcey święcą. SkarKaz 514a marg, 514b, Oooob, Ooood.

»krzest święty« [szyk 4:1] (2): Przy iego świętym chrzćie/ zábrzmiał głos Oycowſki: vkazał ſię y Duch S. w postáći gołębicżey. LatHar 376, 79.

3. Uroczystość poświęcenia jakiegoś przedmiotu połączona niekiedy z nadaniem imienia (1): Krzeſt dzwonow y inych rzecży. RejPos 348v (marg).
4. Sakrament pokuty, jako drugi po chrzcie gładzący grzechy (3):
Wyrażenie: »krzest wtory (a, drugi)« (3): SkarŻyw 196; Nágotowałći chrzeſt drugi/ ále prácowity/ pokutę świętą/ ná vlecżenie wſzelkich ran twoich LatHar 677; SkarKaz 516b.
5. Umartwienie, pokuta, cierpienie (tylko w przekładzie Matth 20/22, Mar 10/39, 1.Cor 15/29 lub w nawiązaniu do nich); baptismus Vulg (10): RejPos 311v [2 r.]; Możećież pić kielich/ ktory ia będę pił (marg) y krztem ktorym ſię ia krzczę, być krzczeni. (–) WujNT Matth 20/22, przedm 12 [2 r.], s. 83 marg, Mar 10/38, 39, Luc 12/50; SkarKaz 382b.
6. Krzyż (z scs „krьstъ” ‘krzyż’ i ‘chrzest’) (2): bes którégo znáku/ ieſli człowiek wierzy/ ieſli ſye téż krzći/ Krzeſt iego/ Krztem zwánem być niemoże: bo bes Krztá/ to ieſt/ bes Krzyżá ieſt: który po Słowiáńſku Krztem zową. OrzQuin M3.
*** Bez wystarczającego kontekstu (wyraz objaśniany) (8): SeklKat T3v; CzechRozm 256v; Nowokrzczeńcy ſłowo krztu y krzczenia w kośćiele zdawná zwyczáyne/ y ſákrámentowi pirwſzemu przywłaſzczone/ śmiele odrzućiwſzy/ ná to mieśce nurzánie/ ábo ponurzánie ſwe ſproſne/ błędom ſwoim kwoli/ podrzućili WujNT 11; Krzeſt niekiedy mękę znáczy. WujNT Zzzzz3v, przedm 8, s. 11 marg, 620, Zzzzz3v.

Synonimy: 1. nurzanie, ponurzanie, ponurzenie, zanorzenie; 2. omycie, omywanie; 3. poświącanie, święcenie; 6. krzyż.

Cf KREST, KRZCZENIE

JB