1. lek. Według ówczesnych pojęć medycznych, czarna żółć, jeden z czterech zasadniczyeh ciekłych składników organizmu ludzkiego (i przez analogię zwierzęcego), podlegająca wpływom czynnych elementów (ciepła i zimna) pozostałych cieczy (tj. flegmy, krwi i żółci), a także każda z wymienionyeh cieczy uległa zakażeniu; atra bilis Mącz, Cn; bilis valde torrida, limus sanguinis, melancholia, sanguis ustus Cn [melancholia atra bilis ‒ czarna krew, kolera Mącz 214a; melankolia, krew abo żołć spalona, czarna – melancholia Cn] (119): Też Poley w winie vwarzony/ purguie melankolią FalZioł I 101b; Ty Koczenki z Arabijey przywożone/ wywodzą Melankolią s cżłowieka y flegmę/ á tak y mozg y ſuche żyły cżyſcią FalZioł I 128c; Abowiem melankolija lewą ſtronę głowy poſpolicie trapi. FalZioł V 7v; á ten [czarny piasek] ſie rodzi z Melankolijey/ ktora gdy ſtwardzieie/ tedy zawſze cżarnaſie ſtaie. FalZioł V 10v, [*7]v, [*8]v [3 r.], I 3c, 12d, 17c (64); Cżemu ięziki wężow y robakow nie ktorich takież y pſow wſciekłych zarażaią cżłonek vkąſzony. (‒) Bowiem tam panuią pary á dymy iadowite z melankoliej, ktorich takie zwierzęta ſą pełne á tak kąſaiąc zarażaią. GlabGad C5; Cżwarta [wilgotność] melankolia ktorą też zową cżarna kolera, z materiey zimney á ſuchej. GlabGad E2, A7, C, D4v, D5 [2 r.], E5v (13); RejWiz 61v, 117v [3 r.]; Mącz 18d, 25a; Trzećia wilgość/ Czarna żołć/ ktorą zową Melánkolią: [...] ma ſwe mieyſtce/ w Sledźienie SienLek 28v; Drugié ſkáżenié ieſt/ záźiębienié wilgośći/ á tę zową látinowie Melancholia. SienLek Vuu2v, 1 [2 r.], 8 [2 r.], 9, 9v [2 r.], 20 (18); A Melánkolia [czyni człowieka] fráſownego/ á rzadko weſołego. RejZwierc 3v, 3v [2 r.]; chybá iżby zdrowia nátárgawſzy/ dobrą ónę kreẃ odmienić/ á zákáźić miáł/ y w nię przymnożyć/ któréyle z ſtych trzech/ phlegmy/ kolery/ álbo melánkoliéy Oczko 33v, 13; [melánkolij czyśćienie/ iáko przez złote żyłki/ mieśięcżną chorobę/ y ine pośrodky SchneebAnt I 8v].

W charakterystycznych połączeniach: melankolija sucha (3), zimna (3); czyścienie melankolijej (3), miestce (2), mnożenie, pełny (2), przymnożyć, purgowanie, wilkość, wypądzanie, wywiedzienie, zachowanie (2), zbytek, zimność; melankolijej panować, przeciwiać się; melankoliją czynić (2), czyścić (wyczyściać) (5), dawać, mnożyć (3), purgować (7), trapić, trawić, uzdrawiać, wypądzać (pędzić precz) (5), wywodzić (6); by(wá)ć z melankolijej (5), przychodzić (8), rodzić się (2); [co] z melankolijej (8).

2. lek. Zespół cech fizycznych i psychicznych charakterystyczny dla ludzi (i analogicznie zwierząt), w których organizmie przeważa czarna żółć (3): niektorzy zową to ziele [...] zaięcże ziele á to dla tego iſz to ziele broni zaiącza od melankolijej ktori ſprzirodzenia melankolik FalZioł I 106c; BielKom E3v; tákich [melankolików] choróby nie częſté wprawdźie/ ále trwáłé/ y do vlécżenia trudné nádchodzą [...]. Przeto wypurgowáć ie trzebá co nalepiéy/ á ták wnętrznému záplugáwieniu dogádzáć/ iákoby ónéy Melánkoliéy źrzódło á fundáment/ zewnątrz ſye napiérwéy wywiódł Oczko 34.

3. lek. Choroba umysłowa, u podłoża której leżały rzekomo zaburzenia ciekłych składników organizmu ludzkiego; melanc(h)olia Calep, Cn; displicentia sui, furor Cn [melankolia aliter choroba ze krwie czarnej pochodząca — melancholia Cn] (15): SEnes [...] Ieſt vżytecżne [...] na Melankolią/ kthora niemocz ieſth znaruſzeniem mozgu y rozumu przyrodzonego. FalZioł III 5d, ++8b, *3c, I 50b, 110d, 133b, IV 57a, V 76v [2 r.]; i wiedzieli dobrze/ żé mu nie na rozumie niezeſzło/ ale ſnáć owſzem przybyło/ wſzakże [...] niewſtydliwie powiedali żeby z Melankokoljiéi [!] od rozumu odſzedł. MurzHist E, Q4; SienLek 19v marg; Ták ſny ówy nád przyrodzenie/ káduki/ melánkolie/ y inſzé główné/ co per éſſentiam bywáią choróby/ máły wzgląd ná ćieplice máią. Oczko 14; Calep 648b.

W charakterystycznych połączeniach: zbytnia melαnkolija; melankoliją miewać, oddalać; z melankolijej pochodzić, od rozumu odejść.

4. Apatia, zniechęcenie, smutek; także silny wstrząs psychiczny, zmartwienie [melancolia ‒ ciężkie myślenie BartBydg 88b] (8): Vſłyſzawſzy to Witułt z melánkoliey niemoc miał/ w ktorey vmárł BielKron 386v; ZEgar ſłyſzę wybija/ Vſtąp melánkolija KochPieś 27; ActReg 85, 93; RybGęśli B2v.

W przeciwstawieniu: »myśl dobra ... melankolija« (1): Oczko 18v cf »frasunek ani melankolija«.

W charakterystycznych połączeniach: melankolijej służyć; w melankoliją wpędzić; z melankolijej niemoc mieć, wybawić.