[zaloguj się]
[pdf]

ODZIERŻEĆ (178) vb pf

-rz- (160), -rz- (16), -rſz- (2).

o oraz oba e jasne.

Fleksja
inf odzierżeć
praet
sg pl
1 m odzierżåłem m pers -smy odzierżeli
2 m -eś, -ś odzierżåł m pers
3 m odzierżåł m pers odzierżeli
f odzierżała m an
plusq
sg
1 f -m była odzierżała
3 m był odzierżåł
imperativus
sg pl
1 niechać odzierżę odzierżmy
conditionalis
sg pl
2 m byś odzierżåł, odzierżåłby m pers byście odzierżeli
3 m by odzierżåł m pers by odzierżeli

inf odzierżeć (39). ◊ fut 1 sg odzierżę (1). ◊ 2 sg odzierżysz (17). ◊ 3 sg odzierży (16). ◊ 1 pl odzierżémy (6) OpecŻyw (2), BielKron, HistRzym (3), odzierżymy (2), odzierż(e)m (1) ArtKanc (2:1); -émy (1), -emy (1) OpecŻyw (1:1), -(e)my (4). ◊ 2 pl odzierżycie (3). ◊ 3 pl odzierżą (5). ◊ praet 1 sg m odzierżåłem (1). ◊ 2 sg m -eś, -ś odzierżåł (3). ◊ 3 sg m odzierżåł (43). f odzierżała (3). ◊ 1 pl m pers -smy odzierżeli (1). ◊ 3 pl m pers odzierżeli (5). ◊ plusq 1 sg f -m była odzierżała (1). ◊ 3 sg m był odzierżåł (1). ◊ imp 1 sg niechać odzierżę (1). ◊ 1 pl odzierżmy (1). ◊ con 2 sg m byś odzierżåł (1) Leop, odzierżåłby (1) HistRzym. ◊ 3 sg m by odzierżåł (18). ◊ 2 pl m pers byście odzierżeli (1). ◊ 3 pl m pers by odzierżeli (1). ◊ part praet act odzierżåwszy (6).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w.

1. Objąć w posiadanie i władanie; obtinere Vulg, PolAnt, Cn; tenere Vulg, Cn; possidere Vulg [w tym: co (43)] (46):
Przen (2): Lekcia z przypowieśći Sálomonowych Prouerbiorum Cap: 8. (marg) Pocżątek. (–) Pan odzierżåł mię [mądrość] ná pocżątku drog ſwoich [Dominus possedit me in initio viarum Prov 8/22] Leop AAA2 [idem] AAA4v.
a. O ziemiach, narodach, władzy monarszej: podbić, opanować; objąć panowanie (30): BielŻyw 149; á ták iuż odzierzawſzy wſzytkę Syrią [Deinde capta Syria] przyiechał y rozbił namioty nád miáſtem Tyr HistAl B7; wy poydziećie przez Iordan/ ábyśćie odzierżeli źiemię kthorą wam da Pan Bog wáſz/ ábyśćie ią mieli y władnęli nią. Leop Deut 11/31; dałem ćie ná przymierze ludu/ ábyś wzbudził źiemię/ á odzierżał dziedzicthwá rozmiotáne Leop Is 49/8, Num 32/18, 22, Deut 26/1, Ios 1/15, 19/9, Dan 11/7; Perdykás myſlił iákoby ſam Monárchią odzyerżał BielKron 127; wſzákze ſie potym z Pruſy zgodził Mśćiwy/ ále z brátem Wárćiſłáwem nic/ ktorego wźiął do więźienia chcąc iego cżęść álbo ſpadek odzierżeć po bráćie Swátopełku. BielKron 363, 199v, 211v, 410, 417v, 418, 428 [2 r.]; ieſtem krolewná ktoram byłá odzierżáłá krołeſtwo [!] po śmierći oycá mego HistRzym 105, 101v, 105; BudBib 2.Mach 4/27.

W charakterystycznych połączeniach: część odzierżeć, dziedzictwo (2), krainy, krolestwo (4), księstwo (3), monarchiją, państwo, rzekę, spadek, ziemię (3); po śmierci [czyjej] odzierżeć (3).

Zwroty: »łupem odzierżeć« (1): Iużem ſie teraz dowiedział iżes ty z niektorimi lotrzyki rzekę Eufraten łupem odzierzał BielŻyw 150.

»wszytek świat odzierżeć« (1): Wzyął od Apoliná odpowiedź/ iż ten wſzytek ſwiát odzyerży/ który wſiędzye ná Bucefalá bez ſzkody. BielKron 122v.

Przen (2): Vbogi który nálazł ſkarb/ ieſtći Kryſtus który odzierżał ray nie dla ſiebie/ ále dla wſzytkich ktorzy go miłuią. HistRzym 90; Weyźrzyſz ná Kośćioł święty/ miedzy złemi przeklęty/ Ten Antykryſt odźierżał/ zakony ſwemi związał ArtKanc K9v.
α. Mieć lub zdobyć władzę (3):
Zwrot: »odzierżeć moc, państwo« [w tym: nad kim (2), czego (1)] = potentatum tenere Vulg [szyk zmienny] (2:1): Filipie národzi ſie thobie ſyn ktory będzie krolował po ſmierći twey/ á okrąży wſzytek ſwiáth/ odzierzawſzy pańſtwo nádewſzemi ludzmi [gentes universas obtinendo] HistAl A6; Leop 4.Esdr 11/32; Ty ácżeś odzierżał moc nád ludźmi [potestatem ... habens]/ [...] wſzákoſz nie mnimay/ ábyć narod náſz od Bogá opuſzcżon być miał. BudBib 2.Mach 7/16.
b. O własności prywatnej: wejść w posiadanie drogą kupna, dziedziczenia itp. (8): Toć ieſt dźiedźic/ Podzmy zabiimy go i pośiądźmy (marg) odźierzmy (–) dźiedźictwo iego MurzNT Matth 21/38; Ieſliſz tedy chceſz odzierżeć tę rolą bliſkośćią/ kup/ y mieyże Leop Ruth 4/4; UstPraw A; brát iego ſłużył v Fránćiſzká Sforcyego kſiążęćiá Medyoláńſkiego/ pod ktorym zamek odzierżał Mus rzecżony BielKron 239; mąż moy iáchał do źiemie ſwiętey/ á nie bárzo mie miłuie/ byś go mogł przez iáką naukę zábić odźierżałby to wſzytko co ia mam. HistRzym 54v, 74v.
Zwrot: »odzierżeć wiecznością« (1): Poz wał by [!] ieden drugiego/ iż moie imienie dzyerżyſz zaſtáwą: á drugiby powiedzyał/ iż dzyerżę ále wiecznoſćią: á obá by áni liſtu żadnego/ ani ſłuſznego świádectwá niemieli: w tákowey rzeczy Dzyerżawcy przychodzi dowod/ y odzyerży wiecznoſćią. UstPraw H.
[Szereg: »odzierżeć a posieść«: cżęſto ſie przygadza/ że brát brátá [...] dla pańſtwá álbo máyętnośći/ ktorąmby iedno ſam mogł odzyerżeć á poſyeść/ [...] s ſwiátá zgłádzi. HistTroj A5.]
Przen (1): Kto iuż wniebie ſiedzenie y mieſtce odzierżał, ten ſie iuż wypowiedzenia nie boi. BielŻyw 169.
c. O łupach wojennych: zdobyć (2):
Zwrot:»korzyść odzierżeć« (2): poráźiſzli ie/ máłą korzyść odzyerżyſz/ bo lud nędzny nie máiąc nic iedno łuki BielKron 112v, 107.
d. Objąć urząd tron (4): tho yego Kro. m. thak prziymvye yako pan krzeſczyyanſky y ziczicz mv thego raczi. abi wdobrem pokoyv myeſcze oycza ſzwego odzyerzal. LibLeg 11/181; tenći ieſt przepis onego piſmá/ Oſmegonáſtego dniá/ mieſiącá Elul/ roku ſto ſiedmdzieſiątego y wtorego (kthory ieſt trzeci rok iáko Symon odźierżał nawyżſze kápłáńſtwo [sub Simone principe sacerdotum] w Sárámel) BibRadz 14/27; [Kardynał] potym y Arcybiſkupſtwo Medyolanſkie odzierżał BielKron 239, 41v.
2. Uzyskać, osiągnąć, dostąpić [w tym: kogo (5) (w użyciu przenośnym i w α.), co (108)] (117):
a. Zdobyć w wyniku własnego postępowania (32): Ale kto kolwiek zwyćięży/ Nierowną pracą odzierży: Bo Pan zá ſwe zwyćiężenie/ Od was weźmie powyżſzenie. A ia ieſlibych zwyćiężył/ Páná rozumem przewyżſzył: Nie obdarzą mię zwoleńſtwem/ Ale bićim álbo ięctwem. BierEz E4v; Kupyec gdy po kupyą yezdzi [...]. Nye żáłuye prace áni dálekyey drogi/ by tylko kupyą dobrą á pożytecżną odzierżał. GliczKsiąż M, L4.
Zwroty: »cześć (a. chwałę) odzierżeć« (2): RejPs 114; Chore [...] poruſzony zazdroſcią/ podwiodł lud poſpolity ná Moiżeſzá/ áby ſam iego cżeść á chwałę odzyerżał BielKron 40v.

»pożytek odzierżeć [z czego]« (2): FalZioł V 44v; áby ten ktoryby ſie chcyał nyą [nauką] páráć/ rozumyał cżego á yákoby ſie vcżył/ żeby pothym nic ná tem nye tráćił/ ále s tego nyeyáki pożytek á poſtępek odzyerżał GliczKsiąż I5.

»sławę, imię sławne (a. piękne) odzierżeć« [w tym: imię i sławę (1)] (5:2): [Arystoteles] imię ſławne nadewſzitki mędrce odzierżał. BielŻyw 90, 50; BielKron 116v, 124, 341; Król Lokietek w téy mierze między wſzytkimi królmi ſławę odźierżał SarnStat 121.

»zwycięstwo, wiktoryją odzierżeć« [szyk zmienny] (14:1): TarDuch ktv; BielŻyw 116; BibRadz 2.Mach 5/6; Iudás Máchábeus poráźił Antyochá [...] y inych więcey zwycięſtw odzyerżał. BielKron 118, 202v; boiował ſzcżęſliwie/ y zwyćięſtwo nád nieprzyaćielmi odzierżał. HistRzym 131, 35, 40, 76v, 77v [2 r.], 78, 81v, 105v; ActReg 84.

Przen (4): Báránek ten Pan nád pány/ [...] ma nád krolmi páńſtwo mieć/ á z wiernemi boy odźierżeć/ Antykryſtá wniwecż zetrzeć. ArtKanc O.
Zwroty: »przodek odzierżeć« (1): [Luter] mowił tedy/ ſzaleniem vcżynił [...] żem tám Kryſtuſa ſzukał/ gdzie cżárt przodek odzierżał BielKron 204.

»odzierżeć zwycięstwo« [szyk zmienny] (2): że sſtąpił z niebá/ náturę náſzę przyiął á zwyćięſtwo dla nas nád dyabłem odzierżał. HistRzym 100v, 106v.

α. [Wyjątkowo o zdarzeniu niepomyślnym: szwank nieladajaki w wojsku swem od pogan odzierżeli, iż ledwo co wojska uszło KroniczTasz 213.]
b. Otrzymać od kogoś, zostać obdarzonym w wyniku starań, zabiegów; wyjednać, wyprosić; possidere Vulg; fieri compotem alicuius rei Cn (85): chczeſz laſky boſkyey doſtąpycz uczyekay ſyą do panny czyſtey pokornym ſerczem Odzyerſzyſz wſzytko PatKaz II 49v; Alexender wielki [...] napominał go aby od niego proſił czoby chciał iż to odzierżeć miał. BielŻyw 71; LibMal 1544/87v, 1545/103v; nie będziem dáwáć Commiſſyey iedno ná gránice miedzy dobrámi náſzemi/ [...] á ktoby o inſze rzeczy odzierzał commiſſyą/ tedy tákowa ma być niczemna. UstPraw I2, I; BielKron 193v, 215v, 311, 359; Tento pierścień [...] ieſt tákowey mocy/ że cożkoli v kogo żądam/ máiąc ij/ wſzyſtko odzierżę. HistRzym 61v, 61; RejPos 176; ArtKanc I18; ActReg 87; SarnStat 872.

odźierżeć co [= to, co jest przewidziane w czymś] (3): RejAp 41; tá vſtáwá ieſt vſtáwioná/ że ktożby kolwiek był ſlepy/ z niemocy ábo z przygody/ w ktorym by ſie niemogł pożywić/ tákowy dobrodzieyſtwo vſtáwy krolewſkiey odzierży. HistRzym 114v; RejPos 223.

odzierżeć od kogo (6): BielŻyw 86; LibMal 1543/74; ty pánny ktore ſemną będą powiążećie/ á Kſiążęćiu Przemyſłáwowi donieſiećie/ wielkie dary od niego odzierżyćie. BielKron 319v; w.m. więtſzą dziękę/ od białychgłow odzierżyſz/ kiedy rádniey co przydaſz/ niż vymieſz tym thák zacnym cnotam/ wymową ſwoią. GórnDworz Y4; RejPos 102, 281.

odzierżeć u kogo (15): Niechátz to v ciebie odzierżę/ vcżci ij vcieſs mię w tym/ wyſlucháy mię dzis w méy prozbie. OpecŻyw 81v; BielŻyw 83; ComCrac 11v; Diar 76; BielKron 115v, 129, 350, 351v, 386v (8); HistRzym 72; co ieſt tobie lepſzego/ ieſli vżyć ták wdzyęcżnego [...] żywotá ſwego/ á mieć w nim [...] opiekę iego/ y ty przyſzłe obietnice/ y ty nieſkońcżone roſkoſzy odzyerżeć v niego. Cżyli [...] RejPos 223; ActReg 8.

odzierżeć sobie (2): Deliberatya była o Biskupstwo Luckié [...] obrali X. Bernartha Macieiowskiego y od zierzał [!] sobie expeditią wsytkę vPapieza ActReg 8. Cf odzierżeć sobie skąd.

odzierżeć sobie skąd (1): A iákoż ty [...] cżłowiecże tych cznot w ſobye ſtánowić/ fárbowáć/ á ſobie ich cukrowáć nie maſz? áno iuż niemáſz ták nic ſzcżęſliwego cżego tu iuż ſobie ſtąd odzyerżeć nie możeſz. RejZwierc 141v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (5); zaimek względny „co(kolwiek)” (7), iż (2), aby, iżby (2)] (11): bez wątpieniá wſſytko to odzierżemy ocżkoli z dobrą wiarą a trwale boga milégo proſitz będziemy. OpecŻyw 62, 29, 37v, 47v, 62; ComCrac 11v; BielKron 370, 386v; GórnDworz Z6; Sponki thę moc miáły/ że [!] kthożkolwiek ie ná pierśiách noſił/ cokolwiek ſerce iego żądáło [...] odzierżał. HistRzym 61; toſmy ná koniec zá vprzéymym ſtárániem ſwym odźierżeli: Iż [...] ziechawſzy ſie z ſtany Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo/ niemáłyſmy wſtępek do nápráwienia tego Ziednoczenia y téy po częśći náraſzoney Vniiéy vczynili SarnStat 1019.

W charakterystycznych połączeniach: dobrodziejstwo ustawy odzierżeć, dziękę, ekspedycyją, folgowanie, komisyją, lepsze mnimanie, naukę, obietnice (2), obronę, opiekę, pomoc, przyjaźń, wszy(s)tko (6), zysk; od białychgłow odzierżeć, u krola (WKM) odzierżeć (5), u mądrego, w pana (od pana) (3), u papieża (3), u rad; snadnie odźierżeć (3), zaocznie.

Zwroty: »błogosławieństwo odzierżeć« [szyk zmienny] (5): gdyż wieſz żeś iuż wſzytki błogoſłáwieńſtwá odzierżał/ ktore tobie ten Pan ziednał tą niewinną męką á śmiercią ſwoią RejPos 90, 56v, 102, 136v, 281.

»dary odzierżeć« (4): wiedzion przed Amuratá z radośćią/ dwoie tám dáry odzierżał. BielKron 242v, 42v, 319v; RejPos 136v.

»odzierżeć krolestwo niebieskie, dziedzictwo królestwa niebieskiego« = regnum Dei possidere Vulg [szyk zmienny] (3:2): pothym odzierżyſz pánią poćieſzenia/ to ieſt kroleſtwo niebieſkie. HistRzym 104v, 99, 104, 104v; áni złodźieie/ áni łákomi/ áni piiánice/ áni złorzeczący/ áni drapieżcę nie odźierżą dźiedźictwá kroleſtwá niebieſkiego. WujNT 1.Cor 6/10.

»łaskę odzierżeć« [szyk zmienny] (5): o ſzmyercz myeczewą yeſth vrzedu proſſil Laſką thą od panow odzyerzal yſch nye na ſchubyenyczą alye na ſczyączye onego ſſą zdali LibMal 1543/74; Diar 76; BielKron 351v, 416v; A przetoż odzierżyſz łáſkę v páná ſwoiego ktorąś był ſtráćił. HistRzym 72.

»odzierżeć miłosierdzie« [szyk zmienny] (2): RejPs 46; Rzeki [!] iemu Krol: Miłoſierdzie ktoreś záſlużył odzierżyſz. HistRzym 75.

»miłość odzierżeć« [szyk zmienny] (4): XX lat przy Platonie mieſzkał, od niegoż takową miłość odzierżał y naukę wſzitkę tak iż Ariſtoteleſa domem nauki nazwał. BielŻyw 86, nlb 5, 83; HistRzym 108v.

»(wieczne) zbawienie odzierżeć« [szyk zmienny] (3): Zydowie tez wierzą przez zakon Moizeſzow zbáwienie odźierżeć. HistRzym 98, 122; to ieſt náſze vfánie/ że przez twoie Krwie wylanie/ [...] odzierżem wiecżne zbáwienie/ Alleluia. ArtKanc F6v.

»żywot wieczny odzierżeć« = vitam aeternam possidere Vulg [szyk zmienny] (14): SeklKat A6; niewdzięcżni będą wiſieć ná ſzubienicy piekielney/ á wybráni y wdzięcżni odzierżą żywot wiecżny. HistRzym 70, 6v, 51v [2 r.], 73, 76v, 87v (11); zá then cżeśny żywot wiecżny odźierżymy ArtKanc K19; wſzelki któryby opuśćił dom/ ábo bráćią/ ábo ſioſtry/ ábo oycá/ ábo mátkę/ ábo żonę/ ábo ſyny/ ábo role dla imięniá mego: tyle ſtokroć weźmie/ y żywot wieczny odźierży. WujNT Matth 19/29 [przekład tego samego tekstu: HistRzym 6v, 51v, 117].

Szereg: »odnieść a odzierżeć« (1): tedy iuż mieli tu docżeśne błogoſłáwieńſtwá odnieść á odźierżeć od niego RejPos 102.
W przen (1): gdy ſobie wſpomniſz á vważyſz [...] co to ieſt być w obronie Páná ſwego nie bać ſie żadnego ſtráchu/ áni oney oſtátecżnej godziny/ być pewien korony wiecżney/ odzierżeć ſwiátłość álbo gwiazdę iutrzenną/ y inych obietnic wiele. RejAp 41.
Przen (1): dla zakonu twego odzierżałem cie panie. TarDuch D8v.
α. Poślubić, dostać za żonę (4): GliczKsiąż P6; rzekł mu Saul/ ieſli mi przynieſieſz obrzeſkow ſto Filiſtyńſkich/ tedy corę moię odzyerżyſz Michol BielKron 65v, 415.
Zwrot: »odzierżeć sobie za małżonkę« (1): corkę iego [...] ſobie zá małżonkę odzierżał. HistRzym 104.
[Cf też b. »odzierżeć królestwo niebieskie« HistRzym 104v.]
3. Utrzymać dotychczasowy stan rzeczy (9):
a. Posiadać w dalszym ciągu, nie stracić; obtinere PolAnt [co] (7): BibRadz Dan 11/6; BielKron 370; Otoż tá chćiwość záſlepiłá ludzie/ iż tego nie widzą/ ieſli poſpolita rzecż zginie/ iż nikt ſwego nie odzierży. GórnDworz G5v; BYł niektory krol imieniem Aſmodus ktory vſtáwił że ktoryżkolwiek złocżyńcá był ięt/ á poſtáwiony przed ſędzią powiedział by trzy prawdy [...]/ iákoby kolwiek był nawiętſzy złocżyńcá/ áby takowy żywot ſwoy z dziedzictwem ſwym odzierżał. HistRzym 98v.

W przeciwstawieniu: »utracić ... odzierżeć« (1): wziął Thárentum miáſto/ á Liuius Sálinator/ ktory ie był kilká lat przed tym vtráćił/ ále zamek był odzierżał/ y ſniego wielkie poſługi cżynił/ prośił go/ áby miał bacżenie ná to/ że wżdy iego ſpráwą miáſtá Tárentum doſtał GórnDworz R4v.

Zwrot: »plac odzierżeć« = zwyciężyć, nie cofnąć się przed nieprzyjacielem (1): bili ſie od raná áż do wiecżorá/ áczkolwiek náſzy plac odzyerżeli/ ále wiele ludźi zacnych zginęło BielKron 391.
Przen: Zdobyć przewagę w dyskusji (1):
Zwrot: »plac odzierżeć« (1): Ná oſtátek them chcą plac odzyerżeć á ſwoye ná wirzchu myeć/ [...] mowyąc thák: Skądby bráli panowye pyenyądze? GliczKsiąż G7.
b. Nie dopuścić do wyłamania się [kogo] (1):
Zwrot:»w posłuszeństwie odzierżeć« (1): Pudore et liberalitate liberos retinere satius esse credo quam metu, Mam zá to że dáleko rychley yeden może dzieći w dobrych obyczáyách/ y w posłuſzeńſtwie odzierżeć wſtidliwą beſpiecznoſćią niżli ſrogością Mącz 448a.
c. Obowiązywać w dalszym ciągu (1):
Fraza: »tak zwyczaj odzierżał« (1): A sjem – już tak zwyczaj odzierżał, ktory nam krolowie polscy naszy tak wieczno dzierżeć poprzysięgają, jako i ine przywileje – z tych trzech stanow złożony jest DiarDop 114.
d. [Zatrzymać, nie wypuścić [kogo]: W tym cżáśie rozmáite rozmowy Rupert z nimi miał/ iákoby go rzkomo odźierżeć chćiał HistFort B4.]
4. Zwyciężyć; wygrać sprawę; obtinere HistAl, Cn; potiri, tenere, vincere Cn [w tym: kogo (2), co (1)] (4): ieſli przećiw nam wyiedzieſz vmyſliłyſmy męznie boiowáć á ieſli ty nas przewyciężyſz/ owſzeki żadney chwały nieotrzimaſz iże niewiáſti odzierziſz [HistAl 1510: othrzymasz] HistAl H3, C5v; Nieſtánieli ná wtorym záwitym roku/ táki wſzytko powodſtwo prze powodu ma być zdan/ ktorym zdánim iuż odzyerży powod ten co pozywa o gránice. UstPraw I.
Przen: Zdobyć przewagę w kłótni (1): Drugi lepak ſłowy ſromotnymi ganił go [Dyjogenesa], ktoremu nic nieodpowiedział, y rzekł mu onże cżemuby nato nicz nieodpowiada, rzekł Dyogenes, nie chczę ſie z cżłowiekiem otę rzec hadrować, ktorą ten ktożby odzierżał ſromotnieyſzy będzie. BielŻyw 72.
5. Wytrzymać, znieść; przen [co] (1): Ziemia trzęſłá ſie ieſt/ iż nie mogłá odzierżeć krwie ſwiętey iego. RejPos 5.
6. Ocenić, oszacować (1): AEstimare magni et magno. Wyſoko ważić/ drogo odzierżeć. Mącz 5b.

Synonimy: 1., 2. dostać; 1. nabyć, osiągnąć, posieść; a. dobyć, opanować, podbić; 2. dostąpić, osiągnąć, otrzymać.

Formacje współrdzenne cf DZIERŻEĆ.

Cf OBDZIERŻEĆ, ODZIERŻENIE

MM