Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POLEWACZ

Następne hasło: POLEWAĆ SIĘ »

POLEWAĆ (83) vb impf

o oraz a jasne; -e- Mącz (15), -é- (9) Strum, Oczko, KochPieś, też SienLek (6).

Fleksja

indicativus
inf	poléwać
praes
	sg	pl
1	poléwåm
3	poléwå, poliwå	poléwają

praet
	sg		pl
1	m	poléwåłem	m pers
2	m	-ś poléwåł	m pers
3	m	poléwåł	m pers	poléwali
3	f	poléwała	m an

imperativus
	sg	pl
1		poléwåjmy
2	poléwåj
3		niechåj poléwają

impersonalis
praet		polewano
participia
part praes act		poléwåjąc

inf poléwać (13). ◊ praes 1 sg poléwåm (18). ◊ 3 sg poléwå (13), [poliwå]. ◊ 3 pl poléwają (5). ◊ praet 1 sg m poléwåłem (1). ◊ 2 sg m -ś poléwåł (1). ◊ 3 sg m poléwåł (8). f poléwała (5). ◊ 3 pl m pers poléwali (2). ◊ imp 2 sg poléwåj (7). ◊ 1 pl poléwåjmy (1). ◊ 3 pl niechåj poléwają (1). ◊ impers praet polewano (3). ◊ part praes act poléwåjąc (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Kropić, lać po wierzchu (75)
- Przen (13)
  - a) Płakać, opłakiwać (10)
- α. O ceremoniach religijnych (10)
  - αα. W chrześcijaństwie (8)
    - ααα. O chrzcie (7)
      - Przen (1)
  - ββ. W judaizmie Starego Testamentu (1)
  - γγ. W islamie (1)
- β. O zabiegach leczniczych (5)
  - a. O roślinach: podlewać (19)
    - Przen (12)
  - b. Lejąc pokrywać cieczą, zalewać coś (1)
2. Występować z brzegów, zalewać, zatapiać (3)
3. Pokrywać coś jakąś warstwą czegoś; smarować (5)

1. Kropić, lać po wierzchu; perfundere Mącz, Calep, Cn; rigare PolAnt, Vulg; conspergere Mącz, Calep; irrigare, proluere Mącz, Cn; superfundere Calep, Cn; aspergere PolAnt; compluere, fundere, profundere Mącz; humectare, suffundere Calep; infundere Cn (75): irrigo, Pomokrzam/ pokrápiam/ polewam. Mącz 356b, 139c, 140a [2 r.], 200a, 306d, 404a; Támże ón darn niechay dobrze vbijáią drągámi/ á bydłem ſye téż vdepce wożąc [...]. A ieſli ſucha źiemiá/ niechay poléwáią/ á to dla tego/ że ſye źiemiá źiemie rychléy chwyći. Strum M2; Humecto - Omokrząm, poliewąm. Calep 491a, 248a, 780a, 1027b.

polewać kogo, co (6): FalZioł I 114d; gdy [farbierze] chczą aby ſukno albo płotno iaką kraſę lepiey w ſię przyięło tedy ie ocztem polewaią GlabGad 16; Krol Boleſław Kryſpus zá ten vcżynek poimał Stároſtę/ kazał go w wor záſzyć/ y woſkiem z żywicą polewáć áż vmárł. BielKron 355v; Albo warz koperwáſer z czárnuchą w wodźie/ á oną iuchą pluſkwy poléway tedyć pewnie poginą. SienLek 159, 163v; SkarŻyw 363.

polewać czym (11): FalZioł V 62; [sól] cżyni nie płodnoſć to ieſt, nie dopuſzcża żadnego roſnienia tak w ziemi gdzie ſolą polewaią iako y mięſie w ciele. GlabGad I7v, 16; BielKron 355v; Albo wźiąwſzy ſurowe drewno oble leſzczynowe/ wywierć dźiurę we drżeniu/ á tám włoż kilká źiarn pieprzu/ trzyſz thym ná ośle kośney winem polewáiąc/ á onym co ſye vtrze bielmo pomázuy. SienLek 69v, 159. Cf »polewać wodą«.

W charakterystycznych połączeniach: polewać drogę (2), gmach zawarty, mięso, pluskwy, skorki, ziemię; polewać juchą, octem, solą, woskiem z żywicą; polewać wnątrz.

Frazy: »deszcz polewa« = pada (1): Compluit, Deſzcz poliewa/ Weſpołek páda. Mącz 306d.

»krew polewa« (1): pádáło mięſo z cżłonkow S. Ewánieliſty y wſzytko ćiáło ſrodze zránione y vſromocone zoſtawáło/ a krew iego drogę onę polewáłá. SkarŻyw 363.

Zwroty: »z wi(e)r(z)chu polewać« = superfundere Calep (2): drew nákładſzy/ położył [Heliaasz] zwirzchu ofiarę/ [...] y ieſzcże wodą zwirzchu polewał/ by nie rzecżono iákim kuglárſtwem zápálić BielKron 84v; Calep 1031b.

»polewać wodą« [szyk zmienny] (4): BibRadz 2.Mach 1/21; BielKron 84v; Atquam radicibus subministrare, Kropić/ Polewáć wodą. Mącz 222c; SienLek 159.

Przen [w tym: kogo (1), co (11)] (13): ták iego [św. Antoniego] náuká rozne ſtany/ y obycżáie/ y ſpoſoby ludzkie polewáłá/ y wzroſt á pomnożenie z łáſki Bożey/ ktora znim robiłá dawáłá. SkarŻyw 544.

polewać czym (2): Ná ktorym [biskupstwie] rzeką náuki ſwey/ y ſłodkiey wymowy ſwoiey/ cżęſtym kazánim lud Boży polewáć y ochładzáć/ y zbáwienie ludzkie rozmnáżć pocżął. SkarŻyw 86. Cf Zwrot.

Zwrot: »krwią polewać« = oddawać życie za coś (1): Przetoż naprzod święći Papieżowie męcżennicy/ poſtáwili piſárze Diakony/ áby nietylo śmierć ále dzieie y ſpráwy y żywoty onych świętych przebránych/ ktorzy fundáment wiáry krwią ſwoią polewáli/ pilnie ſpiſowáć vmieli. SkarŻyw A5v.

a) Płakać, opłakiwać (10):

Zwrot: »polewać łzami, płaczem (a. płakanim)« [w tym: plakanim i łzami (1)] [szyk zmienny] (7:4): Płákánim y łzámi práwie vſtáwicżnymi/ modlitwy ſwoie polewáłá SkarŻyw 160; Iuſz [Bonifacjusz] mięſa nieiadł y winá nie pił/ poſty wielkie cżyniąc/ á o zbawieniu ſwym myśląc/ płácżem polewał ſwe iágody. SkarŻyw 440, 15, 140, 196, 238, 535; Potym ná żal ſerdecżny zdobyć ſię muśiſz/ [...] łzámi obfitymi możeli być [...] łoże twoie záraz z Dawidem polewáiąc LatHar 110; Y ſtánąwſzy z tyłu v nog iego poczęłá [Maria Mag] łzámi polewáć nogi iego [lacrimis coepit rigare pedes eius] WujNT Luc 7/38, s. 222.

α. O ceremoniach religijnych [kogo (7), co (3)] (10):

αα. W chrześcijaństwie (8):

polewać czym (1): Dioniſius ták mowi: że ten był obycżay zá Apoſtołow że mázano tego ktory ſię krzćił/ y ſámę wodę krzeſną Krzyżmem polewano WujJud 167v.

ααα. O chrzcie (7):

Zwrot: »polewać wodą (krztową)« [szyk zmienny] (4): Abowiem ſlugá kośćioła ſwiętego/ kiedy ſluży y tzyni/ według vſtawy/ y roſkazánia Syná Bożego/ maca álbo polewa dziećię wodą/ y mowi ták. KrowObr 46v; KarnNap C; SkarŻyw 388; á ludzie gromádámi wchodzili w rzekę/ iedni po pás/ drudzy po ſzyię/ á Popowie dawáiąc káżdey gromádzie z oſſobná imię/ [...] polewáli ich wodą/ á modlitwy nád niemi zwykłe odpráwuiąc/ chrzćili wſzyſtkich StryjKron 140.

W przeciwstawieniu: »nurzać ... polewać« (1): A cżemuż dźiatki z ſtárádawnà nurzano? (–) Nie nurzano/ ále ábo kropiono/ ábo polewano CzechRozm 258v.

Szeregi: »abo kropić, abo polewać« (1): CzechRozm 258v cf W przeciwstawieniu.

»polewać a(l)bo (po)narzać« [szyk 1:1] (2): KromRozm I L4; Zátym polewa ie trzy kroć święthą wodą krztową/ álbo ie trzy kroć narza/ w imię Oycá/ y Syná/ y Duchá S. A to ieſt pewny á iſtotny Krzeſt. KarnNap C. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]

Przen (1):

Szereg: »polewać a obmywać« (1): Iż gdy oną wodą [przy krzcie] będzie polano ciáło widome/ thedy tám Duch ſwięty niewidomy polewa á obmywa y błogoſłáwi z grzechu pirworodnego onę duſzę niewidomą w ciele onym widomym. RejZwierc 197v.

ββ. W judaizmie Starego Testamentu [czym] (1): przez zalewkę rozumiey wino ktorym offiáry polewano gdy ie palono BudBib I 369a marg.

γγ. W islamie (1):

Zwrot: »wodą polewać« (1): W pośrzodku wieże [w Mekce] ieſt ſtok głęboki/ tą wodą ludzie polewáią grzechy ich omywáiąc/ iáko oni mnimáią. BielKron 264.

β. O zabiegach leczniczych (5):

polewać co (2): Ten [Pliniusz] zaſię piſze w kxięgach. 28. Iż piołynem lecżą iego [smoka morskiego] iad: iedząc Piołyn, albo też warzącz: polewać ranę. FalZioł IV 33b; Korzenia zębowego źiela w gorzałkę nákráiawſzy/ zęby poleway/ gdy ćie bolą. SienLek 78.

polewać czym (3): (nagł) O kośći złąmánéy [...] (–) Korzenié koſztywału/ z źielem ſánklowym w wodźie warz/ á onym okłáday/ á wcząſći oną iuchą ćiepło poléway SienLek 150, 174. Cf Zwrot.

Zwrot: »wodą polewać« (1): MIeſtcá ſtłuczoné á śinné/ wodnym iemiołem okłáday/ á gdy oſchnie/ wodą záś polewáiąc/ rozmiękcz. SienLek 148.

a. O roślinach: podlewać (19): BibRadz 1.Cor 3/7, 8; Samem ſwą właſną ręką tę winnicę grodźił/ Aby iéy był áni źwiérz/ áni zły ptak ſzkodźił. Poléwałem/ żeby iéy ſłónce nie ſuſzyło/ Nákrywałem/ żeby iéy źimno nie mroźiło. KochPieś 14; WujNT 556, 1.Cor 3/7, 8; [aczkolwiek, na gynſzym myeyſczu mowÿ 1 Cor 3: Y then ktory ſczepy, y then ktory polywa, yeden ieſt yako ÿ drugÿ: bo nyepozyteczny: alye telko pan pomnaża, y daÿe roſzcz: y rodzicz ArgWykład 40/129].

polewać co (1): Iáko mu to Pan nadobnie pothym rozwiodł/ iż ſie thy gniewaſz o drzewko kthoregoś nie ſzcżepił áni polewał/ á mnie chceſz ná to przywieść ábych to miáſto zárazem zniſzcżył RejZwierc 200.

Przen [w tym: co (9)] (12): Iamći wſádził/ Apollo [postać z Nowego Testamentu] polewał/ ále Bog pomnożył. BibRadz 1.Cor 3/6; WujNT 1.Cor 3/6; ktore wielkie cnoty ácz z łáſki Bożey [...] wyroſły/ iednák ſłuchánie pilne ſłowá Bożego/ w ktorym ſię W.K.M. kochaſz/ ten ogrod polewa/ y rozmnożenie mu od Bogá dáie. SkarKaz )(3v, 83b marg.

polewać czym (6): SkarŻyw 298; Wśiawſzy záś to máluczkie pokory Chryſtuſowey y podłego rozumienia o ſobie źiarneczko/ polewaymy ie áby roſło/ ſłuchániem ſłowá Bożego/ y kazániem SkarKaz 83b; Tą pokorą Chryſtuſową źiárno to polewáiąc/ rośćmy iáko mowi Apoſtoł/ w rozumie duchownym y poznániu Bogá náſzego SkarKaz 84a. Cf Zwrot.

W połączeniach szeregowych (3): SkarŻyw 298; Kośćioł y náuká Páná Chriſtuſowá [...] záwſze rośnie zá ſpráwą y opátrznośćią Bożą: tylko káznodzieie śiać y ſzczepić y polewáć máią: á Bog pewnie da pomnożenie y wzroſt naśieniu w ſercách ludzkich. WujNT 139; A napilniey Práwá cnotę ludzką ſzczepić/ y onę polewáć/ y obronę iey wſzeláką dáwáć máią. SkarKazSej 698b.

Zwrot: »deszdżem (a. dżdżem) polewać« [szyk zmienny] (3): A pilnie ten ſzczep tey ſtałey wiáry ſwoiey okopyway y poleway tym Máyowym dzdzem tą zupełną nádzieią ſwoią RejZwierc 129; A gdy on [Barnabasz] wymowny ięzyk ſwoy otworzył y ſzcżepy one młode deſzdżem wyſokiey náuki ſwey zgorącego ſercá y miłości polewał: prętko ſię podnioſły y owoc dáły. SkarŻyw 536, 542.

b. Lejąc pokrywać cieczą, zalewać coś [co] (1): [słody miesckie. – Polewają jęczmienia ćw. 60, od których we młynie płacą po 2 1/2 ćw. miary wierzchowatej LustrMalb I 4.]

Zwroty: [»polewać na słod« [szyk zmienny]: LustrMalb I 54; Jest obyczaj w tym mieście, iż każdy piwowar nic więcej nie może polewać zboża na słód, jedno 4 kor. LustrMaz I 105, I 35, II 167; LustrPłoc 6.]

»wodą polewać« (1): Posca, vinum in torculari aquatum, Poślednie wino álbo cienkuſz winny/ gdzie zwłaſzczá ná poły groná w práſiech wyćiśnione ſą/ tedy ye wodą poliewáyą s octem y wodkámi liekárskiemi zmieſzawáyą á ták miáſto liekárſtwá wżiwáyą [lege: użiwáyą]. Mącz 314a.

2. Występować z brzegów, zalewać, zatapiać (3): Stagno, Rozliewam/ poliewam álbo záliewam/ to yeſt ſtawam ſie yeziorem/ zátapiam niemáłe pole. Mącz 411d; Inundo idem, vel Rozlewam/ polewam/ popływam. Mącz 502d.

polewać co (1): á ón [Nil] nabárźiéy rośćie/ á Egipt wſzyſtek pod Kánikułą/ kiedy czas naſuſzſzy/ przez dni trzydźieśći poléwa? Oczko 7v; [ledwie ſam Woiewodá Multáńſki y z brátem ſwym vćiekł do Bráiłowá/ y to ſie áż płáwił przez ieźioro ktore Dunay polewa. BielKron 1597 713].

3. Pokrywać coś jakąś warstwą czegoś; smarować; perlinere Mącz; crustare, imbuere, incrustare, linire, perfundere Cn (5): Perlino, Pomázuyę/ Poliewam. Mącz 194c.

polewać co czym (1): Wárgi pobudzáiące zwády y ſerce złe/ ſą iáko żużelicá z ſrebrá/ ktorą nacżynie gliniáne polewáią [Sicut argentum plenum scoriis obductum super testam]. BibRadz Prov 26/23.

polewać czym (4): Impico, Smołą poliewam Záſmalam. Mącz 302a; Rudero, Polewam materią aſtrychową páwiment czinię Mącz 359d; Calep 931a. Cf polewać co czym.

Synonimy: 1. kropić, namakrzać, moczyć, omakrzać, pokrapiać, skrapiać; 2. zatapiać, 3. pomazować, smarować.

Formacje współrdzenne cf LAĆ.

Cf POLEWAJĄCY, POLEWANIE, POLEWANY

SBu