Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [POLŻYĆ]

Następne hasło: POŁA »

POŁ (1326) nm i sb n

nm (790) [w znacz. I.], sb n (536) [w znacz. II. i III.].

poł (1004), puł (322); poł March¹, OpecŻyw (2), PatKaz I, BartBydg (10), BielŻyw (2), MiechGlab, LibLeg (3), Mymer², RejPs (7), ComCrac, RejRozpr (4), LudWieś, RejJóz (4), HistAl (4), BielKom (3), LubPs (5), KochZuz, RejFig (8), RejZwierz (22), SienLek (51), Prot, LeovPrzep, RejAp (12), HistRzym (9), RejPos (22), BiałKat (2), KochMon, HistHel, Strum (6), PaprPan (4), SkarJedn, KochPs (9), CzechEp, KochFr (2), KochPhaen (11), KochSz (3), BielSen, BielSjem, KochPam, KochPieś (2), PudłFr (5), ArtKanc, Calep (73), KochAp, KochFrag (3), JanNKar (4), JanNKarKoch, SiebRozmyśl, KmitaSpit, PowodPr, ZawJeft, GosłCast (4), PudłDydo (3), ZbylPrzyg; puł KochSat, KwiatKsiąż, GrzepGeom (22), KwiatOpis, MWilkHist (2), NiemObr (3), KochProp, GostGospSieb (2), GrabowSet (2), WyprPl (4), ZapMaz, SkarKaz; poł : puł ZapWar (28:3), BierEz (7:1), Murm (4:4), Mymer¹ (2:2), MetrKor (9:10), FalZioł (274:2), LibMal (40:7), RejKup (17:1), GroicPorz (1:1), RejWiz (28:2), Leop (3:8), UstPraw (1:10), BibRadz (3:6), OrzRozm (4:1), BielKron (30:32), Mącz (69:37), OrzQuin (3:2), GórnDworz (6:12), BielSat (1:1), RejZwierc (47:1), BielSpr (3:3), BudBib (3:5), BudNT (2:2), Oczko (8:8), SkarŻyw (21:13), StryjKron (1:4), ZapKościer (17:5), WerGośc (2:5), BielRozm (1:1), GórnRozm (1:2), PaprUp (1:2), ActReg (1:4), GostGosp (3:6), GórnTroas (1:1), LatHar (7:3), RybGęśli (1:1), WujNT (4:6), SarnStat (9:56), GrabPospR (2:7), KmitaSpit (1:1), CzahTr (1:1), SkarKazSej (3:1), KlonWor (2:1).

pół, poł- (w tym 1 r. błędne znakowanie),

Fleksja

sg N pół (125). ◊ A pół (601). ◊ pl A poły (464) [tylko w funkcji sb]. ◊ indecl pół (136) [w tym: w funkcji sb (9), nm (127)].

Składnia orzeczenia typu: poł [kogo, czego] było (10) FalZioł (2), LibMal, RejFig, BielKron (4), Mącz, RejPos.

Składnia przydawki typu: to poł [kogo, czego] (20), ta poł [czego] (3), te puł [czego] (1), ta : te ZapKościer (3:1).

W znacz. I.: Składnia zgody z rzeczownikiem w D a. L [nadrzędnikiem jest przyimek „po” w funkcji dystrybutywnej] (11), w I [nadrzędnikiem jest przyimek „przed” albo czasownik o rekcji narzędnikowej] (2).

Sł stp: pół, puł, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.: pół; XVIII w.: puł (2 r.).

Znaczenia

I. Liczebnik ułamkowy (790)
- 1. Polowa, jedna z dwóch (mniej więcej) równych części, na które dzieli się bez reszty jakaś całość (763)
  - A. Oznacza kawałek będący połową czegoś (94)
    - a. O obiektach ujmowanych jednowymiarowo (13)
      - α. O długości (6)
      - β. O wysokości (1)
      - γ. O grubości (1)
      - δ. O linii kolistej (5)
    - b. O obiektach dwuwymiarowych (41)
      - α. (Mniej więcej) regularnych, geometrycznych (18)
        αα. O kształcie kwadratowym lub niezbyt wydłużonego prostokąta (3)
        ββ. O kształcie wydłużonego prostokąta (4)
        ααα. W podziale podłużnym: prawa lub lewa strona (2)
        βββ. W podziale poprzecznym (2)
        γγ. O kształcie okrągłym (11)
      - β. Nieregularnych (23)
        αα. O obiektach geograficznych i topograficznych oraz gwiazdozbiorach (15)
        ββ. O wizerunkach zwierząt w herbach (8)
    - c. O obiektach trójwymiarowych (40)
      - α. (Mniej więcej) regularnych, geometrycznych (17)
      - β. Nieregularnych (23)
        Przen (1)
        αα. O częściach ciała ludzkiego (3)
  - B. Oznacza ilość lub wielkość będącą połową czegoś (668)
    - a. O liczbach i w inny sposób wyrażonych ilościach (21)
    - b. O zbiorach (10)
      - α. O zbiorowościach ludzkich (6)
    - c. O wartościach materialnych (174)
      - α. O pieniądzach (167)
    - d. O wymiarach (geometrycznych) (175)
      - α. O wymiarach liniowych (45)
      - β. O powierzchni (19)
      - γ. O objętości i pojemności (111)
    - e. O wadze (184)
    - f. O czasie (97)
    - g. O abstraktach (7)
- 2. W połączeniu z rzeczownikiem tworzy nazwy istot złożonych z dwu różnych elementów (14)
  - a. O postaciach mitologicznych (7)
  - b. O ludziach mieszanej narodowości (5)
- 3. W połączeniu z rzeczownikiem tworzy nazwy ludzi lub obiektów nie w pełni takich, jak normalne lub typowe (13)
II. Rzeczownik: Środek czegoś (71)
- 1. Miejsce lub moment, w ktorym stykają się dwie połowy czegoś (52)
- 2. Miejsce znacznie oddalone od brzegów, wnętrze (19)
  - A. O miejscu (13)
    - a. O obiektach ujmowanych dwuwymiarowo: punkt lub kawałek powierzchni (mniej więcej) równo oddalony od brzegów (11)
    - b. O obiektach trójwymiarowych (2)
      - α. O obiekcie trójwymiarowym półkolistym; punkt środkowy (1)
  - B. O czasie (6)
III. W wyrażeniach przyimkowych o różnym stopniu leksykalizacji (wyrażenia te są w słownikach bardzo często tłumaczeniem łac. cząstki semi-, wchodzącej w skład wyrazów złożonych) (465)

I. Liczebnik ułamkowy; semis Murm, Mymer¹, BartBydg, Cn; dimidium Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; medium [aliquid] Vulg, JanStat, Cn; dimidium pars, medium Vulg, Cn; dimidiatur [aliquid], dividuum [aliquid] Cn [w przekładach z łaciny odpowiada również wyrazom rozpoczynającym się od hemi-, semi-] [w tym: kogo, czcgo (774)] (790):

1. Polowa, jedna z dwóch (mniej więcej) równych części, na które dzieli się bez reszty jakaś całość (763): Semis, vel potius Semi, Pół/ połowicá. Mącz 381c.

A. Oznacza kawałek będący połową czegoś (94):

a. O obiektach ujmowanych jednowymiarowo (13):

α. O długości (6): Stháſzkowſki kthory był ſtárſzy nád dzyáły/ ſtrzelił z obozu z dzyáłá ſwego/ vtrąćił pod wielkim dzyáłem Wáłáſkim puł ośi BielKron 422; GrzepGeom O4v.

Zwrot: »poł kresu zbieżeć« = przebyć połowę drogi do osiągnięcia jakiegoś celu (1): Potym ćię puſſczą do grodu Mniemaſz że iuż chwałá bogu Ieſſcześ niepráwie vleżał Ledwyś tu poł kreſu zbieżał Ieſſczeć nie koniec przeſtráchu RejRozpr F2.

Wyrażenie: »poł wiersza« = połowa wersu, połowa jednej linijki; hemistichium Mącz, Calep (2): Hemistichium, Puł wierſzá. Mącz 154c, 415b; Calep 476b.

β. O wysokości (1): kiedyby láſká [tu: pręt używany pomocniczo przy mierzeniu wysokich obiektów] byłá iáko puł wieże/ tedyby téż ćiéń od niéy był iáko puł ćiéniá tego co od wieże GrzepGeom O4v.

γ. O grubości (1):

Wyrażenie: »o poł włosa« = bardzo mało, odrobinę, trochę, w najmniejszym stopniu (1): A ma być [synwaga] Stoſyglem práwie w miárę vſztóſowána/ áby nie byłá nikędy ná żadnym kóńcu y po kráioch koſónoga: iáko mówią y o pół włoſá ná mięſz Strum B2.

δ. O linii kolistej (5):

Fraza peryfr.: »Febus puł nieba objechał« = jest południe (1): A Phebus iuſz puł Niebá był obiechał iáſny StryjKron 528.

Wyrażenie: »poł cerkla (a. cyrkla), obrączki« = połowa okręgu, półkole; semicirculis Mącz; semicirculus Calep (2:1): Semicirculis, Półcerklá/ półobrączki. Mącz 381d; Calep 965a.

Zestawienie: astron. »puł cyrkla« = połowa jednego z dwu wielkich kół, przecinających się na biegunach, a przechodzących – jedno przez punkty równonocne, drugie – przez punkty przesilenia zimowego i letniego (1): Colurus, Puł cyrklá/ quales in Sphaera imaginamur duos maiores qui distinguunt Solstitia et AEquinoctia. Mącz 60d.

b. O obiektach dwuwymiarowych (41):

α. (Mniej więcej) regularnych, geometrycznych (18):

αα. O kształcie kwadratowym lub niezbyt wydłużonego prostokąta (3): A tym ſpoſobem ſzykowáć ſie będą. Rochowie z brzegow/ więc Rycerze po nich/ [...] Krol s pánią bierze w poſrzodku dwie poli/ [...] Piechotá przed nie wyciąga ná cżoło/ A miedzy woyſki poł tablice goło. KochSz A3; co trżemá/ ábo cztermá ſłow odpráwićby ſię mogło/ to puł kárty/ y więcey ſłow w Státućie nápiſano. GórnRozm K3.

[W przeciwstawieniu: »zupełny ... poł«: Czynszu z domu każdego, zupełny mając plac, po den. 6, a z domu na pół placu po den 3. LustrWpol II 131.]

Szereg: »puł albo połowica« (1): Bo á coby to było święcić puł/ albo połowicę śieni? BudBib b2v. [Cf znacz. II.2.A.a.]

ββ. O kształcie wydłużonego prostokąta (4):

ααα. W podziale podłużnym: prawa lub lewa strona (2): thedy Ieden drwgiemv ma vsthapycz pol drogy volney ZapWar 1548 nr 2669; A w ten cżás ow przekop pámięći godny robiono około Káźimierzá Krákowſkiego/ w który poł Wiſły wpuſzcżono/ á po nim płáwiono ſol y drwá ná doł. BielKron 375.

βββ. W podziale poprzecznym (2): Vkradl theſz thamze myecz y polpoſtawu ſvkna mazowyeczkiego byallego LibMal 1545/95v; RejFig Dd3.

γγ. O kształcie okrągłym (11): Zodiákiem to koło Grékowie miánuią: [...] Tego kołá/ ilé ſie w głęboki podawa Ocean/ tylé záśię nád źiemią zoſtawa. [...] A wſzelka noc ták ſye wſzérz záwſze roſpośćiéra/ Ilé pół kołá wzgórę w piérwſzy mrok záwiéra. KochPhaen 20.

Wyrażenia: »puł księżyca, miesiąca« = księżyc w końcowej fazie pierwszej kwadry lub na początku ostatniej, mający kształt połowy koła (w tym też jako określenie kształtu innych przedmiotów); hemicyclus Mącz (2:1): Lunensis caseus qui ab Hetruscis figura lunari fiebat, Sér yákoby puł xiężicá. Mącz 199c; Sigma, Wyrzezána deſzczká ná xtałt puł xiężicá. Mącz 393a, 454b; [Luna gibbosa Wenⁿ der Mond mehr denn halb voll iſt Coſſ [lege: coś] nád Pułmieśiącá ArtNom A6, A6]. [Cf POŁMIESIĄC, PUŁKSIĘŻYC.]

»poł miesiąca« = podobizna księżyca w kształcie sierpa na początku pierwszej kwadry i na końcu ostatniej (głównie jako określenie kształtu innych przedmiotów) (7): Ná głowie też Aaron nosić będzie nád cżołem ſwym blachę z wybornego złotá/ ná kſtakt [!] puł miesiąca BielKron 34v, 425v; SErtorius, w Hiſzpániey gdy [...] nieprzyiaćiel po nim bieżał/ wnet w tyle woyſká wał vkopał/ zákrzywiony iáko puł Mieſiącá BielSpr 44, 23v, 41v; StryjKron 390; z Woiewództwá Wołyńſkiégo herbowé pieczęći Krzyż/ á ná Krzyżu Orzeł. Tákże y Woiewództwu Brácłáwſkiému/ ma bydź puł mieśiącá á krzyż. SarnStat 872.

β. Nieregularnych (23):

αα. O obiektach geograficznych i topograficznych oraz gwiazdozbiorach (15): Iakom ya był w spokoyney possesiey pozywanya hymyenya pulphalanth podluk prava mego ZapWar 1528 nr 2456; á by go [Mahometa] był Pan Bog nie ſkarał thymi krzyżaki przez Ianá Huniadá/ wźiąłby był puł Europy tego roku. BielKron 304v, 328, 413v; ten vcziwy Iadam: darował pól placza Gruntem leſzączy na norczye wyedle ſzadzu pánſkyego ZapKościer 1587/11, 1584/61, 1585/53v; Bo gdy świétny Rák wſtáie/ y pół korony właśnie/ Y poł Ryby południéy/ w byſtrym morzu gáśnie. KochPhaen 20, 21.

Połączenia: »jakmiarz [= prawie] puł« (1): y przyſzli ku tákiemu przeſtrzeńſtwu náſzy przodkowie/ iż ſámi iákmiarz puł Europy opánowali BielKron 336.

»puł... wszytek« (1): Tego roku [1528] Máiá o S. Stániſławie/ puł Krákowá zgorzáło y Klepárz wſzytek BielKron 420.

Wyrażenia: »drugie poł« (1): Ale záraz przy wadze wſchodzi pół Korony. [...] tá [Kasyjopa] tedy záchodźi. Z drugiéy ſtrony záś/ niebo ná górę wywodźi Drugié pół wieńcá KochPhaen 22.

»poł świata« (1): MOwiſz mi żem vbogi/ mówiſz niémam złotá: Miéy ty chceſzli pół świátá/ dobra prze mię cnotá. PudłFr 35.

Wyrażenie przyimkowe: »przez poł« = częścią większą niż połowa (1): Bootes przez pół práwie pod źiemię wſtępuie [tj. zachodzi, chowa się za horyzontem]/ Bo go ze cztérmi znáki Ocean przyymuie. KochPhaen 20.

ββ. O wizerunkach zwierząt w herbach (8): Kuiáwſka [ziemia na chorągwi nosi] puł Orłá cżyrwonego/ y puł Lwá cżamego grzbiety do ſiebie w koronie/ ná żółtym polu oboie. BielKron 425, 425 [6 r].

c. O obiektach trójwymiarowych (40):

α. (Mniej więcej) regularnych, geometrycznych (17): á thę wodkę pić tak wiele czoby ſie wlało w poł iaia kokoſzego. FalZioł II 15b, II 20d, V 90v; iuſz ſześćdzieśiąt lat iáko mi ten ptak po pułbochenká co dźień nośi SkarŻyw 51.

Połączenia: »tylko puł« (1): z Ráwenny ſię puśćiwſzy/ drogę onę [ku Polszczę i do Rusi] pieſzo y boſo [św. Bonifacjusz] odpráwował: ná dzień tylko pułbochenká chlebá iedząc/ wodę pił SkarŻyw 575.

»wszytek ... i poł« (1): liſie ſtroie [tj. jądra]: przywiązane na głowę bolączą/ wſzythkiey głowy/ y poł głowy bolenie odeymuie FalZioł V 75v.

Wyrażenia: lek. »poł głowy bolne, boli; pol głowy bolenie ([a. bol]); w pol głowy bol, bolejący« = migrena; cierpiący na migrenę [szyk 6:4] (1:2;4;2:1): Hemicranea est morbus quo dimidia pars capitis laborat, Eyn kranckheit ſo das halb teyl des houpts leydt. Nyemoc kyedy polgłowy boly. Murm 76; Theż bolenie pol głowy s flagmy y z melankholijey vſmierza/ gdy to ziele [majoran] w wodzie będzie vwarzono á tą wodą ciepło głowę będzieſz naparzać FalZioł I 139d, I 15b, 84b, V 75v; Hemicranici, Których puł głowy boli. Mącz 154c; SienLek S[ss]v, S[ss]3; Wſzákóż/ ieſt téż chorób niemáło/ co z glowy pochodzą/ á ćieplicámi hámowáć ſye mogą: iáko łupánia/ puł głowy bolenia/ [...] Oczko 14; Hemicranici – Boleiaci wpolglowi. Calep 476a; [ArtNom C3v].

»poł kule, okręgu« = sklepienie niebieskie (1:1): Hemisphaerium – Połkulie, polokregu niebieskiego. Calep 476b.

β. Nieregularnych (23): Theſz thamo wkrakowſkyey stronye polſtrony myąſſa wyeprzowego vkradl LibMal 1545/98v, 1547/132v; ZapWar 1553 nr 2685; Y dáli mu [apostołowie Jezusowi] puł ryby piecżoney [piscis assis partem]/ y ſztukę plaſtru miodu. BibRadz Luc 24/42; á przed miáſtem roſpádło ſie poł gory BielKron 88; GórnDworz S8; BielSat C4; [Małgorzata] myala to poldomu po oyczu swoym ZapKościer 1585/44, 1584/44, 1588/80v; WerGośc 250, 253; BielRozm 22; Wytykáiąc z pułłanká/ kopę wypuśćić wſzyſtkim [...]: á kędyby kopy wielkie żęli/ tedy do pułkopy wypuśćić. GostGosp 78; á tám mu [Podkomorzemu] máią bydź dawáné potrzeby [...]: to ieſt/ iedná miárká owſá/ [...] pułćwierći mięſá wołowégo/ y z piwem. SarnStat 378; KmitaSpit B4; KlonWor 24.

W przeciwstawieniu: »poł... ostatek« (1): Zoná iże ſię gniewáłá [na swego drugiego męża]/ Poł mu [żebrakowi] kápłuna podáłá. Toć zá duſzę mężá mego/ Dawam iáłmużnę pierwſzego: [...] Aż też gniewem [drugi] mąż ſie porwał: Oſtatek żebrakowi dał. BierEz P.

Wyrażenie: lek. »w poł szlakiem zarażenie« = paraliż połowy ciała (1): Hemiplixia – wpolſliackiem zaracenie [!]. Calep 476b.

Przen (1):

Połączenie: »poł prawie« (1): Czy ćię podobno ſczęśćié [tj. zły los] pomáłu dotknęło/ A nie pół práwie ſercá z pierśi twych wyięło? Stradałeś (ách żáłośći) ze wſzech milſzéy żony KochFrag 52.

αα. O częściach ciała ludzkiego (3): Wezmi gębki modrzewowey iako poł pięſci, y ſkraiać na kielko kąſkow włożyć w garniecz miodu FalZioł V 94v; Przeto Ammon poſłom Dawidowym chcąc im lekkość wyrządzić/ ogolił poł brody káżdemu BielKron 70v; ktorą [skórą ugotowanego lina] nietelko puł gęby/ ále y obie ocży/ kazał mu [panu Pukarzowskiemu] był Skotnicki zálepić. GórnDworz Tv; [Semicaput Pułgłowy. UrsinGramm 180 (Linde s.v. półgłowek)].

B. Oznacza ilość lub wielkość będącą połową czegoś (668):

a. O liczbach i w inny sposób wyrażonych ilościach (21): Też niektorzy piją z winem drijakiew po poł cżwierci biorącz FalZioł V 63, V 106v; yſch weſplawyu v ſcholtiſſa twarogu polkopi vkradl ſkoſcha LibMal 1544/92v; Weźmi náśienia ślazowego/ ile chceſz/ [...] pieprzu czwarthą część/ á poł czwartey częśći náśienia pietruſzczánego/ tho wſzyſtko zwierćiawſzy z miodem zmieſzáć SienLek 109v; Bo dwánaſcie Pátriárchów możeſz pocżyść zá poł licżby tey/ ktorzy ſpráwowáli y vcżyli ludzi w zakonie ſtárym/ iáko mieli wierzyć obietnicam Páńſkim RejAp 48; Ieſli Diameter będźie ná dźieśiąći łokiet/ weźmi puł liczby téy/ to ieſt/ pięć łokiet GrzepGeom F3, K3; Tá Synwagá tym obyczáiem ma być vrobióna. [...] ná dłuſz Ośm łokći kupieckich: á ná ſzérz ná półczwierći Strum B2; a natym dworze yeſt długu pol sta m. [= marek] ZapKościer 1585/61; [Męndel. Ein Mandel. Puł męndelá. halb mandel. Wokabul 1539 M2].

W składni zgody [nadrzędnikiem jest przyimek „po” lub czasownik o rekcji narzędnikowej] (2): a ten slachetny Marczyn Kręſzky Kriſtan przystał na ten dwor [...] y ma wloſzycz 6 syet m. [...] Gdzę ma pyerwſzę: pyęnądzę poloſzycz trzi sta m. na prziſle Gromnyczę, a sa dwe leczyę ma począncz dawacz po pol stu ot Gromnycz do Gromnycz aſz do wyplaczenya ZapKościer 1585/61; pobor zwykły złożyć/ zá ktory dźieśięć tyśięcy żołnierzá przycżyniwſzy/ ktoryby przez cáły rok z polá nie z iezdżał [...]. A tychby dźieśięć tyśięcy pułmilonem ná cáły rok odpráwił. GrabPospR N.

W połączeniu z nazwą całej jednostki (7): Piłułki powietrzne abys pamiętał brać cżwierć albo połcżwierci. FalZioł V 62v, V 62v, 70, 106v; weźmi [...] prochu z bluſzczowego korzenia czwierć łotá náśienia rućiánego y opichowego s poleiowym po poł czwierći łotá SienLek 96v; A kędy cżeladźi máſło dawáią/ tedy kwartá/ puł kwarty/ ćwierć/ puł ćwierći/ mieć do tego drzewiáne ſłoiecżki GostGosp 74; Snopy kędy wielkie wiążą/ tám po pułkopy máią młoćić ná dźień: á kędy mnieyſze/ tám po kopie iedney GostGosp 158.

W charakterystycznych połączeniach: pol czwartej części, czwierci (9), kopy (2), liczby (6), mendela, sta (2).

Połączenie: »puł ... cały« (3): Ieſli ieden Diameter będźie ná ſześći łokiet/ á drugi ná ośmi: wiedź puł liczby iednégo ná cáłą liczbę drugiego/ mówiąc: Troiá ośḿ/ álbo czworá ſześć/ vczyni cztéry y dwádźieśćiá. GrzepGeom G4v, G4v, K2.

b. O zbiorach (10): Rzekł Ezop [do Ksanta]/ á coby mi dał/ Bych tu tobie ſkarb vkazał: Rzekł/ dam ći puł ſkárbu tego BierEz E3, E3, L3; ięli prośić [człowieka, który towarzyszył Tobiaszowi]/ żeby racżył wźiąć á mieć ſobie puł cżęśći wſſyſtkiego [dimidiam partem omnium' połowicę wſzytkiégo WujBib] co przynieſiono. Leop Tob 12/5.

W charakterystycznym połączeniu: pol (części) wszy(s)tkiego (2).

α. O zbiorowościach ludzkich (6): BielKron 46v; TEdy przyzwał Iehoſzua Reubená/ y Gadá/ y puł pokolenia Menáſzehowego. BudBib Ios 22/1, Ios 21/27; y ieden ná drugiego woyſko zbierże/ y po puł Korony [tj. połowę mieszkańców Korony] káżdy zá ſobą poćiągnie GórnRozm C3.

Połączenie: »mało nie puł« (2): izali [Jan Boratyński] ze cztérzómá ſty Polaków róty ſwéy/ bębnámi tylko woiennymi/ pod Połockiem nágnawſzy bydłá tego Moſkiewſkiégo w Dźwinę/ máło nie puł Moſkwy był potopił? OrzQuin R; PaprUp I3.

c. O wartościach materialnych (174): ná ktorym [sejmie król i rada] vſtáwili/ ieſliby woyny było potrzeba/ [...] mieſzcżánie [mieli] zwykły pobor puł ſzoſu dáwáć BielKron 405.

Połączenie: »poł... a ... poł« (1): Y dał ćieść Lućinie corce ſwey poł kroleſtwá ſwego/ á Tárſiey wnucżce ſwey poł. HistRzym 27v.

Wyrażenia: »poł dobrego mienia« (1): gdy powiedzyał/ iż w imię twoie [tj. Chrystusa] dam przecż poł dobrego mienia ſwego RejPos 351v.

»poł krolestwa« = dimidium regni PolAnt (4): Tedy Krol rzekł do niey/ Czegoć potrzebá Krolowa Eſter/ á ocz proſiſz/ Byś też chćiałá y puł Kroleſtwá tedyć będzie dano. BibRadz Esth 5/3, Esth 5/6; HistRzym 27v; RejPos 320v.

α. O pieniądzach (167): Semiobolus, Pułoboluſá/ cztery pieniądze náſze ważący. Mącz 257a; Victoriatus, Stároswiecka mińcá puł pieniądzá który Denarium zową waząca. Mącz 497c.

W połączeniu z nazwą całej jednostki (15): Iezyerzecz [bierze cła] ſtho tholp ſſoly nazad ſproznem wozem polgroſſza A znakladem ieden gr MetrKor 57/115, 59/272v; FalZioł III 2b; Piſárze zá Membranę niemáią bráć iedno Pułgroſzá A od wypiſow bez pieczęći iedno groſz. UstPraw C2v; Nuż theż wieprzká choćbyś też zań dał polkopy/ więcz go chwaſthem/ młotem/ y cżym możeſz przez látho rozetkáć/ á pothym máło mu ziárná dodawſzy/ áliſz ty kopę zá połeć/ á drugić y z drobnemi rzecżámi zoſtánie w zyſku. RejZwierc 108v, 108v; SarnStat 804 [2 r.], 816 [3 r.], 1157 [2 r.], 1158, 1162; [WerSposób 27].

Przysłowia: ſwięte to połgrzywny co grzywná z niego vrość może. RejZwierc 108v [w nawiązaniu do Matth 25/16-17 i 20-23].

[A v mnie w tákiejże wadze pięć tálárow/ iáko v ćiebie pułgroſzá. PlutBBud B4.]

Połączenie: »malem (około) puł« (2): Siclus, apud Hebraeos, idem quod Stater apud Graecos, Mińcá v żidów cztery dráchmy ważąca/ około czternaście groſzy polskich álbo málem puł złotego. Mącz 391c, 412a.

Zwrot: »czci za poł grosza nie zostawić [na kim]« (1): By iedno zmárſk ná twarzy vyźrzał ſwoiéy pániéy/ To wnet czći zá półgroſzá nie zoſtáwi ná niéy. PudłFr 76.

Wyrażenie: »poł pieniądza (a. pieniążka) [= monety o najmniejszej wartości]« [w tym: pisownia łączna (1)] = semiobolus Mącz, Calep; semiuncia Mącz (3): Semiuncia, Halerz. Wrocławsky yakoby puł pięniądzá. Mącz 17c, 38ld; Calep 965b.

Zestawienia: »poł grosza« [w tym w składni zgody: po poł groszu (9); jako jednostka wagi (3); pisownia łączna (50), po 1564 r. stale, więc może już zrost] = moneta srebrna o wartości 1/2 grosza, tj. lub 1/96 grzywny lub 1/60 złotego polskiego; z czasem jej wartość malała (nawet do 1/6 gr); medius grossus JanStat (55): Bobrka [płaci] ſtho tholp ſſoly y popolgroſſzv gdi po ſſol ydą MetrKor 57/115; Klvcznyk nad tho byerze wyprzeznego albo biczowego od Kaſzdego wolv po polgroſzv MetrKor 57/120, 57/115 [3 r.], 116, 116v, 117, 118 (19); Też Mumia z winem pita czo połgroſza zaważy/ zadzierżawa vrinę/ y krew ktora z vriną wychodzi. FalZioł V 85; Wezmi [...] ſiarki garzſć/ orzechow włoſkich za poł groſza FalZioł V 108v, V 43, 83v, 92; LibMal 1545/106v; Wzyąwſzy z igry pułgroſzá/ to więc prze Bog [tj. jako jałmużnę] dáią. RejWiz 19; UstPraw C2v, E3 [2 r.], H2; Dodrans, Puł groſza. Bes/ ośm pieniędzi Mącz 17c; Centussis, Sto aſſes/ to yeſt/ ná náſzę monetę yákoby Taler y puł groſzá. Mącz 47c; Obolus/ Mińcá/ álbo pieniądz mniey álbo więcey niżli náſze pułgroſzá ważąci. Mącz 257a; Káźimiérzá Trzećiégo Iágełłá Stáut, o przywileiowániu drobnych pieniędzy, których valorem liczą dźiewięć w pułgroſzá, nie iest potrzébny: ponieważ iuż záginęły drobné pieniądze y kwartniki SarnStat 406, 804 [4 r.], 816 [4 r.], 911 [2 r.], 1157 [5 r.], 1158 [2 r.], 1162. Cf Zwrot.

~ »poł grosza piorunek« = pół grosza sfałszowane, bite w mennicy krakowskiej w końcu XV w. przez Piotra z Kurozwęk o przezwisku „Piorm” (1): wezmi ſyrzyſko ſkopowe/ á day go tak wiele iako połgroſza piorunek waży FalZioł V 38.

»puł grosza szerokie« (1): y káżdé długi niech będą máłémi pieniądzmi płáconé/ y wyćiągáné: to ieſt tylko dźiewięć pieniędzy w pułgroſzá ſzérokié [pro medio lato gvosso JanStat 376] licząc. SarnStat 407. ~ [Cf też POŁGROSZEK.]

»poł grzywny« [w tym: pisownia łączna (32)] = jednostka wagowo-pieniężna odpowiadająca 1/2 grzywny (w Polsce – ok. 100 gramom srebra albo 24 groszom); semis marcae Murm, Mymer¹, BartBydg; media marca JanStat (41): Iakom ya nyepobral prosza [...] vasnosczy yako polgrzywny anym go wnyoszl do domv szvego ZapWar 1505 nr 2008, 1505 nr 1949, 1529 nr 2355; Semis marcae. eyn halbmarck. Pulgrzywny. Murm 197; Mymer¹ 42; BartBydg 87, 142; Item Baran albo owcza za oſſmy grossy polſkich Item Vyeprz szwynya za polgrzywny LibLeg 6/119; Zeznała yſch panyey ſwoyey [...] połgrzywny vkradla wgisdebcze zmyeſzka pod pyerzyna na lozu, alye mowi ze tho polgrzywny zaſzyą wroczila panyey y ſczerwonym zlothem LibMal 1546/116v, 1543/74v, 1545/104, 108v, 1546/120v, 1548/141 [2 r.] (13); A zá drzewo z bárćią álbo godne ku bárći [kto je utnie] ma dáć ſtronie pułgrzywny/ á ſądowi pulgrzywny. UstPraw E4, D2v, D3v, E3; to łotr pánowie/ [...] Dawnoſz ten zá poł grzywny/ cżáſem ćicho zdradzał. RejZwierz 83; RejZwierc 108v [2 r.]; Podżupkowi niech będźie dawano pułgrzywny ná tydźiéń SarnStat 376, 303, 375, 476 [2 r.], 669 [2 r.], 680 [2 r.], 901, 903. [Cf też POŁGRZYWNIE.]

»poł kopy« [w tym: pisownia łączna (36)] = 30 groszy; media sexagena, triginta grossi JanStat (37): Iakom ya nyevylovyl [...] lynow et karaschy szamowthor wyego yezyerze gwalthem vasznoszczy polkopy podla poszw. ZapWar 1504 nr 2017, 1503 nr 1952, 1505 nr 1966, 2007, 1570 nr 2073, 1512 nr 2106, 1513 nr 2134, 1520 nr 2259; dwye ſvknyą vkradl yedna czerwona za polkopi, druga czarna LibMal 1544/86v; yſch [...] prziſchla nyerichlo y wzyąla polkopy przeſz groſſa. LibMal 1546/117; puſzką weſchpithalyu [...] vkradl wthey bilo polkopy pyenyedzy LibMal 1547/124v, 1544/79 [4 r.], 90v, 92, 1545/95v, 108v [2 r.] (20); byłá wielka drogość w Polſzcze/ thák iż ieden korzec żytá zá puł kopy był/ przez wielką mokrość. BielKron 388; RejZwierc 108v; Funt gwoźdźików/ zá pułkopy. Funt cynámonu/ zá pułkopy. Funt kwiátu muſzkatowégo/ zá pułkopy. SarnStat 274; tedy Podkomorzému pułkopy/ to ieſt trzydźieśći groſzy/ [...] obiedwie ſtronie/ pozwána y powodowa zápłáćić máią SarnStat 473, 274 [2 r.], 1177.

~ W charakterystycznych połączeniach: pol kopy dać (3), pożyczyć, ukraść (2), wziąć (4); jako pol kopy umniejszyć [kogo], uszkodzić [kogo]; (jako) pol kopy (groszy) ważności (być) (6); za pol kopy kupowany (4), przedać (przedawany) (12), suknia. ~ [Cf też POŁKOPIE.]

[»puł orta« = połowa wartości monety srebrnej, bitej w wielu krajach europejskich XVI – XVII w., o zmiennej wartości: Drachma Halber Ort Puł Ortá ArtNom N3]

»puł sykla« [w tym: jako jednostka wagi (1)] = dimidium a. media pars a. medium sicli Vulg (4): A to káżdy da [na ofiarę do świątyni] kthory iedno poydzie w licżbę [tj. będzie podlegał spisowi ludności]/ puł Sykłá według miáry kośćielney. Syklus/ ma dwádzieśćiá Hálerzow. Leop Ex 30/13, Ex 30/13,15; człowiek on wyiął náuſzniczę złotą/ ktora ważyłá puł ſykłá [semissis pondus eius] (marg) Tu ná tym mieyſcu ſykł ná wagę złotá ma być rozumian/ á nie ná pieniądze. (–) BibRadz Gen 24/22.

»poł szeląga« [w tym: pisownia łączna (2)] = semis solidi Murm, Mymer¹, Mymer², BartBydg (5): Murm 197; Semis solidi Halbſchilling. Pułſzeląga. Mymer¹ 42; Mymer² 44; BartBydg 142, 145b.

»puł talara (a. talera)« [w tym: pisownia łączna (1)] (2): kupczevi yednemu ze wroczlawya pulthalyera y Czerwony Zlothi vkradl LibMal 1550/152v; Státer, ważył dwie Didráchmie; iáko y ſiclus: iáko v nas puł tálárá. WujNT 71 marg; [ArtNom N3; Semitalerus Pułtalerá. UrsinGramm 358; Pułtálerá/ Stater, siclus, medium numi Ioachimici. Volck Xxx].

»poł złotego (węgierskiego)« [w tym: jako jednostka wagi (7); pisownia łączna (2)] = tetradrachma Calep; medius florenus JanStat (16): wezmi [...] prochu ſkoriandru czo złoti zaważi/ Cinamonu tartego/ gwozdźikow czo poł złote^go zaważy FalZioł I 38d; Gdy go [koperwasu] kto wypije z miodem tak wiele czo poł złotego zaważy, gliſty z żywota wypądza. FalZioł III 39d, III 2c, V 24v, 82, 85, 87; zá ktore [sto bakarów, tj. 400 beczek cynamonu] dał ſtárſzy náſz pieniądze złote/ krzyżaki zową/ puł złotego Węgierſkiego płáći ieden. BielKron 454; Mącz 391c, 412a; Calep 1061a; WyprPl B2v, C2v; A cokolwiek z tego puł złotégo zbędźie/ zápłáćiwſzy myta y nakłády ná bićié monety/ to niech ku [...] Rzeczypoſpolitéy pożytku ſie obróći. SarnStat 340, 340 [2 r.].

Wyrażenie przyimkowe: »z puł« = dokładnie połowa (może już z odcieniem przybliżenia) (2): [Pleban płaci za rynsztunek wojenny dla swojego sługi:] Iuż pułdźiewiętá [złotego] maćie/ prawdźiwe że doſyć: [...] (–) Przyłóżćie ſpułzłotégo/ tanieć ſie puśćiły WyprPl B2v, C2v.

d. O wymiarach (geometrycznych) (175):

α. O wymiarach liniowych (45): Circumferentia tedy thu ieſt miáſto dłużéy/ á puł Diámetru ieſt miaſto ſzérzéy. GrzepGeom H4v; A ieſli chceſz [...] to Koło [tj. jego powierzchnię] zmierzyć [...]. Weźmiſz puł Diámetru [tj. średnicy koła] cztéry łokćie/ wiedźże ié ná puł Circumferencyéy [tj. pomnóż przez połowę obwodu koła]/ to ieſt/ ná pułtrzećiánaſtá łokćiá GrzepGeom I2, H4, H4v, I, I2, K3 [3 r.].

W połączeniu z nazwą całej jednostki (5): [płesznik więtszy] ieſt wyſzi niż łokieć/ á mnieyſzy iako tego poł FalZioł I 114c; A brzeg [ołtarza] cżternaśćie łokći wzdłuż/ po cżthernaśćie łokći w ſſerokośći ná cżterzech węgłach iego: y wieniec około nie^go ná puł łokćiá/ á pośrzodek iego na ieden łokieć wkoło Leop Ez 43/17; GrzepGeom Iv; nie day w Stáwie bráć źiemie głębiéy ieno ná pół łokćiá/ á náwięcéy ná łokieć Strum E4v; SarnStat 1162.

Połączenia: »puł ... cały« (1): która ſummá pochodźi/ kiedy kto puł Diámetru/ to ieſt/ pięć łokiet wiedźie ná cáły Diameter, to ieſt/ ná dźieśięć GrzepGeom F4.

»niemal puł« (1): Cżłowiek iákiś [...] ná potworney grał trąbie/ ták iż co raz/ to iey ſobie niemal puł łokciá w gárdło puſzcżał GórnDworz P4.

Zestawienia: »poł łokcia« [w tym: w składni zgody: po pol łokciu (1); pisownia łączna (1)] = dimidius cubitus Vulg (8): Do koſcioła [darował Demetrius] [...] ſtoł złoty [...], kthory ſtoł w poł łokcia nawzmiąſz był. BielŻyw 114; v panyey Zuchowſkyey plothna na ſcharſtuch ſſobye od ſthuky vkroyla pol lokczya LibMal 1546/116; Leop Ez 43/17; GórnDworz P4; RejZwierc 58; Idź ná dół z wagą/ á coć niſkośći przybędźie ták żebyś iuż nie mógł dośiąc z wagą/ miéy przy ſobie łokieć ná czwierći rozmierzóny/ Skłádayże ſobie po półłokćiu [może od: półłokcie]/ ták żebyś ſye nie ſchylał ważąc álbo téż nie wſpinał. Strum Cv, E4v, Ov.

»poł mile« [w tym: pisownia łączna (7)] (15): thedi pyothrek chczyal v yednego ſcholtyſcha polmylye od rzeky wſmylowye podkopacz ſyą do Comory po ſchati LibMal 1543/15; powyedzial yſz porthki Mruczinſkiego [...] zoſtawyl wgoſzczynczv pol mylye za ſzlieſzinem przi drodze Kleczewſkiey LibMal 1554/192v, 1547/126v, 135; A dálekoś niecnoto odiechał od niego/ Mnimaſz by grzbietu było poł mile ſzkápiego. RejFig Bb6v; v Konſtántinopolim morze ſćieſniło ſie wielkimi ćiáſnośćiámi kthore ſą by drzwi morzá Pontſkiego/ [...] á thy ćiáſnośći zową Boſſorus/ bo to prześćie morzá puł Włoſkiey mile ma BielKron 273v; [w mieście Edynburgu] Ieſt przedmieście ná zachod pułmile ná dłużą. BielKron 277v, 307v; HistRzym 30; ActReg 49; Łowienia Ryb [...] Zakon ſam będźie miał wolność w téyże rzéce Bierzwieniku álbo Noteſzy wzgórę idąc y nádół ná półmile od moſtu: który idźie ku Polſzce. SarnStat 1073, 1073 [3 r.], 1162. [Cf też PUŁMILE.]

»poł piędzi« (1): WOłowe oka [...]/ ziele ſamo krzewiſte/ gałąſkhi ma na poł piędzi długie FalZioł I 94b.

»poł staja« (1): Semiiugerum, Półſtayá. Mącz 381d. [Cf też POŁSTAJ, POŁSTAJANIE, POŁSTAJE.]

»poł stopy, [nogi]« [w tym: pisownia łączna (3)] = semipes Mącz, Calep (8): na poł ſtopy na głębią ſadzą banie w ziemię FalZioł I 39c; Echyni. [...] Ieſt na poł ſtopy ribka mała FalZioł IV 34b, IV 34a; Semipedalis, et semipedaneus, Pułſtopny/ napułſtopy. Mącz 294a, 381d; rodzonemu Sinowcowi Biſkupa Poznanſkiego noge mało nie napulſtopy vſtrzelono PaprUp G3v; Calep 965b [2 r.]; [Semipes Pułnogi. UrsinGramm 161].

[»poł sznura [= jednostki miary długości]«: Naprzód plac wójtowski przy mieście, na którem jest folwark: jest go wzdłuż staje i pół sznura, a wszerz staj 2. LustrWpol II 189.]

β. O powierzchni (19):

Połączenia: »puł ... ćwierć« (1): Ten więtſzy Kwádrat/ tylé dwoie więcéy ma w ſobie á niż mnieyſzy: ábowiém Klin b.c.d. który ieſt puł Kwádratu mnieyſzégo/ ten mówię Klin ieſt czwierć Kwádratu więtſzégo GrzepGeom F3v.

»połowica ... puł« [szyk 1:1] (2): A ták Klin a.b.c. tákże Klin b.c.d. ponieważ puł Kwádratu ma/ á w Kwádraćie tyléż ieſt iáko y w Romboides, tedyć połowicę tego muśi miáć co ma Romboides. GrzepGeom H2; A ten Klin/ ponieważ połowicę ma Figury Romboides, przeto téż puł thego ma co Kwádrat. GrzepGeom H2v.

»przynamniej puł« (1): POdwoyſki ma być obieran przes Woythá y Przyſyężniki z oſyádłych ludźi/ wſzákże niebárzo znácznych/ coby miał przynamniey puł łanu Oſyádłoſći. GroicPorz g2v.

Zestawienia: »puł łanu« (1): GroicPorz g2v cf »przynamniej puł«. [Cf też PUŁŁANIE.]

»poł morga« (2): Iugerum tedy Rzymſkié/ vczyni Puł morgá Mázowieckiégo/ y ośḿ Pólek. GrzepGeom N2; Przyſla slachetna Anna Sabaſztka [...] y ſzyeſznala y ſzyę [lege: iże] przedala dom swoy wlaſzny wKoſczerzinye Leſzączi Gruntem [...]: zyewſzytką sprawyedliwoſzczą ktora kolwyek stara dawna ku themu domu zaleſzala y bela tho yeſt pol Morga y kawyel y ogrot etc ZapKościer 1584/49v.

»poł włoki« [w tym: pisownia łączna (10)] (13): ysz slyachathny yakvb szborakova myal vyszvolycz yanovy lomyenskyemv polvloky roley. ZapWar 1506 nr 1976, 1506 nr 1976; Iſz Grzegorz Gowińſki kupiel pulwloki v pomienionego Bartoſza ZapKościer 1580/6; zaktore pulwloki wzial [...] marc. czterydzieśći ZapKościer 1580/6; A do tey pulwloki pierwſzego męza dzieci nic niemaią ZapKościer 1580/6; ten vcziwy Maczi Gąncz do placzel ty pol włoki Sumy 15 m. ZapKościer 1582/26, 1580/6, 1582/26 [2 r.], 1583/42, 1584/46v, 1586/65 [2 r.].

γ. O objętości i pojemności (111): vcżynić ſirop s czukrem, á to pić [...] po tak wielkiemu trunkowi czo by poł ſkorupy iaia kokoſzego mogło być FalZioł I 79á; Wodka kthora ieſt nowego ſlożenia tak ma być działana, Wziąć ziele wężownik j zkorzeniem dwie cżęſci/ trzemdały iednę cżęſc/ Koſzyſzcżka poł cżęſci FalZioł V 70v, V 99 [3 r.], 100, 104, 104v [2 r.]; [Pani] Prośiłá go [pana] by k niemu/ poł cżáſze wypiłá [tj. połowę zawartości czaszy] RejFig Bb4; kryſtérę z tychże wód śiárczánych mu dáć/ wźiąwſzy wody trzy kieliſzki/ oleyku Liliowégo/ Bobkowégo/ miodu przáſnégo po dwie łyſzce/ śiárki ſzczubáć/ ſoli pół/ y ćiepło wlać Oczko 33v; A potym z chlebem gárniec mleká ziadſzy/ iábłek z kopę/ á pułtrifuſá gniłek zpázſzy/ do tego ſztukę mięſá [...]/ máło iuż o żábki włoſkie dbał. WerGośc 242; [A starosta bartnikom płacić by miał półsanka miodu LustrMaz I 98].

W połączeniu z nazwą całej jednostki (9): Też gdy wezmieſz tych koczenkow dobrą garſć, rozinkhow drobnych połgarſci, [...] namocż ie w ſerwatcze FalZioł I 128c; Wezmi [...] ſzafranu poł łyżki/ oliwy/ albo ſwieżego maſla przetopionego małą łyżkę FalZioł V 92v, I 5a, 13c, 48a, II 15b, V 93; Oczko 33; GostGosp 74.

Połączenia: »i [= nawet] puł« (1): Znaydzy iakiego Doctora Bys mu mial daċ y puluora [!]. Tych to nieſbednich pieniędzy Boċ my niċ ponich wtey nędzy. RejKup f5v.

»jakoby [= około] poł« (2): A to rozmocżywſzy kęs chleba w winie á na ten chleb poſypać [proch], tak wiele iakoby poł włoſkiego orzecha FalZioł V 90v; Náſkrob mydłá Barſkiego iákoby poł iáiá SienLek 61.

»poł... a ... poł« (1): ty rzecży przetłukſzy trochę warz w wodzie á w winie rowno/ wina poł kwarty á wody poł kwarty FalZioł 117c.

Wyrażenie: »poł wora« = dużo pieniędzy (2): A niż odpráwiſz doktorá Tedyć vbędzie poł worá RejRozpr Fv; RejKup f5v.

Zestawienia: [»puł beczki«: Od miodow ſtárych ſowito káżdy ma dáć/ od becżki po groſzy dwudzieſtu y cżterech/ á od báryły álbo pułbecżki/ po groſzy dwánaśćie. UniwPobor 1593 32.]

»puł ćwiertnie (a. ćwierci), [wiertela]« [w tym: pisownia łączna (2) ] (3): Semimodius, Pułczwiertnie/ pułkorcá. Mącz 228d, 382a; Atóż maſz w tym woreczku/ ćwierć grochu pięknégo: W drugim pięćioro chlebá nie bárzo grubégo. Rzepy wedzonéy będźieſz miał puł ćwierći doſyć WyprPl C2; [Wokabul 1539 M2; Miar słodowych przychodzi do roku 400, mniej czasem więcej, miarę płacą po gr 9, a czasem po gr 10, facit fl. 120. W słód 1 zawarzają wiert. 6, od którego do zamku dają słodu, jaki się trafi, pół wietrela [!] miary wierzchowa tej. LustrWpol II 59]. [Cf też POŁĆWIERTNIA, POŁWIERTEL.]

»poł garnca« [w tym: pisownia łączna (1)] = ok. 2 l; metreta Murm, BartBydg (5): Metreta, eyn moſz von tzweien quarten. Pułgárncá. ut quidam suspicantur. Murm 195; BartBydg 90b; Albo vwierć trzy cebule/ á włoż ié w pół gárncá winá dobrégo SienLek 168; RejZwierc 157v; MWilkHist Ev; [Puszczał krew kawalkator, dało się mu półgarca wina gr 12 GębMemor 175, 168, 169, 175, 178, 181, 196].

~ [Szereg: »halba abo pułgarnca«: ták wierzymy że ná káżdego doſyć ieſt hálbá ábo pułgarncá winá ná dzień. RegułaKlon M3.] ~

»poł gar(z)ści (a. garstki)« [w tym: pisownia łączna (15)] (39): Wezmi wierzchow piołynowich poł garſtzi: kwiatkow Ceuturzyiey [!]/ y kwiatkow ſtołkowych/ y boragowych/ y bagniſkowych: rowne częſtzi/ każdego pol garſtki FalZioł I lb; Wezmi [...] pierwoſnki/ lebiodki/ maioranu/ każdego ſnich po połgarſci FalZioł I 43c, I 2b [2 r.], 3c, 5a, 8b, 11b (37); SienLek 39v; Oczko 33.

»puł korca« [pisownia łączna] = semimodius Mącz (2): Mącz 228d; Pułkorcá owſá z śieczką/ śiáná wiązań ktemu/ Nie ćięży ſwé boroczno koniowi żadnému. WyprPl C2v; [LustrSand 64]. [Cf też POŁKORCA, POŁKORCZAK, POŁKORCZEK, POŁUKORCA, PUŁKORCZE.]

»poł kwarty ([a. kwatyrki])« [w tym: pisownia łączna (13)] (37): Wezmi ſoku ieleniego ięzyku mniey dobrze niżli połkwarty iakoby trecią cżęſć kwarthy FalZioł 174d; ti wſzitki rzecży zmieſzay z orechy [!] włoſkiemi [...], á to po thym włoż w Gorzałkę czoby iey było poł kwarty/ á ktemu przyley ocztu winnego kwartę FalZioł II 15b; Wezmi pięć włoſkich orzechow/ trzy korzenie ziela tatarzkiego/ to wſzytko ſkrężać ſpołem/ á pothym w nowy garniecz włożyć czoby był w połkwarty/ y nalać ocztu winnego FalZioł V 91, I 3d, 5a, 9b, 11b, 17b [2 r.] (32); téyże wody ocukrowawſzy puł kwarty/ albo trochę więcéy/ wypić nie będźie źle Oczko 19; á heminá ieſt/ iákomći powiedźiał/ puł náſzéy kwarty: to ieſt/ dwá kieliſzki Oczko 22, 20 [2 r.]; GostGosp 74; [Też toż cżyni [tj. chroni przed upiciem się] ſok liśćia brzoſkwiniowego/ gdy go kto ná cżcżo poł quatirki wypije. SienHerb 501b]. [Cf też POŁKWARCIE, POŁKWARTEK.]

»poł łyżki« [jako aptekarska miara pojemności] (6): Wezmi pſie łayno/ [...] Miodu przeſnego/ popiołu z ięcżmienia vpalonego/ każdego z nich rowne cżęſci po połtoru łyżkach/ ſoli poł łyżki dobrey miari/ zmieſzay thy rzecży ſpołem FalZioł V 81, V 77, 85v, 92v; SienLek 140, 183v.

»puł omy« (1): Urna etiam mensura continens quaternos congios, Wiádro winá pułomy. Mącz 508d.

»puł rączki [= miary miodu]« (1): pudło śliw iáko korzec Krákowſki/ miodu przáſne^go puł rącżki/ ogorkow ſurowych wielkie nieckołki/ grochu w ſtrącżkách cżtery mágierki/ ná káżdy dźień ná cżco [!] to záwżdy ziadał. WerGośc 242.

Szereg: »poł albo cały« (1): Weźmi Biedrzeńcu/ Bukwice/ Ruty/ [...] po połgárśći álbo po cáłey kożdego SienLek 39v.

Wyrażenie przyimkowe: »z poł« = dokładnie tyle, ile wynosi połowa czegoś (11): wezmi foku boragowego mniey trochę niż poł kwarty/ wina w ktorem warzono Citra iabłka także też ſpoł kwarty FalZioł I 17b; Wezmi ſzcżawiu zpołgarzſci albo iako wiele chczeſz FalZioł IV 46a, I 9b, 120c, 124d, V 77 [2 r.], 85v; SienLek 140, 183v; MWilkHist Ev.

e. O wadze (184): Rzekł też Pan Bog Moiżeſzowi/ nábierz ſobie wonnych rzecży co nalepſzey woniey/ to ieſt/ Mirry ktora ſámá ciecże/ pięć ſet łotow/ Cynámonu puł tego/ to ieſt/ pułtrzeciá ſtá BielKron 33v.

W połączeniu z nazwą całej jednostki (20): Wezmi ſoku pozimkomego [!]/ wodki bąbcżaney [!]/ każdego ſnich cżtyrzy vciję [!]/ miodku Rożanego iednę vnciją/ ſoku żorawin poł vncijey FalZioł I 52c; Wezmi Dactillow iednę Librę/ miodu poł libri/ poſmaż tego oboyga na węglu FalZioł III 20b; Wezmi [...] hałunu cżyſcie vtłucżonego/ Boliarmeni/ terre figilate/ tego troyga z apteki rowno po dragmie, Litargirium/ blaywaſu/ oboyga po poł dragmy/ ziarnek Opij kielko/ zmieſzay ſpołem á vcżyń plaſtr. FalZioł V 93v, I 13a, 43d, 51b [2 r.], 73c, 86a (20).

Połączenia: »poł... cały« (1): Niech wezmą ſmolniku/ Czarnogłowu/ Oboiego po połfunta/ Niedoſpiałku y Praczowniku czały funt LudWieś B3v.

»jakoby [= około] poł« (1): Wezmi [...] colofonijey/ maſtyki/ kadzidła/ wſzythkiego rowno po łocie/ eucumeris aſinim/ orzecha cipreſowego/ tego dwoyga też rowno iakoby po poł tey wagi. FalZioł V 102v.

Zestawienia: »poł dragmy(-u)« [w tym: pisownia łączna (5)] (49): wezmi ty piłuły s maſſi piłuł do lapidelazuli połdragmy/ á s maſſi piłuł/ de Reubarbaro też poł dragmy FalZioł I 7b; Cżynią drudzy trogiją s prochu iego/ s prochu bagniſkowego każdego po dragmie/ czynamonu poł dragmy/ prochu z liſcia ſeneſowego trzecią cżęſć dragmy/ áthe^go pożywaią FalZioł I 135d; Wezmi [...] omanowego korzenia czo poł dragmy waży/ naſienia paſternakowego też czo poł dragmy zaważy [...]/ vcżyń z tego lektwarz FalZioł V 86v, I 3d, 12d, 13a, c, 14c [2 r.] (43); Weźmi miodu ſzymowánego drágmy dwie/ żołći koźiey y kurzey/ drágmę iednę tho ieſt po poł drágmu [!] SienLek 69v, 113v; piłułkę iednę z ſcrupułu/ álbo dwie z puł drágmy/ de rhebárbáro/ alephanginam/ [...] dáią Oczko 21v, 31, 32, 33.

»poł funta(-u), libry« [w tym: pisownia łączna (5)] = selibra Murm, BartBydg, Mącz, Calep; semilibra Murm, BartBydg; dimidium assis, semis, semissis, unciae sex Mącz (34:7): Semilibra seu selibra. eyn halbpfund. Pulfuntá. Murm 194; BartBydg 141b; Wezmi ſoku alkikengi/ ſoku piotruſztzanego/ każdego poł libry to ieſt połfunta albo mniey FalZioł I 6c, II 15c, 16b, 17c, 18c [5 r.], III 14a (27); LudWieś B3v; Mącz 17c, 381b, c; Weźmi oliwy á iéléniégo łoiu/ álbo kozłowégo po pół funtu SienLek 177v, 161v, 166v [2 r.], 173, 177 [2 r.]; Calep 963b. [Cf też POŁFUNCIE.]

»poł łota(-u)« [w tym: pisownia łączna (3)] (51): Wezmi [...] Bobrowe^go ſtroiu, Piretrum/ kożdego po pollotu, Safranu czwartą cżęſcz łotu FalZioł I 5a; przyłoż ſzpizglaſu z kruſzczu iuż przepalone^go raz ołowu y hałunu palone^go, prochu gliſt ziemnych, wſzytkie^go poł łota FalZioł V 100v; [trzeba wziąć] Aloe od połtora łotu aż do poł łotu. FalZioł V 103v, I 5b, 10c, 38d, 135a, II 16a (44); Sicilium, sive Sicilicus, pondus duarum drachmarum quarta pars unciae, Puł łótá. Mącz 391c; Syr wárzony potym vſuſzywſzy/ miáłko vtárty/ onego prochu poł łotá gdy ktho z winem pije/ á tego vczyni kilká kroć/ zaſtánowi biegunkę SienLek 101v, 96v, 102v, 104, 141v, 152. [Cf też POŁŁOCIE.]

»poł skojca« (1): Wezmi gliny z ktorey garncze cżynią/ żołtek iaiowy, aquam vite poł ſkoycza, wodi ſtudzienney dwa funthy/ zmieſzay wſzytko dobrze FalZioł II 20a.

»poł s(z)kropułu(-a)« (11): Wezmi w aptecze Caſtoreum poł ſcropuła/ tho ieſt iako grochowe ziarno/ á roſpuſć w Nardowym oleyku FalZioł V 79v, I 43c, 51b, 74d, 75d, 84c (9); Weźmi bobrowych ſtroiow/ náśienia polney ruty/ piretru/ mieczykowego korzenia rowno poł ſzkrupułá SienLek 61v; Oczko 31v.

»poł uncyjej(-yi)« (34): Wezmi [...] korzenia ſparagowego/ piotruſzcżane^go/ każdego ſnich poł vncijey FalZioł I 59c, I 32a, 48a, 51b, 52c, 57d (33); Semiuncia - Poł vncy. Calep 966a.

Wyrażenie przyimkowe: »z poł« = dokładnie tyle, ile wynosi połowa czegoś (6): Wezmi ſokn [!] babcżanego weſpołek y znaſienie^m babcżanem/ y bolum armenum z apteki ſpoł dragmy/ Koralow cżirwonech też połdragmy FalZioł I 14c; Lekthwarz vcżyniony ze dwu cżęſci Dragantu, á z iedney cżęſci ſoku lakricijey/ krochmalu theż z poł vncijey przycżyniwſzy/ vcżyń plaſtr FalZioł III 26d, I 12d, 16d, 38d, 45b.

f. O czasie (97):

W połączeniu z nazwą całej jednostki (3): A ieſli ſie chudzinká [tj. kobieta] puł roká/ rok krzepcży/ opiera/ tedy [...] chytrość/ á zdrádá męſzcżyznſka ták wiele może/ iż [...] miłość pocżćiwośći [...] ſpádáć ſie muśi. GórnDworz Bb4; ActReg 64; LatHar 664.

W przeciwstawieniu: »cały ... puł« (1): iednák kto żołnierſką przez cáły/ á Senatorſką przez puł wieku/ condycyą nieboſzcżykowę [tj. autora tej książki, Anzelma Gostomskiego] wſpomni/ przyimie od domowego cżłowieká bárzo zá wdźięcżno [rady zawarte w tej książce] GostGospSieb +4v.

Połączenia: [»puł ... drugiego puł«: czi przerzeczeni przÿſziezni ÿeden ma chować ſkrzinke ÿ rzećzi braczkie pulroka, á drugi drugiego pulroka MetrKor 1581 129/64v.]

»i [= nawet] poł« (1): Ktory vpadek ſwoy iáko gorzkiemi łzámi opłákał/ á iáko ſię cżerſtwo zbłotá onego porwał/ y puł godziny wnim nieleżąc: [...] ieſt ſię cżemu dziwowáć. SkarŻyw 598.

»jakoby [= około] puł« (1): A Gdy otworzył [Baranek, tj. Chrystus] śiodmą pieczęć/ sſtáło ſię milczenie ná niebie/ iákoby puł godźiny [quasi media hora]. WujNT Apoc 8/1.

»ledwie (a. ledwo), choć(by) (...) puł« (2:2): A będąc ośierocony śmierćią rodzicow ſwoich/ [Antoni Egipcyjanin] weſpołek z śioſtrą málucżką/ ledwie puł roká goſpodárſtwá pilnuiąc/ wſpomniał iáko zá Apoſtołow imiona [tj. majątki] przedáiąc Chrześćiánie/ pieniądze do nog Apoſtolſkich przynośili SkarŻyw 55; StryjKron 350; Dalei proszą o pieniądze na miesiac ale chocby dac pułmiesiąca ActReg 64; GórnTroas 53.

Fraza peryfr.: »noc w swym biegu puł drogi miała« = była północ (1): Bo gdy ſpokoyne milcżenie wſſyſtkie rzecży trzymáło/ á noc w ſwym biegu puł drogi [nox in suo cursu medium iter haberet] miáłá/ wſſechmocna mowá twoiá Pánie [...] wſſyſtkie kąty nápełniłá ſmierćią Leop Sap 18/14.

Wyrażenia: »poł dnia« (2): Pan Lasszky od Crolya Rzymszkiego yachal do Cessarza ſchtorego czelyadzyą podkalem sye wlesye pol dnya chodv za Endrnopoliem LibLeg 9/50v; Chłop [...] co pośliády wychodźi [= później niż inni, na końcu stawia się do pracy] 2. pladze y puł dniá znowu odrobić. GostGosp 160; [Sic Semidies Pułdniá. UrsinGramm 194].

»poł godzinki« = około pól godziny, z odcieniem: to niedużo (1): áby ſię ſerce twoie ná puł godzinki/ álbo godzinkę/ trochę od zabaw świeckich vſpokoiło. LatHar 664.

»puł nocy« [w tym: pisownia łączna (2)] (3): [pleban] przez pułnocy pijał/ názáiutrz potym záſye Mſzą ráno miewał OrzRozm H2v; dimidium noctis praeteriit, Pułnocy przeſzło. Mącz 213c; ZapMaz II G 97/90.

bibl. [w nawiązaniu do Dan 9/27 oraz Apoc 11/2-3 i 13/5] »puł tegodnia lat« = liczba lat równa połowie liczby dni w tygodniu, tj. trzy i pół roku (2): Kroleſtwo Antychriſtowe nie będzie trwáć dłużey iedno przez pułczwártá látá: to ieſt/ przez czterdzieśći y dwá mieśiącá: przez tyśiąc dwieśćie y ſześćdzieśiąt dni: przez puł tegodniá lat. WujNT 103, 864.

»poł wieku, żywota« = połowa życia, połowa lat przeżytych przez kogoś do pewnego momentu (2:1): bo iuż iey [duszyczce człowieczej] było nie zoſtáło/ iedno tho nędzne poł żywotá tego tu márnego á docżeſnego mieſzkánia iey RejPos 210; GostGospSieb +4v; GórnTroas 53.

Zestawienia: »poł godziny« [w tym: pisownia łączna (6)] = semihora Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz; media hora Vulg (28): Semihora. Ein halb ſtund Poł godzyny Murm 14; Mymer¹ 5; BartBydg 141b [2 r.]; Też Lektwarz vcżyniony z pigwow/ [...] Ieſt barzo dobry naprzeciw kakdey [!] bieguncze/ przed obiadem w poł godziny wzięty FalZioł III 13c; A gdy kęs w gębę włoży/ puł godziny żuie. RejWiz 93; Mącz 158a, 381d; RejAp 70v; Temu káżdy z was vfay ná dzyeń poł godziny PaprPan H; śiedzenié ták w ónéy wánnie nárządźić/ iákoby nie rázem w wodźie ſye zátapiał/ ale poſtawſzy/ potym śiadł: potym boki maczáiąc/ á ſtołká vpuſzczáiąc/ po półgodźiny po ſzyię ſye ochynął. Oczko 26, 28; SkarŻyw 598; Calep 965b; WujNT Apoc 8/1. Cf »z poł«.

»poł miesiąca« [w tym: pisownia łączna (1)] (6): Murm 9; Semestris, Czo pol myesącza staro iest abo trva, et sic deducitur a semis BartBydg 191b; Mącz 216d; Tegoż roku drugie dziećię pod Krákowem ledwo puł Mieſiącá máiąc od národzenia/ wymownym głoſſem nád przyrodzenie/ przyſcie Tátarſkie do Polſki przepowiádáło (marg) Dziecię puł Mieſiącá wieku máiąc prorokuie o Tátárach. (–) StryjKron 350; ActReg 64.

»poł roka(-u)« [w tym: w składni zgody (2); pisownia łączna (29)] = semestris Mymer¹; semestrae Mącz; medius annus JanStat (46): Semestris. Halb iar Pułroka. Mymer¹ 5; Aieſliby też kto [...] na ſpravie a ſądzie granicznem, abo ynnem przecziwko Commiſſarzo^m ſie rzuciel ſlovy a nievczcziel, taki ma bycz viezą abo ſiedzeniem do polroka karąn ComCrac 17v; LibMal 1553/177; Ieſtechmy iáko on chłop co miał kłocie w boku/ A głowá go boláłá iuż też od poł roku. RejWiz 61; UstPraw A3v; Iuż pánie od poł roká/ ſuchych [tj. bezdeszczowych] dni cżekamy. RejZwierz 137v; BielKron 21v; ISlándia wyſep [...] daleko ná pułnocnym morzu ſiedzi [...]. Tám nie bywa nocy puł roká/ od S. Witá áż do S. Luciey BielKron 294v, 353v; bo co tidzień pirwey ſprawił/ To dziś Seym za pułroka boday ſię odprawił. KochSat B3; Mącz 216d; GórnDworz B4v; Y ſtáło ſie iednego cżaſu/ że [król] był zápalon wielką miłośćią ku ſwey ſieſtrze [...]. Y wſtał iedney nocy z łożá ſwego á ſzedł ku ſieſtrze ſwey/ [...] ſwą wolą vcżynił. [...] Potym gdyż było w poł roká dowiedziawſzy on Krol że iego ſioſtrá ćięſzká ieſt/ záſmućił ſie bárzo HistRzym 31; [Celestynus] ſwoie nabożeńſtwo w páłacách Papieſkich prowádził. A po pułroku/ gdy widział iáko to vrząd trudny a wielki/ [...] Papieſtwo ſpuśćił SkarŻyw 473, 55, 57 [2 r.]; ze Pąn Cieſzyca Mieſzkaiąc w Malym Podlieſiu liath trzi. y zaś o Contrakcie nie wiedząc w pulroku mogl wiedzieć iako się ta rzecż tocżyla w Slawutkowie. ZapKościer 1580/16, 1585/57v; ActReg 80; NIoſęć iuż Wielmożny á Miłośćiwy Pánie dawno poſkubioną arrham meam literariam [...]. Ktora ieſzcże przed pulrokiem zgotowána/ po Kolędźie Mściwej Oſobie twey chętliwą ofiárą páść miáłá RybGęśli A2; Náznáczenié tych Senatorów ná Séymie ma bydź/ záraz oſób ſzeſnaśćie/ ná káżdé pułroká oſób cztery SarnStat 39; A ći [tj. senatorowie] máią mieć opátrzenié z ſkárbu náſzégo y potomków náſzych: [...] káżdy ná ſwé pułroká po piąći ſet złotych. SarnStat 39; A tym/ którzy ná ten czás ſą nie ośiedli/ doſtoieńſtwá y vrzędy dźierżąc/ ieſli od tego czáſu do półroká nie vczynią ſie ośiádłémi/ doſtoieńſtwo y vrząd iemu weźmiemy. SarnStat 73; WAkáncię wſzelákié nadáléy pułroká/ potym iáko ſie która otworzy/ rozdawáné bydź máią SarnStat 76, 73 [2 r.], 80, 154, 239, 410 [2 r.], 1171; áby z tego [pożytku] ſtáwił koniá iednego przedniey ármátury/ ktoremu v nas ná pułroká 300. złotych płácywáią GrabPospR Mv, Mv, M2, M3v [2 r.]; [Wokabul 1539 M3; Semiannus Halb Iahr Pułroká ArtNom A8v].

~ Wyrażenia: »puł roka całe« [szyk 2:1] (3): y przez cáłé puł roká/ tám około Exekucyéy rádząc/ niczego nieſpráwiwſzy/ roziecháliſmy ſye dármo OrzQuin E3v; GórnDworz Aa6; pan Podſkárbi z Deputaty pieniędzy obliczyć ma ná pułroká cáłé żołniérzóm SarnStat 363.

»drugie puł roka« (4): áby puł roká álbo ſześć mieſięcy mieſzkáłá [Prozerpina, córka Ceres] z mężem Plutonem w piekle/ á drugie puł roká z mácierzą w niebie. BielKron 21v; máią ſie ziácháć ná tóż mieyſce/ Pan Podſkárbi y Deputaći: y ná Nowé láto znowu pieniądze żołniérzóm obliczyć ná drugié pułroká. SarnStat 363, 363 [2 r.].

»puł roka letnie« = zapewne: letnie półrocze, okres sześciu miesięcy, obejmujący II i III kwartał (w związku z wypłatą żołdu) (1): áby ći [ludzie] táką wypráwę cżynili/ ktorąby ná pułroká letnie/ gdyby ią przyſzło wſzyſtkę pieniężnym koſztem cżynić/ [...] ktorąby mowię iednym groſzem od dźieśiątká groſzy pożytkow ſwoich odpráwić mogli GrabPospR Mv. ~ [Cf też PUŁROCZE.]

Szereg: bibl. »przez czas, (i) (przez) czasy i (przez) poł czasu (czasow); do czasu i do czasow, i do puł czasu« [tajemnicze i celowo nieprecyzyjne określenie czasu; przez niektórych komentatorów tłumaczone jako trzy i pół roku] (3;2): Iż ma być karmiona [Maryja] przez cżás y przez cżáſy y przez poł cżáſow. RejAp 104; [Powstanie król różny od pierwszych] á zniſzcży święte wyſokie/ [...] á będą podáni do ręki iego (święći) áż do cżáſu y do cżáſow/ y (do) puł cżáſu [usque ad tempus et tempra, et dimidium temporis]. BudBib Dan 7/25; NiemObr 168, 170; Antichriſt nie będzie dłużey pánował/ iedno przez pułczwártá látá: to ieſt przez czterdzieści y dwa mieśiącá: Obiáw: 11.ꝟ.2 y w 13.ꝟ.5. Abo przez czás y czáſy y pułczáſu. Daniel: 7.12. Obiáw: 12.14. Abo przez pułtegodniá lat. Daniel: 9.27. Co káżde z oſobná vczyni pułczwártá látá. WujNT 864.

Wyrażenia przyimkowe: »o [= około] poł« (1): AGdy [Baranek, tj. Chrystus] otworzył piecżęć ſiodmą/ sſtáło ſie ieſt milcżenie ná niebie o poł godziny. RejAp 70v.

»z poł [czego (zawsze: godziny)]« = dokładnie połowa, tyle, ile wynosi połowa (niekiedy może już z odcieniem przybliżenia) (13): Też cżtyrzy ziarnka naſienia nawrothowego z winem ciepło pithe przed quartaną ſpoł godziny przeſtaie quarthana albo ſie vlżywa FalZioł I 49c, [115²]d, 145c, V 27v, 38v, 65, 92v, 93; SienLek 141v, 172; GórnDworz S7; WerGośc 249; A gdy tam byli zpułgodziny Hetmanowi zdało się to długo ActReg 58.

g. O abstraktach (7): Iuż poł fráſunku vbędzie/ iuż ſie dobra myſl mnoży RejZwierc 90v.

Wyrażenie: »nie poł rzeczy« = ważne; niełatwe; negotium magnum, non mediocre Mącz (6): Pánno ſłuchay mego ſłowá/ Dobrzeć mowi páni wdowá/ Nie poł rzecży ſwoiá wolność/ [...] Lepyey wſtąpić do klaſztorá/ Niż zá mąż álbo do dwora BielKom G2v, G3v; Negotium magnum est navigare idque mense Quintili, Nie puł rzeczy yeſt puśćić ſie na morze/ á zwłaſzcza mieſiącá Lipcá. Mącz 245a, 213c; [Pop, tj. goniec, figura szachowa] Może dáć abſzach/ co też nie pol rzecży/ Trzeba ſie w ten cżás dobrze mieć ná piecży. KochSz B2v; Bo to nie puł rzecży z Bogiem woynę wieść LatHar 158.

2. W połączeniu z rzeczownikiem tworzy nazwy istot złożonych z dwu różnych elementów (14):

Wyrażenie: »puł psa, puł kozy« = bardzo brzydki, szpetny (1): iż/ by też był dobrze ten tám pan/ puł pſá/ puł kozy/ thedy iednák iedná przed drugą [niewiasta] miećby go byłá chciáłá. GórnDworz N.

a. O postaciach mitologicznych (7):

Zestawienia: »poł boga« = postać mit., której jedno z rodziców jest bogiem, a drugie człowiekiem, heros, półbóg (1): Semideus – Poł boga. Calep 965a. [Cf też PUŁBOG.]

»poł człowieka« [w tym: pisownia łączna (1)] = stwór mit., będący w połowie człowiekiem, w połowie zwierzęciem (np. centaur); semihomo Mącz, Calep (2): Semihomo, Półczłowieka. Mącz 381d; Calep 965b.

»puł człowieka, puł osła« [stwór bibl.] (1): Y zbiegną ſie tám źli duchowie/ puł cżowieká [!] puł oſlá [daemonia onocentauris] Leop Is 34/14.

»puł kozła« = stwór mit., będący w połowie człowiekiem, w połowie kozłem, faun, satyr, Pan (1): Semicaper – Poł kozła. Calep 965a.

»poł wołu« = stwór mit., będący w połowie człowiekiem, w połowie bykiem, Minotaur (1): Semibos – Poł wołu. Calep 965a.

b. O ludziach mieszanej narodowości (5): Semigermanus, Półniemcá. Mącz. 381d; Semipolonus, Półpolaká. Mącz 381d, 381; Semigraecus – Połgreka. Calep 965a, 965a.

3. W połączeniu z rzeczownikiem tworzy nazwy ludzi lub obiektów nie w pełni takich, jak normalne lub typowe (13):

Zestawienia: »poł chłopa, człowieka, mężczyzny« [w tym: pisownia łączna (1)] = mężczyzna wykastrowany, pozbawiony jednego lub obu jąder, kastrat; semimas Mącz, Calep; semivir Calep (1:1:1): Mącz 381d; Semimas – Poł chłopa, omniſzoni, wirznioni. Calep 965b, 966a.

»poł czepca« = rodzaj nakrycia głowy (zapewne kobiecego), jakaś odmiana czepka (może bez tylnej ścianki) (1): Semimitrae – Poł czepcza. Calep 965b.

»poł kmiecia, siodłaka« [w tym: pisownia łączna (1)] = kmieć posiadający o połowę mniej ziemi niż inni chłopi, tj. pół łanu; ubogi kmieć, zagrodnik (2:1): Semipaganus, Pułkmieciá/ ogrodnik. Mącz 273a; Semipaganus – Poł ſiodłaka kmieczia. Calep 965b.

»puł męża« [pisownia łączna] = mężczyzna zniewieścialy (2): Semivir, Pułmężá/ mdły/ nieśmiáły/ niewiesći. Mącz 498c, 382a.

wojsk. »puł miecza« (1): Semispatha, Krótki miecz puł mieczá. Mącz 404c.

[»poł rękawa«: = mały, krótki rękaw albo osobno przyszywana część rękawa; może też część ubioru wkładana na ręce, odpowiednik dzisiejszej mufki: czapka na białągłowę, aksamintna, niepodszyta; [...] 2 mycce podszyte, aksamintne półrękawa aksamintne; i bramów trochę aksamintnych InwMieszcz 1583 nr 243.]

»poł szergi« = sługa żołnierski wykonujący najgorsze prace albo lichy, zły żołnierz (1): Semilixa – Połſzergi. Calep 965b.

»puł tumu« = półkatedra, kościół mający niektóre uprawnienia przysługujące katedrom (1): [Miecsław] w Káliſzu v S. Páwłá pogrzebion gdzie dziś Collegiatá pánny Máriey zową puł tumu BielKron 357v.

»puł wyspy« = półwysep (2): Peninsula, Puł wyſpy/ niepráwa wyſpá która ſie po yedney ſtronie dzierży ziemie. Mącz 171c, 441d.

II. Rzeczownik: Środek czegoś [w tym: czego (56)] (71):

1. Miejsce lub moment, w ktorym stykają się dwie połowy czegoś (52):

A. O miejscu (33):

a. O obiektach jednowymiarowych (lub traktowanych jako takie): umowna linia, równo oddalona od początku i końca (28):

α. O długości czegoś lub odległości między dwoma punktami (17):

Wyrażenia przyimkowe: »do puł« = do połowy (1): vſtháwił Mieſzko/ áby/ gdy cżćiono we mſzy Ewángielią świętą/ káżdy do puł miecżá dobył/ będąc gotow vmrzeć o wiárę Krześćiańſką. BielKron 344v; [Duch iego iákoby ſtrumień zálewáiąc áż do poł ſſyie [ad medium colli]/ ku wytráceniu narodow do ſſcżędu Leop Is 30/28 (Linde hasło: półszyi)].

»w poł« = na środku, w środku (15):

~ W peryfrastycznym określeniu zaćmienia księżyca (1): lecż promienie iego [słońca]/ Doſiągáią ſwą mocą ſtworzenia káżdego. Wſzák to cżęſto widamy kiedy ſie przygadza/ Gdy ſie ſłońce z mieſiącem w poł zyemie [może zamiast: ziemią] przeſadza [tj. gdy ziemia znajduje się między słońcem a księżycem] RejWiz 145.

Połączenia: »w poł prawie« = dokładnie na środku [szyk 1:1] (2): KwiatOpis A4v; Między témi [dwoma kołami] w pół práwie/ koło/ téy wielkośći Co y mléczné/ trzyma ſye niebieſkiéy świátłośći. KochPhaen 19.

»w puł prawie« = mniej więcej w środku (1): Bo kiedychmy od grobu ſzły Y w puł drogi práwie były. Vſtniechmy z ſamym [tj. Jezusem] gadáły MWilkHist I2v.

Zwroty: »jąć w poł« (1): A śrzodkiem idąc [Hektor], hufy trojańskie hamował, Jąwszy w poł oszczep KochMon 21.

»nie ustawać w puł drogi« = nie przerywać czegoś (1): A thák nie vſtaway w.m. w puł drogi: ábowiem kiedy [...] powieſz j wyſłowiſz białychgłow vcżynki/ á ſpráwy ſławne/ wiele ſie ich thym popráwi. GórnDworz Z4.

Wyrażenia: »w poł drogi ([miedzy czym a czym a. od czego do czego])« (3): Tolsburg. Zamek nád odnogą wyſzey pomienioną: á práwie wpuł drogi miedzy Nerwą miáſtem á Rewlem leży. KwiatOpis A4v; SkarŻyw 183; Ktory [zamek] leży od Koſzic do Egru wpuł drogi CzahTr Hv.

»w poł drogi, kresu« = w połowie trasy, którą się przebywa, w trakcie odbywania podróży [w tym: przen (3)] (6:2): Oćiec ſkoro ſkoſztował pocżuł trućinę/ y precż wyiechał [...]/ y w puł drogi dla ćięſzkośći trućiny vmárł. BielKron 258v; Medium iter capessendo, Gdy w puł drogi byli. Mącz 35c; y w thym zawodzie/ gdzie wieldzy ludzie ku doſtoieńſtwu/ á wyſokiey ſtolicy bieżą iedne wpuł kreſu/ drugie práwie wthen cżás/ kiedy dobiegáią/ trzecie hnet z mieſczá/ iż áni pożądánego kreſu záźrzeć mogli/ obala GórnDworz Dd7v; SkarŻyw 134; MWilkHist I2v; GrabowSet E3v; Stradałeś [Radziwile] ze wſzech milſzéy żony [...] Názbyt ſczęśliwy názbyt zdałeś ſie bydź Bogu Rádźiwile/ byś był w tym towárzyſtwie/ progu Swych lat oſtátnich doſzedł: w pół kréſu nie byłá/ Kiedy ćię twoiá biedna Hánná vpuśćiłá. KochFrag 52. Cf Zwrot. ~

»w poł« = do połowy (1): Vgodźił mu [tj. żurawiowi] ſtrzałką w nos [= dziób]/ ktora w poł przepádłá [tj. przeszła] KmitaSpit C5v.

β. O wysokości; umowna linia dzieląca coś na górę i dół (11):

Wyrażenia przyimkowe: »do poł« (4): [Marchołt] głowę miał wielką/ czoło ſſyrokie/ [...] vſſy koſmáte á zwieſſone do poł licá March¹ A2; Napełnić ſkleniczę kwieciem wonnem á zakrić dobrze [...] á obſypać piaſkhiem do poł ſklenicze FalZioł II 2a; ieſliby nie był dobrze koń hárowan/ tedy weźmi gliny/ octu/ háłunu/ iáiec/ zetrzy to weſpołek/ potym námaż mu nogi od kopyta áż do połbokow SienLek 190v, 188v.

»przez poł« = przez środek (5): Otóż mym zdánim, nie źle wedle zwyczáiu dawnègo: l/ łáćińſkié zoſtáwić, á przy tym drugié polſkié z krèſką przez pół ták/ ł JanNKar F, G [2 r.], Gv; Z troie [tj. są trzy odmianki litery z]: pirwſzé iako to zAmek: drugie z kréſką na wirzchu/ iako tu mroźno: tŗecie z kréſką pŗez pół/ iako tu żiweś. JanNKarKoch G.

»w poł« = w połowie (1): Co ſye więc y w ſtudniach głębokich przytrafia/ cóm ſam w Lómźie widźiał: że piérwſzégo wtóry/ wtórégo trzeći wyćiągáć chcąc/ wpół ſtudniéy od ſmrodu omdléwáli y márli. Oczko 25v.

»w poł« = w połowę, w środek (1): choćia powiádano iż Puſzkarze byli Krześćijánie przetho folgowáli/ bo drugie kule w poł drzewiec tráfiáły BielSpr 56v.

b. O obiektach ujmowanych dwuwymiarowo: umowna linia biegnąca środkiem, dzieląca coś na dwie strony (2):

Wyrażenie przyimkowe: »w poł« = przez środek (2): y teyże nocy puśćił Pan Bog wiátry bárzo wielkie ná morze/ y vcżynił drogę wpuł morzá/ á po bokách poſtáwił mury zwody wyſokie SkarŻyw 481; [jedno z kół niebieskich] Lwá po pierśi/ y po brzuch/ áż ku pośládkowi Záymuie: á w pół grzbietá przychodźi Rákowi. KochPhaen 18.

c. O obiektach trójwymiarowych [w tym: przen (1)] (3):

Wyrażenie przyimkowe: »w poły« = o ciele ludzkim: w talii, w pasie (3): Matuchna rącżki wznoſila/ viątz go [Jezusa] chciala/ ale Iozeff cialo podiąl w poly ij oblapil/ aż Nikode^m z nog gwozdz wybil OpecŻyw [155]; KochFr 67; Ale y źiemiá nie ieſt bez ſwoiéy ozdoby/ Bo y tę bóg oſzláchćił dźiwnémi ſpoſoby: To/ górámi/ to láſy/ [...] A w poły [tj. w obwodzie] ią przepaſał morzem vrownánym/ Proſto iákoby páſem ſrébrem okowánym. KochFrag 22.

B. O czasie (18):

Wyrażenia: »puł dnia« = południe, godzina dwunasta w dzień (2): w ćięmnośćiách wznidźie świátłość twoiá/ y ćięmnośći twoie będą iáko pułdniá. SkarKazSej 662a. Cf »w puł dnia«.

»poł postu« = śródpoście, dzień w którym przypada połowa postu (4): Cf Wyrażenia przyimkowe.

»puł roku« = środek roku, moment, od którego jest tyle samo dni do końca roku, ile ich upłynęło od początku roku (1): Medius annus, Puł roká. Mącz 213a.

[»puł zimy« = środek zimy, czas najcięższych mrozów, przełom grudnia i stycznia: Bruma, die kelteſte zeit im winter/ da der tag am krtzeſten iſt. P. Pułźimy/ álbo Natężſza źima/ kiedy dzień ieſt nakrotſzy. Volck 67; ArtNom B.]

Wyrażenia przyimkowe: »do poł« (3): iż nie máſz nád niewiáſty/ [...] bo ony krole y ludzye poſpolite chowáią [...]/ karmią y nápawáią/ moc y pośilenie dáią/ áż do poł vroſzcżenia [tj. wieku dorosłego] BielKron 115v; Też od dwudzieſtego dniá Czerwcá począwſzy/ áż do pułſierpniá Mieſiącá/ deſzcz gwałtowny/ w nocy y we dnie bez przeſtanku ſzedł StryjKron 345.

~ Wyrażenie: »do poł postu« (1): źimá day ſie wſciekłá/ Bárzo nam iákoś groźi/ [...] Pewnie áż do poł poſtu/ mrozem nam wynidzye. RejZwierz 138. ~

»od puł« (1):

~ Wyrażenie: »od puł postu« (1): Pothym Włádźiſław od puł poſtu/ ruſzył ſie do wielgiey Polſki z młodą krolową BielKron 381v. ~

»na puł« (1):

~ Wyrażenie: »na puł postu« = w połowie postu (1): tám [...] kupcy dwá kroć do roku kupie rozmáite wożą/ ná puł poſtu/ á mieſiącá Páździerniká BielKron 289v. ~

»w poł« = w połowie (9): A gdy iuż było w puł dniá święte^go [festo mediante]/ wſzedł Iezus do kośćiołá y vcżył. BibRadz Ioann 7/14; BudNT Ioann 7/14; WujNT Ioann 7/14.

~ Wyrażenia: »w puł dnia« = w południe (1): Wpuł dniá [die media] krolu/ ná drodze vyrzałem z niebá nád świátłość ſłonecżną oświecáiące mię świátło y zemną idące. BudNT Act 26/13.

»w poł dopołudnia« (2): Thakze Regina yuſch omyenyona przyiſchla wpoldopoludnya LibMal 1547/133v; a ono iuż było w pułdopołudń [!] NiemObr 24.

»w puł lata« (2): Nabiáły verifikowáć cżęſto od Pániey álbo od ſtárſzey Dworki przy folwárcech/ wiele ktory tydźień może vzbieráć: w puł látá odbierać raz/ á drugi przed ś. Marćinem GostGosp 74, 158.

»w poł postu« (1): powyada ze Eraſmuſzovi Echlyerowi wkrakowye 4 Thalyeri na oknye wgiszdbye lony wpol poſthu vkradl. LibMal 1547/129v.

»w poł wieka(-u)« = w połowie życia, tj. nie dając doczekać starości (2): KochPs 82; ále zły towárzyſz [tj. zła żona] Odéymie wizytko: że troſki w pół wieká/ Zgryzą człowieká. KochPieś 43. ~

C. Gra słów wynikająca z przenośnego użycia wyrazu „kompas” oraz z przeciwstawienia: „pół nocy” ... „poł zbytków” [„poł nocy” to zdeleksykalizowane „połnocy”, tj. kierunek północny] (1):

Wyrażenie przyimkowe: »w poł« (1): Cnotá móy kómpás/ który nie wpółnocy/ Ale w pół zbytków bije KochPieś 49.

2. Miejsce znacznie oddalone od brzegów, wnętrze (19):

A. O miejscu (13):

a. O obiektach ujmowanych dwuwymiarowo: punkt lub kawałek powierzchni (mniej więcej) równo oddalony od brzegów (11): Tákie mieyſce maſz wpirwſzych [oznaczonych też jako trzecie] kśięgach krolewſkich [...] w Rozd. 8. w wirſzu 64. Ktory wirſz Brzeſcy tłumacże ták przełożożyli [!]. Onegoż dniá poświęćił Krol puł ſieni. rć. Záś Krakowſki ták to przełożył/ Tego dniá poświęćił Krol połowicę śieni. [...] Nie o połowicy to mowi piſmo/ ale ono tylko dáie znáć/ iż Solomon tylko wpośrzodku oney śieni cżynił Ceremonie/ to ieſt nie znadworza/ ále wnątrz. BudBib b2v.

Wyrażenia przyimkowe: »w poł« = na środku, w środku czegoś (8): ná then cżás/ gdy poſłowie Kſiążąt Pomorſkich/ Krolowi imieniem pánow ſwych w puł rynku hołd podług zwycżáiu cżynili GórnDworz P4, Y3; Aaron [...] kazał im znośić złoto/ [...] y zwoławſzy rzemieśnikow/ vlał im znich ćielcá tákiego/ iákiego widzieli w Egipćie/ [...] y wyſadził go wyſoko wpuł obozu SkarŻyw 490; A ieſli záś w pół niebá Chyronowé rámię/ Nie przez miárę mgłá wielka záſłóni [...]: Ze wſchodu/ nie z południá/ wiátry obiecuie. KochPhaen 16; LatHar 720; Oni [doktorowie Kościoła] ſą iáko filary prawdy y świece na świeczniku w puł domu poſtáwione/ áby wſzytkim co wchodźą [!] świećili. SkarKaz 43a; [A Zácháryaſz prorok pyta: Co to zá rány Pánie w puł ręku twoich? A Pan odpowiáda: Temi mię poránili w domu tych co mię miłowali SkarKaz 103b (Linde hasło: półręki)].

~ Wyrażenia: »w poł morza« = na pełnym morzu (1): ZEglarz/ choć nań zły w pół morzá wiátr wſtánie/ Wżdy ma nádźieię/ że ná brzegu ſtánie PudłFr 21; [W pułmorzá Aegeyſkiégo święta wyſpá byłá VergKoch 66]. [Cf też POŁMORZE.]

»w poł nieba« [o słońcu: w miejscu właściwym dla pory południowej, na środku nieba] (1): y ſtánęło Słońce w puł niebá/ á do zachodu ſię niepokwápiło przez ieden dzień SkarŻyw 503. ~

»w poł« = w środek (1): Iako my othym dobrze viemy iss on onego nyeubil y nie zadał iemu trzech ran krwawych vedwa palcza a trzeczia wpol rekj prawey ZapWar 1549 nr 2678.

»w puł« = do wnętrza (1): Názáiutrz tedy rozſzykował Saul lud ná trzy hufy/ y wtárgnął wpuł [in medium] obozu przed świtániem BibRadz 1.Reg 11/11.

b. O obiektach trójwymiarowych (2): Nie widźiałeś żadnego podobieńſtwá/ ná on dźień gdy do was [Bóg] mowił w Horeb w puł ogniá. SkarKaz 278a.

α. O obiekcie trójwymiarowym półkolistym; punkt środkowy (1):

Wyrażenie przyimkowe: »w poły nieba« = w punkty wyznaczające środek półkul niebieskich, tj. w bieguny niebieskie: zenit i nadir (1): Sáma oś [ziemska] [...] trwa niezruſzona/ źiemię przenikáiąc/ A w poły práwie nieba obá kóńcá máiąc Wſczépioné KochPhaen 2.

B. O czasie (6):

Wyrażenie przyimkowe: »w poł« = w trakcie czegoś, podczas wykonywania jakiejś czynności; nie dokończywszy czegoś (6): PatKaz I 12v; Co chciał w poł obiádá wiecżerzáć. RejFig Aa7v; yżeby [mlodzieńczykowie] vmieli [...] konie vśmierzać/ y ie ras ku zawodowi y ſkokowi pobudziwſzy w ſpierać oſtrogami/ á zaſię wſpacżywſzy wodze wpuł biegu ie obracac KwiatKsiąż O2; SkarŻyw 463; KochProp 10; Kto wśi vtraca/ ordináryą prozno má poſtánowić: [...] á kto ſie w poł nie obacży/ náoſtátek extremis láborowáć muśi GostGosp 154.

III. W wyrażeniach przyimkowych o różnym stopniu leksykalizacji (wyrażenia te są w słownikach bardzo często tłumaczeniem łac. cząstki semi-, wchodzącej w skład wyrazów złożonych) (465):

»na poły, na poł« (409:1) (410):

1. Na dwie (mniej więcej) równe części, na dwa kawałki; per medium Vulg, PolAnt, JanStat (60): vwarz ie [jaje] twardo/ [...] y rozkroy na poły a wyrzuć żółtek z obudwu cżęſci FalZioł II 19b; RejPs 42, 108v; RejKup q7v, x5v; A [figa] ná gáłąſkach iágod pięknych doſyć miáłá. Rwąc ie ſobie młodzyeniec ná poły ią złomił RejWiz 34v, 87v, 113, 165v; On [Abram] wźiąwſzy tho wſſyſtko/ roſzćiął ye [zwierzęta ofiarne] ná poły [divisit ea per medium]/ á obie cżęśći przećiw ſobie zobu ſthron położył Leop Gen 15/10; KochZuz A5; BibRadz Gen 15/10, Act 1/18; BielKron 76v, 90, 94, 396v; Dichotomus, Ná poły rozdzielony. Mącz 85b; HistRzym 133v; RejPos 287v, [290]; RejZwierc 110v; Strum G; BudNT Matth 24/51, Luc 23/45; KochPs 115; [św. Paweł i św. Antoni] chleb ná poły rozłomili y iedli SkarŻyw 51; á obieśiwſzy ſię [Judasz] roſpukł ſię ná poły/ y wypłynęły wſzytkie wnętrznośći iego. WujNT Act 1/18.

W charakterystycznych połączeniach: na poły dwoić się, przeciąć (4), przedrzeć, przekrawać, przetrzeć, rozci(ń)ąć (4), rozdzielony, rozedrzeć się (2), rozetrzeć, rozkroić, rozłomić, rozłupać, rozpaść się (4), rozpuknąć się (2), rozrębować, rozszczepić, złomić (się) (2).

Połączenie: »prawie na poły« (1): Wnet mu [orzącemu pole] ſie pług záwádził áż ſtánęły woły/ Aż mu ſie lemieſz złomił práwie thák ná poły. RejWiz 125v.

α. Na dwie równe części dla dwóch użytkowników (31): Ten ſkarb złoty gdy naydziećie/ Nápoły ſie roździelićie. BierEz E3v, E3v; tham w dzielniczy pana Synowczowey iesth ląk więnczey nisz wdzielniczy pana striiowey, abowiem isz ssię Iemv traffil Folwark Roliami a Synowczowi Ląkami, a pan Synowiecz chcze aby ssię Roliami napoly rozdzielili a łąkami thesz napoly. ZapWar 1553 nr 2685, 1548 nr 2668 [4 r.], 1550 nr 2655 [2 r.], 1551 nr 2684, 1553 nr 2685 [3 r.]; GroicPorz f; UstPraw B2v; RejFig Cc5, Ee2; RejZwierz 20; Vmowili też to miedzy ſobą [...] Olgierd s Keyſtutem/ áby ieſliby doſtáli cudzego páńſtwá nápoły w rowny dzyał rozdzyelić/ tákież y inne pożytki/ iedno tym dwiemá bráćiey [tj. sobie, z pominęciem innych braci]. BielKron 379v, 126, 324, 325; Mącz 213c; HistRzym 12; RejZwierc 44v, 88v; PaprUp I3v; ActReg 73; GostGosp 44; SarnStat 156; [Tego starostwa pożytki są rozdwojone na poły. Zwłaszcza, iż pewne dobra odłączone są staroście na żywność [...]. Drugie dobra k stołu królewskiemu należące, miewali w swym szafowaniu certi administratores LustrRus 179].

W charakterystycznych połączeniach: na poły ma być (3), ma iść; na poły (roź)dzielić (się) ((roz)dzielony) (22), dzierżeć, mieć, pomierzyć [= rozmierzyć, mierząc rozdzielić] (2), posieść, trzymać.

2. W proporcji jeden do jednego, pół na pół (często przenośnie) (61): RejWiz 64v; Weźmi Dźiewięć bobkow záięczych/ á ták wiele záięczego ſerzenia/ [...] źiela co ie zową świnią wſzą/ wedwoy naſob: gliny też tyło [...]/ to wſzyſtko miałko vtłucz/ á roſtworz wodą rożáną/ w kthorą maſz wlać octu mocnego nápoły SienLek 86, 162v.

na poły co i co (1): Ieſt też w nim [psalmie 16., złożonym z dwóch osobno zatytułowanych części] nápoły modlitwá y cżynienie dzyąk. LubPs D2v.

na poły (i) z czym (45): [Bóg] gradem ſrogiem potłoczył wſſytki winnice ich/ [...] ktory nád przyrodzenia pádał zobłokow nápoły zogniſtem węglem roſpalonem. RejPs 116v; RejRozpr C3v; Czczyż [lege: czciż, tj. czytajże] ty kxiąſky az wnich znaydzie Statek zdworſtwem napoly. RejKup b2; MA w ſobye ten Pſalm [9.] nápoły modlitwę z dzyękowaniem zá wybáwienie od przeſládowcow. [Psalm 9. składa się z dwóch części: 1. Dziękczynienie, 2. Modlitwa o wyzwolenie.] LubPs Cv, N marg; A pan co weźrzy wzgorę/ to iáko pies wrzaśnie/ Dym mu idzye s páſzcżęki/ ták iáko mgłá właſnie/ Y s płomieniem ná poły/ áż iſkry pierzcháią RejWiz 167v, 49, 150; Nie piyał nigdy winá/ iedno bárzo máło/ Y to nápoły z wodą RejZwierz 30v, 14v; Mącz 146b; Albo weźmi trzy ſzczypki tłuczonego náśienia Ogorkowego/ s kminem kramnym ná poły SienLek 84v; Weźmi iágód álbo powidł bzowych/ y węglá ſoſnowégo/ [...] vtárſzy to weſpoł/ wleyże w to winá álbo piwá z octem ná poły SienLek 149v, 49, 65, 86, 93v, 167v, 171, 173v; iż to trudno było znieść rozumowi cżłowiecżemu: widząc go [Chrystusa] ná okrutnym krzyżu rozbitego/ [...] ácż ten ſtrách y ſmętek ich był z rádoſcią ná poły/ wiedząc iż ſie to ná náſzę rádość/ ná náſzę pociechę dzyało. RejPos [108]v, 333; Nuż też kurcżątko/ nuż też kacżątko/ [...] wſzytko tho [wyhodować] nic nie wádzi/ bo to bez trudnośći á nápoły s krothofilą wſzytko być może. RejZwierc 109, 70, 76, 109 [2 r.], 136v, 144v, 186; PaprPan G2 [2 r.]; W płáczu ćięſzkim [...] chleb troſkliwy iemy: Wino żáłoſné ná poły ze łzámi pijemy. KochPs 121, 86; Brát ieden wypuſzcżáiąc go [św. Antoniego z klasztoru na misje]/ ná poły zgniewem żártuiąc zniego/ rzekł: Idz/ idz/ podobno świętym zoſtánieſz. SkarŻyw 543, 87; Argentosus – Mieſzany z ſtrzebrem, napołi z ſtrzebrem. Calep 93a, 119a, 443a.

~ W charakterystycznych połączeniach: [co] na poły [z czym] idzie, jest, pada, włoczy się; na poły [z czym] bajać, prosić (2), rozkazować, rzec; napoły z długim pieprzem, drobnemi kamyszczkami, grynszpanem, kminem kramnym, korzeniem ślazowym, (psią) krwią (2), łzami (3), miodem (czystym prażnym) (2), mlekiem niewieścim, octem (3), ogniem, ognistym węglem, ościami, otrębami, pajęczyną, płomieniem, strzebrem, trudną (2), wodą; na poły z bluźnieniem, dworstwem, dziękowaniem (2), gniewem, krotofilą (3), mocą, postrachem, prawdą, radością, szaleństwem, (po)śmiechem (3), wielkim uciążeniem, żartem. ~

Połączenia: »jakoby na poły« (1): warzże to [tj. różne zioła] w ocćie áż do połowice wywrę/ po thym przecedź/ á w on ocet włoż czyſtego miodu/ iákoby ná poły SienLek 40v.

»na poły [jaki] ... a (i) (...) na poły [jaki]« (2): [kosmaczek] Ieſt przyrodzenia napoły zimne^go y napoły ciepłego/ wſzakoż wżdy więczey ma gorączoſci z nieiakhą [!] gorzkoſcią FalZioł I 113d; BielKron 453.

»prawie na poły« (1): Iż gdy o tym kiedy mowić pocżną/ tedy práwie nápoły s poſmiechem/ á iákoby o żeláznym wilku báiał. RejZwierc 186.

Zwrot: »zmieszać (a. namieszać), zmieszan(y) na poły [z czym]; przymieszać na poły [czego]« [szyk zmienny] (4:2;1): RejPs 120; Wnet poźrzał ná wſchod ſłońcá á zarzá rożána/ Z oną pyękną modroſcią nápoły zmieſzána. Obiáśniłá wſzytek ſwiát RejWiz 108; SienLek 118v, 127, 170; [Hannibal] kazał w oboźie ná mieſzác w wino Mandrágor źiela ná poły s trućiną BielSpr 43; Roſkoſznym rzeczom wſzyſtkim/ przymiéſzano Nápoły żółći/ y ludźióm podano. ZawJeft 27.

Wyrażenie: »na poły dziki« (1): Semiferus, Nápoły dźiki/ co yeſt [z] ſwoyſkiego á z dźykiego zwiérzęcia národzono. Mącz 120d.

α. O postaci mitologicznej (2):

Połączenie: »na poły ... a na poły« (1): Centauri populi Thessaliae circa Telium montem, Ludźie o których poetowie piſzą iżby ná poły człowiek miał być/ á na poły kóń Mącz 47b.

β. O kolorze pośrednim (3):

na poły z jakim (1): Glaucus – Szarawy na połi zżołtim. Calep 457b.

Połączenie: »na poły ... a na poły« (1): rubellum vinum, Czerwonáwe wino/ to yeſt nie práwie czerwone yákoby nápoły białe/ á nápoły czerwone. Mącz 359a.

3. Połowę, w połowie, do połowy (19): Chodzień iedeⁿ gdy w drogę śpiał/ Idąc táko ſobie gadał: By Bog dał náleść co dobrego/ Dałbych mu nápoły wſzytkiego. BierEz L3; Y pocżął ſie dlużéy modlitz [...] aże do onego żalmu. Wtobiem goſpodinie nadzieię miál. Tego żalmu napoly ſpiéwawſſy/ przeſtál OpecŻyw 102v; RejPs 196v; IEden kiedy ſzedł w drogę/ kſiędzu ſie ſpowiedał/ A ieſliby co ználazł/ pewnie mu obiecał/ Nápoły z nim rozdzielić/ by zań prośił Bogá/ [...] Y nálazł wor orzechow/ iądrká wſzytki wybrał/ Kſiędzu potym ſkorupy ták y z worem oddał. Rzekł/ otoż maſz nápoły/ á ieſzcżeć náddawam/ Abowiem więcey łupin/ y worći przydawam. RejFig Ee2; In partem mediam decoquere, Ná poły wywárzić. Mącz 167a; Lora, Poſliednie wino w którym ná poły wody/ cienkuſz winny. Mącz 197d, 381d; SienLek 73v, 103, 132; [Chyseros] Rękę Lámátuſowę w chyżu ſwym poimał: [...] Y do drzwi ią przykował: Ow przynitowány/ Stał w progu iák ná poły łotr vkrzyżowány. KlonWor 42.

W przeciwstawieniu: »na poły ... zewsząd« (1): Theatrum [...] Erat aute^m aedificiu^m in speciem hemycicli Nápoły okrągłe yákoby puł mieſiącá. Amphitheatrum, Plác ze wſząd okrągły yáko tálérz. Mącz 454b.

Połączenie: »ledwy (a. ledwej) na poły« (2): Vix dum dimidium dixeram intellexerat, Ledwim nápoły mowił á yuſz wyrozumiał. Mącz 501a, 449c.

Wyrażenia: »na poły mniej« (1): A gdy poznam was prawe łaskę mą poznacie Y za zboze napoły mniey pieniędzy dacie RejJóz N5.

»na poły okrągły« = stanowiący połowę koła (2): Pelta, Máła tárćicá [lege: tarczyca tj. mała tarcza] ná poły okrągła. Mącz 287d, 454b.

»na poły tyło, z tyle« = połowę tej ilości (1:1): weźmiż [...] hányżu co trzemi pálcy możeſz wźiąć/ ná poły tilo ſzáfránu SienLek 105v, 162v; [SienHerb 494a].

»na poły wałach« = prawdopodobnie: mężczyzna pozbawiony jednego jądra (1): Semimas, Półmęſzćizny/ nápoły wáłách. Mącz 381d.

4. Częściowo, nie całkiem, prawie, w znacznym stopniu [w tym: z nadrzędnym przymiotnikiem lub imiesłowem przymiotnikowym (148), czasownikiem (55), rzeczownikiem (10) – w tym: w pozycji orzecznika (5) –, przysłówkiem (5), zaimkiem dzierżawczym (1)] (235): Phanaticus dicitur is cui phantasmata quaedam et variae imaginum illusiones apparent. Eyner dem etliche fantaſien vnd mancherlei betrygnus [?] der bilden erſcheynen. Nápołi ſſályeyący álbo myſlyący [= mający urojenia, opanowany przez obsesje]. Murm 73; BartBydg 113; Mięſo też końſkie y inſzych bydląth iedzą napoły ſurowe [carnes ... semicrudas] MiechGlab 22; RejPs 17; RejRozpr D3; RejJóz L3v, N3; [mówi biskup do księcia:] Pewnie będzeſſi [!] miał Iana [tj. św. Jan Chrzciciel wstawi się za tobą na Sądzie Boskim] Twa rzeċ napoły wygrana RejKup v2, f2v, h6v, n2v, p8v [2 r.], x2v (12); RejWiz 46, 73, 82v, 83v, 84v (10); Ieden zoſtał Biſkupem/ drugi Káſztellanem/ A trzeći s ſwey pilnośći/ iuż nápoły pánem. RejZwierz 60, 28v [2 r.], 41v, 88, 100v, 101, 110, 139v [2 r.]; Iużem nápoły ośiwiał/ á ieſzczem tákiego roźdźiału Státutu Polſkiego nieſłyſzał OrzRozm D4; BielKron 309v, 338v, 464v; Capularis senex, Starzec/ który yuſz ná poły w grobie ſtoyi. Mącz 37b; Plures mea memoria dilabuntur, Nie mogę wſziſtkich miánowáć nápoły mi ych z pámięći wypádło. Mącz 180c, 135c, 203c [2 r.], 213b, 314a, 381d [16 r.], 382a [4 r.]; LeovPrzep a4v; RejAp 11, 59, 105, 122, 146v; chcę áby ſláchćić był nápoły wygráney [w zawodach] pewien/ bo ieſli inácżey/ nie rádzę áby ſie kuśił GórnDworz I8v, G2; A iuż nápoły grzech ktoby ſie nie vpił w dzyeń ſwięty RejPos 225v, 69, 264v, 287, 316, Ooo3; RejZwierc 75, 87v, 89v, 90v, 91 (18); Lácina [...] z Niemcżyzną moc v nas biorą/ tak iż iuż v ſądow ziemſkich na poły po Lacinie/ a v ſądow mieyſckich na poły po Niemiecku mowią. BudBib b4v; Y temu [tj. Konstantynowi Wiśniowieckiemu] nie nowiná bić nieprzyiacioły/ A w ktorey bitwie będzye/ wygrána nápoły. PaprPan V4v; SkarJedn 377; KochPs 31, 81; [Juliana] Wſkazáłá do onego ktory iey w małżeńſtwo prágnął: [...] poki on Stároſtą tey ziemie niezoſtánie/ małżonki zemnie niema, rzecż ſię iey to zdáłá ná poły niepodobna. Lecż czárt [...] ták pomogł onemu cżłeku/ iſz [...] Stároſtą zoſtał. SkarŻyw 150, 63, 108, 134, 262; weźmi naprzód z głowy Nápoły iuż przewiędły wieniec fiiołkowy. KochFr 110; BielSen 11; PudłFr 72; W Iſzpániey tego/ kto ſię raz vpije/ nie tylko do prżyśięgi/ do świádectwa nie prżypuſczáią/ ále máią go zá nápoł czći odſądzonego GórnRozm G2; Semiustus – Na połi zpalioni. Calep 966b, 433a, 965a, 966a [3 r.]; TEnże był winien pewną ſummę pieniędzy X. w któréy iż był iuż nápoły zwątpił/ [...] KochAp 11; y vſtáwicżne ćwicżenie obroćić [lege: obroci-ć] ſię ná poły w przyrodzenie. LatHar 1; y kto po śmieeći [!] tylko dáć cokolwiek każe; co dáie/ ná poły nie ſwoie dáie LatHar 650, 604; POkoy role vpráwia/ pokoy ray nápoły RybGęśli Bv; A gdy [pijany] ná poły ſzálony/ y owſzem prawie bez rozumu/ będźie iuż do ſpánia położony PowodPr 73; SkarKazSej 663b; Wnet poddánych wezwawſzy tę rzecż vcżyniłá/ A y s płácżem nápoły/ o to ich prośiłá PudłDydo B5v, B2; [wszupranyech m. panie ius napolj poszato [zboże] atak [...] nie mogą nycz v.m. otpiszacz iako vyele wktorem dworze vsząto bo m. panye iescze napolj nygdzie Nieposząto ListyPol 1535/92; Papież [...] poſtánowił ná Polaki Swiętopietrze/ áżeby ſię ſtrzygli w koło ná poły po mniſku roku 1041. TurnZwierc B3v].

W konstrukcjach porównawczych (7): Iuzem też ſam zley nadzieie. Iz mam vmrzeċ rychło pewno Napolym iuż iako drewno. RejKup f3v; RejWiz 66v; RejZwierc 62v, 82v; [zdrowie żołądek okaże, jeśli dobrze trawi] czemu ieſli ſye częſto przypátrzyſz/ [...] chorób wielu przyczynę/ ſnádnie vyźrzéć możeſz: którą to dobrze wybaczywſzy/ iuż iákobyś nápoły zá wygráną/ á do porátowánia ſye/ nadróżnieyſzą drogę nálazł Oczko 25; CzechEp 308; LatHar 317.

W charakterystycznych połączeniach: [z nadrzędnym przymiotnikiem lub imiesłowem przymiotnikowym:] na poły doskonały, dziki, gotowy, mokry (2), myślący [= mający urojenia] (2), niepodobny, odjęty, opalon(y) (2), otworzony, pewien, pijany, podeptany, podparty, pogański, połamany, prochem opierszały, przewiędły, pusty, roztarchany, siwy, spalony (2), sprochniały, spustoszony, stary, starzały, stłuczony, stracony, surowy (2), szalejący (2), szalony (4), śpiący, tonący, uczony, uczyniony, ukształtowany, upadły, upieczony, uśpiony, uwarzony, wolny, wyciśniony, wygnan, wygrany, wywrocony, zarażony, zasnęły, zemdlały, zginiony, zgnił(y) (5), zjedzony, zmorzony (2); [z nadrzędnym zaimkiem dzierżawczym:] na poły nie swoj; [z nadrzędnym czasownikiem:] na poły nie czuć, dobyć, nie doprawić, mdleć, ominąć, osiwieć (2), popsować, przegrać, przepatrzyć [= zaniedbać], przestać się, skazić myśl, skazować, nie słyszeć, stracić (2), (o-, po)szaleć (7), szydzić, ustać, walić się, wstydzić się, wziąć, zabić, zbawić, zgnić (pognić) (3), zmartwieć, zstarzeć się, zwątpić; [z nadrzędnym rzeczownikiem:] na poły błazen, człowiek (bezrozumny) (2), grzech, niecnota, niewolnik (2), pan, raj, więzień.

Połączenie: »ledwo na poły« (1): Iż cżłowiek ieden ſzedł z Ieruzalem do Hiericho/ y w padł miedzy łotry/ ktorego z łupiwſzy á z rániwſzy/ ledwo nápoły żywego odeſzli. RejPos 210.

Zwrot: »na poły (ob)umierać (a. obumrzeć), (ob)umarły, martwy (a. umartwion); na poły za martwe leżeć; na poły zdechnąć (a. pozdychać), by zdechły; na poły zabić, zabity« = semivivus HistAl, Vulg, PolAni, Mącz; intermortuus, semianimis, semianimus, seminex Mącz; semimortuus PolAnt; examinus, exsanguis Calep [szyk zmienny] (6:30:15:1;8:2;1:1): BielŻyw 147; RejJóz G6v; pocżęli nań ſiec/ Dárius [...] vpadł ránny/ á ták go zoſtáwili w páłacu ná poły vmárłego. HistAl F8, B4, B4v, F8v; LubPs L; RejWiz 66v; Leop Sap 18/18; RejFig Bb2; RejZwierz 122v; BibRadz Luc 10/30; Ieden z drabow [...] przynioſł przyłbicę pełną [wody] Alexándrowi/ ktory wźiąwſzy onę wodę/ podawał ią Hetmánom ſwym/ będąc iuż ſam ná poły martwym OrzRozm N4; y zrządził záſię Pan Bog wielkie gorąco ná głowę Ionaſzowi/ s cżego był vtrapion/ nápoły zá martwe leżał/ przeto mowił/ wolałbych vmrzeć niż żywot. BielKron 92,119v, 126v, 403 [2 r.], 403v, 414v, 425; Mącz 10b, 55c, 232d, 367c, 381d [2 r.], 382a, 500d; było ná then cżás bárzo zamieſzáne páńſtwo Rzymſkie/ y iákoby nápoły obumárło RejAp 144, 35, 148; GórnDworz D5v; HistRzym 45, 67v, 92v; RejPos 210v, 237, 242, Ooo4; BiałKat 233v [2 r.]; RejZwierc 9, 60v, 62 marg, 66, 85v (9); BielSpr b4; BudBib Sap 18/18; HistHel B2; KochPs 62; SkarŻyw 29, 352; WerGośc 220, 243; Calep 381b; GórnTroas 42; WujNT Luc 10/30, s. 237; W któréy [boleści] namilſzy ſyn twóy [...] od onych ſrogich ran nápoły vmieráł. SiebRozmyśl H2v; GosłCast 20.

Wyrażenia: »na poły darmo« (3): GrabPospR M4, N4v; [Złodziej] Na tárgu nieznáiomym towáru odbywa; Ceni ná poły dármo/ á wźiąwſzy iśćiznę/ mknie precż KlonWor 19.

»na poły nagi, nago« = seminudus Mącz (4:1): Mącz 381d; Iednego cżáſu przyſzli do niego pielgrzymowie na poły nádzy SkarŻyw 324, 98; SkarKazSej 705b [2 r.].

»na poły żyw(y), żywo; na poły jako nieżywy« = bliski śmierci; semivivus Vulg, Mącz, Calep; semianimus Mącz (23:1;1): [wędrowiec] w padł ná łotry: Ktorzy go też y odárli: á zádawſſy mu rány/ odbiegli ná poły żywego oſtáwiwſſy. Leop Luc 10/30; RejZwierz 19v; Semianimus, Nápoły żywy/ Nápoły vmárły. Mącz 10b, 382a; RejPos 208, 210 [3 r.]; RejZwierc 62v, 82v; SkarŻyw 29, 134, 167, 226, 261 (10); KochSz B3v; Póki go widźiéć mogłá/ oczy w nim trzymáłá/ Potym ná ſámé tylko iuż żagle pátrzáłá. Ná koniec/ kiedy y ón/ y żagle zniknęli/ Ledwé ná póły żywą ſłudzy z brzegu wźięli. KochPam 83; Calep 966a; LatHar 217, 677.

Szereg: »prawie a na poły« (1): A tu napirwey maſz obacżáć moy miły Krześćiáńſki brácie/ głuchość á niedbáłość vſzu ſwoich/ iżći ſą práwie á ná poły zátkáne/ iż máło ábo nic dbaſz/ ábyś ſie przyſłuchawał Boſtwu á dziwnym ſpráwam Páná ſwego. RejPos 207.

5. Razem, wspólnie (o dwóch uczestnikach, przy czym uczestnikiem może być także grupa) (25): ZapWar 1548 nr 2668; [w małżeństwie] Iuż ná poły pieniądze ná poły poduſzká RejWiz 58; Mącz 281c.

na poły miedzy sobą (1): maią miedzy sobą tho wsistko imienye Nadarzinskie trzymacz napoly ZapWar 1548 nr 2668.

na poły z kim (18), z czym (żywotne) (1): aod [!] vſczya nyeprowego [granica poszła] do Tawanya v Towanya przewoſi bili v.K.M. na poli sprzekopſkym czarzem LibLeg 10/71v; To też iuż więc [żona] ná poły wſzytko dzyeli s tobą. RejWiz 58; gdyby Rzymiánie ſemnie Krolá mieli/ Albo zemną nápoły/ gdyby walcżyć chcieli/ Nie opárłby mi ſie ſwiát/ áni żądny mocarz RejZwierz 25v; Bo ácż on [Aleksander Wielki] ſzyroki ſwiát/ możnoſcią poſiadał/ Lecż y ten [Aleksander Sieniawski] poiedzinkiem/ nie zle ſzáblą władał. A gdyby ták bez pocżtu/ niewiem ktoby wygrał/ Nie iedenby kto ſwiadom/ s tym [tj. Sieniawskim] nápoły dzyerżał [tj. był zwolennikiem]. RejZwierz 79; [Gdy król Polski dowiedział się o śmierci hołdownika Romana Wałaskiego] poſłał do Piothrá ſyná Románowego [pełnomocników]/ [...] kthorzy od niego przyięli przyſięgę/ ołd oycowſki dzyerżeć nápoły z Olexym brátem. BielKron 391; RejAp 25v; A nápoły zły z dobrym/ świátá vżywáią BielSat 14; BielSjem 13; BielRozm 4; [naiąlem byl iathke napoly ſthowarzyſchem ListyPol 1548/486]. Cf Zwroty.

Zwroty: »nie (chcieć) mieć [z kim] nie na poły« = nie (chcieć) mieć z kimś nic wspólnego, żadnych powiązań (2): OrzRozm H2v; Wróććiéſz tedy Antykryſtowi Rzymſkiému Tytuły té iego/ nie nośćie ich ná ſobie/ nie miéyćie z Antykryſtem nic ná poły OrzQuin K.

»mie(wa)ć [co a. czego] na poły« [w tym: wszytkiego (2); z kim (6)] = korzystać z czegoś razem z kimś innym, być współwłaścicielem czegoś [szyk zmienny] (7): A co ſye tycze bogáctwá Kśiężego/ będźiemy go mieć z nimi nápoły/ ieſliże oni [...] ná trzy częśći dźielić będą dochody ſwe OrzRozm I; Patriarius, Vczeſnik który czego ma s kim ná poły álbo winien ná poły czego záſtępowáć. Mącz 281c; Tego v Páná ſwégo niewolnik żaden niema/ áżeby co miał domá ná poły z Pánem ſwym. OrzQuin P4, Q4; RejZwierc 227; Złoto/ śrébro/ y wſzytko co iedno w pokłádźie Maſz/ y cokolwiek ſye więc vradza ná ſádźie. [...] Wſzytko to twoie właſné/ y ſladrowé ſtoły: Chybá żonę/ tę z ludźmi maſz pewnie ná poły. PudłFr 16; A z fukiem [małżonka] do małżonká te ſłowá powiáda. Towárzyſzem [lege: towarzyszem] ći ia twoy/ á nie ſłużebnicá: Wolno mi/ iáko tobie: iam nie niewolnicá/ Wſzytkiego mam ná poły ZbylPrzyg A3v.

»mie(wa)ć [z kim, z czym (żywotne)] na poły« [w tym: czego (1), czym (= pod jakim względem) (1)] = mieć wspólne, tj. podobne cechy, być pod jakimś względem podobnym do kogoś (2): Lecż iż cżłowiek [...] cudnośći cżłowiecżey [...] nie iedno ocżymá/ ále y inemi ſmyſły vżywáć pożąda: nie miłość thego przycżyną ieſt/ ále oná chćiwość nápełnienia żądzy cieleſnych/ cżym ze źwirzęty nápoły ludzie máią GórnDworz Ll, Gg4v.

6. Wzajemny; wzajemnie (2): Poydą tu ſwary ná poły/ Choć nie z yedney będą ſzkoły [tj. kłócący się będą pochodzić z różnych grup społecznych]/ Stárość z młodoſcią woiuie/ Ociec dzyatkom roſkázuie BielKom nlb 5; Iáko też Ezáiaſz o Egipcie piſze/ [...] Ze ſie [tam ludzie] ná poły żywo máło nie poiedli. RejWiz 156.

7. Uwzględniając jedno i drugie (1): VKażyſz ty gránice/ pánie zyemiáninie/ Bo tych błot tu nie zyeźdźi/ ledwe w mrozy źimie. Dayże ſtorce Stároſto/ by ſie nie mieſzkáło/ To wnet będą roznice/ ledwe láſu sſtáło. Kto ſie lepiey záchował/ pan álbo Stároſtá/ Ma nápoły wygráną/ á drugiemu chłoſtá. Bo tu rzkomo będzyemy/ miárkowáć ná poły [tj. rozważać racje obu stron]/ Ale zá owym náſzym/ przedſię ciągną woły. RejZwierz 101.

8. Na wskroś, na wylot (2): y ięzyk práwie przyſechł ku podniebieniu moiemu/ á práwiem ſie ſtał iáko martwy [...]. Abowiem obſtąpili mię iáko pſi wſćiekliwi [...]/ á ſkłoli nápoły ręce y nogi moie. RejPs 32; á gdy corę ſwoię nápoły vmárłą s płácżem obłápił/ dobył [Wirginius] deki przebił ią ná poły BielKron 119v.

9. Wyrażenie: »na więtsze poły« = większość (4): Bo ſnaċ ich [tj. tych księży] na wietſe poly Czo by ie mogl przezwać woly RejKup m4v; RejWiz 33v; Zá tymi [tj. husarzami] iácháły pocżty kſiążąth Sląſkich y ſláchtá Sląſka/ ná więtſze poły w ákſámićie/ á káżdy złoty łáncuch miał BielKron 328v; náley dżdżowey wody nánie przyłoż wcześną pokrywką/ á dobrze gliną obleṕ/ warz áż na więtſze poły wywre SienLek 108v.

** Dubium [może: po obu stronach] (1): [Mówi Proteus:] Ogień/ Powietrze/ Wodá/ ty zwirzchnie żywioły/ Zwierzętá ktore widźiſz koło mnie ná poły/ To wſzytko mnie ſłużyło Prot A3v.

[»o poły« = na dwie równe części (dla dwóch użytkowników): Thakowaſzye vogoda ſthala wrozdzyalye myedzy braczyą rodzoną pany Chocziſchewſkimi [...] plyacze karczemne kthorekolwyek ſſzą thak wchoczyſchewyczach yako y wbobkowyczach, the mayą bycz na pole. Blonye [...] theſch na poły. Blonye albo paſthwyſzko v zalyek za moſthem pana wawrzynczewym theſch opoly. ZapWpolKośc 1550 9/313.]

»przez poły« = w pewnym stopniu, częściowo, trochę (1): do Dworzánina ſie ia ſwego wrocę/ kthory/ chczę áby był przez poły vcżony GórnDworz G5v.

»w poły, w poł« = dividue Calep (50:4) (54):

1. Na dwie (mniej więcej) równe części, na dwa kawałki (11): BierEz N4v; BielKron 450; KochPs 161; KochPhaen 18; Dimidius – Połowiczny, w poły przedzelony. Calep 325a; valvae – Drzwi wpoli ſie othwie raiące [!]. Calep 1101b, 336b; y zaſłoná kośćielna rozdárłá ſię w poły. LatHar 726; WujNT Luc 23/45.

W charakterystycznych połączeniach: w poł(y) (roz)dzielić [co] (2), przeciąć [co], przedzielony, przepuknąć się, przerzynać [co], rozedrzeć się (2).

Połączenie: »w poł prawie« (1): Który w pół práwie morze rozdźielił czérwoné KochPs 199.

α. O czasie (1): Idus – Wpołi przedzielenie mieſiąca. Calep 500b.

2. W proporcji jeden do jednego, pól na pół (2):

Wyrażenie: »w poły dziki« = którego jedno z rodziców jest dzikie, a drugie oswojone (2): Hybris – W połi dziki, z roznich rodzi czow [!] vrodzoni. Calep 492b, 965a.

3. Połowę, w połowie, do połowy (4): Semiplenus – Wpołi pełni. Calep 965b; Semiputatus – Wpołi oberznioni. Calep 965b.

Wyrażenia: »w poły okrążony« = półkolisty, stanowiący połowę koła lub okręgu (1): Hemicyclos – Polcerkliowi, wpołi okrazoni. Calep 476a.

»w puł taki« = o połowę mniejszy (1): Pewnie kiedyby kto przedtym/ áby w puł tákie obmyślawánie przed śię wźiął/ ten ktoremu przodkowáć z pracą teraz przyſzło/ dobrze ſzerzey y doſkonáleyby to był podał. GostGospSieb +4v.

4. W znacznym stopniu, częściowo, nie całkiem, prawie [zawsze z nadrzędnym przymiotnikiem lub imiesłowem przymiotnikowym] (37): Iáko ſcyánę pochyłą á wpoły przepádłą/ Ták myę chcecye zániſſcżyć ſwoyą złoſcyą zyádłą. LubPs O6v; Biáło ſrokáći konie/ ſą wpoły niećierpliwi gdy ná nie wśiádáią: ále robotni. SienLek 186v; ArtKanc Q11; Semiapertus – Wpołi othwarti. Calep 965a; Surdaster – wpołi głuchi Calep 1036b, 964b, 965a [8 r.], b [5 r.], 966a [8 r.]; GrabowSet Xv; CzahTr L3; Rády/ vćiechy/ pioſnki/ á ſtuczné przyſády/ Fráſzki to ſą/ á rychléy wiodą do zawády. Ciężéy iątrząc niż lécząc wpoły zgoyné rázy GosłCast 42, 34, 49.

W charakterystycznych połączeniach: w poły ciężki, doskonały, głuchy, gruby, mokry, morski, niecierpliwy, odwiedziony, okrążony, ostrzyżony, otwarty, przepadły (2), rozerwany, roztarty, spalony, syrowy, szalony, uczony, uczyniony, upieczony, uwarzony, wiotchy, wolny, zagrzebiony, zbrojny, zdarty, zgojny, zjedziony, zleczony, zmartwiony.

Wyrażenia: »w poły nagi« (1): Seminudus – Wpołi nagi. Calep 965b.

»w poły umarły, martwy, zabity« = bliski śmierci [w tym: w poły umarły, zabity (1)] (3:1:1): Semineces – Wpołi vmarłi, zabyti. Calep 965b, 965a, b; Ciebiem ia Eneaſu w poły vmárłego/ [...] Ze wſzytkim towárzyſtwem przyięłá do ſiebie PudłDydo Bv.

Cf POŁOWA, POŁOWICA, 1. [POŁOWKA]

MFr