Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZTARGANIE

Następne hasło: ROZTARGAWAĆ »

ROZTARGANY (21) part praet pass pf i impf

pf (20), impf (1) Mącz 346a.

roztargany, roztargan (17), roztarchany (4); roztargan(y) KromRozm III, BibRadz, BielKron (2), Mącz (5), HistRzym, WujJud, KochOdpr, KochPs, StryjKron, ReszPrz, Calep, GosłCast; roztarchany GórnDworz (2), GórnTroas, PudłDydo.

roztargany, roztarchany (17), roztargan (4).

roſ- (16), roz- (5).

o jasne; -tar- (18), -tår- (3); -tår- KochPs, GórnTroas; -tar- : -tår- BielKron (1:1); w formach złożonych drugie a jasne, w formie niezłożonej pochylone.

Fleksja

sg
m	N	roztargany, roztargån	f	N	roztarganå
	G			G	roztargan(e)j
	A			A	roztarganą
	I			I	roztarchaną

pl
N	subst	roztargané
A	subst	roztarchan(e)
I	m	roztargan(e)mi

sg m N roztargany (4), roztargån (4); ~(attrib) -any (1); ~(praed) -ån (4) BielKron (2), Mącz, HistRzym; -any (2) StryjKron, ReszPrz. ◊ f N roztarganå (2). ◊ G roztargan(e)j (1). ◊ A roztarganą (1). ◊ I roztarchaną (1). ◊ pl N subst roztargané (6); -é (1), -(e) (5). ◊ A subst roztarchan(e) (1). ◊ I m roztargan(e)mi (1).

Składnia dopełnienia sprawcy: roztargan od kogo, od czego (żywotne) (2).

Sł stp s.v. roztargać, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) i XVIII w. s.v. roztargać, roztarchać.

Znaczenia

1. Rozdarty (rozdzierany), rozerwany (rozrywany), też w inny sposób naruszony (naruszany) (10)
- Przen (3)
  - a) Zniszczony, doprowadzony do upadku a. podzielony, pozbawiony jedności (o wspólnocie) (1)
  - b) Rozpraszany, niemogący się skupić (o uwadze) (1)
- a. Ciężko poraniony, zabity (4)
  - α. O dzikich zwierzętach (1)
2. O włosach: rozczochrany, potargany, rozburzony; też rozpuszczony (10)
- a. Mający rozczochrane, potargane a. rozpuszczone włosy (3)
3. Porozrzucany, leżący w bezładzie (o wielu) (1)

1. Rozdarty (rozdzierany), rozerwany (rozrywany), też w inny sposób naruszony (naruszany); raptus PolAnt; laniatus Calep; discerptus Cn (10): To yeſt oná yedyna ſuknya páná Kryſtuſowá nye zſſywána/ ktora nye yeſt áni będźye rozerznyoná álbo roſtárgána. KromRozm III E6; Swiątnicá twoiá gore/ namiot roztargány Leży w prochu ſzkárádźie nogámi wdeptány. KochPs 110; Calep 581a.

Przen (3):

Szereg: »roztargany i rozerwany« (1): Przeto was náſzá Regeſtrowána ſpowiedź niechay nie obruſza: vżywayćie wy iáko chcećie wáſzey roſtárgáney y rozerwáney/ á obácżćie iákie owoce z they wáſzey ſpowiedźi pochodzą. WujJud 89.

a) Zniszczony, doprowadzony do upadku a. podzielony, pozbawiony jedności (o wspólnocie) (1): áby ſię do tego przycżyną ſwą przyłożyli [biskupi]/ żeby náuká zbáwienna/ ktorą opowiádáli/ w ſercách wáſzych nie ginęłá/ kośćioł ktory zákłádáli nie był roſtárgány/ iedność do ktorey ludźie zgromadzáli/ nie byłá rozerwána ReszPrz 112.

b) Rozpraszany, niemogący się skupić (o uwadze) (1):

Fraza: »umysł bywa roztargan« (1): Animus in diversa rapitur, Vmysł rozmáycie bywa roztárgan. Mącz 346a.

a. Ciężko poraniony, zabity; crudus Cn (4): [ktorego [Bessa] gdy poimano/ kazał [Aleksander] dwoie drzewá ſchylić/ á zá wirzchy obie nodze vwięzáć y puſćić/ tám go drzewá roſtárgnęły (marg) Beſſ roſtargan. (–) BielKron 1551 29.]

Wyrażenia: »na [ile] części roztargany« (1): Tegoż czáſſu Iwonia Hoſpodar Wołoſki [...] był od ſwoich Turkom wydány/ y ná cztery częśći roſtárgány StryjKron 777.

»roztargan końmi« [szyk 1:1] (2): Tego cżáſu Ipolit końmi roſtárgan dla Krześćiáńſkiey wiáry od Decyuſá. BielKron 153, 215v.

α. O dzikich zwierzętach (1): bárzo ſie bał [rycerz] cżekáiąc godźiny rychłoliby był roſtárgan od lwá. HistRzym [118].

[Wyrażenie: »roztarganim roztargan«: BudBib Gen 37/34[33] cf ROZTARGANIE znacz. 1.a.]

2. O włosach: rozczochrany, potargany, rozburzony; też rozpuszczony; dissolutus, horrens, passus Mącz; disiectus, incomptus, scissus, solutus Cn (10):

Wyrażenie: »roztargane włosy« = dissoluti a. horrentes a. passi capilli Mącz [szyk 4:3] (7): Dissoluti capilli, Roſtárgáne/ Roſpuſzczone włoſy. Mącz 401a, 34c, 275b, 283a; Ato záś co zá białagłowá/ z włoſy roſtárgánemi/ y twarzy ták bládey. KochOdpr D; Wierné méy nędze towárzyſki/ koſy Rozpleććie: ſzyię niechay kryią włoſy Roſtarcháné GórnTroas 12; W ten cżás vyrzyſz nędzniku wloſy roſtárcháne/ Ná twey żenie ſkrwáwioney ciáło popſowáne. PudłDydo B2v.

a. Mający rozczochrane, potargane a. rozpuszczone włosy (3): tákże roſtárchána y s płácżem wielkim/ wroćiłá ſie vboga dziewká do ſioſtry ná pole GórnDworz Bbv; o by przyſzedł/ á mnie zfráſowáną Ták iáko teraz ſtoię záſtał roztárgáną. GosłCast 63.

W połączeniu szeregowym (1): ná owę białogłowę [...] miło pátrzyć czo ią cżłowiek záſtánie domá nieſplecioną/ nieſzcżeſáną/ y owſzem nápołi roztárcháną/ áno v niey płeć przyrodzona [...] biała GórnDworz G2.

[W porównaniu: A porzućiwſzy wolą Bożą bes wſtydu [Antykrystowi pomocnicy] iáko niewiáſty roſtarcháne biegáią/ á tułáią ſie zá marnosćiámi tego ſwiátá KrowObraz E3v.]

3. Porozrzucany, leżący w bezładzie (o wielu) (1): A ták gniew páńſki zápalił ſię przećiw ludowi ſwemu/ á wyćiągnąwſzy rękę ſwą vderzył nań/ [...] á trupy ich roſthárgáne ſą [fuit morticinium eorum excisum] w poſrzod vlic ich BibRadz Is 5/25.

Synonimy: 1. podarty, poszarpany, rozdarty, rozszarpany; a. podrapany, poobrażany, poraniony, zabity; 2. poszarpany, rozczochrany; 3. rozproszony.

Cf ROZTARGAĆ

ALKa