Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZTARCHANY

Następne hasło: ROZTARGAĆ SIĘ »

ROZTARGAĆ (27) vb pf i impf

pf (22), impf (4), pf a. impf (1); pf [w tym: praet i con (13), inf (4), part praet act (3), fut, impers] WróbŻołt (2), KrowObr, Leop (2), BielKron (7), Mącz 34c, 350a, SienLek, RejZwierc, PaprPan, Calag 592b, SkarŻyw, WujNT (2), KlonWor; impf [zawsze: praes] FalZioł, Mącz 74b, 478d [2 r.].

roztargać (25), roztarchać (2); roztarchać KlonWor; roztargać : roztarchać Mącz (4:1).

roſ- (20), roz- (7).

o oraz drugie a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie); -tar- (21), -tår- (3); -tår- SienLek; -tar- : -tår- BielKron (6:1), Mącz (4:1).

Fleksja

inf	roztargać

praet
	sg		pl
3	m	roztargåł	m pers	roztargali
3	f	roztargała	m an	roztargali

conditionalis
	pl
3	m pers	by roztargali
3	subst	by roztargały

con praet
	pl
3	m pers	roztargaliby byli

impersonalis
praet		roztargåno
participia
part praet act		roztargåwszy
inne formy
praes i fut 1 sg - roztargåm; praes i fut 3 sg - roztargå; praes i fut 3 pl - roztargają

inf roztargać (5). ◊ praes i fut 1 sg roztargåm (2). ◊ 3 sg roztargå (1). ◊ 3 pl roztargają (2). ◊ praet 3 sg m roztargåł (3). [f roztargała.] ◊ 3 pl m pers roztargali (8). m an roztargali (1) [cum N pl: lwowie]. ◊ con 3 pl [m pers by roztargali.] subst by roztargały (1). ◊ [con praet 3 pl m pers roztargaliby byli.] ◊ impers praet roztargåno (1). ◊ part praet act roztargåwszy (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Rozedrzeć (rozdzierać), rozerwać (rozrywać), też w inny sposób naruszyć (naruszać) całość (19)
- Przen (4)
  - a) Zniszczyć, zniweczyć, doprowadzić do upadku (3)
  - b) Rozpraszać uwagę, nie pozwalać się skupić (1)
- a. Ciężko poranić, rozkrwawić, też zabić (10)
  - α. O dzikich zwierzętach (też dzikich ludziach): rozszarpać (4)
2. [Rozkraść, przywłaszczyć sobie po kawałku (o wielu)]
3. O włosach: rozczochrać, potargać (4)
4. Spowodować gwałtowne, niekontrolowane ruchy, rzucanie się (1)
5. Osuszać, zabliźniać, leczyć (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (2)

1. Rozedrzeć (rozdzierać), rozerwać (rozrywać), też w inny sposób naruszyć (naruszać) całość; diripere Vulg, Cn; lacerare Calag, Cn; scindere Vulg; intervellere Mącz; differre, discerpere, distrahere Cn (19): Zureiffen. Zedrzeć. Roztárgáć. Lacerare. Calag 592b.

roztargać co (4): Cf roztargać co od czego, Zwroty.

roztargać co od czego (1): Intervello, Z pośrodku wyriwam/ wyciągam/ álbo też rozrywam/ roſtárgam yedno od drugiego. Mącz 478d.

Zwroty: »roztargać na sobie odzienie, [szaty]« (2): A Iozue roſtárgawſſy ná ſobie odzienie ſwe [scidit vestimenta sua]/ padł ná twarz ſwą ná źiemi przed Archą Páńſką Leop Ios 7/6; BielKron 109; [proſił [Aquilius] miłoſierdzia przed Senatem/ roſthárgawſzy ná ſobie ſzáty BielKron 1551 20]. [Cf też 3. »roztargać włosy« BielKron 100.]

»roztargać powrozy« (1): Tedy duch Boży przypadł ná Sámſoná á roſtárgał powrozy ná nim iáko nići BielKron 52.

Przen [kogo, co] (4):

a) Zniszczyć, zniweczyć, doprowadzić do upadku (3): Roztargali gi wſzytci idąci drogą [...] (koment) Roztargali [Ps 88/42]), czuſz thego krola twego przez koſcioł figurowanego. WróbŻołt ee6; nie mogą ćierpieć dla ſpráwiedliwośći oni/ ktorzy roſtárgáli kośćioł Boży. WujNT 20; [Lecz już jednak do rady chodzić chcą, ale przećcię suis spiritibus posły, jakoby ten sjem roztargali, nadychają. ListyPol II 1548/173].

b) Rozpraszać uwagę, nie pozwalać się skupić (1):

Zwrot: »umysł roztargać« (1): Concurrunt multae opiniones quae mihi animum exaugeant, Tráfia ſie wiele ſentencey [!] które moy vmysł roſtárgáyą. Mącz 74b.

a. Ciężko poranić, rozkrwawić, też zabić [kogo] (10): Tu iáwne piſmo ſwięte ſlyſzyſz/ iż ty záklinátze Dijabeł poſiadł y roſtárgał/ choćia wzywáli imięniá Iezuſowego KrowObr 120v; SkarŻyw 391; [áza niewiećie iáko ſyn wáſz przeklęty roſtárchał mnie chćiał mię zgwałćić/ ále iá ſie iemu odeymowała thák długo/ áż mię zekrwawił/ y odzienie ná mnie podárł. HistPonc C3; Dáłeś wożek vcżynić/ co w nim ſą cztery kołá/ [...] A ktoć ſię w cżym záwini/ daſz go do koł vwiężáć/ Do dwu koł daſz po ręce/ do dwu po nodże w prężáć/ Ciągnący záwoduią/ áż go ták roſtargáią NeothAcros D2v].

Zwroty: »na [ile] części [czym] roztargać« (1):ktorego [Kupana] poimano y ná cżterzy cżęśći końmi roſtargano BielKron 300.

[»koły [I pl od „koło”] roztargać«: tęn [Tullius Hostilius] Albánią zborzył/ y krolá ich Meciuſa Sufecia dwiemá koły roſtárgał/ o zgwałcżenie przymierza BielKron 1551 17v [cf wyżej NeothAcros D2v.]]

»końmi roztargać« = włócząc za koniem lub rozdzierając przez dwa konie pędzące w przeciwne strony; differre in diversa quadrigis, diripere a. discerpere a. lacerare (in diversa) equis Cn [szyk zmienny] (4): rozgniewawſzy ſie/ roſtárgáli go [Ezechiela] końmi po kámieniu BielKron 96, 300, 341v; Bo gdy po nim [Leszczku] pánowie tey zdrády doználi/ Końmi go iák winnego roſtárgáć kazáli. PaprPan Dd2.

[Szereg: »roztargać i zabić«: Bo, by sswyenty Piotr y gyny zwolennyczy tho byly wyedziely [że Judasz zdradzi], rostargaly by gy byly yzabyly. SprChęd 29.]

α. O dzikich zwierzętach (też dzikich ludziach): rozszarpać (4): Ieſli vmrze Acháb w mieśćie/ ziedzą go pśi: A ieſli vmrze ná polu/ rozthárgáią [comedent] go ptacy powietrzni Leop 3.Reg 21/24; Kazał tedy krol nákarmić ony Lwy/ á iego nieprzyiaciele pomiotáć do nich/ wnet ie Lwowie roſtárgáli. BielKron 111; mowi Márek Ewanyeliſtá [...]/ Idźćie po wſzytkim świećie/ przepowiedáiąc tę poćieſzność wſzelkiemu ſtworzeniu/ to ieſt ludźiom wſzelkiégo zwyczáiu/ pśiégo y wilczégo/ z ktorych niéktorzy rzućiwſzy ſye ná nie/ roſtargáli ié SienLek Ttt4v; RejZwierc 81v; [WerReguła 133; HistFort D[3]].

2. [Rozkraść, przywłaszczyć sobie po kawałku (o wielu):

Zwrot: »majętność roztargać«: ktorzy ffáłſſywie zádáwáią kácerſtwo ludźiem/ áby iedno tym obyczáiem/ wſſytkę iego máiętnoſć roſtárgáli/ y gárdło mu wzięli/ y dobrą ſławę ErazmJęzyk X7 (Linde).]

3. O włosach: rozczochrać, potargać [kogo, co] (4): Capillo conscindere mulierem, Vrwać niewiaſtę zá włoſy/ Roſtargać. Mącz 34c.

Zwrot: »roztargać włosy« = comas arrigere Mącz; dilaniare a. solvere comas, disicere a. turbare capillos Cn [szyk zmienny] (3): á w ten cżás niewiáſty Rzymſkie nie dawno pobráne weſzły śmiele miedzy woyſká roſtárgawſzy włoſy tákież odzyenie BielKron 100; Comas arrigere, Náſtorzić álbo roztárcháć/ Rozkudłáć włoſy. Mącz 350a; [bachantki] Roztárchawſzy ná głowách/ niemuſkáne włoſy/ Spiewáły Báchuſowi niewieśćimi głoſy KlonWor 6; [roſtargano yego włoſzy, a ono zuſth yego krew plynye RozmyślDomin 41; TerentMatKęt E4; Arſynoe vſtháwicżnie około woyſká biegáiąc/ roſtárchawſſy włoſſy/ z płácżem żáłoſnie prośiłá/ áby [...] Leop 3.Mach 1/5; Zophonia widząc też iż z małżonkiem nie ſpáłá/ Włoſy wſzytki ná głowie ſwey s trzaſkiem roſtárgáłá. StokWąchHist B3; WujPosŚw 1584 292; y choćby mátká roztarchawſzy włoſy/ pierśi tobie ktorymi ćie karmiłá pokazáłá: choćby Oćiec vkładſzy ſie w progu nie dopuśćiłćiby iść do BOgá twego. Zdeptay oycá/ zdeptay y mátkę/ á do Chriſtuſá ſie vćiecz. BzowRóż 59 (Linde)].

4. Spowodować gwałtowne, niekontrolowane ruchy, rzucanie się [kogo] (1): A gdy on [opętany] przychodźił/ rozráźił go czárt y roſtárgał [elisit ... et dissipavit]. WujNT Luc 9/42.

5. Osuszać, zabliźniać, leczyć [co] (1):

Szereg: »roztargać i naraszczać« (1): Mocz ſwą [sarcocolla] przez vcżynki ſwoie vkazuie/ Spaia y zraſzcża, ſciera j żrze/ roſtarga j naraſzcża mięſo w ranach FalZioł III 29d.

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Divello, Rozdzieram/ rozriwam/ roſtárgam/ też wykorzeniam. Mącz 478d; Schleiffen. Roſtárgáć. Raptare. Calag 420b.

Synonimy: 1. rozdzierać, rozedrzeć, rozerwać, rozszarpać; a. pobić, podrapać, poobrażać, poranić, poszarpać, roztrącić, zranić; 2. rozedrzeć, rozszarpać.

Formacje współrdzenne cf TARGAĆ.

Cf ROZTARCHAŁY, ROZTARGAJĄCY, ROZTARGANIE, ROZTARGANY

ALKa