[zaloguj się]
[pdf]

POWOLNOŚĆ (85) sb f

Wszystkie o jasne.

Fleksja
sg pl
N powolność
G powolności powolności
D powolności
A powolność powolności
I powolnością
L powolności
V powolności

sg N powolność (10). ◊ G powolności (11). ◊ D powolności (2). ◊ A powolność (42). ◊ I powolnością (8). ◊ L powolności. (2). ◊ V powolności (1). ◊ pl G powolności (3). ◊ A powolności (6).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

1. Posłuszeństwo, uległość, poddanie się czyjejś woli; auscultatio, obsequium, tractabilitas Mącz; ductabilitas Cn (49): ia proſzę V M. pana mego Miłoſciwego, za wdzięcżne przyięcie tych to kxiążek krotce wypiſanych, ktore zową Zywoty mędrczow, ktorem tak z pilnoſcią y z praczą niemałą, zapomaganim niektorych vcżonych ludzi na polſkie przelożył chcząc abych tym więczey łaſkawą przyiazn á miłoſć z powolnoſci mogł odzierżeć. BielŻyw nlb 5; Ceſarz mu [Gwilelmowi] też przyſiągł wroćić kſięſtwo Iuliáceńſkie/ [...] ktore może wroćić cżáſu ſwego ieſli powolność po nim pozna BielKron 192v; Auscultatio verbale, Słuchánie, Powolność, Posłuſzeńſtwo. Mącz 21c, 385d, 461a; Pánie Miłośćiwy/ Vpominek ſłużby mey vprzeymie chętliwy. Ktory moy ſkarb przemoże/ tobie ofiáruię/ Inſzego nád powolność w ſobie nie náyduię. StryjWjaz A2; SkarŻyw 244; á gdy co kazáłá [Zofija]/ Záwżdy wielką powolność po káżdym poznáłá. KochFr 115; KochCn B4.

powolność do czego (1): Vpewniali KIM wstateczney wierze chęci y powolnosci Panow swych, do wszytkiego wczymby ich kiedy Korona ta y KIM vzywac chciał. ActReg 168.

powolność komu (1): Devotus, Ku vprzeymey służbie y powolnośći yednemu gotowy/ chętliwy/ chćiwy. Mącz 508a. Cf też »powolność oddać«, »powolność pokazać«, »powolność powiedzieć«.

powolność ku komu (3): Diar 62; Y proſzę pokornie/ áby w. W. moy miłoſćiwy Pan/ ten máluczki znák mey ku ſobie powolnoſći odemnie ſłużebniká ſwoiego nieznáiomego raczył wdźięcznie á łáſkáwie przyiąć. GroicPorz B2. Cf »powolność pokazać«.

powolność przeciw komu (1): Yáłmużná [ma w sobie] wſſelką powolnoſć álbo poſlugę przećiw bliźnyemu KromRozm I I2v.

powolność na co (1): ActReg 154 cf »wiara i powolność«.

powolność w czym (3): SkarŻyw 26, 371; iákoż ſię wſtydźić nie mam/ á do pilney roboty y powolnośći w zakonie Chryſtuſowym nie pobudźić? SkarKaz 209b.

powolność czyja [w tym: pron poss (11), G sb i pron (4), ai poss (1)] (16): Potem Legát widząc tę iego powolność/ nieiako vbłágany/ przyiął go właſkę MurzHist C4; Diar 62, 76; GliczKsiąż K5; GroicPorz B2; my krolo: powolność ſwoię wſzytcy ofiáruiemy. BielKron 213v, 109v, 325v; Mącz 86b; SkarŻyw 346; ActReg 168; tę kilká kart piſm Ianá Kochánowſkiégo do rąk W.M. poſyłam: częśćią ná znák powolnośći mych KochCzJan A3; GrabowSet A2. Cf »powolność pokazać«, Wyrażenie.

W połączeniach szeregowych (6): SkarŻyw 26, 371; Których [teraźniejszych czasów] cnotá nie płáći: ná godność niedbáią: Wiárę/ ſtátek/ powolność/ w podłéy cénie máią. PudłFr 74, 65; ActReg 168; Dobrodźieyſtwo/ nádźieiá/ miłość/ náuká/ powolność/ pochlébſtwo/ wſzytko to nam miłość v ludźi iedna. KochCn B4v.

W charakterystycznych połączeniach: powolność wielka (2); znak powolności; powolności uczyć się; do powolności pobudzić się; ku powolności chciwy, chętliwy, gotowy, zniewalać; powolność czuć, obiecać, objawić, ofiarować, poznać (uznać) (3), zachować; udać się w powolność.

Zwroty: »powolność oddać (a. (po)dać)« [w tym: komu (2)] (3): SkarKaz 160a; CzahTr F3; Bo nalepſze ieſt rządzenie/ y ſzczęśliwe ludu tego ſpráwowánie/ który ſię boiáźnią Bożą zápráwił/ [...] á vrzędom iáko źiemſkim bogom/ od Bogá niebieſkiego dánym/ powolność oddáie. SkarKazSej 678b.

»powolność [(ku) komu] pokazać (a. ukazać, a. wskazać)« (3): MiechGlab ktv [2 r.]; Iakob powolność ſwoię ku miłym rodzicom y poſłuſzeńſtwo pokazał/ y nád wolą y rádę oycá ſwego/ żony niebrał. SkarŻyw 346.

»powolność (wszytkę) [komu] powiedzieć (a. opowiadać)« = przyrzec (przyrzekać) posłuszeństwo [szyk zmienny] (2): zá tym powiedzenim towárzyſtwo/ ktorych było ſiedmi kfiążąt á miaſt 24. powolność wſzytkę Ceſárzowi powiedzieli y pomoc przećiw Turkom BielKron 210v; ActReg 154.

»powolnośd zalecić (a. zalecać)« (2): Dicere nomen alicui, komu służby á powolnośći ſwe zálećić. Mącz 86b; Wielmożnemu Pánu á pánu Ianowi Zborowſkiemu ze Zborowá/ [...] Pánu ſwemu M. powolnośći naniżſze zálecáiąc/ wſzego dobrá winſzuie. [...] Naniżſzy służka W.M. ſwego M. Páná. KlonKrGum Av.

Wyrażenie: »synowska powolność« (1): [Luter] ná przodku poſyłánie od kośćiołá miął [!]/ ſtárſzych ſwoieh Bilkupow y kośćiołá ktory go poſłáł/ ſłuchał: áz [!] iego ſię poſłuſzeńſtwá/ ſynowſką powolnośćią/ nie wyłamował SkarJedn 52.
Szeregi: »powolność i chuć« (1): Prętko ſię w zakonne żyćie y cnoty doſkonáłe w práwił: vboſtwo miłuiąc/ á poſłuſzeńſtwo/ mátkę cnot wſzytkich/ ze wſzeláką powolnośćią y chućią/ cżyniąc SkarŻyw 411. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pilność i powolność« (1): Potym Arcybiſkup Mogutyński [...] dziękował Ceſárzowi ſthákiey pilnośći y powolnośći od wſzytkich BielKron 233.

»powolność, (i, a) posłuszeństwo« [szyk 3:1] (4): to wszyćko JKM wdzięcznie przyjmuie i słyszy rad, c(o)kolwiek o posłuszeństwie a powolności swej ku JKM powiedade Diar 62; O wielga á dziwná powolnośći/ y ſlepe poſłuſzeńſtwo/ iakoś ty ieſt pierwſzym kámieniem budowánia Chryſtuſowego SkarŻyw 26, 346; CzahTr F3.

»powolność i skłonność« (1): Druga [rzecz jest] aby powolnoſć y ſkłonnoſć ſwą, ktorąż ku takowym panom maią, im iawnie vkazali. MiechGlab ktv.

»służba (a. posługa) i (a, albo) powolność« [szyk 3:1] (4): Cznemu y dobrze ſławnemu riczerzowi, Panu Mikołaiowi Oporowſkiemu, [...] panu ſwemu łaſkawemu M. Andrzey Glaber z Kobylina ſłużbę y powolnoſć ſwą wſkazuie. MiechGlab ktv; KromRozm I 12v; Mącz 86b, 508a.

»wdzięczność i powolność« (1): tim darem (acż nie wielkim, á ku twey zacznoſci barzo nierownym) wdzięcżnoſć vmyſłu mego y powolnoſć obiawie MiechGlab *2.

»wiara i powolność« (1): Od Margrabie Anszpacha też sam Posłowie są opowiadając KIM wiarę y powolność stateczną na wszelaką potrzebę Rptey y K.I.M. ActReg 154. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »za powolnością« (1): Obacż iáko poſłuſzeńſtwo [Abrahama] świátá wſzytkiego wybáwienie przywiodło/ iſz zá oną powolnośćią/ wdom ſwoy Meſyaſzá ſobie ziednał SkarŻyw 286.
W przen [czego] (1): prawdźie y mocy iego [Chrystusa] nád ſmyſły y poięćie náſze pokłon czynim/ y powolność rozumu náſzego pod ſłowo iego podmiátamy. SkarKaz 209b.
Przen (3):

powolność czego (1): Trzećié rozmyſlanijé żywota Iezuſa milégo/ naucżá nás cżego ſie mámy wiarowatz/ a cżego naſladowatz/ bo [...] náydzieſs tam wielką cirpliwoſtz/ ij wſſytkich tznot powolnoſtz. OpecŻywPrzedm C4.

Zwrot: »[czemu] wdać się w powolności« (1): To tu iuż maſz pirwſzy znak niewolney miłośći/ Kiedy ſie iey iuż kto wda w wielkie powolnośći. RejWiz 40.
Wyrażenie przyimkowe: »za powolnością« (1): Drugi przywiley miáło ćiáło/ iſz zá tą powolnośćią/ ktorą duſzy y rozumowi cżyniło/ vmieráć nigdy niemogło SkarŻyw 260.
a. Uległość seksualna (1): Vpátrzywſzy ſwoy cżás bráćiſzek w zámknieniu oſobnym/ rzekł iey [Tamar] o powolność. Ktora odpowiedzyáłá/ niechay brácie tego/ á nie háńbi narodu ſwego BielKron 71.
2. Przychylność, życzliwość, łaskawość; łagodność; facilitas Mącz, Cn; levitas, studium Mącz (30): Facilitas, Latwiość/ Powolność/ dobroć Skłonność. Mącz 114b, 188c.

powolność czyja [w tym: pron poss (5), G pron i sb (5), ai poss (4) ] (14): LibLeg 11/137, 173v; KromRozm II p2v; BielKron 176v; Immoderate facilitate alicuius abuti, Zadnego względu nie mieć na cziyę powolność. Mącz 511a, 119d; A ták y ty bądź pewien moiéy powolnośći/ Ponieważ żem ia doznał twoiéy vprzéymośći. PudłFr 47; ActReg 50; SarnStat 886; (did) Wtym Lizyde przyſzedſzy/ rzece do Democilla. (–) ZWykłą moię powolność/ oddáię Wáſzmośći/ Więc vprzeymość wſzeláką/ ſzcżerey vcżynnośći. PaxLiz E3. Cf »powolność sąsiedzka«, za powolnością czyją.

Zwrot: »powolność okazać (a. pokazować, a. wskazać); wskazanie powolności« [w tym: komu (2), przeciwko komu (2)] = fidei affectus dirigere JanStat (5;2): LibLeg 11/169, 180v, 185; ActReg 50; wdźięcznymi Nam ſie vczynili/ y bez przeſtánia ná kożdy czás czynią/ y rozmnożywſzy zacność wiáry ſwéy ieſcze więcéy mogą powolność ſwą nam okázáć [et aucta fidelitas suae praestantia adhuc magis reddere polerint JanPrzyw 8] SarnStat 886, 9, 889.
Wyrażenia: »powolność sąsiedzka« (2): IEho Kro. mcz naſch myloſczywi pan pozdrowyenye y wſkazanye powolnoſczy Samſzyeczkyey przeſz waſch od pana Voyewodi nowego zyemye Moldawſkyey wdzyecznye prziymowacz raczi. LibLeg 11/180v, 11/185.

»sczera powolność« (2): że téż y przećiwko ſynóm náſzym zacnym kśiążętóm Włádyſłáwowi y Káźimiérzowi chęć y ſczérą powolność okazáć nie zápomnieli [ut benevolentia eorum, fidei affectus ... direxerunt JanStat 4] SarnStat 9 [idem] 889.

»zalecenie powolności« (1): Iego Crolyewſka Mcz [...] zalyeczenye powolnoſczi pana Woyewodzyney wdzyeczne prziyancz raczil yako od Samſzyada ſzwego LibLeg 11/137.

»powolnością zjęty« (1): Są też y drudzy/ ktorzy tylko miłością y powolnośćią zięći/ ninacż inſzego niepátrzą w onym Pánie ktoremu przyſługuią/ iedno ná dobroć y cnotę iego KuczbKat 400.

Szeregi: »chuć (a. chęć) i powolność« (3): yſch [Jego Miłość Cesarz] tak ſzye bendzye raczil zachowacz przeczywko nam yakam chvcz y powolnoſcz Braczkam ponaſch vznal. LibLeg 11/173v; SarnStat 9, 889. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»miłość i powolność« (1): KuczbKat 400 cf »powolnośdą zjęty«.

»przyjaźń i powolność« (1): wſkazanye prziyaſzny y powolnoſczy ſzamſzyeczkye od pana Voyewodi wdzyecznye prziymowacz raczi yego Kro. mcz LibLeg 11/185.

Wyrażenie przyimkowe: »za powolnością« (3): Gdiſch yego Kro. mcz zatham powolnoſczą y okazanym prziyaczyellkym yakye za nowothkv paniſthwa pana Voyewodzynego poznawa y zathem przimyerzem [...] ſtrzecz thego pylnye raczi abi [...] LibLeg 11/169v.

~ za powolnością czyją (2): [Wratisław] doſyć vkładnie powiedział/ iż ieſth záwżdy gotow z ſwymi ludźmi być ku potrzebie Máieſtatu Ceſarſkiego. Gdzie Ceſarz zá iego powolnośćią wźiąwſzy koronę Krolewſką wdział mu ią ná głowę BielKron 324v, 408. ~

Personifikacja (1): W woźie idźie łáſkáwóść y powolność ćicha: Przy woźie wiárá/ miłość/ y nádźieiá wzdycha. KochMRot C2.

α. Jako cecha konia; voluntas HistAl [czyja] (1): Porozumiawſzy Alexander powolnoſć onego koniá/ otworzył kraty/ á wſzedſzy do koniá/ nácżął go lekko á łagodnie po grzbiecie głaskáć HistAl B.
a. Miłość [w tym czyja (5): pron poss (4), G pron (1)] (7): By też przyczyna nie była Sama by cie zwyciężyła Ma powolnoſcz y łży moię RejJóz F3; A gdym ći to iuż oddał/ com miáł nadrożſzégo Y donioſł zchęćią wielką do ſercá twoiégo: Słuſznie byś ná tę pomnieć mą powolność miáłá/ Któréyieś iuż po cżęśći ná oko doznáłá. PudłFr 73; GosłCast 57; Ktory [list] piſzę/ nie przeto/ bych cie ſwemi łzámi/ Zmiekcżyć miáłá (bo prożno) tákże y prośbámi. Lecż gdym zá ſwą powolność ſławę vtráćiłá/ Ktora mi też nád wſzytko byłá przed tym miłá. PudłDydo A4v; Mnie ieſli co inſzego iuż pomoc nie może/ Niech mi tá zła pogodá wżdy ſmutney pomoże. Prze ty łzy ktore hoynie ná ten pápir leię/ [...] Prze wiárę coś obiecał chowáć rękę dawſzy/ Prze powolność ktorąś znał w dom moy przyiechawſzy. PudłDydo B2.
Zwrot: »powolność skutkiem okazać« (1): BACHVS choć był rogáty: wżdy CRESSA niedbáłá O to namniéy: y owſzem Bachá miłowáłá. [...] Ze wſzech piękna CIPRIA chrómégo obráłá/ Y temu ſwą powolność ſkutkiem okazáłá. PudłFr 75.
Szereg: »powolność i chuć« (1): Teraz w mych oczách wſzytko ſie zmieniło/ Obłudné ſerce wſzytko pokáźiło/ Y twa niewdźięczność/ którą pokázuieſz Tám/ gdźie powolność y chuć práwą czuieſz. KochFrag 27.
3. Uczynki świadczące o oddaniu, przychylności, miłości, znaki oddania [czyje; zawsze pl] (5): Parere utilitatibus alicuius idem. Utilitatibus tuis possum carere, Mogę ſie obeyść króm twoych powolnośći. Mącz 511a; (nagł) Do Goſpodyniéy. (–) [...] Gdźiéżeś ſię wżdy ták ſroga vchowáłá/ Ze niechceſz báczyć ná mé powolnosći/ Ani mię wſpomoc w méy wielkiéy trudnosći. KochFr 28; KochFrag 27; Bo ia ciebie w ſercu mam/ y we dnie y w nocy/ Iáko wrzod co nie lubi iuż żadney pomocy. A ty iednák niewdzięcżnym ták ſie pokázuieſz/ Ze z moich powolnośći vmyſlnie żártuieſz. PudłDydo B.
Zwrot: »okazować powolności« (1): in officiis iuxta ac si frater meus sustentavit, Nie ynaczey yáko brát rodzony okazowałmi powolnośći y posługi ſwe. Mącz 179d.
Szereg: »powolności i posługi« (1): Mącz 179d cf Zwrot.
4. Wolność, swoboda (1):

[powolność czyja czego: lepiej i bezpieczni jest [...] tego wszytkim nam ze wszytką pilnością przestrzegać, jakobychmy tej swej najprzedniejszej powolności, za ktorą się wszytkie inne swobody nasze ciągną, wolnego i zgodnego obierania krola [...], sobie nie stracieli SenatDelib 186.]

Zwrot. »we wszem powolność mieć« (1): O by ludzie rozmyſlali czo maią rozmyſlać, rozumieli czo maią rozumieć, widzieli czo ma widziano być ſłyſzeli czo maią ſłyſzeć, á cżynili czo ma być cżiniono, wewſzemby powolnoſć mieli, á nigdyby ſobie przeciwni niebyli. BielŻyw 170.

Synonimy: 1. posłuszeństwo; 2. dobroć, łagodność, łaskawość, łatwiość, miękkość, skłonność, życzliwość; a. miłość; 3. posługa; 4. swoboda, wolność.

Cf NIEPOWOLNOŚĆ, POWOLEŃSTWO

LW