Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PRĄTECZEK]

Następne hasło: PRĄŻKA »

PRĄTEK (22) sb m

e prawdopodobnie jasne (tak w -ek).

Fleksja

	sg	pl
N	prątek	prątki
G	prątka	prątków
A	prątek
I	prątkiem

sg N prątek (13). ◊ G prątka (1). ◊ A prątek (1). ◊ I prątkiem (4); -em (1), -(e)m (3). ◊ pl N prątki (1). ◊ G prątków (2); -ów (1), -ow (1) Mącz (1:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

Dem. od „pręt” (22)
- 1. Od znacz. ‘cienki kawałek drewna lub metalu’ (tu też: kamienia) (10)
  - a. Rózga (2)
  - b. Rysik, przyrząd do pisania (2)
    - Przen (1)
  - c. Tyczka miernicza, służąca do wyznaczania linii prostej (1)
  - d. Wskazówka zegara słonecznego (2)
  - e. Języczek wagi (2)
  - f. Bierka do gry (1)
  - g. [Fulguryt, rurka lub pręt kwarcowy powstały z piasku wskutek uderzenia pioruna]
- 2. Od znacz.‘gałązka, łodyga, odrośl’ (12)
  - [Przen]

Dem. od „pręt” (22):

1. Od znacz. ‘cienki kawałek drewna lub metalu’ (tu też: kamienia); baccillum, rudis Cn (10):

a. Rózga; ferula, flagellum, flagrum, verber, virga, virgula, vitis Cn (2):

Zwrot: »prątkiem podsiec (a. podsiekać)« (2): mátká [dziecko] kąpie/ pieśći/ miłuie/ karmi/ vpſtrzy/ vbryżuie iáko márcowe proſię/ á ſwey woley mu ná wſzem dopuſzcża/ á ociec iuż nie ták ſie z nim pieśći/ á cżáſem mu y prątkiem podſiecże RejZwierc 178v, 178v.

b. Rysik, przyrząd do pisania (2): Stylus, Prątek którym piſzą ná xiąſzkách woskowych. Mącz 424a.

Przen (1): á zgłádzę Ieruzálem/ iáko więc ſczyráią z thablice co nápiſano: a ſthárſſy y zmywſſy obrocę y będę ná niey cżęſto kryſlał prątkiem [ducam crebrius stilum super faciem eius]. Leop 4.Reg 21/13.

c. Tyczka miernicza, służąca do wyznaczania linii prostej (1): Radius item dicitur virga qua Geometrae lineas iudicant, Prątek którym Geometre liniye czynią. Mącz 345a.

d. Wskazówka zegara słonecznego; solarium BartBydg, Murm [czego] (2): Murm 3; solarium, prąntek slonecznego zegara BartBydg 146.

e. Języczek wagi; examen, phalanx, regula continens librom Mącz (2): Phalanx item regula continens Lanceis libram, Prątek ná wadze/ który vkázuye miárę. Mącz 296d, 110a.

f. Bierka do gry (1): Ato maſz koſtki prawdziwe/ Tákież kárky [!] ſpráwiedliwe/ Lácno też nam y o byerki/ Doſtawſzy prątká ſiekierki [= rodzaje patyczków w bierkach] BielKom F2v.

g. [Fulguryt, rurka lub pręt kwarcowy powstały z piasku wskutek uderzenia pioruna:

Szereg: »piorunowy kamyk abo prątek«: Ceramus est lapis (pyorvnovÿ kamÿk abo pratek) cristallo similis/ ceruleo colore infectus Glosy I nr 76/49.]

2. Od znacz.‘gałązka, łodyga, odrośl’; virgula Mymer¹, BartBydg, Mącz; ferula, virgultum Murm; vimen Mącz; flagellum, virga, vitis Cn (12): Virgultum quod de radice pullulat, Das auſz der wurtzel auſz ſpreuſſet. Prątek. Murm 104, 104; Mymer¹ 20; BartBydg 171; to mniejſze ziele [kokorzyk] ma prątek na piądz vyſoki liſty ma gładkie á przyſzirſzym około pręta kwiatki ma po żołthey białoſci FalZioł I 65d; Mącz 496d [2 r.], 499a; SienLek Yv [2 r.]; IAka oliwká máła pod wyſokim ſádem Idźie z źięmie ku gorze máćierzyńſkim śládem/ Ieſzcze áni gáłązek/ áni liſtków rodząc/ Sámá tylko dopiro ſzczupłym prątkiem wſchodząc KochTr 6.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy rośliny (1): Vasa viminea, Koſze z rokitowych prątkow álbo ynákſych vplecione. Mącz 496d.

[Przen [czego]: Zgromádzenie pyſſnych niebędźie zdrowie: bowiem prątek + grzechu będźie wykorzenion wnich KsięgiEklez B2v.

W porównaniu: ktorąſz tho ieſt ktora wſtepvie przeſ pvſzczv sicut fumi virgula ex aromatibus mirre et thuris yako prąvthek/ albo ſlup dymnÿ ſwonnych rzeczi TomZbrudzBrul Cant 3/6.

Szereg: »prątek albo słup«: TomZbrudzBrul Cant 3/6 cf W porównaniu.]

Synonimy: 1.a. rozga; c. kij, laska, tyczka, tyka; d. laska; e. języczek; f. bierka; g. »piorunowy kamień«; 2. gałązka, latorosłka, łodyżka, odmłodka, odnożka, odrośl, rożdżka, soszyk.

Cf PRĄCIE

JDok