[zaloguj się]
[pdf]

PROSTOWAĆ (27) vb impf

Oba o oraz a jasne.

Fleksja
inf prostować
indicativus
praes
sg pl
1 prostuję prostuj(e)my
2 prostujesz
3 prostuje prostują
praet
sg pl
3 m prostowåł m pers prostowali
f prostowała m an
n subst prostowały
imperativus
sg pl
2 prostuj prostujcie
conditionalis
sg pl
2 m byś prostowåł m pers
3 m by prostowåł m pers by prostowali
f by prostowała m an

inf prostować (6). ◊ praes 1 sg prostuję (2). ◊ 2 sg prostujesz (1). ◊ 3 sg prostuje (1). ◊ 1 pl prostuj(e)my (1). ◊ 3 pl prostują (4). ◊ praet 3 sg m prostowåł (2). f prostowała (1). ◊ [3 pl m pers prostowali. subst prostowały.] ◊ imp 2 sg prostuj (2). ◊ 2 pl prostujcie (2). ◊ con 2 sg m byś prostowåł (1). ◊ 3 sg [m by prostowåł.] f by prostowała (1). ◊ 3 pl m pers by prostowali (1). ◊ part praes act prostując (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Sprawiać, by coś krzywego, nierównego stało się proste, wyrównane; dirigere Mącz, PolAnt, Vulg, Cn; corrigere, degrumari Mącz; exigere ad lineam a. ad perpendiculum a. ad regulam Cn [w tym: co (19)] (21): Gruma mensura quaedam, qua fixa viae ad lineam diriguntur, Nieyáka miará álbo cel wedle którego drogi proſtuyą. Mącz 150a; Dirigere aliquid ad similitudinem alterius, Nieco proftowáć ná xtałt czego drugiego. Mącz 350b, 150a, 351a; przeto káżdy ſam przez ſię/ od thego ku cżemu ſie bacży być ſkłonnym/ znienagłá ſie ma czofáć/ á ná przećiwną ſtronę przeprowadzáć/ iáko owi cżynią/ ktorzy krzywe drewno proſtuiąc/ ná drugą ie ſtronę przegináią GórnDworz Ii6.

prostować czym (1): Chorobates, Sznur którym proſtuyą drzewo cieſle. Mącz 52b.

Zwrot: »prostować drogę, [puć]«: [w tym: dokąd (1), [którędy]] = kierować się dokądś krótszą drogą, na przełaj, na skróty [szyk zmienny] (2): Iednák ſwych pośiliwſzy wnet woyſko zſzykował [Władysław]/ A do Wárny ták w ſzyku drogę ſwą proſtował. StryjKron 602; KlonFlis F2; [Znał [Euksis] wróżbę z trzew bydlęcych, znał też przez głos ptaszy, A po gwiazdach prostować puć przez gęste lasy StryjPocząt 172].
Szereg: »nakrzepczać i prostować« (1): Corrigo, Nákrzepczam záś y proftuyę. Mącz 350b.
Przen: Wskazywać, co jest właściwe, poprawiać (12): PRośimy ćię/ Pánie Boże náſz/ ábyś ſpráwy náſze boſkim twym nátchnieniem vprzedzał (w poſtępku vtwirdzał ie y proſtował) á rátunkiem twoim do ſzcżęśliwego końcá przywodźił LatHar 634; Bo przez nie [statuty] nie tyło grzechy/ iáko mowi Apoſtoł/ poznawamy: ále też ſpráwy wſzytki náſze proſtuiemy. SkarKazSej 697b.

prostować czym (2): KromRozm III A7; Práwo ieſt iáko náuká żyćia/ y ſznur ſpraw ludzkich/ ktorym proſtuią poſtępki ſwoie. SkarKazSej 696a.

W połączeniach szeregowych (2): RAcż proſtowáć/ poświęcáć/ ſpráwowáć y rządźić [...] Krolu niebá y źiemie/ ſercá y ćiáłá náſze/ zmyſły/ mowy/ y poſtępki náſze/ w zakonie twoim LatHar 20, 344.

Zwroty: »prostować drogę, ścieżkę« = postępować zgodnie z nakazami bożymi; expurgare viam PolAnt; dirigere viam Vulg (2:1): vprzątayćie drogę Iehowy/ proſtuyćie w puſtyni śćieżkę Bogá náſzego. BudBib Is 40/3; WujNT Ioann 1/23; Wierz Bogu [...]/ á on ćię nápráwi. Proſtuy drogi twoie á vfay mu. SkarKaz 551a.

»prostować drogę, ścieżkę« = wskazywać słuszne postępowanie; dirigere viam PolAnt [szyk zmienny] (1:1): Iehowo doprowadz mię wſpráwiedliwośći twoiey dla ſprzećiwnikow moich/ proſtuy przed oblicżem moim drogę twoię. BudBib Ps 5/8[9]; RAcż mi Pánie gośćińce twoie pokázáć/ á drog ſwoich rácż mię náucżyć. Sćieſzki moie rácż proſtowáć/ według roſkazánia twego/ áby nie wźięłá gory nádemną żadna niepráwość. LatHar 82.

»skrzywienie prostować« (1): Ale gdy ich w zakonnym zachowániu y dobrey ſtraży trzymał [św. Benedykt braci zakonnych]: ták iáko pierwey byli/ ſwowolnymi być im niedopuśćił: żáłowáć głupi pocżęli/ iſz tákiego ſobie obráli/ ktorego cnotá/ ſkrzywienie ich proſtowáłá. SkarŻyw 249.

2. Kierować, zwracać w jakąś stronę [co] (5):
a. O mchu: wyznaczać kierunek (2):

[prostować dokąd: Zacz im [Palemonowi Publiuszowi i jego załodze] krzywe kotwice z gruntu się wyrwały, A żagle w północny kraj bieg swój prostowały StryjPocząt 58.]

Przen (2):

prostować ku komu (1): Pánie/ Niechayby proſtowáłá/ Duſzá/ ku tobie/ ſkrzydłá/ świát wzgardzáłá GrabowSet I3.

Zwrot: »[w co] drogi [komu] prostować« (1): Bo ſmyſł/ prze długi Zwycżay/ okrutnośći Pełen/ złoſny pánuie/ A zdrádą wſzech wdźięcżnośći/ Serce/ zwodząc zyſkuie/ Y/ w zwykle błędy/ drogi mu proſtuie. GrabowSet L.
b. O dążeniach, skłonnościach: zmierzać, przygotowywać (się) (3):

[prostować do czego: CiceroKoszKarc A2; Troyden [...]wſzyſtek żywot ſwoy do woyny/ łupow/ y krwie roźlania proſtował. StryjKron 351.]

prostować ku czemu (2): Y będę [...] Ieſzcze policzon w regeſtrze żywych: Wſzytkę ſwą myśl proſtuiąc ku célowi temu/ Abych ſye pánu podobał ſwemu. KochPs 176; Vſtáwicznie ſię ſtárał [Żywibund] by iego Wnukowie/ Mogli záżyć oyczyżny Litewſkiey ſpokoynie/ Przeto ich ſpráwy wſzytki proſtował ku woynie. StryjKron 250; [KuczbKat 7].

Przen (1): [do pieczy, tj. zachłanności:] Idź precż/ okrutna/ gdźie śidłá proſtuieſz Srzod nádźiei zdrádnych: tám ſię vráduieſz/ Nálázſzy ſkárby o ktorych twa praca GrabowSet V3.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Regulo, Proſtuyę/ Vmierzam. Mącz 351a.

Synonimy: 1. rownać, wyrownawać; 2. kierować; b. gotować, sprawować, stroić.

Formacje współrdzenne: prostować się, naprostować, sprostować, sprostować się, uprostować się, wyprostować, wyprostować się; naprostać się, poprostać, sprostać, sprostać się, wyprostać; naprościć, naprościć się, prościć, rozprościć, rozprościć się, sprościć, sprościć się; napraszczać, wypraszczać; naproszczać.

Cf PROSTOWANIE, PROSTOWANY

ALKa