[zaloguj się]
[pdf]

PRZEŚPIECZNIE (87) av

prześpiecznie (79), prześpieczno (1), prześpiecznie a. prześpieczno (7); prześpiecznie : prześpieczno BielKron (22:1). [Za formy wątpliwe uznano comp z BielKron, gdzie występują obie formy podstawowe.]

-ſ- (67), -ś- (19), -(s)- (1).

Wszystkie e jasne; o prawdopodobnie jasne (tak w -o).

comp prześpieczniéj (16); -éj (1), -(e)j (15).

Sł stp, Cn, Linde brak.

1. Bez zagrożenia niebezpieczeństwem; secure HistAl, Calag, JanStat; tuto Mącz, JanStat; confidenter Vulg (36): BierEz F2, L4v; Lepszy żywot śrzednich ludzi [...] Śpią prześpiecznie zdro[w]iej wstaną, Przeciwności małe mają. BierRozm 7; HistAl M5; Abo więc/ ieſli ćie to niezbedné ciało twé vwodźi/ ani ſmieſz dlá pana twégo ſám ſiebie zaſtawić/ vſtąṕ raczyi/ gdźie báczyſz przeſpieczniéi/ á wokrutné śię złoczynſtwo [...] niewdáwái MurzHist M3; KromRozm III B8v; BielKom C8v; Widząc náſzy ſwoie ſzcżęśćie/ przechodźili Siewierſką źiemię od końcá do końcá paląc/ biorąc/ zamkow dobywáiąc prześpiecżnie. BielKron 417, 216, 244v, 250, 315v, 443, 454; Mącz 191a; GrzegŚm 25; SCipio Africanus [...] poſłał wodze wyborne/ y Chorąże vbráne w proſte odzienie [...] Oni áby tym prześpiecżniey mogli obáczyć/ vmyſlnie vpuśćili koniá/ zá ktorym biegáiąc [...] obeyźrzeli moc y położenie woyſká BielSpr 37, 56, 63v; Nikodem z Iozfem [!] vczynili prośby/ By ćiáło z krzyżá przeſpiecżnie zdiąć mogli ArtKanc D10, K4v; [Thedy poſłał Pan Ierobaalá [...] y wyrwał was z ręki nieprzyiaćioł wáſſych wokoł/ y mieſſkáliśćie prześpiecznie Leop 1.Reg 12/11].
Zwroty: »chodzić, iść prześpiecznie« [szyk zmienny] (3:3): MetrKor 34/134; KTo kolwiek ſie z dobrą wiárą poruczy wopiekę nawyſſemu pánu [...] może przeſpiecznie chodzić miedzy wſſemi niebeſpieczeńſtwy ſwiátá. RejPs 136; [perłat mówił do rycerstwa] pátrzćie dobrze iákobyſmy mogli przez thy vffy zbroiſthe przeſpiecżnie iść BielKron 248v, 348, 361v, 399.

»prześpiecznie jechać (a. przyjechać, a. wyjechać); prześpieczno [jest] jechać« (4;1): poki Ceſarz z Krolem Francuſkim w pokoiu niebędą/ á zwłaſzcżá w Mántue gdzie tam niekáżdemu przeſpiecżno áni pożytecżno iecháć. BielKron 216; Turcy/ poſłáli do Skánderbergá/ áby im dopuśćił przeſpiecżnie wyjecháć BielKron 257, 253, 449; My się tez ztąd do wm ruszęmy skoro vsłyszęmy zelud zKrakowa zanieprzyiacielem wyprawicie zebysmy zatym przespieczniej iachac mogli ActReg 13.

»do domu prześpiecznie się wrocić« (1): áby ná té ſądy przyiecháć/ y ná nich ſpráwy ſwé ſpráwowáć/ y do domu przeſpiecznie káżdému ſie wróćić [domumque propriam tuto ... redeundi JanStat 513] było beſpieczno. SarnStat 783.

»prześpiecznie żyć« = agere securum aevum Calag (2): Niektorym [...] wſzyſtko wedle myſli idźie/ i przeſpiecznie wroſkoſzách żywą MurzHist Q4v; Calag 441b.

Szeregi: »prześpiecznie i (dobro)wolnie [= swobodnie]« [szyk 1:1] (2): gdy ktho bądzye myal potrzebą ycz snaſzych szyem do szyemye Moldawſkyey [...] Then ma chodzycz [...] przeſpyecznye y dobrowolnye przesz wſzelkyego hamowanya. MetrKor 34/134; áby do Gdańſká wolnie kożdy y przeſpiecznie [libere atque secure JanStat 972] pływáł/ przez Toruniány nie zátrzymány. SarnStat 918.

»prześpiecznie, w pokoju« (1): [przyjechali Hiszpani] máiąc to od Krolá roſkazanie/ áby ći Krolowie y lud wyſepny ktorzy ſą poſłuſzni/ prześpiecżnie w pokoiu ná ſwoich mieyſcach mieſzkali BielKron 443.

2. Bez obawy, odważnie, spokojnie; secure HistAl, JanPrzyw (41): Dziatki nic śię nie lękayćie/ Prześpiecżnie iutrá cżekayćie BierEz O; FalZioł V 72d; BierRozm 13; RejJóz G6; HistAl C3v; MurzNT 58v; BielKom Dv; [nie bójcie się nieprzyjaciela] zwłaſzcżá takiego/ kthoregośćie nigdy mocy niepoználi/ áby mu wtym więtſze serce nie roſło ále ſporadą ſtátecżną nie płochą zbroię náſię bierzćie przeſpiecżnie BielKron 255, 219v, 323, 326v, 362, 380v, 408; Przeto maſz przeſpiecżnie wyznáć przede mną y zupełnie/ złośći y grzechy wſzelákie KarnNap C4v; ArtKanc I18v; Muſzec podobno potzuwac ſie wtim zem ſlachcic/ á vzic ſlow onego zacnego meza Greckiego Euripideſa/ wedlug radi iego piſac przeſpiecnie PaprUp A2, E3v; [aby przywilejów] któré im dawno od Przodków náſzych świętéy pámięći Królów Polſkich y od nas ſą dáné/ przeſpiecznie mogli vżywáć SarnStat 888, 53, 616; CzahTr C4v; Krolu powſzechny/ prawdźiwy pokoiu Zbáwienia mego/ ieſt nádźieiá w tobie. Ty mnie przy ſobie poſtaẃ/ á przeſpiecznie Będę woiował SzarzRyt A2; [BielKron 1551 59].
Zwroty: »iść, wchadzać prześpiecznie« [szyk zmienny] (6:1): Ach moy miſtrzu wielkie to ieſt brzemię Iść przeſpyecżnie miedzy ludzkie plemię BielKom Av, A3; Będąc Sámson ſercá dobrego/ nie bał ſie Filiſtynow/ ſzedł do ich miáſtecżká przeſpiecżnie BielKron 52; Przechadzáli ſie Turcy do miáſtá po dwu po trzy mowiąc zſobą ledá co/ záſię wychadzáli iedni drudzy wchadzáli przeſpiecznie/ nic po ſobie niedáiąc znác áby miáſtho mieli wźiąc BielKron 313, 199v, 416v, 441; [Scewolá ſzedł przeſpiecżnie do iego [króla Porsena] namiotu chciał krola zábić BielKron 1551 17v].

»prześpiecznie jechać« [szyk zmienny] (2): Iudytá proſiłá mężá áby z Ceſárzem bitwy nie zwodził/ iecháłá ſamá przeſpiecżnie do namiotow Ceſarſkich BielKron 324, 320v.

»prześpiecznie mowić, rzec« [szyk zmienny] (4:1): [liszka] iuż ſie nic nie lęknęłá. Prześpiecżnie ze lwem mowiłá BierEz H3v, E4v; BielKom E2v; Moiżeſz ſie zlękł nie vmiał nic ná to odpowiedźieć/ áż go Bog potwierdźił/ gdy mu rzekł: co kthemu mowiſz moẃ przeſpiecznie BielKron 463v; PaprUp E.

W przen (1):
Szereg: »śmiele a prześpiecznie« (1): [mistrz wysyła książki do króla] A ieſt [król] Swoim ſłużebnikom hoyny/ Láſkáwie was ſłuchać będzye [...] Idźcie ſmiele á przeſpiecżnie/ Vkłońcie ſie mu ſtátecżnie BielKom A3.
a. O lekach i zabiegach leczniczych: bez ryzyka (4): [na zastarzałe bolenie w głowie] chmielu czo tyle troie zaważy możeſz przeſpiecznie wziąć. FalZioł I 153d; Mogą przeſpiecżnie krew puſzcżać. [...] acżkolwiek lepiey ieſth aby takie [ciężarne] niewiaſty od puſzcżania krwie wſtrzymały ſie. FalZioł V 30a, V 19c; y komuby krwie dla mdłośći z żyły puśćić ſye nie godźiło/ może to báńkámi prześpieczniey vczynić SienLek 33v.
3. Lekkomyślnie, bez rozwagi (3): áby káżdy [...] s tych znákow ktorymi z woley Bożey ku pokućie bywamy wzywáni przeſpiecznie niegárdźił Leop E4v; gdy látá doroſłe przyſtąpią/ pokázuiemy iáwnie złego drzewá nieśláchetne owoce w myśli/ w mowie/ y w vcżynkách náſzych/ przećiwko Zakonowi Bożemv przeſpiecznie grzeſząc. WujJudConf 63v.
Zwrot: »prześpiecznie żyć« (1): Młodzieniec ieden [...] ták ſobie prześpiecżnie żył/ Iż oſtátniey ſzuknie [!] pozbył BierEz Lv.
4. Pewnie, bez wątpliwości (4): Aby [lege: a by] też to o kim yáſnymi znáki ſye okazáło/ iż ma duchá S. przedſyę byſmy ſye ná yego wykłádźye á powyeſci przeſpyecznye ſádźić nye myeli. KromRozm II ſ3v; KromRozm III D8v; Mogł był káżdy przeſpiecżnie poſądzić Páwłá s. gdy iechał ná [...] łup [...] á on wnet miáſto opráwce ſſtał ſie káznodzyeią. RejPos 172v, 172v.
5. Skutecznie, z dobrym skutkiem (2): BierRaj 17; A chceſzli go [Pana] przeſpiecżniey przyjąć do tego nędznego przybytku twoiego/ y złącżyć ſie z nim poſpołu/ oto wnet maſz przed ocżymá thwemi on ſwięty teſtáment iego RejPos 87v; [Ateńſcy/ rádzili ſie Bogá Apoliná v Delfow/ iákoby ſie przeſpiecżniey bronić mieli tey wielkoſći nieprzyacioł BielKron 1551 25v].
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Sicher. Prześpiecżnie. Tute, tuto. Calag 441a.

Synonimy: 1. cało; 2. niebojaźnie, spokojnie, śmiele, świebodnie, wolno; 3. nierozmyślnie, swowolnie, upornie, wszetecznie; 4. jaśnie, pewnie, prawie, skutecznie.

Cf BEZPIECZNIE, NIEPRZEŚPIECZNIE

DDJ