[zaloguj się]

163. Imiona własne.

a. Przy pierwotnej funkcji onomastycznej.

Jeżeli znaczenie pospolite rozwinęło się z imienia własnego, użycia w funkcji genetycznej wydzielamy jako pierwszą rubrykę w podziale semantycznym, opatrując ją skrótem n-loc, n-pers, n-ethn lub n-pr (n-pr zawierają nazwy np. zwierząt, budynków, ulic, gwiazd itp.) oraz krótkim objaśnieniem typu encyklopedycznego, np. s.v. AREOPAGUS:

1. n-loc Wzgórze Aresa w Atenach, słynne z odbywających się tam sądów.

b. Przy wtórnej funkcji onomastycznej.

Jeżeli wyraz posiada główną i pierwotną funkcję pospolitą, imiona własne o tym samym brzmieniu gromadzimy w wydzielonych rubrykach znaczeniowych, które są ostatnimi w układzie numerowanych pozycji artykułu (tj. przed rubryką Bez wystarczającego kontekstu). Sygnalizujemy je w zasadzie tylko odpowiednim skrótem n-loc, n-pers, n-ethn lub n-pr bez objaśnień. Każdy z tych typów (miejscowe, osobowe itd.) ma osobną rubrykę, układ ich jest zgodny z podaną tu kolejnością.

c. Zestawienia.

aa. Zestawienia nazw miejscowych.

Zestawienia w funkcji nazw miejscowych traktujemy dwojako:
♦ Jeżeli ich człon nadrzędny (rzeczownik) zachował znaczenie zgodne z pospolitym, umieszczamy je w odpowiedniej rubryce znaczeniowej semantyki pospolitej, np.:

»Gora Bykowa«, »Gora Gotarda«, »Jasna Gora«, »Łysa Gora«, »Gora Oliwna«.
♦ Jeżeli w materiale jest dużo zestawień tego typu, sygnalizujemy je osobnym tytułem:
Zestawienia w funkcji n-loc.
Stanowią one oddzielną pozycję po zestawieniach bez tej funkcji. Np. s.v. GORA układ powinien być następujący:
Zestawienie: »bogini gor« ...
Zestawienia w funkcji n-loc: »Gora Bykowa« ...
»Gora Gotarda« itd.
♦ Jeżeli ilość tych zestawień jest niewielka, nie wprowadzamy ich takim rozbudowanym nagłówkiem, lecz tytulik jednostki poprzedzamy skrótem n-loc i układamy w normalnym ciągu alfabetycznym wraz ze zwykłymi zestawieniami. Podobnie postępujemy, gdy jedynym zestawieniem jest właśnie n-loc, np. s.v. KĄPIELICA:
Zestawienie: n-loc »kąpielica Syloamowa«.
♦ Jeżeli całość połączenia stała się nazwą innego elementu topografii, np. nazwą miasta itp. (por. »Zielona Gora«), umieszczamy je w osobnej rubryce pod koniec układu znaczeniowego.Pod hasłem przymiotnika nigdy nie podporządkowuje się zestawień znaczeniu.
♦ Jeżeli w materiale są nazwy jednoczłonowe oraz zestawienia, wszystkie zgromadzone są w rubryce n-loc i cytowane normalnym trybem, najpierw jednoczłonowe w grupie ogólnej, potem frazeologia.

bb. Zestawienia nazw osobowych.

Zestawienia nazw osobowych, jeżeli są zwykłym połączeniem imienia z nazwiskiem, zawsze podporządkowane są rubryce n-pers, nawet gdyby nie było przykładów innych; a więc możliwe są również takie wypadki, np.:

5. n-pers (2):
Zestawienia (2) (lub: Zestawienie, jeżeli są 2 użycia tego samego połączenia).
Nie wyodrębnia się tu poszczególnych tytulików i materiał cytuje się chronologicznie in continuo.
Zestawienia będące połączeniem imienia i przydomka itp. władców, papieży lub innych bardziej znanych postaci historycznych traktujemy jako normalne jednostki frazeologiczne z tytulikiem. Gdy w haśle znajdują się oba typy zestawień, na początku po tytule Zestawienia cytujemy materiał zwykłych połączeń, następnie w normalnej kolejności jednostki wymieniane. Liczba statystyczna przy tytule Zestawienia obejmuje oba typy. Jeżeli cały materiał n-pers zawiera tylko zestawienie(-a) wyodrębniane tytulikiem, nagłówek rubryki znaczeniowej brzmi np. s.v. KĘDZIERZAWY:
3. Zestawienie w funkcji n-pers: »Bolesław Kędzierzawy« (5).
Zestawienia typu „Piotr z Gorki”, „Stanisław Szafraniec z Pieszkowej Skały” (odpowiednio z przyimkami na, w), a także „pan z ...”, „grabia z ...” umieszczamy w rubryce n-loc jako Zestawienia w funkcji n-pers, również bez tytulików, cytowane in continuo. Gdy pod tym samym nagłówkiem znajdą się różne typy (jak wyżej w wymienionych przykładach), wymienimy ich statystykę w klamrze, np.:
[w tym: z imieniem (x), z imieniem i nazwiskiem (x), „pan” (x), „grabia” (x); z ... (x), na ... (x), w ... (x)] (w miejscu kropek oczywiście wpisujemy autentyczną nazwę, dla której na razie brak przykładu).
Gdyby w rubryce n-loc były także normalne zestawienia typu: »Zielona Gorka« (nieistniejące), zestawienia n-pers stałyby przed nimi.

d. Zrosty.

Jeżeli wśród nazw wieloczłonowych znajdą się postaci o budowie zrostu, sygnalizujemy to w tytuliku struktury. Piszemy więc albo:

Zestawienia i zrosty (dla materiału różnorodnego),
albo tylko:
Zrosty (gdy ani jeden przykład nie może być traktowany jako zestawienie)
s.v. BABI powinno być:
4. n-pers Zrost: »Babimost«.

e. Złożenia.

Jeżeli oprócz nazw o budowie zestawienia lub zrostu mamy w kartotece również analogiczne złożenia (które, jak przypominamy, nie są wliczane do materiału hasła), po wyczerpaniu cytatów na odpowiednią jednostkę piszemy uwagę [Ponadto x r. ...], np.:

»Czarny Las« (17): ... . [Ponadto 5 r. Czarnolas].

f. Nazwy ustalone w formie liczby lub rodzaju niezgodnej z formą podstawową hasła.

Jeżeli np. pod hasłem rzeczownikowym znajdziemy nazwę użytą jako pl t, zapisujemy w żabkach jej brzmienie, np.:

n-loc Miejscowość »Kije« (x).
Podobnie, jeżeli w haśle przymiotnikowym nazwa jest ustalona np. w rodzaju żeńskim, np.:
n-loc Miejscowość »Kamienna« (x).
Jeżeli w tym samym haśle materiał jest zróżnicowany, uwzględniamy to jako rodzaj rubryk nienumerowanych, np.:
2. n-loc Miejscowości (6):
»Glinka(1):
»Glinki« (5):
Do przeprowadzenia takiego podziału upoważnia nas jednak przede wszystkim zróżnicowanie w materiale nazw jednoczłonowych. Tak więc jeżeli nazwa jednoczłonowa jest tylko zgodna z hasłem, zestawienia, bez względu na różnice tego rodzaju, będą umieszczone poniżej bez żadnych wyróżnień, np. s.v. GORA:
12. n-loc Miejscowości (x): ...
Zestawienia: »Gołe Gory« ...
»Tarnowskie Gory« ...
»Zielona Gora« ...
Jeżeli nie ma materiału jednoczłonowego, tym bardziej nie dzielimy zestawień. W wypadku, gdy nazwa jednoczłonowa jest inna niż hasło, a zestawienia mamy obu liczb, układ będzie następujący (hipotetycznie):
12. n-loc Miejscowości (10):
»Gory« (2):
Zestawienia: »Gołe Gory« (2):
»Tarnowskie Gory« (1):
»Zielona Gora« (5)
Dla nazw wchodzących pod hasło przymiotnikowe oczywiście tego rodzaju podziałów nie czynimy, lecz zachowujemy w razie potrzeby wyróżnienia graficzne, np. (hipotetycznie):
a. Rzeka (5):
»Kamienna« (2):
Zestawienie: »Kamienny Potok« (3):

g. Objaśnianie.

Rubryk n-pers i n-ethn w zasadzie nie objaśniamy. Podajemy natomiast minimalne objaśnienia określające zakres użycia danych nazw przy n-loc i n-pr. Dla n-loc są to wskazania typu np.:

n-loc Miejscowość (albo: Miejscowości); Miasto; Góra lub pasmo górskie; Rzeka itp. (ale bez identyfikowania poszczególnych jednostek).
Dla n-pr np.:
Imię psa; Nazwa klasztoru itp.
O ile wystąpią w tych rubrykach różne zakresy odniesień, są one podgrupami, np. s.v. KAMIEŃ:
12. n-loc (10):
a. Miejscowości (8):
b. Rzeka (2):
Też wyjątkowo dla n-pers, np. s.v. GOŁĄBEK:
2. n-pers (2):
a. Nazwisko (1):
b. Przezwisko (1):
Opisujemy też wypadki celowych zniekształceń itp. nazw osobowych, np. s.v. GONIĄCY:
n-pers Celowe przekręcenie nazwiska Piotra z Goniądza.
Podajemy jednak ściślejsze objaśnienia (i dzielimy na odrębne jednostki), gdy kilka jednakowo brzmiących zestawień odnosi się do różnych obiektów. Czynimy tak również w odniesieniu do zestawień umieszczonych pod znaczeniem pospolitym, np.:
»Łysa Gora« = Kalwaria ...
»Łysa Gora« = szczyt w Górach Świętokrzyskich ...
»Łysa Gora« = pasmo gór w Austrii ...
Oczywiście nie robimy tego, gdy mamy do czynienia z nazwami miejsc mało znanych, np. wsi lub rzeczek w różnych częściach kraju.
Objaśniamy też zestawienia pełniące funkcję nazw miejscowości powszechnie znanych pod inną nazwą, np.:
»Carzow Dom« = Carogród.

aa. Objaśnianie przymiotników.

Jeżeli w haśle przymiotnikowym znajdzie się materiał pochodny od imienia własnego, objaśniamy go strukturalnie, równolegle do znaczeń pospolitych, np. s.v. KIJOWY:

Przymiotnik od „kij”:
1. Od znacz. ‘przedmiot służący do bicia’ ...
2. Od n-pers ...
(Warunki umieszczania w naszym Słowniku przymiotników od imion własnych por. 3.e.)

h. Związki znaczeń pospolitych z imieniem.

Jeżeli użycie w funkcji imienia własnego wykazuje wyraźny związek z którąś z rubryk znaczeniowych wyodrębnionych w haśle, po odpowiednim znaczeniu damy a linea odsyłacz w klamrze do odpowiedniego numeru rubryki znaczeniowej n-pers (jednak bez doliczania do statystyki). Tak np. s.v. KĘDZIERZAWY:

[Cf 3.] (w związku z zestawieniem »Bolesław Kędzierzawy«).
W rubryce n-pers w zasadzie nie dajemy już żadnych uwag.

aa. Wykorzystywanie gry słów.

Jeżeli imię własne jest użyte w tekście dwuznacznie, tj. z aluzją do znaczenia pospolitego, tworzymy w jego obrębie rubrykę Przen z odpowiednią uwagą w brzmieniu ustalonym, np. s.v. KORAB:

Przen (gra słów nawiązująca do znacz. 1.)
s.v. GLINKA:
Przen (gra słów nawiązująca do dem. od „glina” ‘gatunek ziemi’).
W tym drugim wypadku uwaga zawiera szczegółowe objaśnienie, ponieważ przypadkowo w haśle GLINKA nie ma takiego znaczenia.

i. Imiona znaczące.

W rubryce n-pers wydzielamy podrubrykę dla użyć, w których dla celów literackich zostało wykorzystane etymologiczne znaczenie imienia. Podgrupa nosi tytuł:

a. Jako imię znaczące
(tak np. s.v. KONSTANCYJA dla użyć z BielKom).
W haśle, w którym funkcja n-pers jest możliwa, ale u nas przypadkowo niezaświadczona, dla materiału tego typu tworzymy w znaczeniu pospolitym pozycję Personifikacja (tak np. s.v. KONKORDYJA dla przykładu z RejWiz).