[zaloguj się]
[pdf]

NOWY (3492) ai

nowy (3487), now (5).

o jasne.

comp nowszy (11).

Fleksja
sg
mNnowy, nowszy fNnowå, nowa, now(a) nNnowé, nowszé
Gnowégo Gnowéj, nowyj Gnowégo
Dnowému Dnow(e)j, nowyj, nowé Dnow(e)mu
Anowy, nowszy, nowégo Anową Anowé, nowo
Inowym, nowem Inową Inowym, nowem
Lnowym, nowem Lnowéj Lnowym, now(e)m
Vnowy Vnowå V
pl
N m pers nowi, nowszy
subst nowé, nowszé
G nowych, nowszych
D nowym, now(e)m, nowsz(e)m
A m pers now(e)
subst nowé, nowszé
I m nowémi, nowymi
f nowémi, nowymi
n now(e)mi, nowymi
L nowych, nowszych
V m pers nowi

sg m N nowy, nowszy (227). ◊ G nowégo (488); -égo (40), -ego (3), -(e)go (445); -ego MurzHist; -égo : -ego MurzNT (5:1), BiałKat (10:1). ◊ D nowému (19); -ému (1) JanNKar, -emu OrzQuin (2), -(e)mu (16). ◊ A nowy, nowszy (210), nowégo (54); -égo (1), -(e)go (53). ◊ I nowym (94), nowem (11); -em ZapWar, MurzHist, WyprKr, BudNT, KochProp, ActReg; -ym : -em FalZioł (1:2), OrzRozm (1:1), KlonFlis (2:2); ~ -em (2), -(e)m (3). ◊ L nowym (247), nowem (18); ComCrac, MurzNT, BudBib (3), BudNT (8), ModrzBaz; -ym : -em ZapWar (1:1), FalZioł (6:2), SkarŻyw (15:1); ~ -ęm (1), -(e)m (17). ◊ V nowy (4). ◊ f N nowå (151), nowa (3), now(a) (7); ~ (attrib) -å (130), -a (3); -a SkarJedn; -å : -a OrzRozm (1:1), RejAp (11:1); ~ (praed) -å (14). ◊ G nowéj (86), nowyj (1) MurzNT; -éj (14), -(e)j (72). ◊ D now(e)j (9), nowyj (1) MurzNT, nowé (1) OpecŻyw. ◊ A nową (199). ◊ I nową (53). ◊ L nowéj (45); -éj (6), (e)j (39). ◊ V nowå (2). ◊ n N nowé, nowszé (119); -é (12), -(e) (107). ◊ G nowégo (302); -égo (34), -(e)go (268). ◊ D now(e)mu (7). ◊ A nowé (171), nowo (2); -é : -o RejPos (13:1), SarnStat (3:1), ~ -é (15), -(e) (156). ◊ I nowym (80), nowem (10) PatKaz II (2), FalZioł (2), RejPs (2), LudWieś, MurzHist, BibRadz, StryjWjaz; -em (1), -(e)m (9). ◊ L nowym (69), now(e)m (7); -(e)m LudWieś (2), Diar, BudBib; -ym : -(e)m LibLeg (1:2), BibRadz (1:1). ◊ pl N m pers nowi, nowszy (85). subst nowé, nowszé (107); -é (29), -e (2), -(e) (76); -é : -e SarnStat (18:2). ◊ G nowych, nowszych (201). ◊ D nowym (30), now(e)m, nowsz(e)m (3); -(e)m PaprUp; -ym : -(e)m ModrzBaz (1:2). ◊ A m pers now(e) (22). subst nowé, nowszé (260); -é (25), -e (2) -(e) (232); -e KochTr; -é : -e SarnStat (16:1). ◊ I m nowémi (26), nowymi (11); -émi MurzHist (2), Leop, GrzegRóżn (2), RejAp, RejPos (2), BudBib (2), BudNT, ModrzBaz, KochPs, SkarŻyw, ZawJeft, JanNKar, SarnStat (4), SkarKaz, CiekPotr, SkarKazSej; -ymi OpecŻyw, KrowObr (2), WujJud, CzechEp, Calep, PowodPr (2); -ymi : -émi CzechRozm (2:1), WujNT (1:2); ~ -émi(7), -emi (1), -ęmi (1), -(e)mi (14); -emi : -ęmi MurzHist (1:1). f nowémi (9) FalZioł, DiarDop, Leop, RejZwierc, RejPosWstaw, CzechRozm, LatHar, SarnStat, GosłCast, nowymi (5) OpecŻyw, KromRozm III, KrowObr, SkarŻyw, ReszHoz; -émi (2), -(e)mi (7). n now(e)mi (4) Mącz, RejAp, RejPos, PaprUp, nowymi (4) KrowObr, CzechEp (3). ◊ L nowych, nowszych (27). ◊ V m pers nowi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Taki, którego dotychczas nie było, który dopiero nastał; inny niż przedtem; niesłychany; novus Miech, PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, JanStat Cn; inauditus Calep (2516): OpecŻyw 9, 173, 181v, 182; PatKaz II 50v, 52, 74v, 77, 80v [2 r.], 83; KlerPow 2; tako zaſie chciałem tym darem małym, ale w Koronie Polſkiey nowym tego wielkiego W. W. dobrodzieyſtwa nieprzepominać FalZioł + 2v; Ile kroć też nanie zbytni á nagły gniew/ ſtrach boiazń/ troſka/ albo też iaka nowa á wielka radoſć przychadza. FalZioł V 31, +2, +2v, V 49v [2 r.], 70v, 71v; MiechGlab 43, 75; BierRozm 11; LibLeg 8/133, 11/40v, 41 v, 160, 163v (8); WróbŻołtGlab A4v; RejPs 171v, 219; ComCrac 18v, 22; RejRozpr Gv; LibMal 1544/92v; ZapWar 1545 nr 2646 [2 r.], 1551 nr 2684; HistAl M4; KromRozm I A4v, [L3]v, [P2]v; MurzHist B2; MurzNT 43v, 73v, 108v [4 r.], Mar 2/21; MurzOrt B; álbo ktorzy ine piſmá nowe á od kośćyołá powſſechnego nyeprzyyęte przyymuyą KromRozm III F, C5v E8v, Fv, F2, G4 (9); Diar 51, 61, 64, 82; DiarDop 111, LubPs O5v, Z3 [2 r.]; GroicPorz ii3; Philip Tuderty s Florencyey/ Lekarz y Kupiec/ nową Regułę wymyſlił y vſtáwił/ ktorą zakonem Pánny Máryey názwał KrowObr 136, A4v, B, 6 [2 r.], 7 [2 r.], 7v [2 r.] (47); RejWiz 94v, 160; Máiąc tedy bráćia dufánie/ że wnidziemy do Swiątnice przez krew Chryſtuſową: tą drogą ktorą on nam zácżął nową Leop Hebr 10/20, Matth 26/29, Mar 14/25, Act 17/18; OrzList b, hv; UstPraw K2v; RejZwierz 6v; WyprKr 81; BibRadz *4v, I 1c marg, Lev 23/16, 3.Esdr 6/9; Goski *4; OrzRozm A3, Cv, S4v, T2v; Romulus tedy w Rzymie napirwey kroluiąc przez XXXVIII lat / práwá/ rząd / y záchowánia nowe poſtánowił. BielKron 99, 10, 13v, 82v, 83, 88v (23); Mącz 127b, 165c, 171b, 251d, 253b, 348b, 413a; OrzQuin I4v; Lecz gdyby on káżdą złosć chćiał Piorunem káráć/ Muſiałby ſię nátychmiaſt o nowy Swiát ſtáráć. Prot B2, A3, B2, D4v; SarnUzn D5 marg, F3v, G3; LeovPrzep B4v; RejAp 1v, 55, 56v, 57, 66 (9); GórnDworz M3, Kk4v; idźcieſz po wſzytkiemu ſwiáthu/ roſpowiedáiącz Ewányelią/ to ieſt/ to nowe/ zyáwienie miłoſierdzia Bogá oycá niebieſkiego/ y to nowe á wdzięcżne poſelſtwo/ ktorem ia wſzemu ſwiátu przynioſł od niego. RejPos 118v, A6 [2 r.], 5 [4 r.], 9, 10, 12v (47); RejPosWiecz2 96; Abowiém y ći ſami/ którzy inácéy wykładáią/ ták z námi pirwéy wierzyli: á odſzczepiwſzy śię od nas/ nowy wykład z mozgu ſwego naleźli BiałKat 96; KuczbKat 155 [2 r.], 180; RejZwierc 24v, 126, 189v [3 r.], 245, Aaav; Byłáć zá łáſką Bożą prawdá w Polſzce przed tą wáſzą nową prawdą/ ktorąśćie teraz wyznáwáć pocżęli. WujJud 15v; Heretyk ten ieſt; ktory [...] fáłſzywe y nowe opinie wymyśla/ álbo ich náśláduje. WujJud 20; A iáko ná krzyżu Pan Chriſtus ofiárom Aaronowym koniec vcżynił/ ták ná oſtátniey Wiecżerzy nowe kápłáńſtwo/ y nową ofiárę poſtánowił WujJud 150, 2v marg, 4, 5, 10, 11v (23); ktorzy tych cżáſow tęſz náukę Ewágeliey od kriſtuſá y od Apoſtołow Kośćiołowi Powſzechnemu podáną/ śmieią názywáć nową y pokątną/ od trzydźieśći lat zácżętą/ dla tego iż ſie z vſtáwámi y wymyſły ich ſtárſzych zgodźić niemoże. WujJudConf 81, 5, 6, 10v, 170v; RejPosRozpr c2, c4; nic po tem nowem tłumácżeniu. Doſyć ná Brzeſkiem/ ábo ná Krakowſkiem. BudBib B2v, C, Deut 22/8, 2.Reg 24/6, Ier 36/10, Thren 3/22, 3.Esdr 6/9; WierKróc Av; BudNT przedm a5v, c5v; CzechRozm 48v, 67v, 69, 99 [2 r.], 100 (12); Bo trudno temu/ ktory przywykł źle cżynić/ wźiąć przed ſię nowy nałog dobrzecżynienia ModrzBaz 12, 88v, 98v, 123, 124; SkarJedn 24, 62, 168, 178, 179 (9); KochPs 11, 58, 66, 115, 147, 209, 215; SkarŻyw A4, 152, 193, 277, 389, 390, 518; KochTr 15 [2 r.]; MWilkHist I3; StryjKron 6, 11, 26, 120, 385, 482, 527; Przetoż iákom rzekł/ obiecował Bog on rząd y paſterze odiąwſzy/ rząd inſzy nowy záłożyć/ y páſterza inſzego/ á znacżnie/ miáſto inſzych wielu/ iednego poſtánowić CzechEp 332, 81, 129, 217 [3 r.], 218 [2 r.], 360, 406; chćiałem to wſzeláką pilnośćią W.M. pokázáć: co ſię tknie wiáry/ wyznánia/ y nabożeńſtwá/ ták ſtárego Rzymſkiego/ iáko y tego v świátá wzgárdzonęgo/ ktore ludzie w rzecż tę cále nie wglądáiący/ nowym nazywáią: y ono niewiem iáko ſqualuiąc ták y owák ſzcżypią CzechEpPOrz *2v; KochJez A3v; NiemObr 137; Iużem był porwał bárdony Y náwiązał nowé ſtrony KochFr 5, 12, 79, 97; KlonŻal D2v, D3, D4v; KochMuza 27 [2 r.]; Strzeż ſię práwi/ káżdey nowey náuki/ nowych dekretow/ nowych rzecży/ ktore ſą dawnośći przećiwne ReszPrz 109, 67; ReszHoz 116, 134 [2 r.]; WerGośc 235, 246; KochPieś 30, 31; ArtKanc A3v; A iáko ná nowo choroby nowych lekarſtw/ ták ná nowo zbrodnie/ nowych potrżebá káźni. GórnRozm D3, Bv, B2v, F2, F4; KmitaPsal A2v, A3; ZawJeft 7, 38 [2 r.]; Calep 517b; GostGosp 30, 164; GrochKal 7; GórnTroas 11, 12; GrabowSet Kv, P4v, Q3; OrzJan 20; WyprPl B2v [2 r.], C; LatHar 235 [4 r.], 244, 396, 401, 510 (12); á zwłaſzczá iż mowili nowymi ięzykámi ktorych pierwey nie vmieli WujNT 614, 184, Mar 16/17, s. 297, 305, 419 (13); JanNKar Av [2 r.], A3v, Bv, B3, B3v (13); JanNKarGórn D3v; poniekąd zálécáiąc ſtátuty przeſzłé/ y ſtánowiąc téż przyſzłe. Y téż dla wiela przypadków przypádłych nowé poſtánawiamy. SarnStat 28; á tą pobudką nową ſtára łáſká W.M. moich M. Pánów będźie ſie odnawiáłá SarnStat 863; iáko ſie znáczy z Dekrétów Kanonowych/ y z dawnych Praw/ którym dekláráciię nowé bywáią dawáné: gdyż tákowé przygody przypadáią/ iż z onych dawno vczynionych Praw niemoże pewnégo poſtánowienia vczynić. SarnStat 915, *3v, 93, 103, 120, 122 (39); SiebRozmyśl G4 [2 r.]; WitosłLut A2v; PowodPr 22, 25, 30, 39 marg, 41 (12); Iż nową náukę y niepodobną do rozumienia wnoſzą: káżdy to oſądźi. SkarKaz 417b, 206a, 241a, 454a, 485a, 517b, 518a, 576a; GosłCast 19, 34; SkarKazSej 679a marg, 682a, b, 705b; KlonFlis Cv, C3v, F2, F2v [2 r.]; SkorWinsz ktv [2 r.]; SapEpit B3; Kiedy wyſtępek nowy/ ſpoſobem też nowym Karzą ex aequitate, y z rozſądkiem zdrowym. KlonWor 65, 46, 48, 49, 58, 67; SzarzRyt D4.

W połączeniach szeregowych (26): PatKaz II 21, 66v; KromRozm I F3, K2v; MurzHist T4; KromRozm II a3; Mącz [95]b, 481b; SarnUzn H6; Bo to dźiwna/ nowa/ á nieſłychána probá/ od was niedawno wymyślona. WujJud 129v, 95v, 125v, 207v; CzechRozm 162v, 173; SkarŻyw A4, 47; CzechEp 232, 338; GostGosp 155; LatHar 428; A zwłaſzczá iż ięzyk Láćińſki nie ieſt nowy/ áni obcy/ áni nieznáiomy: ále wſzytkim narodom Chrześćijáńſkim zwyczáyny y wiádomy. WujNT 616, 712; WysKaz 39; SkarKaz 417a; Y kwitnąć będźie procz ſtráchu zwiędłości/ Ozdobą onym/ co ná báránkową Chwałę pieśń krzyczą/ właſną/ czyſtą/ nową. SzarzRyt Dv.

W przeciwstawieniach: »nowy (a. nowszy) ... stary (a. staradawny) (179), dawny (a. dawniejszy) (9), pierwszy (8), zwyczajny (a. zwykły) (5), starożytny (3), przeszły(2), wiotchy (2), posledniejszy, własny« (210): FalZioł V 62a; BielŻyw 160; ZapWar 1542 nr 2606; KromRozm III I2; Diar 92; KrowObr B3, 64v, 206; Leop *B2; RejZwierz 60v; BibRadz Hebr 8/13, 9/15; BielKron 206v, 208v, 381v, 467v; KochSat B2v; ku tey ſtarożytney domu waſzego chwałe (!)/ nową chwałe wyzwolonych nauk kuśiłeś ſię przydáć KwiatKsiąż F3; Inserere novas opiniones et evellere insitas, Nowe mniemánie w kogo wpoyić á ſtáre wykorzenić. Mącz 265c; Schema. Latine figura vel ornatus oratoribus est quod a simplici dicendi modo ornate mutatum est, Gdy od właſnych słów odſtępuyąc nowe słowá dla ſpánielſzy á xtáłtownieyſzy rzeczy wykładámy. Mącz 371c, [454]a; Chćiał Luter wſzytkę ſtárádawną Policyą w Niemcách z gruntu wywróćić/ á ſwą nową poſtáwić OrzQuin I4, B3v; SarnUzn F7v; RejAp 55 [3 r.]; RejPos 2v [2 r.], 37, 339v; RejPosWiecz2 93v, 94; BiałKat 261, 296 marg; GrzegŚm 4, 33; RejZwierc 172, 177v; Confeſsioniſte Terminy w kośćiele zwycżáyne odrzucáią/ á nowe ſobie tworzą. WujJud L16, 16v, 81 marg, 90v, 173 [2 r.], 207v [2 r.], L14v; WujJudConf 2v; RejPosWstaw [1102] [2 r.],[1103]v [5 r.], 111; gdyć/ mowi nowe [przymierze]/ tedyć wiotchym vcżynił pierwſze CzechRozm 93v; Bo odrzucáiąc to poſlednieyſze nowe przymierze lepſze y doſkonálſze/ przez ktore pierwſze ono zwiotſzáło/ przymierza żadnego z BOgiem mieć niemoże CzechRozm 173, 4, 22, 38, 86v, 87 (15); KarnNap B2v, C; ModrzBaz 35v, 97, 101, 105v, 133v, 143v; SkarJedn 247; Krol wnet ſię domyślił woley Bożey/ y zdrapawſzy pierwſzy przywiley/ całą onę wieś y imienie nowym przywileiem / kośćiołowi darował. SkarŻyw 528, 249, 264, 293, 364; CzechEp 32, 33, 48, 125, 190, 281, 413; Náſtań ſzcżęſliwie/ ty Mieſiącu nowy/ S táką pogodą/ y ták ludziom zdrowy/ Iáko ten przeſzły/ po ktorym thy wſchodziſz KochSz ktv; WerKaz 276; ArtKanc F10v; GórnRozm Ev; PaprUp L; ActReg 18; Dáwnieyſze gwiazdy/ nowym/ plácu vſtępuią GrabowSet F3; LatHar +2v; KołakSzczęśl B; WujNT 10, 115, 362, 2. Cor 5/16, s. 674 (8); SarnStat 143, 863; PowodPr 16, 39; SkarKaz 44a, 638b [2 r.]; KlonFlis F2. Cf Zestawienia: »Nowy Testament«, »Nowy Zakon«.

W porównaniach (4): racżcie mi wierzytz/ ijż iako by mi nowé ſlońce weſſlo/ gdym od Iána ſlyſſala przybliżenijé waſſe OpecŻyw [155]; BibRadz Is 41/15; Ięli ſye náſzy byli/ iáko ſtroiów nowych zwykli/ ták téż y Stánkárowéy nowéy Wiáry/ bárzo byſtrze OrzQuin I4; PowodPr 46.

Tytuł utworu J. Januszowskiego (1): NOWY KARAKTER POLSKI Z Drukárnie Lázárzowéy: Y ORTHOGRAPHIA POLSKA JanNKar kt.

W charakterystycznych połączeniach: nowy(-a, -e) afekt, artykuł, bezbożeństwo, bezpieczność, bluźnierstwo, błąd (6), błogosławieństwo, bojaźń (2), bostwo (5), budowanie (3), cesarstwo, choroba (3), chwała (8), chytrość, ceremonija, dar (2), deklaracyja, dekret(ał) (8), dochod, dom (boży) (2), droga (4), drukarnia, duma, dzieło, dziw (2), edycyja (2), fantazyja, fortel (4), fraszka, ganek, genealogija, głos, (2), granica (2), gwiazda (11), hardość, historyja, inwentarz, jednanie, język (8), kacerstwo (3), kadzenie, kamienica, kaplica, kapłaństwo (3), karakter (3), kaźń, klasztor, konfederacyja (4), konfesyja, konstytucyja (7), kontrakt, kopiec (2), korona (2), kościoł (9), krolestwo (3), krzest, krzywda, księga (6), kształt (2), kwestyja, list, litera (7), łacina (2), łaska (6), męka (2), miano, miasto (2), miłosierdzie (5), młyn, mniemanie (2), modły (2), moneta, muzyka, myśl, nabożeństwo (4), nałog, narodzenie (2), nazwisko (2), niewola, niezgoda, nurt, objawienie, obliczność, odkupienie, odmiana, odpust, odszczepieństwo, ojczyzna, okrasa, okrucieństwo, ołtarz (5), omywanie grzechow, opinija (2), ortografija, otchłań (2), państwo (rzymskie) (7), pociecha (3), podatek (2), pogaństwo, pokora, policyja (2), polszczyzna (3), pomoc, pomsta, port, porządek (ustaw)(5), posada, poselstwo (10), posługa, posłuszeństwo, post, postanowienie (5), poświęcenie (2), potrawa, potwarz (3), powinność, pozew (2), pożytek (2), praktyka, prawda (7), proces (4), proroctwo, proba, przekład (3), przezwisko (5), przybytek (2), przyczyna (2), przygoda, przyjaźń, przykład (3), przysięga (3), przystęp (2), przywilej (2), rada (3), radość (5), reguła (16), religija (2), rozdział (7), rozkazanie (6), rozkosz, rozterka, row, ry(t)m (8), rząd (5), rzeczysko (3), sekta (7), skaranie, służba, spowiedź, sprawa (5), sprawiedliwość (2), stadło, stan, statut (statucik) (5), stodoła, stolica (3), strach, swary, swoboda, szlachectwo, śmierć, śpiewanie (2), świadectwo, świat (3), świątość (12), święto (3), tańce, termin (4), tłumaczenie, tor, towarzystwo, tryjumf (3), twarz, tytuł (6), uczynek, umowa (2), upor, urząd (3), używanie, wart, wesele (8), wiersz, wieżyczka, wino (4), wola, wolność (3), wykład (6), występek, wzor, zachowanie, zakon (4), zamek, zapis (3), zawikłanie prawa, zbor, zbrodnia, zbytek, zebranie, zjawienie (3), zrządzenie, zwiastosowanie, źrzodło, żałoba, żołtarz (3).

Przysłowie: Nigdjćiem po nowey krzywdzie/ Gniewnoć rychło nie odeydzie BierEz L3.
Wyrażenia: »nowy bog« = novus deus PolAnt; novus daemon Vulg [szyk 10:2] (12): KrowObr 89; BielKron 140v; A przetoż gdźie rzecż ieſt o Religiiey/ vcżmy ſię przykłádem Páwłowym/ nie zmyſláć iákiego nowego Bogá GrzegRóżn K4, G3v, H4v, I4, L4; BudBib Iudic 5/8; CzechRozm 95; KochPs 118; CzechEp 217; Zda ſię być opowiedáczem nowych (marg) obcych ábo cudzych. G. (–) bogow WujNT Act 17/18.

»cło, myto nowe« = teloneum novum JanStat [w tym: myto i cło (2)] [szyk 13:9] (19:5): UstPraw Ev; RejZwierc 234; Nowé Cło tylko od tych rzeczy, któré bywáią pędzoné ábo wiezioné z Króleſtwá, ma bydź brano. SarnStat 398; podwysſzenié nád piérwſzy przywiléy Mytá y Cłá/ álbo nowégo poſtánowienié [...] ma bydź irritum et inane SarnStat 403, 67, 106, 142, 348, 396 (20).

»(nie)co (a. coż) nowego, coś nowego« = (ali)quid novi Vulg, Mącz; quispiam novus Modrz; quid novum JanStat [szyk 73:1] (63:11): BierEz A3v; BielŻyw 32; bo cżo ieden vſtawi to drvgi po niem ſkazi/ a czo nowego ſwego wymyſly SeklWyzn a2; To nowina twe przyſzcie panie moy Podcżaſzy [...] Kiedy was tu poſlano od pana moiego Iuż to yſcie muſi być iednak czos nowego RejJóz K5v, D6v, G6v; (did) Pleban pytha czo ſię toſmieie. (–) A to zaſię czo nowego Tam ſię ſmieie ſkąta tego. (did) Kupiec powieda iż Czarth. (–) RejKup i7v; KromRozm I Fv, Kv; KromRozm II p3v; KromRozm III C3, E, L7; DiarDop 114; BielKom A3v; GliczKsiąż N6v; GroicPorz vv [2 r.]; RejWiz 142v, 148v, 159, 185v; Leop Ex 35/35, Act 17/21, 1.Petr 4/12; WIęc go drudzy potkáli/ á coż tám nowego/ Zgorzáłá Kurza nogá/ z opátrzenia złego. RejFig Bb4, Ee4; BibRadz II 59d marg; BielKron 445v [2 r. ]; KochSat B3v; KochZg A4; Novi aliquid apportare vel rem novam, Nieco nowego przinieść. Mącz 313c, 37c, 44d, [95]b, 313c, 341d, 352a, 353a; Skądże/á do kąd? (–) Z Wárſzáwy do Domu. (‒) Coż tám nowégo? (‒) Exequucyą iuż mamy. OrzQuin A4v; SienLek 19; RejAp E8, 33, 166; Krolu mnimałem bych miał dźiś nieco nowego od ćiebie słyſzeć/ ále tá gadká ieſt mnie iáwna/ á máłey wagi. HistRzym 9v; RejPos 5, 35, 37, 165, 187v, 204v; RejZwierc 18v, 24v, 189v, 259; CzechRozm 186v; ModrzBaz 39, 46; (did) Tomaſz przyſzedſzy do vcżniow. (–) Dobry wiecżor bráćiſzkowie Społecżni Apoſtołowie Słycháliśćie co nowego? Tym cżáſem niebyćia mego? MWilkHist L2; CzechEp 140; NiemObr 135; BielSen 5v; BielSjem 9; GórnRozm L2, M3; ActReg 44; GostGosp 10, 164; WujNT 652, 1.Petr 4/12; SarnStat 1122; BA toć mnie coś nowego/ na dródze potkáło/ Cżego ſie nigdy ſerce/ me nieſpodziewáło. PaxLiz D4; KlonWor 11.

bibl. »nowy człowiek (a. ludzie), Adam« = człowiek odmieniony, odrodzony przez łaskę bożą; novus homo Vulg, PolAnt [szyk 23:24] (39:8): Przeſto Apoſtoł Boży/ każe zewlec ſtárego tzłowieká/ y z żądzámi iego/ á nowego każe oblec/ ktory ieſt ſtworzon według Bogá. KrowObr 64v; Leop Eph 2/15; BibRadz Eph 4/24; RejPosWiecz2 94; Wſzyſtek ſtháry człowiek vmiéra ná chrzćie/ thák iż káżdy ochrzczóny nowym ſye człowiekiem ſtawa BiałKat 261; GrzegŚm A3v, 31, 33, 37, 53 (8); RejPosWstaw [1102], [1103]v [4 r.], 111; BudNT Eph 2/15; CzechRozm 38, 90, 92, 95v, 221 (8); KarnNap B2v, C SkarŻyw 264, 293; CzechEp 316; ArtKanc F10v, N16; GrabowSet Fv; LatHar +2v, 112; Iáko z drugiey ſtrony człowiek nápráwiony w Chriſtuśie y przez Chriſtuſá; nowym człowiekiem bywa názwány. WujNT 543, 543 marg, Eph 2/15, s. 674, Eph 4/24, s. 700 (9).

»nowa ewanjelija (a. wanjelija)« = nauka chrześcijańska głoszona przez różnego rodzaju niekatolickie wyznania chrześcijańskie [szyk 21:10] (31): KromRozm I A3v, A4v, D4v; KrowObr B; OrzRozm K2v [2 r.]; y wolę ábyśćie mię od téy ſtáréy Ewányeliéy/ Krześćijáninem zwáli/á niżli od onéy nowéy/ Ewányelikiem. OrzQuin B3v; Tákći tá nowa Ewányelia/ cztérzem Ewányeliſtom przećiwna/ y ode Dyabłá ná świát ku vpadku ludzkiemu poſłaná/ vmié OrzQuin K4, K4 [2 r.], L2 [5 r.], L2v marg; BiałKat 371 marg; WujJud B3, 81 marg, L14v; SkarŻyw 90; Lutherowe świadectwo/ o iego nowey Ewangelijey. ReszPrz 71, 71, 73; WujNT Yyyyy3; PowodPr 42 [2 r.], 43, 76; SkarKaz 241a marg, 417b marg, Oooob.

»imię nowe (jest)« = nomen novum PolAnt, Mącz, Vulg [szyk 15:10] (25): KrowObr 77, 138v; BibRadz Apoc 2/17, II 135c marg; thákże od nowey poſady nowe imioná dali ſwym źiemiam/ tho ieſth gdzie byłá wielka Miſia/ przezwáli Bolgárią: gdzie byłá máła/ dáli imię Serbia BielKron 338v, 127v, 234v, 424; KwiatKsiąż A; Notare res nominibus novis. Rzeczóm nowe ymioná dáć/ Nowemi ymiony przezwáć. Mącz 250c; RejAp 26, 28, 40v; RejPos 3; BudNT Apoc 3/12; SkarJedn 66; NiemObr 112; Bo to imię Polak/ nowé ieſt/ y tu dopiéro w tych kráiach vroſło KochCz B2v, B2; ále od náuki Lutrowey y Kálwinowey/ wzięli imię nowe dziśieyſzy Ewángelikowie: iż ſię nie mogli zwáć ani Kátholikámi áni Chrześćijány. WujNT 444, Ioann 1 arg, s. 307, Apoc 2/17, 3/12.

»jako nowy« (1): Y ſtáremu świáthu nie przepuśćił (marg) To ieſt/ iż po potopie ſtał ſię świát iáko nowy. (–) BibRadz 2.Petr 2/5.

»nowy księżyc, miesiąc (a. miesiąc jest nowy)« = nów; neomenia BartBydg, Vulg; mensis Vulg [szyk 13:2] (8:7): BartBydg 97b; FalZioł IV 50d, V 46; Pokazuie nam iż then Grudzień będzie ſniegiem dzierżał do pełniey. A zaſię do oſtatniey cżwierci odmiękcż będzie/ Z cżego na koniecz ſniegi ku nowemu mieſiączu vroſtą. LudWieś B3; KromRozm II 1v; Swiąt Nowego kxiężycá/ y Sobboty/ y ſwiąth inych nie znoſſę á nieſćierpię/ bo niepráwe ſą zbory wáſſe Leop Is 1/14, 1.Reg 20/5, 18, 24; Gośki ktv; SienLek 36v; WujJud 198v; ModrzBazStryj ¶2v; KochSz ktv; WujNT 699.

»nowa nauka« = nova doctrina Vulg [szyk 38: 8] (46): ten ci ieſt ktorytz naucżál naukę nową/ zakonowi bożemu przeciwną. OpecŻyw [123], 108v, 118v; ComCrac 13v; RejKup y2; gdyż to wyelka podporá náuki/ iż nye nowa/ ále iż ći á ći ták dźyerżeli y dźyerżą KromRozm I F3v, Ev, K2v; KromRozm II a3v; Wſpomina też ieſztze kxiądz Biſkup ná wielu mieyſcách/ iákobym ia nowey náuki vtzył KrowObr B, A2v, B [2 r.], Bv, 71, 241v; Leop Act 17/19; BielKron 197v, 202, 206; RejPos 12v; WujJud 133, 134; RejPosWstaw [1433]; CzechRozm 253; SkarJedn 373; CzechEp 357, 360 [2 r.]; ReszPrz 63, 91, 109; ktorzy nową náukę przynoſzą/ ktora ſię nie zgadza z náuką w przod podáną WujNT 652; ktorzy ludzie od Kátholickiey wiáry odwabiáią/ y nowe náuki wnoſzą/ ktorych nie znał áni ſłychał święty á powſzechny kośćioł Chrześćijáńſki. WujNT 652, 31, Mar 1/27, Act 17/19, s. 525, 543, 733; SkarKaz 241a, b, 417b [2 r.], 419b, 550a.

»nic nowego« = nihil novi Mącz, Modrz; non novum PolAnt [szyk 39:1] (40): ZapWar 1519 nr 2185; KromRozm I Fv; Pán Chriſtus nie uczy nic nowégo ani ſtaremu zákonowi przeciwnego MurzNT 18v marg, 18v; Diar 60, 62; Boć jedno to zadzierżewa nasze wolności, że bez nas nic nowego na nas KJM stanowić i z WM nie może. DiarDop 111, 113; Coż ieſt co ſię ſtáło? tożći ſię zſtánie/ á niemáſz nic nowego pod Słońcem. BibRadz Eccle 1/9; OrzRozm L3v; BielKron 79, 199v, 206, 207, 208v (11); Mącz 19d; SarnUzn F7; HistRzym 13; RejPos 131, 164; WujJud 43v, 62v; BudBib Eccle 1/9; DObrze ieden powiedział: Niemaſz nic nowego/ Zeby przed tym ná ſwiecie/ nie było iuż tego. HistHel ktv; CzechRozm 105v; ModrzBaz 1; SkarŻyw 318; Nie cżynim nic nowego cżego nie bywáło/ Wiele ſie tákich rzecży pierwey przygadzáło. BielSjem 8; ActReg 21, 148, 155; SarnStat 65; PowodPr 70; GosłCast 34.

»nowy (a. nowszy) obyczaj« [w tym: nowym obyczajem (12)]; novus modus Mącz [szyk 16:5] (21): OpecŻyw 4, 70v, 93v; boga śię nic niebáł/ ale rozlicznemi i nowęmi obyczaimi a zdradami v ſądow rzeczy ſprawowáł MurzHist L4, Bv; KromRozm III A8v, F2; Diar 60; BibRadz I 3b marg; BielKron 120v; KochSat B2v; KwiatKsiąż K4; Novo modo. Nowym obyczáyem. Mącz 251c, 251d; RejZwierc 189v; gdy niemogli mocą przepomoc Rzymian/ thedy rozmáite fortele y ſtráchy wynáydowáli nowym obycżáiem/ ktorego ieſzcże Rzymiánie nie widáli áni ſłycháli. BielSpr 44v; RejPosWstaw [1102]; KochProp 10; Miáſto kśiąg/ ile baczę/ muśim pátrzyć woyny. Iuż teraz/ wnoſzą ná nas obyczáie nowé/ Chcą nas mieć do potrzeby żołniérſkiéy gotowé. WyprPl A2; WujNT 837; CiekPotr A4.

»nowa ofiara« (14): RejPos 78 v; BiałKat 351; RejZwierc 260v; WujJud 149, 150, 236v, 237; ReszPrz 19; A Ireneus świádczy: Iż Pan Chriſtus [...] náuczył Apoſtołow nowey ofiáry nowego Teſtámentu WujNT 115, 114, 115, 361, Hebr 13 arg; SkarKaz 158b.

»nowa pieśń, piosnka (a. piosneczka), pienie, psalm« = canticum novum Vulg, PolAnt [szyk 37:28](30:23:8:4): OpecŻyw 186; ſzpyeualy pyenye noue o tey chwalebney pannye PatKaz II 52v, 52v, 71v; Spiewayćie panu bogu pioſnkę nową/ boć dziwne rzecżi ſprawił. WróbŻołt 97/1; RejPs 47v, 141v, 144; LubPs H4v, Lv, 03, Qv, S4v (12); KrowObr 229; Leop Ps 39/4, 97/1, Is 42/10; BibRadz Ps 144/9; RejAp 52v, 55 [4 r.], 117, 118v [2 r.], Ee3v; RejPos 342v; RejPosRozpr c4v; BudBib Ps 97/1, 149/1; CzechRozm 200v; Cantate domino canticum novum. Zacznićie nową możnému/ Pieśń Monárſze niebieſkiemu KochPs 144, 2, 45 [2 r.], 84 [2 r.], 103, 166 [2 r.]; KochTr 7; Poſyłał też nowe Pſálmy do inſzych źiemiánow. KlonŻal A2, C3v; SPiewayćie nową możnemu Pieśń Monárſze Sármátſkiemu KmitaPsal A3, ktv; LatHar ktv, 401; WujNT 615 [3 r.], Apoc 5/9, 14/3, s. 872; Sto cztérdzieśći y cztéry tyśięcy ich gráią/ A ónę pioſnkę nową wdźięcznie mu śpiéwáią. Któréy żaden nie vmié/ iedno oni ſami/ Bowiém grzéchem nieczyſtym nie ſą pomázáni. SiebRozmyśl K4v; SkarKaz 576a, 579b; Pieśń nowa ad notam, Nie obruſzay ſię że kto nie wſtydliwie. CzahTr B2.

»nowe prawo« = nova lex Modrz [szyk 13:4] (17): BielŻyw 160; BielKron 272; LeovPrzep C; RejZwierc 37; CzechRozm 172v; ModrzBaz 101, 143v; gdy Kśięża nie przeſtawáiąc ná práwie poſpolitym źiemſkim/ nowe práwo od Papieżow podáne/ ktore Ius Pontificium zową máią NiemObr 172; A nie popráwy trżebáby práwu wáſzemu/ iáko lat złey ſukni/ ale ná nowe práwo iáko ná nową ſuknią lepieyby ſię zdobyć. GórnRozm K3, Ev, I, K3 marg; PaprUp Gv; ZawJeft 13; SarnStat 1167; PowodPr 81; SkarKaz 160b.

»przykazanie, rozkazanie nowe« = mandatum novum Vulg, PolAnt [szyk 10:3] (9:4): Dáię wam nowe przykazánie/ ábyśćie ſie zobopolnie miłowáli Leop Ioann 13/34; BibRadz Ioann 13/34; RejPosWstaw [1434]; Ieſlić nowe przymierze dać miał/ tedyć pewnie nie bes nauki/ ábo vſtaw/ ábo roſkazánia nowego CzechRozm 92v; WujNT Ioann 13 arg, 34, s. 362 [3 r.], 1.Ioann 2/7 (9).

»nowy rok« (9): aby mu pan Bog dał na ten nowy rok/ ſzyrokie mieſtce v krola iego miłoſci mądre ſlowo/ cięſzko wmiechu/ legko na wątrobie. LudWieś A2, kt, B3v; OrzQuin G4v; StryjKron 350; (nagł) Nowy Rok. (‒) TOż będźie w tym idącym/ co z zchodzącym było: Bo baczę/ że ná niebie nic ſye nie zmieniło. PudłFr 7; Apophoreta ‒ Nowe lato, podarek na nowi rock, kolenda. Calep 82a; WitosłLut A6v; KlonWor 80.

»nowa rzecz« = res nova Vulg, Mącz, Modrz; novitas Mącz; novum Mącz, PolAnt [szyk 61:47] (108): OpecŻyw 46; Cżlowiek bywa [...] nowe rzecży roznoſzączy/ a pod cżas też mataiączy. FalZioł V 51v; LibLeg 11/40v; RejKup h5v; KromRozm I N2v; MurzHist K, M3v; MurzNT 108v; KromRozm II av; KromRozm III I2v; Diar 92; DiarDop 106; BielKom F8; KrowObr B; Ale żem teraz przypadł ná ty nowe rzecży/ Ktorych nigdy moiá myſl nie miáłá ná piecży. RejWiz 85, 178v; Leop Num 16/30, Is 42/9, Act 17/20, AAA2; OrzList b3, e4; Ieſtli co/ o czymby kto mogł rzec/ Pátrzayże/ to nowa rzecż? Iużći to było przeſzłych czáſow kthore były przed námi. BibRadz Eccle 1/10; Dalemći ſłyſzeć rzecży nowe iuż teraz [feci te nova]/ ktore były zákryte á nie znałeś ich. BibRadz Is 48/6, I 2a marg, II 88a marg; záto mu nic niedáli thylko ruſznicżkę z krzemieniem/ co ná ten cżás v nich byłá nowa rzecż BielKron 316v; Láthá 1526. Gdańſzcżánie nowe rzecży ſthroili/ wiárę y prawa ſobie inſze wymyślali BielKron 419v, kt, 24v, 25, 79, 140v (15); KwiatKsiąż O4; Novitatis studiosus, Pilny nowych rzeczy. Mącz 251d, 225a, 229d, 348b, 406a, 423b [2 r.], 458b; OrzQuin N3v, V2v, Yv; SienLek 24; RejAp 174v, 176; GórnDworz D3, Hh8; GrzepGeom B3v; RejPos 8, 12v [2 r.], 35v; RejPosWiecz2 94; iżby wiedźiał/ nowali to rzecz ieſt w kośćiele Chrześćiáńſkim: Tedyć powiádam/ iż przed Dźiewiąćią ſet lat/ Grzegórz święty Papiéż [...] odpuſty w kośćieléch rozdawał BiałKat 173v; RejZwierc 172 [2 r.]; BudBib Eccle 1/10; BiałKaz E4v; CzechRozm 38, 236; ModrzBaz 29, 39, 83, 92v, 106v, 137; SkarJedn 182, 184, 192; SkarŻyw 30, 319, 538; StryjKron 390; CzechEp 232 [4 r.], 233, 417; NiemObr 42; ReszPrz 95, 109; powiedam/ iż nowe to ſą rżeczy w Polſcze piſáne práwo. Bo dopiero ſię od Kaźimierżá Wielkiego/ ábo troſkę prżedtym/ y to tylko w prżywileiách opiſáne poczęło GórnRozm E, C2, K3v; Vltrafacultatem zlecenia Wyslickiego nowe rzeczy do Proceſsu Confederatyi nienalezące wniesli ActReg 18, 18; OrzJan 125 [2 r.]; WujNT Act 17/20, 2.Cor 5/16, Apoc 21/5; JanNKar A3v, A4; PowodPr 44; SkarKaz 417a; KlonWor 33.

»nowy sąd« [szyk 4:4] (8): RejZwierc 175v; wydáliſmy Tribunał/ to ieſt porządek ſądów nowych głównych SarnStat 863, 127, 549, 615, 735, 858, 1310.

»słowo, słowko nowe« [szyk 14:12] [21:5]: KromRozm III 12; DiarDop 116; Fabricare verba, Słowá kowáć/ to yest/ nowe wynáydowáć. Mącz 113a, 371c; ktorą nie bez przycżyny Theologowie poſlednieyſzy zową Circuminceſio, ſłowem nowym y trefnym/ ále k tym rzecżam bárzo ſłużącym. SarnUzn F2v, G4; Y to mi ſie też nie zle podoba/ kiedy ſtworzy ſobie nowe ſłowo: ále ná Polſkim gruncie/ ábo ze dwu Polſkich iedno vcżyni. GórnDworz F6, Ii6v; WujJud 90v; wymyślił nowe ſłowo Deaſter to ieſt Bożyſzcże/ álbo báłwan. BudBib C, B4, C; Szátáńska ſztuká, z nowymi słowkámi rzecż nową wprowádźiłá. CzechEp 232 marg, 77, 232 [3 r.], 233 marg; NiemObr 127, 129, 132, 137; WujNT 8 marg, 735 [2 r.]; GosłCast 5.

»nowy sposob« [w tym: nowym sposobem (3)]; nove Mącz [szyk 9:2] (11): MurzHist M3v; MurzNT 108v; BibRadz I 1d marg; BielKron 103v; Mącz 251d; KuczbKat 135; Nowyć to ſpoſob grzechow odpuſzcżánia ná kazániu/ ktorego Kośćioł niezna/ á wy im proſty lud záwodźićie. WujJud 88v; CzechRozm 163v; NiemObr 118; WysKaz 14; Kiedy wyſtępek nowy/ ſpoſobem też nowym Karzą ex aequitate, y z rozſądkiem zdrowym. KlonWor 65.

bibl. »nowe [= odmienione przez łaskę bożą] (jest) stworzenie« = nova creatura PolAnt, Vulg [szyk 23:3] (26): WróbŻołt ii2; Przes chrzeſt ſtawamy ſię nowym ſtworzenim SeklWyzn d4; BibRadz 2.Cor 5/17; RejPos Wiecz2 93v, 94 [4 r.]; GrzegŚm 33, 53, 54, 56, 63; BudNT Gal 6/17; Nie mowi tu Pan/ o powſzechnym ſtworzeniu/ ktore nam ieſt ſpołecżne z inſzymi ludzmi: ále o odrodzeniu: dla ktorego też bywamy nowym ſtworzenim názwáni CzechRozm 38v, 38 [3 r.], 76v; CzechEp 413; ArtKanc I11; Abowiem w Chriſtuśie Ieſuśie nic nie waży áni obrzezánie/ áni nieobrzezká: ále nowe ſtworzenie. WujNT Gal 6/15, 2.Cor 5/16, s. 666 [3 r.].

»nowa summa« [szyk 4:2] (6): ZapKościer 1582/32v; Była tez rozmowy (!) miedzy P. Marszałkiem a XPodkanclerzym inSenatu non satis amica ktorasię wsczeła oPana Piotra Myszkowskiego zemu od Chęcin oderwał Podkanclerzy Folwark ktorybył wnowey summie ActReg 61; SarnStat 7, 99 [2 r.], 441.

»nowa światłość« = nova lux Vulg (15): [Matka Boska] nie tylko oſwiecila nową ſwiatloſcią niebo/ ale téż ſwą ſwiatloſcią/ ſlońce/ mieſiątz/ zatzmila. OpecŻyw 182; PatKaz II 51; KromRozm I E2v [2 r.]; LubPs Z2; Ale żydom/ zdáło ſie iákoby im nowa ſwiátłość weſſlá/ radość/ cżeść y tańce Leop Esth 8/16; RejPos 15, 15v [2 r.], 19v, 20; WujJud 2v; Pan oczy záſzłé ćięmnośćią Obdarza nową świátłośćią KochPs 212; LatHar 592; SkarKaz 45b.

»nowa ustawa« = nova constitutio JanStat [szyk 12:11] (23): MurzNT 108v; i jeśliżeby też jakie nowe rzeczy a złe się wszczynały, aby się też jakiemi nowemi ustawami tak zahamowały DiarDop 106; GroicPorz g; OrzRozm A3; BielKron 88v, 109, 205v; RejPos 8, 29v; RejZwierc 259, 260v; Niektore rzecży k woli niektorym więcey/ niżli wedle słuſznośći ſtánowiono: ſtáre vſtáwy zárzucano/ nowe wymyślano [vetera abrogabantur nova excogitabantur]. ModrzBaz 97; VStaw nowych nie będźiemy czynić/ iedno zá zwoleniém Rad y Poſłów Ziemſkich wedle Státutu Alexándra Królá. SarnStat 50, 49, 50 [3 r.], 66, 67, 122 (11).

»nowy w uszu [czyich]« = niesłychany dla kogo (1): á kiedybym rozumiał/ być to rzecż nową w vſzu W.M. przywiodł bym wiele ludzi ná przykład GórnDworz D3.

»nowa wiara (a. wiarka) (była)« = nova religio Mącz [szyk 24:15] (39): KromRozm I A3; rozmowá twoyá około tey nowey wyáry/ álbo náuki Luterſkyey KromRozm II a3; poki ty nowe wyáry álbo nyewyáry były nyepowſtáły KromRozm III K6v; KrowObr kt, D; OrzRozm A3; abyśćie do tego cżáſu byli w iednośći kośćiołá/ á nowych wiar ſobie nie vſtháwiáli niżli Koncylium będzie. BielKron 208v; wezwał k ſobie duchownych ludzi proſząc ich áby go náucżyli wiáry Krześćiáńſkiey/ ktora ná ten cżás byłá nowa. BielKron 299v, 140v [3 r.], 192, 204v, 207, 208v [2 r.]. 210; Mącz 44b; OrzQuin C4v, I4; SarnUzn A4v; GórnDworz N5; RejPos 29v; BielSat Hv; WujJud A8v, 2v, 10v, Nn5v; WujJudConf 2v; CzechRozm 67v; CzechEp 56 marg, 360 [2 r.]; LatHar 513; WysKaz 38; PowodPr 46 marg; SkarKaz 44a, 418a marg; SkarKazSej 681b marg.

»nowa wieczerza« (3): niż począł [Pan] ſpráwę rozdawánia nowéy wieczerzéy ſwoiéy. BiałKat 296, 296 [2 r.].

»nowy wymysł« = novitium inventum Mącz [szyk 13:3] (16): RejKup o4v; KromRozm III N2; Mącz 251d; RejAp 109v; nie cżekay żadnych nowin/ áni żadnych nowych wymyſłow/ ábo nowego zyáwienia RejPos 165, 9, 14, 37, 85v, 302 marg; RejZwierc 260 [2 r.]; WujJudConf 253; Vkázował bym im też potym y to/ iż Tálmud ich ieſt nowy wymyſł: y nie nadawnieyſze ſpiſánie CzechRozm 69v, Av3; CzechEp 219.

»nowy zwyczaj« = nova consuetudo JanStat (4): iż [muzyka] ma thę moc odmienić nas/ w czo lepſzego/ á dáć nowy zwycżay/ ktory ſie ku cnocie gárnie GórnDworz H2; SarnStat 929, 1069, 1109.

»nowy żywot« [szyk 22:7] (29): KrowObr 172v; RejPos Wiecz2, 93v marg; RejPosWiecz3 97v, 98v [3 r.], 99v; KuczbKat 70, 110; WujJud 98v; WujJudConf 28; RejPosWstaw [213]v, [1102], [1102]v, [1103]v; CzechRozm 90, 108v, 258v; A iáko [Chrystus] powſtał od vmárłych/ ták y my od grzechow powſtáć/ a w nowym żywoćie chodzić mamy. KarnNap B2v, Bv, Dv; SkarŻyw 76; ArtKanc H15v, N3; WujNT 47, 236, 541, 564 marg; SkarKaz 349b marg.

Zestawienia: »nowe lato, latko« = dzień pierwszego stycznia rozpoczynający rok kalendarzowy i obchodzony jako świąteczny, Nowy Rok; Calendae Ianuarii Murm, BartBydg; novus annus Mymer1 (73:2): Murm 11; Mymer1 8v; BartBydg 78, 151; dan w wynnyczi wſobothe przed nowim lathem Anno domi⟨ni⟩ M°D°XLij° LibLeg 11/109; dziękuię z tych Ludyciy na to Nowe miłe latko LudWieś A2; Nazaiutrz nowego lata od rana był mroz y iaſno do poł dnia LudWieś B2v, ktv, B2 [2 r.], B2v [2 r.], B3; LibMal 1553/175; Diar 51; Goski A4v; Strena, Kolędá/ dar á vpominek nowego látá. Mącz 420c, 12d; OrzQuin kt, A3v; Miey to zá vpominek á zá Nowe Láto. RejAp Ff5v; Ewányelia Niedziele ktora bywa przed ſwiętem Nowego Látá. RejPos 27v; Ewányelia Niedziele pirwſzey po Nowym Lecie. RejPos 37v, 28 żp, 31v żp 38 żp, 41, 42 żp (19); RejPosWstaw [413] żp; SkarŻyw 1 [2 r.]; Intromiſsia ma ſię ſtać przes woźnego powiatu tamthego od początku Roku Bożego, gdy pisać będą 1581. Tho iest na nowe Liatho ZapKościer 1580/13v, 1580/13v; StryjKron 315; IA wam wierzyć nie mogę/ choćia ták mówićie/ Dźiś nowé láto/ kiedy kożuchy nośićie. PudłFr 35, 35; Calep 82a, 1010a; GrabowSet Kv; KochFrag 29; LatHar [++] 343, Aaa3v; WujNT 198 marg, 658 marg, 745 marg, Vvvvv2v; ieſli vmrze [ksiądz mający beneficjum] w piérwſzé trzy kśiężyce Roku/ począwſzy od Nowégo látá [incipiendo a Circumcisione Domini JanStat 206]/ niech ma czwartą część wſzyſtkich dochodów SarnStat 191, 363, 565, 729, 741 [2 r.], 747 [2 r.] (12); WitosłLut A5v; VotSzl Ev; KlonWor 79, 80.

»nowe przymierze« = Novum Testamentum PolAnt [w tym: stare i nowe przymierze (7)] [szyk 120:10] (130): KromRozm II cv, k4v; A przetoż dla thego ieſt Nowego przymierza Pośrzednikiem/ áby przez ſmierć/ ná odkupienie onych wyſtępkow [...] ći ktorzy wezwáni ſą wźięli obiethnicę wiecżnego dźiedźictwá. BibRadz Hebr 9/15, k. *5v, Hebr 8/13; RejPos 32v, 274 marg; GrzegŚm 66; Naydzieſz też tu (á zwłáſzcżá w Nowego przymierza kſięgach/ y w Moiżeſzu, niemało omyłek) BudBib C4; BudNT przedm b3v [2 r.], c3v, Ff6 [2 r.], Ii3v; Poniewaſz wiele pod Moyżeſzem było grzechow/ ktore pod nowym przymierzem nie ſą grzechámi CzechRozm 95v, A5v, A6v, 3v, 4, 4v (67); CzechEp 17, 31, 32 [2 r.], 33, 34, (41); Obacżyłby bowiem ze wſzytkiego piſmá Nowego teſtámentu: iáko dáleko inákſzym ſpoſobem/ obchodźi ſię pan Bog wſzechmogący/ z dziatecżkámi ſwymi/ pod nowym przymierzem NiemObr 83, 23, 73, 83; PowodPr 16.

~ Tytuł (2): To ieſt/ kśięgi ſtárego y nowego przymierza/ znowu z ięzyká Ebreyſkiego Greckiego y Laćińſkiego/ná Polſki przełożone. BudBib kt; że tę pracę ſwoię/ to ieſt nowy Nowego Przymierza przekład/ pod iáſnym imieniem W.Mći mego miłośćiwego Páná wydáć vmyśliłem. BudNT przedm a2v. ~

»Nowy Testament« = Novum Testamentum Vulg, PolAnt [w tym: w przeciwstawieniu do Stary Testament (31), w szeregu Stary i Nowy Testament (41)] [szyk 379:60] (439): SeklWyzn E, c2; SeklKat C2v; MurzNT A4, 8v [3 r.]; MurzNTSekl A2; W Teſtámenćie thákże w nowym Syn tego potwierdźił MrowPieś A4v; ZAcne proroctwo tu ieſt w Pſalmie tym o Koſciele nowego Teſtámentu LubPs T2v, M3 marg, M4, Q3 marg, Xv, X4; GroicPorz av; Vkaſz że ty tedy przykazánie/ y ſthárego y nowego Teſtámentu/ iż Bog tzynić/ poſwięcáć/ y ſtáwiáć/ obrázy w kośćielech krześćijáńſkich roſkazał? KrowObr 109v, A4, 47v [2 r.], 112, 144, 188, 190 [2 r.]; Leop Matth 26/28, Mar 14/24; tákże y Teſtament nowy Ewánielią Páná Kryſtuſowę/ na Polſką mowę dawſzy przełożyć BibRadz *2, *4v, *6v, Hebr 12/24; vpomina ie theż/ áby nowego Teſtámentu Niemieckym ięzykiem nie dáli Drukowáć BielKron 199v; GrzegRóżn E3, K; Mącz 77b; Oſtátnie obiáwienie ná ten cżás z oſtátnich kſiąg Nowego Teſtámentu/ ktore zową Apocalypſis/ to ieſt obiáwienie/ weźmiemy SarnUzn G4, D5, [G2]v, G3 [2 r.]; RejPos 31, 32, 88 [3 r.], 89 [2 r.], 102v [2 r.], 235 [2 r.]; RejPosWiecz3 96v [5 r.], 99; Stał ſye ſam ſłodkim pokármem pſzenicznym/ y ofiárą piérwſzą Nowégo ſwégo Teſtámentu BiałKat 346, 351, 353v [2 r.]; GrzegŚm 63, 66; WujJud 4, 78v, 149; A My w Nowym Teſtámenćie mamy ná to mieśce Krzeſt y Teſtáment oſtátniey Wieczerzey Páńſkiey. WujJudConf 159, 79, 147, 148v, 150v; RejPosRozpr B3, e2v [2 r.]; BudBib Bv [2 r.], B3v, C; Napierwey to pokażemy/ ze w Nowem teſtámenćie (ták te kśięgi dla zwycżaiu przyiętego zwáć muſzę) ieſt wiele nie iedno omyłek/ ále co gorſzego y fałſzu. BudNT przedm bv; Ale ktoby ſię chćiał niezgody kśiąg Greckich nápátrzyć/ niech cżyta Nowy teſtáment Grecki/ ktory Iohannes Criſpinus vydał. BudNT przedm b3v, przedm a5v [2 r.], a6 [3 r.], b [4 r.], bv[2 r.] (32); Bárzo ſie ná tym nieboracżkowie żydowie mylićie/ [...] Lecż to wiem/ iż wam do tego głupſtwá to dopomaga/ żeśćie piſmá náſzego nowego teſtámentu nieświádomi: ktorym ſie brzydzićie y cżytáć go niechcećie. CzechRozm 70, Av [2 r.], A5v, 5, 5v, 7v (103); SkarJedn 347, [d10]; SkarŻyw 2, 3, 47, 48, 142, 463, 560; A kto ták ślepy/ coby tego z piſmá ś. nowego teſtámentu nie widźiał? CzechEp 18; Ale pewnieyſze świádectwo ſłowá Bożego/ iákom ia náznácżył w nowym Teſtámenćie Polſkim Dźieie 8. CzechEp 156, 33, 45, 48, 69, 75 [2 r.] (53); CzechEpPOrz **4; gdyż wſzytko piſmo Nowego teſtámentu/ tym ſię nawięcey báwi/ opiſuiąc kroleſtwo Boże NiemObr 78; Przykład Moyżeſzow/ nieſłuſznie X. Arcyb. do cżáſow Nowego teſtámentu przyćiągą [!] NiemObr 83, 73 [2 r.], 78, 83; iż onych pierwſzych cżáſow kośćioł/ y nowy TEſtáment żadnego zgołá ſlubu nie znał ReszPrz 35, 19, 41; WerKaz 293; ArtKanc N12; LatHar +2v, 691, 706, 717; Nowe teſtámenty Polſkie. ‒ Seklucyanow. Brzeſki. Budnego. Czechowicow. Murzynowſkiego. Krákowſki. WujNT przedm 2 marg; ktory też vczynił nas godnymi ſługámi nowego Teſtámentu/ nie literą ále Duchem WujNT 2.Cor 3/6; Przez ſtárſze tu iáko y ná innych mieyſcách nowego teſtámentu/ rozumie Páſterze/ Biſkupy y kápłany. WujNT 807; Pan Chriſtus przez zaſługę męki ſwey odiął moc ſzátánowi ná tyśiąc lat: to ieſt przez wſzytek czás nowego teſtámentu/ áż do przyśćia Antychriſtowego: WujNT 885, przedm 1 [2 r.], 2 [5 r.], 3 [2 r.], 4 [7 r.], 5 [2 r.] (136); WysKaz 33, 36; SkarKaz 119a, 155a, 158b, 159b, 348a (8); SkarKazSej 690b.

~ Tytuł (3): TESTAMENTV NOVVEGO CZESC PIERVVSZA Czterzei Euangeliſtowie ſwieći MATTHEVSZ, MAREK, LVKASZ, I IAN Z Greckiego iezyka [!] na Polski przelozeni, i wykladem krotkiem obiasnieni MurzNT kt; BudNT kt; Nowy Teſtament Páná náſzego IESVSA CHRISTVSA. Z nowu z Láćńſkiego y z Gręckiego ná Polſkie wiernie á ſzczyrze przełożony WujNT kt. ~

»Nowy Zakon« = Novum Testamentum JanStat [w tym: w przeciwstawieniu do Stary Zakon (61), w szeregu Stary i Nowy Zakon (77)] [szyk 231:98] (329): DOkonáwſſy mily Iezus wielkienocy ſtarégo zákonu/ pocżąl nowy zákon OpecŻyw 93, 126, 185; PatKaz I 4v, 8; GlabGad L4v [2 r.]; WróbŻołt Q4, S8, T8 [2 r.], V v [2 r.], V6 (13); RejPs 123v, 131 marg; RejRozpr B2v; SeklWyzn f4v; SeklKat E [2 r.], P; RejKup o3, Ddv, dd4v; Yáko y to/ iż pozwaláyą/ áby nowy zakon álbo Ewángelia zámykáłá w ſobye przykazánya Boże. KromRozm I H2v, L4, O3; MurzNT 58v [4 r.]; Abowyem y dźiś trudne á nye podobne práwe wyrozumyenye ſtárego zakonu okrom nowego/ álbo Kryſtuſowego. KromRozm II n2v; Ale nowy zakon Kryſtuſow nye ná piſmye/ ále vſtnye/ á po częſci też ćichą ſpráwą/ yákoś ſlyſſał/ yeſt nam podan KromRozm II n3v, g4 [2 r.], i3 [2 r.], i3v, 14v marg, m2v [3 r.] (21); KromRozm III G4, H4v, K6; LibMal 1554/190; Diar 51; Potym też do Prus poydzyecie/ Nowy zakon ſwoy weźmiecie/ Vkażcie Seklucianowi/ Polſkiemu káznodzyeiowi BielKom A4, A4v; Pyoſnecżki s ſtárego y znowego Zakonu LubPs gg2, gg3 żp; KrowObr 40, 130v; Liſt ſwiętego Hieronima ktory piſał do Pauliná Kápláná/ o wſzyſtkich Kxięgách Stárego y Nowego zakonu/ ná kápituły rozdzielony. Leop *B2, *B4v, Ps 86 arg, Hebr 2 arg; BibRadz *6v [2 r.], *7v [2 r.]; OrzRozm Hv; A thu ſie napirwey w nowym zakonie pocżęłá Symonia/ to ieſt ſwiętokupſtwo BielKron 142v; Cżytałá rádá ſtáry y nowy zakon przełożone ná Polſkie/ modlitwy S. Brygidy BielKron [2 r.], 46 [2 r.], 143, 159v, 165 (12); vważón ieſt Kápłan Nowégo Zakónu: ták/ iż ktokolwiek iemu poſłuſzen nie ieſt/ tákowy kożdy wtórégo/ to ieſt/ Nowégo Zakónu/ práwem śmierći/ ták ćieleſnéy iáko y duſznéy/ ieſt winién. OrzQuin L3, L2v, L3, Mv, N2, T2v, T3; SarnUzn E5v, E6, E7v, E8 [2 r.]; RejAp 88v, 90v; HistRzym 50v, 96 [3 r.]; A iż ſie iuż miáły ony prorocthwá dokońcżyć Ezáiaſzá Proroká ſwięthego/ iż obrzezánia złośći náſzych potrzebowáć Pan miał ná ſercach náſzych/ á nowy zakon wlać do nich RejPos 274v, 17 [2 r.], 32 [3 r.], 43, 47, 89v (27); BiałKat d2, 21v żp, 23v [2 r.], 26, 96 (15); KuczbKat 110 [2 r.], 235, 320, 405; RejZwierc 196, Aaav; Wyznawam też/ że ieſt śiedm prawdźiwie á właſnie Sákrámentow nowego Zakonu od Iezuſá Chriſtuſá Páná náſzego vſtáwionych WujJud 26, 79, 79v [3 r.], 80, 80v, 83 (20); WujJudConf 237; CzechRozm 93, 224; Y wnowym zákonie tákże bez piſaney Ewánieliey był przez cżás nie máły kośćioł Chryſtuſow. SkarJedn 11; gdzie práwo przyrodzone y w nowym zakonie piſane niezákrocży/ obowiązány kościoł Chryſtuſow nie ieſt. SkarJedn 240, 26, 30, 48 [2 r.], 317, 343; Bądzże práwym ſynem/ zakonu nowego chrześćiáninie SkarŻyw 2, kt, A4v [3 r.], A5 [5 r.], A5v [6 r.], 2 [3 r.] (44); CzechEp 115 [2 r.], 185, 267 [2 r.], 303; ReszList 146; WerGośc 259 [2 r.], 266; WerKaz 293; ArtKanc M3, S20v; GrabowSet P2; LatHar 109, 128, 132, 168 marg, 190 (10); Swięći Oycowie oni zakonu nowego/ Pełni będąc mądrośći y Duchá świętego. V ſámych Apoſtołow ták ſię náucżyli KołakSzczęśl C2, A2v; WujNT przedm 31, s. 34, 96, 183 marg, 184 (18); SarnStat 595, 609; PowodPr 21 [2 r.], 22, 24. 31, 39 (10); A Ewángelia y nowy zakon przyſzedł nie tylo z ſámą náuką co czynić á czego ſię ſtrzedz: ále też z łáſką y przyiáźnią Bożą y pomocą/ áby ſię to czynić y wypełnić mogło SkarKaz 310b, 41a, 155b, 156b [2 r.], 157a, 275a [2 r.] (30); Sam P. Bog práwá ſtáre nowym zakonem odmienił. SkarKazSej 701b, 679a [2 r.], 679b [2 r.], 681a, 690b, 697a.

~ Tytuł (2): Leop kt; BIblia ſwięta/ Tho ieſt/ Kſięgi Stárego y Nowego Zakonu/ właſnie z Zydowskiego/ Greckiego/ y Láćińskiego/ nowo ná Polski ięzyk z pilnośćią y wiernie wyłożone. BibRadz kt. ~

Szeregi: »tak dawny (a. dawniejszy) jako (i) nowy« = novus antiquus JanStat [szyk 2:1] (3): Tákże y inſzé wſzelákié ſpráwy/ którékolwiek/ ták z dawnych iáko y z nowych pozwów/ przypozwów przypadáć/ á temu Tribunału należéć będą SarnStat 869, 855, 939.

»dzisiejszy, nowy« (1): ktora [swoboda] byłá ze zdrowiem Rzecżypoſpolitey/ iáko dziſieyſze nowe ſtroie/ ſą ſwietne/ zuchwálſtwem roſpuſtnym GórnDworz L6v.

»(barzo) dziwny, (i, a) nowy« [szyk 6:5] (11): Przyſzedł nád piękne źrzodlo pod drzewem Figowym/ A ono opráwione dziwnym kſtałtem nowym. RejWiz 34, 24v; Attonitus novitate et miraculo, Zumiał ſie od nowey á dziwney rzeczy. Mącz 458b, 290d; RejPos 12v, 19v, 35, 35v, 85v: 204v; CzechRozm 163v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»nowy i gościnny« (1): Teraz przed lat kiládźieśiąt náſtąpiły herezye ná Kátholicką ś. wiárę/ ná ktorey to kroleſtwo záśiádło [...] á ich nową y gośćinną religią, znowu oſádzone to kroleſtwo zoſtáło. SkarKazSej 681b.

»inny (a. inszy) i nowy« [szyk 1:1] (2): A iż ta przyſięgá themu Pánu wáſzemu Papieżowi/ zdálá ſię być ieſztze niedoſtatetzna/ przeſto nową y inſzą przyſięgę ná was niedawno wymyſlił y vſthawił KrowObr 127v; SkarKaz 418a.

»nowy albo nagły« (1): Sam tedy hetman wſzyſtki rzeczy rozmyſliwſzy ſię gdy cżas ieſt wyprawować á ie opatrywać ma: á niema ſię w nowey albo w nagłey rzeczy ſkwapiać. KwiatKsiąż O4.

»nowy i niedopuszczony« (1): á ieſli on pierwſzy dekret bez przyzwolenia ſtolice Apoſtolſkiey nieważył/ á cżemu rzecży nowe y niedopuſzcżone w noſzą. SkarŻyw 319.

»nowy, (i, a, ani) niesłychany« = novus et (atque) inauditus Vulg, Modrz [szyk 18:1] (19): OpecŻyw 91; RejKup h5v; MurzHist K; KrowObr 86 [2 r.]; Leop Esth 16/13; A mam zá to/ że to piſánié moie W.M. ſye będźie podobáć: ponieważ ieſt rzecz nowa/ á w ięzyku náſzym przedtym nieſłychána. GrzepGeom B3v; WujJud 10; ModrzBaz 29, 92v, 121, 137; SkarJedn 192; KochPs 45 SkarŻyw 30, 493; OrzJan 21; Wnetże rádá przypada, przypada y zdrowa. Ná ćię záś nic nowégo/ nic nieſłychánégo Nád inſzé niepádło. GosłCast 34; SkarKazSej 681b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»nowy, (i) niespodziewany« (2): Wiele rzecży nowych/ wiele nieſpodźiewánych [multa nova, multa inopinata]/ ná oboię ſtronę przytrefić ſie może ModrzBaz 106v; WujNT 259.

»nowy i nieużywany« (1): Ieſt bowiem wiele rzecży/ ácż nowych/ y przed tem v nas nieużywánych [pleraque nova quidem et antea apud nos minime usurpata]: á wſzákże vcżćiwych y wielkich pożytkow pełnych. ModrzBaz 137.

»nowy i (a) niezwyczajny« = novus et inconsuetus JanStat (13): OpecŻyw 70v; LibLeg 7/69; A nye mnimay iżeby to nowa rzecz byłá y nyezwyczáyna/ zábrányáć czytánya piſmá kácerſkyego. KromRozm I N2v; KromRozm II av; KromRozm III Fv; CzechRozm 186v; CzechEp 140; NiemObr 129; ActReg 148; JanNKar A3v, A4; SarnStat 929, 1122.

»nowy a niezwykły« (1): kthore kroleſthwo proſzę was/ wam ſie kiedy opárło? [...] Przeto teraz was pytam: co to zá nowa á niezwykła boiaźń miedzy wámi BielKron 254v.

»nowy i nowo ułożony« (1): iż Rádá Królá Iego M. przerzeczonégo to powiedźiáłá: iż przerzeczona dań ieſt nowa y nowo vłożona [nova et deposita JanStat 905] SarnStat 1121.

»nowy i obcy« (2): á ſłowy tákże nowymi y obcymi/ rzecż y nową/ y obcą/ y niezbożną wprowádźili. CzechEp 232, 232. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»nowy a osobliwy« (1): piſmá nowym á oſobliwym ſwym obyczáyem rozumyeyąc y wykłádáyąc/ nowe dumy około bogá/ obrzędow/ rządu/ y ſpráwy krzeſciyáńſkyey/ káżdy według ſwey głowy/ wymyſláyą y ſtánowyą KromRozm III F2. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»rozmaity a nowy« (1): niepoſpolita náuká Lekárſka/ gdyż náturę náſzę chorobam rozmáitym/ á ſnać co raz nowym podległą/ [...] oddawa GostGospSieb +2.

»(ani, i, jako tak (i)) stary (a. staradawny), (i, ani, lub, jako (i) też, także) nowy; stary z nowym« = novus et antiquus JanStat [szyk 120:46] (165;1): ZapWar 1528 nr 2421; MurzHist B4v; KromRozm III P3; LubPs gg2; UstPraw C3v; A gdy ſie o to prácowáli/ były miedzy imi roznice/ ſtára rádá z nową/ s ktoregoby narodu miał być krol/ ieſli s Sábinow cżyli z Rzymian. BielKron 101; RejAp 145v; HistRzym 69v; RejZwierc 172; RejPosWstaw 44; CzechRozm A6v, 41, 127, 263; A miedzy wámi teſz o tych ktorzyby Grecki ięzyk y ſtáry y ten nowy ich vmieli/ áni ſłycháć. SkarJedn 362; SkarŻyw 312, 538; ZapKościer 1582/32v; LatHar 98; WujNT 543 marg, 815, 818, Yyyyy2; SarnStat 42, 67, 106, 297, 351 (16); SkarKaz 382a. Cf Zestawienia: »Nowe Przymierze«, »Nowy Testament«, »Nowy Zakon«.

»nowy a świetny« (1): Grekowie máło przed tym obrázy wſzytki y malowánia popaliwſzy/ z wielką ie záſię po śiodmym Zborze chęćią/ iako gdy ſie co zgubionego náyduie/ wracáli/ y nowe á świetne ſtáwili/ ná farbyſię y miſterne málárze przeſadzáiąc. SkarJedn 227.

»nowy, (a, i) świeży« (3): Non dubito cupere te legere hunc adhuc musteum librum, Mam za to żeby podobno rad czitał ty nowe á dopiero świeżo vczinione xięgi. Mącz 238d, 348b; CzechEp 73.

»teraźniejszy, nowy« (1): Wyiąwſzy w inſzéy Polſczyznie ná kſztałt liter łáćińſkich, iáko ieſt tá literá teráznieyſza nowa odemnie wyſtáwiona JanNKar Gv.

»trudny a nowy« (1): A ták iż ie Pan więcey do tego wiodł/ áby ſie dáli ná łáſkę iemu [...] á nie dufáli onym zakonnym ſpráwam ſwoim á ofiáram ſwoim: tedy ſie im to bárzo rzecż trudna á nowa zdáłá. RejPos 8. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nowy a wymyślny« [szyk 1:1] (2): RejPos 71; Abowiem gdy ty práwá ſtáwili przodkowie náſzy/ oni ſwięći ludzie/ nie tákie ſnadź cżáſy/ nie tácy ludzie/ y nie tákie zbytki y ſwowoleńſtwá były/ y nie ták były záwikłáne wymyſlnemi á nowemi Konſtitucyámi/ s ktorych ſie nikt ſłuſznie wyplątáć nie może. RejZwierc 189v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»zmyślony, nowy« (1): Toćmy doſyć vcżynienim zowiemy: ále wam ſłowá w Kośćiele zwycżáyne nie ſmákuią/ wolićie ſwoie zmyślone nowe. WujJud 90v.

W przen (113): OpecŻyw 113v; WróbŻołt 67/26, ii2; MurzNT 108v; KromRozm II t; LubPs N4 marg; KrowObr 87v; Leop Apoc 22 arg; OrzRozm Gv [2 r.], G2 [2 r.]; BielKron 138v, 198; OrzQuin V v; A tákże obácż iáko to rzecż ieſt niebeſpiecżna ná nowym ſie korzeniu ſtánowić/ á ſtáry fundáment pſowáć SarnUzn F7v; coż to zá nowe Ieruzalem? Nicći inſzego nie ieft iedno tá nowa oſiádłość niebieſka/ kthorą iuż ſobie Pan zbuduie á wiecżnie oſádzi z wiernych ſwoich RejAp 175v, 55, 176 [2 r.], 185v; RejPos 2v [2 r.], 6, 151, 170, 170v, 221, 339v; RejPosWiecz3 98v; BiałKat 93v; RejZwierc 177v [2 r.], 259v; WujJud A7v; BiałKaz D4; CzechRozm A6, 37v, 68v, 259v; SkarJedn 179, 391; KochPs 158; Poznaſz iż heretickie cháłupki/ z nowey gliny z nowych prożnych á fałſzywych ięzykow zbudowáne ſą SkarŻyw A4, 3 [2 r.], 130, 560; CzechEp 73; NiemObr 47; ArtKanc G13v, I4, K8, P4v; Więc w nowym ieſteś grobie martwym położony/ By/ w nowey łáſce/ nowy świát/ był vtwierdzony. GrabowSet P4v; LatHar 188 marg, 231, 235; WujNT 671, Hebr 10/20; O ſzczęśliwy co záwżdy nową [suknię] chce mieć. y pewnie mieć ią może: by ią pokutą y ſpowiedźią ś. odnawiał. SkarKaz 638b, )(3v [2 r.] 42a, 158b, 550a, 638b; SkarKazSej 679b, 681b.
Wyrażenia: »nowe (miasto) Jeruzalem (a. Hijeruzalem), nowy Hijerozolim« = nova (H)ierusalem PolAnt, Vulg [szyk 17:6] (22:1): KromRozm III E6; Leop AAA2; RejAp 40v, 41 [2 r.], 174v, 175v [4 r.], Ee2v, Ff3v; Kto zwyćięży/ vcżynię go ſłupem wkośćiele Bogá mego/ á precż nigdy niewynidzie. Y nápiſzę na nim imię Boga mego/ y imię miáſtá Bogá mego/ nowego Ieruzalemá BudNT Apoc 3/12; NiemObr 112; Niebo y ziemię odnowiwſzy/ Nowe miáſto Ieruzálem zá oblubienicę Báránkowi od Bogá zgotowáne vkázuią. WujNT Apoc 21 arg, s.393, Apoc 3/12, 21/2, k. Zzzzz; SkarKaz 520b; Słowá ſą Prorockie: Do ćiebie nowy Hierozolimie/ to ieſt kośćiele Chryſtuſow/ przywiodę ſyny twoie z dáleká SkarKazSej 681a, 681a [2 r.].

»nowa łacina« = nowa interpretacja, nauka (1): To też nowa łáćiná/ áby pan Chriſtus z żywotá máćierzyńſkiego głos wypuśćić miał NiemObr 144.

»nowe niebo (a. niebiosa)« = caelum novum Vulg, PolAnt [szyk 5:5] (10): Abowiem oto iá ſtwarzam nowe Niebá/ y nową źiemię. á nie będą w pamięći one pierwſſe / áni prziydą ná myſl. Leop Is 65/17; BibRadz Is 65/17; BielKron 467v; RejAp 174, 174v; RejPos 6; CzechRozm 38; Y Widźiałem niebo nowe/ y źiemię nową. Abowiem pierwſze niebo/ y pierwſza źiemiá przeminęłá/ á morzá iuż więcey nie máſz. WujNT Apoc 21/1, 2.Petr 3/13, k. Aaaaaa2.

»ziemia nowa« = terra nova Vulg, PolAnt [szyk 6:4] (10): Leop Is 65/17; BibRadz Is 65/17; BielKron 467v [2 r.]; RejAp 174, 174v; CzechRozm 38; Lecz nowych niebios y nowey źiemie wedle obietnic iego oczekiwamy/ w ktorych ſpráwiedliwość mieſzka. WujNT 2.Petr 3/13, Apoc 21/1, k. Aaaaaa2.

a. W funkcji rzeczownika (16):
»nowa« (3): Nowaby to byłá ták wyele dáć/ nye dam wyęcey GliczKsiąż M3.
Fraza: »to nowa [u kogo]« (2): Zaſz to nowa v Páná Kryſtuſá cżeść ſwoię y vrzędy ſwoie ná ludźie wkłádáć? WujJud 148; GórnRozm M2v.
»nowe« (13): Diar 61; Multa in communi usu rerum novavit Wiele nowego wniósł/ Wiele przemienił. Mącz 251d, 285a; WujJud 5 [2 r.]; CzechEp 347; Co zginęło/ przez rádę trudno ſpráwić nowé. GosłCast 29.
Przysłowie: Nowſze wſzytko lepſze. BierEz O4v.
Wyrażenia przyimkowe (5): »z nowego« (3): Ieſzcżeć nie tho miſtrz czo robi z nowego/ Więtſzy co dobre vcżyni ze złego. RejZwierc 214; O Seim ex vtraque parte są consideratie [...] terazli czyli znowego mabydź. ActReg 98, 10.

»na nowe« (2): Prze Biſkupié: powſtawaymy/ Albo ráczéy nie śiadaymy. Tá prze zdrowie Márſzałkowé/ Owa gośćiu wſtań ná nowé. KochPij C4; KochFrag 45.

2. Żyjący współcześnie lub w niezbyt odległych czasach; taki, który niedawno pojawił się lub rozpoczął swoją działalność; novus Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, JanStat (312): BierEz B3v, B4, O4v; Miłoſćiwy panie tento nowy dworzanin tak mnimam iżći ieſt godny łaſki ForCnR B4, B4v; KlerPow 10; LibLeg 11/163, 180v, 181; RejKup x3v; KromRozm I G2v, [L3]v, L4v, Ov; MurzNT 38v; wyele bogoboynych á proſtych ludźi [...] ácz nye ſą ku onym nowym miſtrzom y náukam ich ſkłonni/ yednák [...] czytáyąc dowody z piſmá S. w błąd/ álbo przynamnyey w nyeyáką wątpliwość/ ſye vwodzą KromRozm II a2, g4, q4; KromRozm III C3v, G7, Kv; Záſię w Angliey drudzy Mniſzy nowi náſtáli/ ktorzy ſie Rycerzmi ſwiętego Ierzego názwáli KrowObr 136v, B, Bv, 100, 136, 236; Páni potym ná pokoy kiedy iuż idź chciáłá/ Po drugie rękę ſłudze nowemu podáłá RejWiz 27; Leop Sap 11/19; RejZwierz 25v; OrzRozm I2v marg, I3 [2 r.]; Smieią ſie nowi Kronikarze ſtych ktorzy piſali Wándálity być rzecżone od Wiſły BielKron 336v, 41, 92v, 197v, 198, 198v (22); Mącz 245c, 251d; SarnUzn D2; RejAp 25v, 177; GórnDworz O5v, Cc6v, Hh8, Mm; RejPos 12v, 24, 160, 170v [2 r.], 278; RejZwierc 189v, 196; WujJud 237v; Miał [...] co cżynić około vſpokoięnia Pąńſtw ſwoich/ ſtáráiący śię/ á náwięcey gdy przybywáło nowych nieprzyiaćioł. BiałKaz H4v; BudNT Ff8v; Naprzod iáko vcżniowie nowi do Miſtrzá nowego niebieſkiego przyſtáią CzechRozm 259v, A7, 26v, 44v, 100v, 101 (12); ModrzBaz 36v, 44v, 105v; SkarJedn 247; KochPs 26, 200; SkarŻyw 129, 161, 171, 211, 320 [2 r.] (9); StryjKron 11, 140, 340, 722, 727 [2 r.], 777; CzechEp 111, 128, 129, 164, 169 (8); NiemObr 15, 30, 37 [2 r.], 40, 48 (9); ReszPrz 43; ReszList 178; WerGośc 246; BielSjem 29v; GórnRozm I; KochWr 22; ActReg 137; GrochKal 12; Czym ia Wikáriiégo mam nędznik wychowáć? Czym Kántorá nowego będę contentowáć! Y muśić dla téy woyny kośćiół ſtać puſtkámi WyprPl Cv; WujNT 26, 31, 444, Act 25 arg, s. 563, 652, 859; komuż tu więcey wierzyć będźieſz chćiał cżłowiecże/ ták wiele świádkom prawdziwym/ y owſzem ſamemu źrzodłu wſzelákiey prawdy Zbáwićielowi náſzemu/ cżyli tym nowym miſtrzom fałſzu. WysKaz 19, 18; SKázuiemy/ áby nowi Woyſcy/ [...] nie dłużéy trwáli/ iedno do śmierći dźiśieyſzych dźierżáwiec SarnStat 234, 555, 563, 930, 1000, 1166 (9); PowodPr 34; SkarKaz 43a [2 r.], 156a, 240a, 350a, 417b (9); CiekPotr 46, 47; GosłCast 14; SkarKazSej 682b; KlonFlis Ev.

W przeciwstawieniach: »nowy (a. nowszy) ... stary (11), dawny (3), przeszły« (15): BierEz O4v; BibRadz Eccli 9/12; BielKron 150, 467v; RejAp 108v; y rozmawiáiąc to o ſmierći/ á pánowániu przeſzłego Papieżá/ to o tym nowym/ czoby zá páſterz być miał/ ták powiedział. GórnDworz O5; BielSpr 16; BudBib Eccli 9/12; Ci [bogowie] ktorzy ſą od ludzi zmyſleni y vcżynieni nád wolą y roſkázánie Boże/ ſą rozmáići. Iedni/ dawni Pogáńſcy: Drudzy nowi Pápieſcy CzechRozm 6; SkarŻyw 130; Iáko po ſtárym páſterzu liſzy ſię więc rádo Ośieroćiáłe/ nowemu nieprzywykłe ſtádo. KlonŻal B3; WerKaz 275 [2 r.]; BielSen 7; OrzJan 129.

W porównaniach (2): Abowiem nowy przyiaćiel [amicus novus] ieſt iáko nowe wino/ á to ktore ſię podſtárzeie/ potym ie będźieſz pił z roſkoſzą. BibRadz Eccli 9/13; BudBib Eccli 9/13.

W charakterystycznych połączeniach: nowy(-a, -i) apostoł (4), biskup (2), cesarz (5), człowiek (4), doktor (8), dworzanin, dziedzic, gospodarz, gość, (arcy)heretyk (3), historykowie, kacerz (3), kantor, kapłan (kapłance) (2), kardynał (2), katechista, koń (2), kronikarz (2), kupiec, lud (3), ludzie (4), małżonek (małżonkowie) (2), małżonka (4), mąż, męczennik, mistrz (12), mnich (4), (na)uczyciel (5), nieprzyjaciel, oblubienica (3), oblubieniec (3), obywatel, ojcowie, orator, pan (5), papieski pochlebnik, papież (3), papista, pasterz, pisarz (2), poganożydowin (2), poseł, potwarca, przełożony, przyjaciel (6), rabin, rycerz, senior (2), sędzia (2), siestra, sługa (3), starosta, student, sułtan, sześciniedziałka, szlachcic, szwagier (2), święci (święte) (4), teolog (3), towarzysz, uczeń (6), urzędnik (3), wdowa, wodz, wojewoda (3), wykładacz pisma świętego, wykrętacze (wykrętarze) (5), zbawiciel, zwodziciel, żona.

Wyrażenia: »nowy człowiek« = taki, który niedawno wszedł do wyższej klasy; homo novus Modrz [szyk 1:1] (2): [Cicero] nowem Człowiekiem/ to ieſt chudego Ziemiániná ſynem będąc/ przez dźielność ſwą ktemu był przyſzedł/ że Rzym on wielki zginął/ á Cicero Rzymſki zoſtał OrzRozm Q2; ModrzBaz 45.

»nowa familija« (1): Pius 4 Medychin [...] nie z tey fámiliey ktorą theż zową Medyces/ z domu Florentyſkich/ ále ieſt z nowey fámiliey z Medyolanu z proſthego narodu/ z oycá álbo ieſzcże z dziádá lekárzá BielKron 239.

»nowi Grecy« = wyznawcy wiary katolickiej wschodniego obrządku z okresu przed schizmą [szyk 3:1] (4): KromRozm III O6v; O pochodzeniu Ducha S. y od Syná ták iáko od Oyca/ nápiſał iedne kśięgi [św. Anzelm] przećiw nowym Grekom: ktore teſz y ná ziáchániu w Barze [...] mocnie przeparł/ y vpor ich bezrozumny vkázał SkarŻyw 337; SkarKaz 206b, 635b.

»nowy kaznodzieja« [szyk 5:1] (6): KromRozm I P; KromRozm II a3v; niechać ći nowi káznodzieie piſzą y każą/ co chcą/ y dokąd chcą KrowObr 236, 236; BielKron 223; PowodPr 10.

»nowy (a. nowszy) krol« [szyk 11:7] (18): BielKron 241, 258v, 330v, 331, 345, 420; RejPos 25v; StryjWjaz B2; StryjKron 452; ArtKanc C13; Ale wy nic inego w vśćiech nie maćie/ iedno Wolność/ Wolność/ y chcećie żeby iey wam káżdy Krol nowy prżyczyniał GórnRozm I4; KmitaPsal A5; á iakoſz przipiſowac to mami inſzem nowſzem Krolom pozeſciu potumſtwa iego PaprUp C2, Bv, C4v; GrochKal 25; SarnStat 1012, 1021.

»nowy krześcijanin« = człowiek, który niedawno przyjął chrześcijaństwo [szyk 11:2] (13): WróbŻołt Z6; BielKron 299v, 356v; á támże w then cżás y onych nowych Krześćian/ onych ieſzcże nie práwie do zupełnośći wiáry wyćwicżonych bárzo wiele było. RejAp 82; WujJud 144; SkarJedn 219, 397; SkarŻyw 355, 519 marg, 543; Káthechumenom/ to ieſt nowym Chrześćijánom/ ktorzy ácz iuż w Chriſtuſá wierzą/ ále ieſzcze nie ſą okrzczeni/ nie zwierza ſię Pan Ieſus WujNT 310, 487; SarnStat 987 marg.

»nowy mieszczanin« (2): Przyſyęgá Nowego Mieſzczániná gdy przyymuie Mieyſkie Práwo. GroicPorz gv, nn2.

»nowy prorok« [szyk 7:1] (8): powſtał Nowy Prorok we Fryzyey/ imieniem Georgius Dawid/ ktory ſie cżynił wnukiem Bożym. BielKron 192v, 214v [2 r.], L1112; OrzQuin Z4v; BielRozm 1, 2; KochWr 38.

»nowy Żydowin« = nowonawrócony na judaizm (2): Biádá wam Doktorowie y Pháryzeuſzowie obłudni: iż obchodźićie morze y źiemię/ ábyśćie vczynili iednego nowego Zydowiná [ut faciatis unum proselytum]: á gdy ſię ſtánie/ czynićie go ſynem potępienia dwá kroć więcey niż wy ſámi ieſteście. WujNT Matth 23/15, s. 98.

Zestawienia: »nowy ewanjelik (a. awenjelik)« = zwolennik reformacji; luteranin, kalwin [szyk 10:3] (13): OrzList kt; BiałKat 93v, 381v; WujJud 216v, Mm; Odmienić wiárę wziętą od pierwſzych Apoſtołow/ ná namowę niewiem iákich Ewángelikow nowych/ ieſt według Apoſtołá głupſtwo/ ſzaleństwo WujNT 658, 650 marg, 652 marg [2 r.], Yyyyy3; PowodPr 21, 22, 37.

»nowy ewanjelista« = ewangelik [szyk 3:1] (4): Tákżeć wyele rzeczy w vſtáwách y zwyczáyoch koſćyelnych ći nowi Ewángeliſći zá ábuſus máyą KromRozm I D, Cv; KromRozm III G6; WujJud 262.

»nowy katolik« = ironiczne określenie ówczesnyeh katolików, występujące w polemicznych tekstach innowierców [szyk 7:3] (10): á nie ták iáko teraz cżynią nowi Kátholicy/ zákázuiąc poſpolſtwu piſmá ś. cżytáć. CzechEp 134, 109 [4 r.], 112, 128 [2 r.], 195, 372.

n-ethn »Nowi Prusacy« (1): Przeto gdy nowi Piuſácy krzyżacy z Litwą walcżyli/ tedy zawżdy ſtarzy Pruſowie przychylnieyſzy byli Litwie niż Niemcom BielKron 345v.

Szeregi: »nowy albo młody« (1): nowe álbo młode wdowy KrowObr 100.

»(tak, i) stary (jako) i nowy« (19): MurzNT kt; KromRozm III N2, O4v, O6v; BibRadz I *4v, *5v; PIſzą ſtárzy y nowi hiſtorikowie o mieśćie Ieruzálem/ iáko to miáſto było chędogie BielKron 264v, 335v; GrzegRóżn Iv, I2v; SarnUzn G3v; GrzegŚm 14; CzechRozm A7, 14, 171, 252v; CzechEp 372; WujNT 555; SkarKaz 312a. [Ponadto w przeciwstawieniach 11 r.]

W przen (4): CzechRozm 239v; KochOdpr B4v; ábo ſłońcá nieſprácowánégo/ Nápátrzył ſie do woléy/ lubo ráno wſtáie/ Lubo ku wieczorowi prędki biég podáie? Táki więc z ſwéy lożnice nowy oblubieniec Wychodźi: ná nim złoty płaſcz y złoty więniec KochFrag 22; źiemio Niemiecka y Cżeſka/ ktoraś roſpuſtą ćieleſną pierwey záſtąpiwſzy/ nowe tego wieku Kácerſkie potwory wylęgłá PowodPr 12.
α. W funkcji rzeczownika (2): BierEz O4v; Snać nowymeś w ſtanie duchownym/ á nie po ſtopniácheś ná doſtoieńſtwo Biſkupie wſtąpił. SkarJedn 245.
a. Początkujący; neotericus, recens Mącz (19): Tám naprzod głowę nowego Biſkupá oleiem ſmaruiećie/ y iego pod przyſięgą pytaćie/ mowiąc ták. KrowObr 127; Mącz 245c [2 r.] 348b, 471b; GórnDworz Aa6v; CzechRozm **7; Abowiem iáko nowy żeglarz/ nie świádom będąc wody/ cżęſto przychodźi o nieprzeſpiecżność zdrowia ſwego WerKaz 276; KlonFlis E2, F, F3.

W charakterystycznych połączeniach: nowy biskup, hetman, lekarz, składacz, sternik, szyper (2), żeglarz, żołnierz (2).

Wyrażenie: »nowy ksiądz« [szyk 5:2] (7): Zátym temuſz nowemu kxiędzowi/ dáiećie kielich w ręce/ mowiąc. KrowObr 124, 124 [2 r.], 124v [2 r.], 125, 125v.
α. W funkcji rzeczownika: nowicjusz (1): Nouitius – Nowi, nowąk. Calep 705a.
3. Taki, który dopiero został zrobiony, zbudowany; nie używany, nie zniszczony, niedawno nabyty, poznany; novus Miech, PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz; recens Mącz (257): BierEz Bv; ZapWar [1526] nr 2454, 1549 nr 2661; FalZioł I 53b, II 21a, III 30c, IV 37d, V 37 (20); GlabGad B6; Gdzież więc krol z ſwiebody ſwey kazał każdemu okrzczonemu ſuknię nową z ſukna ktore był dał z polſki przywieſć. MiechGlab 87; BierRozm 26; Item thamze kalyethą nową wthaſchu vkradl LibMal 1545/95, 1544/78, 1545/96, 1554/186, 192v [3 r.]; LudWieś A2v; RejJóz H5v; RejKup g5; MurzNT Mar 2/22; KrowObr 100 [8 r.] 100v, 125; á w vźdzye krygowey Niechay chodzi/ á mieć nań záwżdy munſztuk nowy. RejWiz 89; Leop Iudic 15/13, 3.Esdr 6/25, Is 41/15, Matth 9/16, 17; RejFig Bb8v [2 r.]; RejZwierz 140; WyprKr 93v; A Iozef wźiąwſzy ćiáło/ vwinął ie w czyſte prześćierádło. Y położył ie w nowym grobie ſwoim BibRadz Matth 27/60, 1.Reg 6/7, 3.Reg 11/30;. BielKron 63, 70, 78v, [853], 257v (8); Vestigia recentia. Tropi nowe/ dopiéro vcziniona ſtecká. Mącz 348b, [169]a, 238c, 243b, 251c (8); Weźmi cegłę nową/ coby ſye ieſzcze nie zmaczáłá/ potłucz ią ná bryłki SienLek 161; Weźmi gliſt źiemnych z białkiem iáiowym/ á vpal to w nowym garnku SienLek 165v, 39v, 47, 47v, 53, 54 [2 r.] (27); RejZwierc 39, 135v, 247v; ieſliby mię wiążąc związano drotowemi poſtronkámi nowemi [in funibus novis] ktoremi nie robiono/ tedy zemdleię BudBib Iudic 16/11, Ios 9/13, Iudic 15/13, 16/12; Strum Lv; BudNT Luc 5/38, Ioann 19/41; StryjWjaz Bv; SkarJedn [d9]; prośił áby onę kápicę/ ktora iuſz byłá zdárta/ v niego zoſtáwił/ á nową mu wnetże ſpráwić dał. SkarŻyw 373, 3, 4, 113; StryjKron 410; ReszPrz 42; ReszHoz 126; ReszList 172; ActReg 94; Calep 912a; GostGosp 100, 122; GrochKal 25; GrabowSet P4v; KochFrag 28; OstrEpit A2; WyprPl B2v, C3; LatHar 231, 339, 498, 545, 677, 702, 737; Bo ták (choćiaby nic dobrego przedtym nie czynili) mieli doſtáć grzechow odpuſzczenia/ y nowey mocy á śiły/ áby mogli wypełnić zakon Boży WujNT 518, Matth 9/17, 27/60, Mar 2/21, 22, Luc 5/36 [3 r.], 38, Ioann 19/41; SiebRozmyśl Iv; KlonFlis H4v [2 r.]; Pan pochodźiwſzy przez dźień w ſzáćie/ iuż wioteſzką Zowie/ ſuknią choć nową KlonWor 56, 49.

W przeciwstawieniach: »nowy ... stary (12), wiotchy (2)« (14): FalZioł I 155d; GlabGad H2v, I8; RejRozpr H3v; dwá gárncá poſtáwiwſzy/ ieden nowy drugi ſtáry: ſtłuką ieden o drugi BielKron 463; KochSat Cv; iż żaden płátá odzienia nowego nie wſtáwia w odzienie wiotche/ inácżey rozdziera nowe BudNT Luc 5/36, Luc 5/36, 39; GostGosp 90; WujNT Luc 5/39; SkarKaz 84; naydźie cżaſem w ſtárey kálećie więcey pieniędzy niż w nowey KlonWor ded **2, s. 17.

W porównaniach (3): Nowy przyiaćiel ieſt iáko nowe wino [vinum novum, amicus novus]/ a to ktore ſię podſtárzeie/ potym ie będzieſz pił z roſkoſzą. BudBib Eccli 9/13; GórnRozm K3. Cf »być jak nowy«.

W charakterystycznych połączeniach: nowe(-y, -a) boty, brama, brona (2), cegła, czapka (2), czołn, dom (2), donica, działa burzące, galery, garniec (garnek, garnczek) (42), grob (14), grobla (2), kaleta (2), kapica, koszula, kościoł, łaźnia, miasto (2), miech, miecz, moc (2), munsztuk, mur (2), naczynie (2), obraz, okopanie, panew, perła, pierścień, płaszcz (2), pokarm, portki, postronek (3), powroz (2), przysiek, rana (5), rola, rozpadlina, rzeczy (3), siła (2), skorupa (4), słoma, smoła, statki (3), studnia (2), sukmana, suknia (7), sukno (6), szubienica, świeca, trop, trzem, ubranie, ul, wieniec, woz (4), wrota, wychod (2), zamek.

Zwrot: »być jak nowy« (1): Sukná kthore ſniey dziáłáią/ kiedy ſie cżym ſpluſka álbo zmáże do ogniá ie kładą ná godzinę/ wnet ſie zmázy wypráwią/ będzie iáko nowe. BielKron 269.
Wyrażenia: »nowe odzienie« = vestimentum novum PolAnt [szyk 4:3] (7): Nowe odzienie oblocz FalZioł V 50, V 49v, 50v, 53 [2 r.]; RejPos 160v; BudNT Luc 5/36.

»nowa szata« [szyk 11:10] (21): FalZioł V 53, 65; BielŻyw 14; WyprKr 68; Goski A3v [3 r.], *2v, *3 [3 r.], *3v [3 r.], *4 [2 r.]; StryjWjaz Cv; PudłFr 73; A przypátrz ſię kiedy w iákim zgromádzeniu ludźi ſzlácheckich ábo mieſckich/ [...] obráchuyże iáko káżdego znich koſztuią ſzáty ſámy cudzoźiemſkie/ ktore ná niem widźiſz gdy nowe kupił GrabPospR N4; GosłCast 4; KlonFlis E2.

»wino nowe« = vinum novum PolAnt, Vulg; vinum torlinum Mącz [szyk 14:7] (21): FalZioł I 155d; GlabGad H2v [2 r.], I8; BibRadz Prov 3/10, Eccli 9/13; Mącz 238d, [497]d; BudBib Eccli 9/13; BudNT Luc 5/37 [2 r.], 38, 39; CzechRozm 261; Zátym wołáć Konſtáncyuſzá kazał/ chcąc áby vbodzy iuſz (wedle zwycżáiu/ gdzie wino nowe depcą) po wino przyſzli. SkarŻyw 497; WujNT Mar 2/22 [2 r.], Luc 5/37 [2 r.], 38, 39.

Szeregi: »nowy a cały« (4): iż gárniec łatány/ więtſzego ſzánowánia potrzebuie/ niżli nowy á cały. SienLek 32.

»młody a nowy« (4): SkarŻyw 136 cf W przen.

»(tak) stary (a. starszy), (i, albo, jako) nowy (a. nowszy)« = novus et veter PolAnt, Vulg [szyk 4:3] (7): Iaiecz pod kokoſz nalepiey ſadzić w lichwie/ nie dawniey, ani pozdniey z nieſione/ iedno około dzieſiąci dni/ bo ſtarſze/ albo nowſze poſpolicie ſie każą. FalZioł IV 19b, V 106; GlabGad H2v; BibRadz Matth 13/52; GostGosp 130; WujNT Matth 13/52; SkarKaz 80b. [Ponadto w przeciwstawieniach 12 r.]

»nowy, świeży« (1): Dobre théż źielé przymiotowé/ z nowym/ tho ieſt/ świnim ſádłem świeżym vtłuc SienLek 131.

W przen (23): RejPs 171v, Ff6; KrowObr 105v [2 r.]; Przeto wſzelki náuczyćiel vczony w Kroleſtwie niebieſkim/ podobny ieſt człowiekowi goſpodarzowi/ ktory wyimuie z ſkárbu ſwego rzeczy nowe y ſtáre. BibRadz Matth 13/ 52; RejPos 160v; Mamy ieſzcże vcżeśnictwo dźiedźictwá Chriſtuſowego/ y ſtołu onego niebieſkiego/ y winá też nowego/ w kroleſtwie Oycá náſzego niebieſkiego. CzechRozm 261; SkarJedn 219; Wſzákże żadny cżás ták pogodny do cnot Chrześćiáńſkich/ y ku otrzymániu dárow Duchá S. nie ieſt/ iáko młode á nowe naczynie: prze ſamę niewinność/ ktorą z chrzſtu S. odnoſzą SkarŻyw 136; LatHar 691; WujNT Matth 13/52, 26/29, Mar 14/25; SkarKaz 80b.
Wyrażenie: bibl. »nowy (-a, -e) kwas, roszczyna, zaczynienie, zadziałanie« = nova massa PolAnt; nova conspersio Vulg [szyk 8:1] (3:1:3:2): BudNT 1.Cor 5/8[7]; Thegoż cżłowieká odnowionego zowie piſmo święthe Cżłowiekiem duchownym/ ſtworzenim nowym/y nowym zádźiáłánim. GrzegŚm 33, 63; CzechRozm 268; WujNT 1.Cor 5/7; SkarKaz 84b [4 r.].
a. Świeży; sitianius Murm, BartBydg (16): Murm 158; BartBydg 5, 143; Też na to pomaga białek nowych Iaiecz FalZioł IV 20b, IV 38b, V 113, 113v; Cżemu nowe krupy zwłaſzcża rżane ſą niezdrowe. GlabGad I2v, E8v; KrowObr 100; SienLek 70, 122v; chleby pokłádne ktore ná káżdą Sobotę nowe ná ſtole w przybytku kłáść miano z kádzidłem CzechRozm 100v, 72.

W przeciwstawieniu: »nowy ... stary« (2): IAki miod ieſt nalepſzy, ieſtli nowy albo ſtary. GlabGad I8, I8.

W charakterystycznych połączeniach: nowy(-a, -e) chleb (5), jaje, kasza, krupy (3), masło, miod (2), pokarm, smalec (4), wosk.

4. Kolejny, dalszy, następny; novus Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, JanStat (201): ZapWar 1520 nr 2166; Prziydzie nań záwżdy nowa waśń/ Nie może być cáła przyiaźń. BierEz L3; OpecŻyw 116v, 152; PatKaz II 63; LibLeg 11/39v, 71v, 159; Boć na tę ma zawzdy przyſc iaki kłopot nowy RejJóz N4; RejKup g4v; MurzHist Bv; Diar 73, 88; DiarDop 119; GroicPorz h2; KrowObr 67, 157v; A Gdy ſie iuż roſpráwá ták dokonywáłá/ Nowa żáłość młodzyeńcá onego potkáłá. Odſzedł go precż Philozoph/ ſam zoſtał vbogi RejWiz 46, 142v; Leop Iudic 5/8, Sap 19/5; BibRadz Ex 1/8, II 32b marg; OrzRozm Cv; BielKron 179v, 194v, 209v, 279, 372v; Novum intervenit vicium, Nowa ſie w tym czáſie przytráfiłá przygodá. Mącz 483a, 20b, 87b, 171b, 280d; Prot A3; ProtBaz E2; RejAp 111v [2 r.], 115v, 143v, 144v marg, Ee2v; HistRzym 23, 60v; Abowiem rozumiał Pan / iż záwżdy mieli być ná ſwiecie nowi wymyſlácże/ czo ná ſwoy rozum wſzytko ſtáwić mieli RejPos 32, 17 marg, 28v, 204v [2 r.], 244; Cżęſto ſie odmieniáią dzierżáwce Koronni/ [...] á záwżdy może być świeży Rewizor/ á pánu záwżdy wolno trádijukowáć z nowym poſſeſorem wedle woley ſwoiey. RejZwierc 195v, 108v, 175v, 194v; iż tákie poprawowánie/ [...] więtſzą by nam pracę zádało/ niż nowe tłumacżenie BudBib Bv, Gen 36/22; BudNT przedm a2v, a5v; ModrzBaz 139v; SkarJedn 50, 177, 194, 244 [2 r.]; KochOdpr B4v; KochPs 197; wſzytki świece záráz cudownie v wſzytkich ludzi pogáſły. ná co gdy ſię wſzyſcy ludzie zeyrzeli y zdziwili: vkazał ſię ná świecy Chinedrydy/ nowy ogień z ktorego potym wſzyſcy świece ſwoie zápalili. SkarŻyw 507, 269, 352, 391; StryjKron 195, 340 marg, 390 [2 r.], 457, 527 [2 r.], 667, 707; NiemObr 61, 66; KochFr 130 [2 r.]; ReszPrz 4 [2 r.], 47; BielSjem 3, 29; Ielenióm nowé rogi wyraſtáią: Nam gdy raz młodość minie/ Iuż ná wieki wiekóm ginie KochPieś 16, 25, 39; GórnRozm G; Calep 554a [2 r.]; Iuż ćie/ królów tyránnie/ nowa miłość pali GórnTroas 25, 14, 33; niebo życżne/ zdrowym Powietrzem zdob: á źiemię day z dochodem nowym. GrabowSet P3v; KochFrag 21, 26; LatHar 318, 398; KołakCath B2v; Niektorzy tu period czyniąc/ nową ſentencyą ták záś záczynáią WujNT 306; Abowiem grzech ieſt ſlubowáć co przećiw woley Bożey [...] A ieſzcze więtſzy/ y nowy grzech ieſt/ táką przyśięgę ábo ślub wypełnić. WujNT 493, 392; WysKaz 44; Sądowi duchownému podległy wróżki/ czáry/ czárnokśięſtwá/ czynſzé kośćielné źiemſkié y doczeſné/ nowé kupié SarnStat 214, 14 [2 r.], 15 [2 r.], 65, 66, 89 (22); GrabPospR N4v; KmitaSpit C6; PowodPr 57 [2 r.], 81; SkarKaz 423b; Z wód Oceáńſkich/ gdy ſie złoty dniá nowégo Wárkocz rodźi GosłCast 19; SkarKazSej 682b; KlonFlis Bv, Hv, H3v; KlonWor 22, 48, 63.

W przeciwstawieniach: »nowy ... stary (a. starszy) (10), dawny« (11): FalZioł V 62; KwiatKsiąż P4v; WujJud 14; SarnStat *7, 234, 571, 883 marg, 1072; Reſtauruymy ſtáre/ á nowe ná potrzebnych mieyſcách pobuduymy pográniczne zamki VotSzl B3v; Co po świécách/ vbiorách/ by ná nowé ſzluby? Czyś dawnych zápomniáłá? GosłCast 25; Gdy ná kogo choroby/ lub napáśći iákié Pádną/ wnetże ninieyſzé zámiáta świéżemi/ Y ták miſternie ſtárſzé záćiéra nowémi GosłCast 42.

W charakterystycznych połączeniach: nowy(-a, -e, -i) apostoł, bestyja (6), bitwa, bojaźń, boleść, bożnica, brat, cesarz, cud (4), danina (2), działy, dzień, dziw (3), elekcyja, fundacyja (3), gospodarstwo, grzech, igrzysko, jarmark, kacerstwo, kazanie, kłopot, konfesyja, kontrakt, koszt, krol (7), lament, list, miłość, most, natrząsanie, nawałność, niepokoj, odmiana, odpowiedź, ogień, osada, ostrow, papież, pieniądze, płacz, pomoc, posesor, potomstwo, pozew (2), prożność, przekład (3), przygoda (2), przypowieść, rewizyja (3), rękawka, roztyrki, sejm, sentencyja, skład, sługa, smutek (smątek) (3), spor, staw(ek) (2), synowie, szturm, świątobliwość, tłumaczenie, trwoga, uf (2), waśń, wiek, wojna (3), wojsko (3), wymyślacz, wyprawa, wyrok, zadatek, zamek (2), zdrada, zwycięstwo, żałość (2), żona.

Wyrażenia: »nowy Adam« = Chrystus [szyk 4:2] (6): CzechRozm 210v; SkarŻyw 262, 264; ArtKanc A3; LatHar 580; Adámá nowego Stawamy ſię cżłonkámi/ y látoroślámi Tey máćice/ iuż łáſki nie gniewu ſynámi. KołakSzczęśl C4v.

»nowa Jewa (a. Jawa)« = Matka Boża (3): SkarŻyw 262, 393; Márya mátká Boża nowa Iewá SkarKaz Oooov.

»nowa matka« = macocha (1): Noverca, Nowa mátká/ Mácochá. Mącz 251d.

Zestawienia: »nowe Jeruzalem« = Rzym (2): RZYM nowe Ieruzálem Chrześćijáńſkie. WujNT Bbbbbb3v, 393 marg.

»nowy Rzym« [szyk 7:1] (8): w Cárogrodzie: ktory wielkim y Ceſarſkim miáſtem y nowym Rzymem zwany był. SkarJedn 174, 114, 175, 178, 179, 206, 294; PowodPr 32.

Szeregi: »nowy, poszledniejszy« (1): á té [konstytucyje] nowé poſzlednieyſzé, ná których więcey, á práwie wſzytko należy, w ſwym nierządźie, y zawroćie wáriowáné leżą SarnStat [7].

»(tak) stary (jako) i nowy« (2): Rozmowa [...] o Synu Bozym [...] według obietnic dawnych świátu dárowánym/ przećiw błędom żydowſkim ſtárym y nowym vcżyniona. CzechRozm 67; LatHar 580. [Ponadto w przeciwstawieniach 10 r.]

»świeży i nowy« (1): Non facile defessi integros et recentes sustinebant. Sprácowáni nie ták łatwie mogli odeprzeć ſwiéżim ludzióm y nowym. Mącz 171d.

W przen (2): SkarŻyw 353; BOże/ ktory Kośćioł twoy/ zá świętego Fránćiſzká zaſługámi/ nowym płodem rozmnażaſz LatHar 451.
a. Taki, który przypomina swojego poprzednika, jest oceniany jako ktoś, kto już był (23): KrowObr 172; A teraz od nowego Sábelliuſzá/ y podobnych iemu/ chce ſzátan tę obiáwioną prawdę z gruntu obálić. GrzegRóżn G; GórnDworz F3; Kálwiniſtámi teraz poſpolićie nowe Sákrámentarze zową/ że oni nowym nieiákim fortelem prawdę Sákrámentu chcą wyniſzcżyć. WujJud 172v; CzechRozm 162v [2 r.]; SkarJedn 37; Tęczynſki był twóy Tezeus/ nowa Aryádno KochPam 82; WujNT 403.
Zestawienia: »nowi aryjani« [szyk 3:1] (4): RejAp 197 marg, Ee2v; Niechby ſie temu przypátrzyli nowi á hárdzi Ariani. RejPos 289; WujJud 201v.

»nowy (nieobrzezany) żyd« (3): iákobym znieprzyiaćiołmi ſyná Bożego ztemi nowemi nieobrzezánemi Zydy trzymał BudNT przedm a5v; Azaſz tą ſwą poſtáwną vmieiętnośćią nie otworzyſz wrot tym teráznioyſzym nowym żydom / ku wzgárdzie piſm nowego teſtámentu? CzechRozm 51, Av, 97v marg, 146v, 148, 223, **3.

Szereg: »tak stary jako i nowy« [szyk 1:1] (2): ále [Matka Boska] y Páná y Bogá poczęłá y porodziłá. Dla czego też prawdziwie Bogá rodzicą názwána ieſt/ przećiw Neſtorianom ták nowym iáko y ſtárym. WujNT 195, 80.
5. Świeżo odkryty, dotychczas nie znany; niespotykany; novus PolAnt, Modrz (40): wiatr [...] wyſuſza y wyciąga z oleiu wilgotę zbytnią ktora była przycżyna gorzkoſci á tak on oley nabywa zaſię nowego ſmaku a ſłodkoſci. GlabGad K2; KrowObr 105v [2 r.]; RejWiz 107; Leop *B2; BibRadz Sap 16/3; Portugálcżycy/ ktorzy wynáleźli wiele nowych wyſpow z ludźmi/ o ktorych ſtárzy ludzie nie wiedzieli. BielKron 270, 263, 441v, 446v; RejZwierc 153; A coż roznego od tego źwierzęćiá cżynią oni/ ktorzi dla pobudzenia ku iedzeniu chęći/ lekárſtwem wytrącáią to/ co było nowem pokármom y trunkom mieyſce záſtąpiło ModrzBaz 52v; KochPs 155; A iáko ná nowe choroby nowych lekarſtw/ ták ná nowe zbrodnie/ nowych potrżebá káźni. GórnRozm D3; KochCz B; GosłCast 25.

W charakterystycznych połączeniach: nowy(-a, -e) kraj, lekarstwo, ludzie (2), pokarm, smak (2), świat (2), wyspa (2), zdroj, ziemia.

Wyrażenia: »nowa barwa« (4): ZapMaz II Ł 1/55v; Nie ſtroili oycowie w łańcuchy dźiećięćiá. Suknia/ płaſzcż nowey bárwy/ to wſzyſtko odźienie BielSat D4 [idem (1)] BielRozm 30 [2 r.].

»nowa kraina« (7):WIncenty Pinzonus też Aries brát iego Luzytani [...] wypráwili ſie ze cżtermi okręty/ ze wſzytkim doſtátkiem ná morze ſzukáć nowych Kráin ſwiátu ieſzcże nie znáiomych BielKron 444, 443v, 444, 445 [2 r.], 451v, 452.

Zestawienie: »nowy świat« = novus mundus Modrz [szyk 10:3] (13): O wyſpach morskich nowo náleźionych/ ktore mogą być rzecżone świát nowy/ iż nie były znáiome nigdy ſtárym ludziom BielKron 440v, 441 żp, 444v, Kkkk2, Llll2, Mmmm; ModrzBaz 113; StryjKron 11; Abowiem iuż y do Indyey/ ktorą teraz nowym świátem zową zápłynęli ReszHoz 138; GostGospSieb +2v; tá rośćie y ſzerzy ſię po wſzytkich narodziech/ y przechodzi áż ná nowy świát do Indiey/ do Ameryki/ y do Iáponiey WujNT 103; KlonFlis C2, D2v.
6. Świeżo dojrzały, świeżo wyrosły; tegoroczny; młody; novus Vulg, PolAnt; musteus Mącz; mustus Calep (62): ZapWar 1510 nr 2075; Rátay nowych fig názbierał BierEz A2; TarDuch A7v; Na ſparzelinę vcżinić Emplaſtr z żołtkow nowych FalZioł IV 20b, III 18d, V 89v; GlabGad G7; RejPs 212v; Cżytátze álbo tzytelnicy máią tzytáć to co maią powiedáć/ y tzytánie ſpiewáć/ y zegnáć chleb/ y wſzyſtki nowe owoce. KrowObr 120; Leop 1.Esdr 6/4; BibRadz 3.Esdr 6/2; Portugálcżycy/ nieukażą ná ſwiát żadnego Korzenia nowego gdy przywiozą s Kálekutu/ áż pierwey ono ſpleśniáłe BielKron 436v, 465; Mącz 238d, 325d; SienLek 177; RejAp 188; BudBib 3.Esdr 6/25; KochOdpr D2; KochPs 85; Rwi/ pánno/ różą zá nowégo kwiátá KochFr 44; KlonŻal C2v, D2v [2 r.]; KochPhaen 1; KochPieś 54; Calep 683a, 705a, 915b; GostGosp 78.

W przeciwstawieniach: »stary ... nowy« (3): GlabGad G7v; będziećie oſiewáć tymże zbożem oſmego roku/ y nim ſie żywić aż do roku dziewiątego: dokąd ſie nowego nienárodzi / dothąd będziećie ieść ſtáre. Leop Lev 25/22; BibRadz Lev 26/10.

W charakterystycznych połączeniach: nowy(-a, -e) chrost, ciołek, drzewo (3), figa, gaj (2), jabłka, korzenie, kwiat,las, latorośl (latorosłka) (2), orzech, owoc (2), pączki, piorka, rog, rozga, sad, ziarno, żołtko, żyto (3), żywica.

Wyrażenie: »nowe zboże« = novum Vulg, PolAnt; novae fruges PolAnt [szyk 6:3] (9): KrowObr 100; Leop Lev 25/22; BibRadz Lev 26/10; EVtycyanus Tuſkus Papież/ ten był vſtáwił áby nowe zboża y owoce káżdy rok były ná ołtarzu święcony/ zwłaſzcżá iágody ták z drzew iáko z zyemie. BielKron 153, 375; Ktory [Pan] iáko rzeká Fiſon wſzytko nápełnia mądrośćią ſwoią/ á iáko Tygrys wzbieráiąc cżáſu nowych zboſz [in diebus novorum]. BudBib Eccli 24/29[35]; CzechRozm 100; GostGosp 32, 167.
Zestawienie: »kupa nowego zboża« = hebrajska nazwa miejscowości Tel-Abib (1): Y przyſſedłem do záprowádzienia do kupy nowego zboża [ad acervum novarum frugum; do ſtogu nowégo zboża (marg) do Tel-ábi-ba (‒) WujBib]/ do onych kthorzy mieſſkáli przy rzece Chobár Leop Es 3/15.
Szereg: »nowy a wonny« (1): ieſt żywicza Iałowczowa pobielała/ á zwłaſzcża poki ich [!] nowa á wonna FalZioł III 30b.
W przen (2): Sprochniáiły pień podśiecżony/ pátrz iáko zá cżáſem/ Oſadza ſię nowym láſem. Z ćiáłá mátki pobutwiáłey młodź wynika nowa/ Nádźieiá drzewá gotowa. KlonŻal C2v;

W porównaniu (1): Zoná iego będzie podobna ku winney máćicy ktora po domu iego roſćiągnie látoroſly ſwoie/ a ſynowie iego iako nowe ſſczepienie oliwne około ſtołu iego RejPs 195v.

a. W funkcji rzeczownika: »nowe« = nowe zboże, nowy zbiór (18): Piſz páni przedſię ná tram/ wſzák nowe náſtáie. RejZwierz 137.
Wyrażenia przyimkowe: »do nowego« (6): Dáleko to pilnieyſza co ieść do nowego RejWiz 12v; RejZwierc 235v; KochMRot A3v, A4v, B2; Sementinus ‒ Trwaiaci do nowego. Calep 964b.

»z nowego« (7): Iáko Pan Inwentarz z nowego ſpiſuie/ ták też ma doyźrzeć/ iáko záśieią ná źimę y ná iarz GostGosp 150, 36, 50, 66 [2 r.], 70, 134.

»k nowemu« (1): Alić dáley k nowemu/ iuż ſłodu nie mamy RejZwierz 136v.

»na nowe« (1): Bo muſi przybráć ná nowe Dał teraz ſchowáć gotowe RejRozpr G4v.

»w nowe« (2): RejZwierz 136v; Drugie kury bywáią/ y gęśi bydź máią/ kiedy żytá ná borg przedawáią/ álbo w nowe pożycżáią GostGosp 108.

7. n-loc (95):
a. W nazwach miejscowości (72):

W funkcji rzeczownika: »Nowe, Nowa« (2:2): Y [Niemcy] podáli ſię náſzym: wtymże ſzczęściu Nowę/ Zamek y Miáſto wzięli náſzy przez vmowę. StryjKron 537, 537; Potym gdy kępę bogińſką ominieſz/ NOWEGO ábo Nayburgu dopłynieſz. KlonFlis G3v, G3v marg.

Zestawienia: »Nowa Brona« (2): wſzythko wygorzáło cokolwiek było domow od nowey brony/ áż do Swieckiey BielKron 398, 398.

»Nowe Chojnice« (2): wnet Thcżow Pruſki Miſtrz ſpalił. Od thąd ćiągnął do Swiecża/ paląc y puſtoſząc gdzie przyiechał/ iáko nowe Choynice BielKron 370, 370 marg.

»Nowy Dwor« (4): Iakom ya nyewilowil zayanczy y lyssow panyey nouodworskyey naymyenyv nowemdworze gwalthem anym yey vshkodzyl wwasnosczy trzech kop ZapWar 1514 nr 2173; KlonFlis F4 [2 r.], G4.

»Nowa Grobla« (20): Woycziech Zopathowa rzeczoni drab zeznal yſch pſſenycz zwozow wiſſipowal lyathoſz powyelkyey noczy na Nowey grobly LibMal 1544/77v, 1543/76, 1544/92v, 1545/106v, 1546/115, 1547/127 (20).

»Nowy Kamień« (2): Thy miáſtá są naprzednieyſze w Liwlánćiech/ Rygá/ Terbatá/ Derpt/ Rewália álbo Rewel/ Nowykámień BielKron 437v, 437v.

»Nowa Kartago« (2): Tárrako w Kátálonij nád morzem/ dziś ták wielkie ieſt iáko nowa Kártago BielKron 278v, 278v.

»Nowe Miasto« = nazwy różnych miejscowości (16): ZapMaz VII G 1/385v; MetrKor 59/77v; LibMal 1543/69; Spytko z Melſztyná zebrawſzy lud zá pieniądze s przyiaćioł y s poddánych zbroyny/ przyiechał ná Syem do Nowego miáſtá BielKron 388, 395v; BiałKat 361, 361 marg; StryjKron 587 [2 r.], 692; który [statut] potym wydał w Nowym Mieśćie [in Nova Civitate JanStat 725] KAźimierz z łáſki Bożey Krol Polſki SarnStat 906, 31, 123, 268, 299, 930.

»Nowe Miasto« = Wiener Neustadt (6): BielKron 315, 414v [2 r.]; GdyMathiasz Wegrzyn Sląsko y Morawę posiadł naostatek nowe miasto y Wieden wziął y tam vmarł. ActReg 7, 5v, 125.

»Nowe Miasto« = Carogród, dziś Istambuł (1): Y nie dla tego ią ći wtorego Zboru oycowie S. vczćić chćieli/ áby ná niey kiedy ktory Apoſtoł ábo Ewánieliſtá śiedział y onę fundował/ iáko ty cżterzy: ále iż nowe miáſto y głowę świeckiego páńſtwá/ kwoli Ceſárzom tjm/ ozdobić chćieli. SkarJedn 179.

»Nowe Miasto« = dzielnica, część miasta (2): Tegoż roku Mauryc obległ Mágdeburg mieſiącá Liſtopadá/ tám w nocy v bieżał nowe miáſtho (bo Mágdeburg ma trzy miáſtá ſpołu) BielKron 235; SarnStat 739.

»Nowe Miasto Korczyn« (3): A ná znák téy rzeczy/ pieczęć náſzá ieſt záwieſzoná. Dan w Nówym [!] Mieśćie Korczynie [in Nova Civitate Korczyn JanStat 725] SarnStat 907, 29, 1213.

»Nowy Młyn« (1): Bertoldus Bruhane Kontor z Krolewcá ná pomoc Krzyżakom Liflandſkim poſłány/ Rizanow y Litwy ktorzy dobywáli zamku Nowego młyná cztery tyſiące ná głowę poráźił. StryjKron 308.

»Nowy Rzym« = miasto na Litwie [szyk 1:1] (2): W tych kráinach pułnocnych nád Pruſkim Morzem oſiedli/ y tám Miáſto fundowáli/ ktore Romnoue albo Romowe iákoby rzekł Roma noua, Rzym nowy od Rzymu názwáli StryjKron 41, 41.

»Nowy Targ« (1): Klaſztor w Szcżyrzycżu ktory pierwey był w Ludzimirzu v Nowego thárgu/ záłożył Teodorus Woiewodá Krákowſki z domu Grifow. BielKron 364.

»Nowy Toruń« (1): tedy Ziemię Chełmińſką z ſwémi Zamki/ Miáſty/ Miáſteczki/ y twiérdzámi/ to ieſt/ z Toruniem ſtárym/ y nowym [cum Thorun veteri et nova JanStat 866] Bierzgławem alias Biengelaw/ [...], ku króleſtwu Polſkiému/ máią y teraz należeć SarnStat 1088.

»Nowa Wieś« (2): A Krol pozoſtał ná zad trochę we wśi iedney/ kthora ná imię Nowa wieś byłá wezwaná. BielKron 306v, 306v marg.

»Nowy Zamek« (1): Nowy Zamek. też nád Nerwą leży KwiatOpis A4v.

b. W nazwach krain (21):
Zestawienia: »Nowa Hibernija« [szyk 1:1] (2): Nowa Hibernia iest wyſep ná morzu miedzy Anglią y Hiſzpánią BielKron 277, Kkkk4.

»Nowa Hiszpanija« [szyk 3:1] (4): BielKron 278, 441 marg; A potym [Bóg] zá náſzych wiekow/ Indyany/ nową Hiſzpánią/ Bráſiliany/ y inne pierwey nie znáiome áni ſłycháne narody/ y kroleſtwá ná wſchod ſłońcá y ná zachod niezlicżone przywieść do wiáry S. y Rzymſkiego Piotrá śieći y łodzi/ rácżył. SkarJedn 166, 398.

»Nowe Margrabstwo« = część Marchii Brandenburskiej leżąca po wschodniej stronie Odry; Nova Marchia JanStat [szyk 14:1] (15): BielKron 385, 387; StryjKron 577; gránice oné ták vtwiérdzoné przez przyśięgę zá znáki y gránice między króleſtwem Polſkim/ y między nowym Márgrábſtwem máią ná wieki zoſtáć. SarnStat 1264, 1068, 1072, 1073, 1077 [2 r.], 1080 [2 r.] (12).

c. W nazwie dzielnicy miasta (1):
Zestawienie: »Nowe Ogrody« (1): Zeznal yſch thu wpoznanyv na Nowych ogrodziech plothna syedm albo oſſm lokyeth vkradl na Byelnykv LibMal 1545/97v.
d. W nazwie rzeki (1):
Zestawienie: »Leniwka Nowa« (1): Stárá Leniwká cżyni Oſtrow nowy/ Z Leniwką nową KlonFlis Hv.
*** Bez wystarczającego kontekstu (9): Novus, Nowy Mącz 251c, 245c [2 r.], 255b, 348b; Calag 364b; Neotericus ‒ Nowi, ſwiezi. Calep [695]a, 705a, 897b.

Synonimy: 1. dzisiejszy, iny, inszy, niezwyczajny, niezwykły, teraźniejszy; 2. dzisi, dzisiejszy, młody, obecny, teraźni, teraźniejszy; 4.a. zest. »nowy aryjanin«: nowoaryjanin; 6. latosi, świeży, tegoroczny.

Cf NIENOWY, [NOWACKI], NOWAK, NOWANJELIK, NOWOARYJANIN, [NOWOCHRZCZENIE], NOWOCHRZCZONY, NOWOEWANJELICKI, [NOWOEWANJELISTA], [NOWOFARYZAJSKI], NOWOGRODEK, [NOWOGRODKOWY], NOWOKRZCZENIEC, NOWOKRZCZEŃSKI, NOWOKRZCZEŃSTWO, NOWOKRZEŚCIJANIN, NOWOKSIĘŻYNY, NOWOLETNI, [NOWOMIESIĄC], [NOWOMIESIĄCZNY], NOWOMYŚLNY, NOWONARODZENIE, NOWONARODZONY, [NOWONAWROCENIEC], NOWOOBRZEZANIEC, NOWOPRZYCHODNY, NOWORODNY, [NOWORZYMSKI], [NOWOSIEDLE], NOWOSIEDLINY, [NOWOSTARY], NOWOTNY, NOWOUK, [NOWOWIAREK], NOWOWIERCA, NOWOWIEREK, NOWOWIERNIK, NOWOWIERNY, [NOWOWSTĘPIEŃ], [NOWOWSTĘPNY], NOWOWYMYŚLNY, NOWOZAKONNY, [NOWOZMYŚLNY], NOWOŻENIA, NOWOŻENIEC, NOWOŻEŃSKI, NOWOŻEŃSTWO, [NOWOŻYDOWIN]

MŚ