Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CZYNIĆ SIĘ

Następne hasło: CZYNION »

CZYNIENIE (343) sb n

-e- (59), -é- (32); -e- Mącz (25), SienLek (2), BiałKat (2); -e- : -é- SarnStat (30 : 32); w końcowym e wahania.

Fleksja

	sg	pl
N	czynienié	czynieniå
G	czynieniå
D	czynieniu
A	czynienié	czynieniå
I	czynieniém
L	czynieniu

sg N czynienié (46); -é (2), -e (2), -(e) (42); -é SienLek; -e BiałKat; -é : -e SarnStat (1 : 1). ◊ G czynieniå (137); -å (129), -(a) (8). ◊ D czynieniu (61). ◊ A czynienié (42); -é (3), -(e) (39). ◊ I czynieniém (6) WróbŻołt, BiałKat, RejPosWstaw, LatHar, WujNT (2); czynienim (4) WujJudConf, CzechRozm, SkarŻyw (2); ~ -ém (1), -(e)m (5). ◊ L czynieniu (44). ◊ pl N czynieniå (2). ◊ A czynieniå (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII(XVIII) ‒ XVIII w. oraz XVII w. s.v. czyn.

Znaczenia

1. Działanie, robienie, wykonywanie (183)
- a. Zajmowanie się czym, sprawowanie, przeprowadzanie (45)
- b. Odprawianie (11)
- c. Odbywanie, urządzanie (2)
- d. Dawanie, składanie, udzielanie (69)
  - α. Wyrządzanie (15)
2. Postępowanie (25)
3. Sprawianie, tworzenie (105)
- a. Spełnianie, popełnianie (15)
- b. Ustanawianie, zaprowadzanie (20)
- c. Wydawanie, sporządzanie; zawieranie (o aktach prawnych) (14)
- d. Układanie, wymyślanie (3)
- e. Znaczenie, kreślenie (1)
- A. Wyrabianie, budowanie (23)
  - a. Rodzenie, wydawanie (2)
- B. Powodowanie, wywoływanie (1)
- C. Powodowanie, że coś staje się jakieś (2)
4. Wypełnianie (16)
5. Ubieganie się o co, dochodzenie czego (12)
- a. Dochodzenie swych praw drogą sądową, prawowanie się, procesowanie się (9)
- b. Walczenie, dochodzenie swego zbrojnie (3)
6. Powstawanie, tworzenie się (1)
*** Dubium (1)

1. Działanie, robienie, wykonywanie; facere Mącz, Modrz; actio, actus Mącz, Cn; actus, negotium, pragma, praxis Mącz; opera Modrz (183): BartBydg 4; KwiatKsiąż Fv; Exekucya po łáćinie/ ku czynieniu/ ku wypráwiániu/ y ku dániu więcey ſye śćiąga/ á niżli ku brániu/ álbo ku odeymowániu. OrzRozm B2; Praxis, Latine Actio vel actus, Czinienie/ ćwiczenie/ ſpráwowánie. Mącz 320a; Verbum [...] apud grammaticos pars orationis, actionem aut passionem significans, Yedná częśc mowy/ czynienie/ álbo ćierpienie známienuyąca. Mącz 484b, 5d, 18b, 246c, 392a; s tego/ cżego ſie cżynić zwycżáimy/ nałog roſcie: á cnotá ná cżynieniu záwiſłá GórnDworz Kk2v, E6v, E7, F2v, K4, Dd8, Ii4v; z ktoremiby śię o wſzytkich rzecżach námyślał/ á z nimiby rádźił o rzecżach ku cżynieniu potrzebnych [quae sint factu necessaria] ModrzBaz 25v, 2, 127; ácż y tu naydzieſz nauk bez licżby/ ktore nietylo ſerce zápalić ku cżynieniu/ ále y rozum ku bacżeniu y vmieniu oświećić mogą. SkarŻyw A3v, A3v 161; NiemObr 107; WujNT Philipp 2/13.

czynienie czego (25): GliczKsiąż K7; Pragma, Latine actio vel negotium, Spráwá/ ſpráwowánie/ handel/ á czinienie czego. Mącz 319d, 229c, 310a, 447b; GórnDworz G, S2v; PRzeto y około cżynienia koſztow práwá niech będą vſtáwione [leges sumptuariae conscribantur] ModrzBaz 82v; Záprawdę on Zwycżay cżynienia rzecży [consuetudo illa concionandi] do żołnierzow/ ktory bywał v Rzymian/ kiedyby iy też náſzi Hetmánonowie [!] záchowáli/ byłoby bárzo pożytecżnie ModrzBaz 114, 7v, 59v, 109v; SkarJedn 257; tjm ſię więcey gniewu ludzi ſpráwiedliwych bać potrzebá/ im iáśniey wiemy/ iſz ten w ſercách ich ieſt obecny/ ktory ná cżynienie pomſty iáką on chce/ ſłáby nie ieſt. SkarŻyw 498; CzechEp 216; Caseale ‒ Stoliecz do czinienią potrżebi. Calep 168b; LatHar 171. Cf Ze zdaniem, Wyrażenie.

czynienie co (1): Iákoż tedy nie więcey ſam grzechy odpuſzcza: ktory innym dał moc toż cżynienia? WujNT 212.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (1); co (3)] (3): záprawdę prawdźiwa wolność nie należy w ſwowolnośći cżynienia co ſię podoba [in licentia agendi, quod libeat] ModrzBaz 71v, 82, 137.

Wyrażenie: »czynienie liczby« [szyk 6 : 1] (7): Liczby czynienie od poborcow z tego poboru ma być na sejmikoch powiatowych Diar 81; ActReg 45; Ale [podskarbi] niechay będźie przyśięgły/ y ſpoſobny do czyniénia liczby poſpolitéy [ad rationes publicas JanStat 309] SarnStat 336, 355 [2 r.], 416, 417.

Szeregi: »mowienie i czynienie« (3): á ktemu przykłádow ludźi doświádcżoney cnoty [...] náśládowáć/ przyłożywſzy do náuk zwycżay/ ktory ieſt naylepſzym mowienia y cżynienia [dicendi atque agendi] Miſtrzem. ModrzBaz 15, 52; CzechEp 218.

»czynienie a sprawy« (1): ſą dwá rodzáie naſzego żywotá. Ieden ſwobodny/ ktory wſzyſtek ná pokoiu á na ſpeculacyach/ to ieſt roſtropnych myſleniach zawieſzon ieſt. A drugi ná cżinieniu á ſprawach należy KwiatKsiąż G.

a. Zajmowanie się czym, sprawowanie, przeprowadzanie [czego] (45) : LibLeg 11/82; Krákowiánie máią ſwoy Wielkierz około cżynienia Areſtow GroicPorz eev; GrzegŚm 7; dla iednośći y rządu cżynienia/ iednego nawyżſze^go w kościele Bożjm potrzebá. SkarJedn 76, 30, 31, 34, 66; ſwemu Klerykowi Arſeniuſzowi/ rękę ná cżynienie Cżárnokſięſtwá/ vćiął SkarŻyw 390, 319; gdybybyli [sędziowie] niedbáłémi w cżyniéniu Exequutiéy. SarnStat 801.

Wyrażenie: »czynienie sprawiedliwości« [w tym:komu (4)] = iustitiae administratio Modrz, JanStat;iustitia adrninistranda Modrz; iustitia dicenda, ministranda JanStat [szyk 30 : 4] (34): LibLeg 6/79, 115, 160, 11/8, 81; Z Krola JM urzędu nie może być nigdy sprawiedliwości czynienie złożono Diar 92; BibRadz Dan 11/6; ModrzBaz 23v, 137 [2 r.]; Pan w ktorym imieniu nie cżęſto bywa/ po przyiechániu ſkoro/ máią mieć ludźie wſzyſcy przyſtęp do ſkarg y cżynienia ſpráwiedliwości GostGosp 162; żeby [...] od cżynienia ſpráwiedliwośći tym/ którzy ſie práwuią/ ſędźiowie nie byli zádźierżeni. SarnStat 56; A ieſli przydźie do czyniénia ſpráwiedliwośći wedle Polſkiégo práwá: tedy niech ſędźiégo, Podſędká, y Piſárzá záſádźi SarnStat 651, 59, 324, 418, 495, 502 (23).

b. Odprawianie [czego] (11): BibRadz II 88b marg; Przykład o cżynieniu pokuty. HistRzym 135v; KuczbKat 210; áby (Dyakoni) ktorzy cżynienia ofiáry mocy niemáią/ tym ktorzy zwykli ofiárowáć (to ieſt Kápłanom) Ciáło Páńſkie podáwáć mieli. WujJud 158; tuśmy przyſzli dla cżynienia modlitwy SkarŻyw 62, 75, 165, 166, 310, 491; SkarKaz 383a.

c. Odbywanie, urządzanie (2): plác piaskiem powieziony dla gońtwy á Turnieyów czyniénia. Mącz 331b; Potym im moc dáie ná cżynienie ſynodu. SkarJedn 120.

d. Dawanie, składanie, udzielanie [czego] (69) : Dziwna ſzcżodrobliwość: ſam ſiebie na cżynienie iáłmużny przedał. SkarŻyw 98 marg, 100 [2 r.], 320, 589, 592; SLubow Pánu Bogu vcżynionych łamánie: ábo nierozmyślneich cżynienie. LatHar 114.

czynienie komu (13): LubPs P3 marg, P4, aa3, ff2, ff3, ff4; Nápomina ku ćći á chwały cżynieniu Pánu Chryſtuſſowi. Leop Ps 98 arg, 107 arg; BielKron 39; BiałKat 273v; WujJudConf 236; SkarŻyw 298; Zamki posiadając, y ludzie posłuszenstwa y czyniénia sobie przysiąg gwałtem przymuszaiąc ActReg 133.

Wyrażenie: »dzięk, dzięki czynienie« [w tym : komu (10), za co (9)] [szýk 28 : 16] = gratiarum actiones Vulg (42 : 2): Nápominánie wſzytkiego Koſciołá ku oddawániu powinowátich ſlubow y cżynienia dzyęk. LubPs R4v marg, C marg, D2v [2 r.], H4, L, Lv marg (21); Vpominánie ku dobrym vcżynkom y ku cżynieniu dzięk Pánu Bogu. Leop Ps 106arg; BibRadz Eccli 51 arg; Też ofiárowáli rozmáite naſienia ktore zyemiá płodzi/ ná cżynienie dzyęki Pánu Bogu. BielKron 39, 65; BiałKat 273v; WujJud 187v, 236; Pothym Páſterz dźiękcżynienie ſpráwuie/ y modlitwy zá wſzyſtek Kośćioł WujJudConf 227v, 198v, 227v, 235v, 236; modlitwy ſwoie s chwałą á s cżynieniem dziąk Pánu Bogu záwżdy ofiáruie. RejPosWstaw [143⁴]v; ArtKanc T5, T11; ten go [Najświętszy sakrament] zowie Eucháryſtyą po Grecku. to ieſt cżynieniem dźięk ábo dobrą łáſką [...] ow záſię Synáxim/ to ieſt ſpołecżnośćią LatHar 186, 49; gdźie iedli chleb po Páńſkim dźięk czynieniu (marg) dziękuiąc Bogu (–). WujNT Ioann 6/23, Philipp 4 arg, 1.Tim 2 arg, s. 723, 801, Bbbbbb.

α. Wyrządzanie; inferre Modrz, JanStat; facere Modrz [czego] (15) : BielKron 233; KwiatKsiąż M; zbytnia niekárność wiele ich cżyni gorſzemi/ á do cżynienia krzywd śmielſzemi. ModrzBaz 77v; á zábronił im łupieſtwá wydźieránia bydłá/ wſzelákiey krzywdy/ y cżynienia gwałtu. ModrzBaz 117, 18v, 62, 77, 77v [2 r.], 141; którym porządkiem ſwym/ bez czynienia ſzkody/ bez bránia ſtáciy y podwód/ záchowáć ſie máią SarnStat 436, 624.

czynienie komu (3): Wiele śláchty y bogátych oſob lecą do cżynienia krzywd ludźiom podłym á vbogim. ModrzBaz 77; LatHar 117; SkarKaz 638a.

2. Postępowanie (25): Złe obycżaie zawſze przekazaią dobre cżynienie. BielŻyw 85.

Wyrażenia: »dobrze czynienie« [w tym: komu (2)] = benefacere Modrz [szyk 15 : 2] (17): A dobrze czynyenya y vdźyelánya dobrá ſwego nyezápominayćye. KromRozm II 13; GliczKsiąż I3v; y ięli ſie rzecży poważnych piſác ięzykiem Polſkim/ náſtáłá Biblia/ náſtháły ine piſmá/ kthore pokázuią drogę ludziom do dobrze cżynienia GórnDworz A2v, Ee3v; ModrzBaz 12, 66v, 68, 71v; CzechEp 18; ArtKanc T; ktory ſię kocha w dobrże cżynieniu/ ktory drogę poczćiwego żyćia ma przed ſobą GórnRozm A3; Phil F3 marg; LatHar 668; iż práwa ſpráwiedliwość człowieká zależy w dobrze cżynieniu/ y w vczynkách ſpráwiedliwośći WujNT 823, 25, 784; SkarKaz 312b.

»źle czynienie« = peccare Mącz, malefacere Modrz [szyk 6 : 1] (7): BibRadz II 22a marg; Consuetudo peccandi, Zwyczay zlie czinienią. Mącz 427b; GórnDworz Ff6; Nic ſię tám niedźieie/ coby niemiáło drogi otworzyć ku źle cżynieniu ábo źle myśleniu. ModrzBaz 54v, 66, 69v, 108.

3. Sprawianie, tworzenie; confectio, confectura, effectio, factio Cn; operatio Vulg (105):

czynienie czego (25): KromRozm III D4; BiałKat 201; miał wielką moc od Bogá ku cżynieniu cudow BudNT Kk3; CzechRozm 27v, 187v, 188v, 189v, 190 (7); CzechEp 21, 43; WujNT 1.Cor 12/10, s. 38, 43, 132, 133 (13); SkarKaz 417a.

czynienie czym (1): Piotr napierwſzy fundownik wiáry kazánim y cudy cżynienim. SkarŻyw 600 marg.

a. Spełnianie, popełnianie; agere Modrz (15):

czynienie czego (14): PatKaz III 136v, 137v, 144, 145; GroicPorz mm3; BibRadz Ier 17 arg; Wiele ludzi máią ſerce śmiáłe ná cżynienie złośći BielKron 81, 4v; KuczbKat 420; iáko go pędźi ku cżynieniu y podeymowániu wiela rzecży nikcżemnych/ ſproſnych y nieprzyſtoynych ModrzBaz 74v; WujNT 26, 237, 530; áni tákimi obietnicámi do czynienia cnot wſzelkich náięći y zmowieni nie ſą SkarKaz 312b.

Wyrażenie: »zbawienne czynienie« (1): Y Cypryan ś. w kazániu o iáłmużnie nápiſał: (Zacna y Bozka rzecz ieſt/ namilſzy bráćia/ zbáwienne czynienie (to ieſt vczynki dobre) SkarKaz 350b.

b. Ustanawianie, zaprowadzanie; facere JanStat [czego] (20): RejPosRozpr c; łáknienie y prágnienie ſpráwiedliśći/ cżyſte á niepokaláne ſerce/ do cżynienia pokoiu ſkłonność LatHar 264; gdy vrząd powodowa ſtroná powiedźie ku ſypániu y czyniéniu gránic [ad sipandum et faciendum granicies JanStat 416]/ między dobry przerzeczonémi SarnStat 463, 234, 235, 456, 470, 475 (18);

c. Wydawanie, sporządzanie; zawieranie (o aktach prawnych); ferre Modrz, JanStat; dare, formare JanStat [czego] (14): Woienne Práwo/ ieſt obyczay ſtoczenia walki/ czynienia przymierza GroicPorz a3, ee3, ee3v marg, oo3v; ktorą [drogą] do cżynienia wyroku [sententiam erendam] iść/ ieſli mándatu cżyli vſtaw więcey słucháć. ModrzBaz 97; áby poki co ieſt wątpliwego/ nie byliſmy ſkorymi w cżynieniu dekretu CzechEp 40; Syła téż Król do niemocnych dla czyniénia Teſtámentow. SarnStat 158; Téż byli wezwáni ku czyniéniu Reyeſtru [ad regestrum formandum JanStat 36] Podżupkowie/ Báchmiſtrzowie/ Stygárowie SarnStat 371, 158, 789, 795, 954, 1217 (8).

d. Układanie, wymyślanie [czego] (3): KwiatKsiąż I2; Poetica, Nauká piſánia y czinienią wierſzów. Mącz 307d; vkázowáli orácyie ſwe ludziom proſciuchno piſáne/ iákoby około cżynienia ich/ iedno rozum przyrodzony/ á prawdá miſtrzowáłá GórnDworz E7v.

e. Znaczenie, kreślenie [czego] (1): tu nic inſzego nie rozumiećie/ iedno żegnánie albo krzyżykow tzynienie/ to ieſth tzárowánie Wody/ Soli/ Winá KrowObr 125.

A. Wyrabianie, budowanie (23):

czynienie czego (19): Skorki konopne ſą dobre na cżynienie powrozow. FalZioł I 33b; BibRadz Is 41 arg; BielKron 35v, 270; tabulare aes, Miedź ku czynieniu blách álbo tablic należąca. Mącz 438a; Hydranlica [!] organa, Naczynie do czinienia rur Mącz 160b, 76b, 93d, 202d, 351a, 503b; Máści rozmáitych czynienie SienLek S2, 162v żp; Tibialis – Do czinienią piſzczałek dobri. Calep 1068a, 648a, 953a; WujNT 869; Potym okowáni niech będą obrácáni ku czyniéniu grobli [ad faciendos aggeres JanStat 1094]/ y przekopów mieyſkich/ álbo zamków SarnStat 520. Cf czynienie czego z czego.

czynienie czego z czego (1): Proplastice – Nauka z gliny obrazow czinienią. Calep 862a.

Wyrażenie: »czynienie jeść« (2): Focaria ligna Drwá do czinienią yeść nárządzone Mącz 132b, 187d.

a. Rodzenie, wydawanie (2):

W przen (2):

Wyrażenie: »czynienie owocow« (2): WujJud 190; áby ſie na ſwarách y gadkách dwornego wtáiemnicách Boſkich ſzperánia zábáwili: á dobre vcżynki y pokutę y ſkutki wiáry opuścili. áby w ięzyku y nádęćiu płochego vmienia zbáwienie położyli/ á cnotę y cżynienie owocow wiáry porzucili. SkarŻyw A2.

B. Powodowanie, wywoływanie [czego] (1): NAſienie lniane [...] żołądkowi ieſt niedobre dla cżynienia wiatrow/ ale vrinę pędzi, kaſzel vſmierza FalZioł III 17c.

C. Powodowanie, że coś staje się jakieś [jak] (2): Duplicatio, Dwoyenie/ Sowito czinienie. Mącz 305d; Rigatio, Kropienie/ mokro czinienie. Mącz 356b.

4. Wypełnianie (16):

czynienie czego (7): BibRadz 2.Tim 2/26; A tak iż ondzie nie ieden był roſkázuiący/ ále trzey: tedy też y tu przy cżynieniu roſkazánia nie ieden ále trzey muſzą być CzechRozm 16; ModrzBaz 115; żadnać trudność do cżynienia woley Bożey nie przeſzkodzi. SkarŻyw 26, 484, 503; WujNT 2.Tim 2/26.

Zestawienie: »dosyć czynienie« [w tym: czemu (2), za co (1)] [szyk 8 : 1] (9): PatKaz III 137v; ſtroi pokutę, skruchą, ſpowiedzią, y doſyc cżynieniem. WróbŻołt K6; niemogą być ochotni /[...] áni ták pilni do cżynienia doſyć roſkazániu [imperatis exequendis] ModrzBaz 116, 88v; SkarŻyw 113; Doſyć czynienie zá grzechy SkarKaz Oooob, 315b, Oooo2a, Oooo2b.

5. Ubieganie się o co, dochodzenie czego (12):

a. Dochodzenie swych praw drogą sądową, prawowanie się, procesowanie się; actio JanStat (9):

czynienie przećiwko komu (2): GroicPorz t2; Pánná po ſzćiu zá mąz we trzy látá y trzy mièśiące, ma czás czynienia práwem przećiwko opiekunowi ſwému SarnStat 641.

czynienie o co (7): ſkazono [!] tego co pozwał Szláchćicá [...] ná śiedzenie w wieży rok ieden/ á wyśiedźiawſzy zoſtáwiono mu cáłe práwo czynieniá/ o lekkość GórnRozm H4v; Podkomorzy álbo iego vrząd Pokomorzki [!]/ záchowa im wolné czynieniá o ich część [reservabit eis actionem pro eorum interesse JanStat 415] SarnStat 474, 594, 611, 676, 700, 1168.

Wyrażenia: »dawność czynienia« = praescriptio JanStat (4): Praeſcriptia, álbo dawność czynienia o głowę, SarnStat 611, 594, 676, 700.

»czynienie prawem« [szyk 1 : 1] (2): preſcriptia [...] criminalium actionum, iáko y recentis criminis, rok y ſześć niedźiél práwem czyniénia o nié. SarnStat 1168, 641.

b. Walczenie, dochodzenie swego zbrojnie (3): Decertatio, Bitwá/ Czinienie/ Zwádá. Mącz 49a.

czynienie z kim (2): Było theż v nas pirwey we cżći to ćwicżenie/ zá páſy chodzić/ á nie dármo/ bo do cżynienia s kim pieſzo/ wielekroć to pomoc może. GórnDworz E2, Ev.

6. Powstawanie, tworzenie się [może błędnie zamiast: czynienie się] (1): Też ſok ćwiklany z roſchodnikiem broni ciała od cżinienia wrzedzienicz gdy nim namażeſz ktory cżłonek chczeſz. FalZioł I 20a.

*** Dubium (1) : Sciagraphia ‒ Pierſzę połozenie czinieniu. Calep 953b.

Synonimy: 1. działanie, pracowanie, robienie; a. sprawowanie; d. dawanie, oddawanie, udzielanie; α. wyrządzanie; brojenie 2. postępowanie; 3. sprawianie, tworzenie; a. pełnienie, popełnianie; A. budowanie, gotowanie; a. rodzenie; B. sprawianie; 4. wypełnianie; 5. a. prawowanie się; b. bitwa, walczenie, zwada.

Cf CZYNIĆ, NIECZYNIENIE