[zaloguj się]
[pdf]

KOŚCIOŁ (10004) sb m

Pierwsze o jasne. ◊ -ół (100), -oł (20); -oł MurzHist (1), SiebRozmyśl; -ół : -oł Mącz (20 : 12), KochPs (3 : 2), SarnStat (8 : 1). ◊ -oł-; -el- (154), -él- (2) BiałKat (32 : 2).

Fleksja
sg pl du
N kościół kościoły, kościołowie
G kościoła kościołów kościołu
D kościołowi kościołóm
A kościół kościoły
I kościołem kościoły, kościołmi, kościołami
L kościele, kościeli kościeléch, kościołach, kościoléch
V kościele

sg N kościół (1708). ◊ G kościoła (3018). ◊ D kościołowi (519). ◊ A kościół (1187). ◊ I kościołem (392); -em (9), -(e)m (383). ◊ L kościele (1933), kościeli (1); -e : -i Leop (32 : 1; Dd6v); ~ -e (136), -é (1), -(e) (1796); -e : -é MurzNT (8 : 1; 56). ◊ V kościele (8). ◊ pl N kościoły (145), kościołowie (2); -y : -owie RejAp (3 : 2). ◊ G kościołów (449); -ów (63), -(o)w (386). ◊ D kościołóm (87); -óm (12), -om (6), -(o)m (69); -óm Mącz; -om KochZg, OrzQuin (2), -óm : -om SarnStat (11 : 3). ◊ A kościoły (288). ◊ I kościoły (33), kościołmi (5), kościołami (2) StryjKron, PowodPr; -y : -mi KromRozm III (2 : 2), KrowObr (5 : 1), BielKron (2 : 1), SkarJedn (10 : 1). ◊ L kościeléch (167), kościołach (58), kościoléch (1) ReszList 163; -éch FalZioł, BielŻyw (2), WróbŻołt, LibMal, ConPiotr, RejKup (4), HistAl, KromRozm I, KromRozm III (5), Diar (3), LubPs, KrowObr (35), RejWiz, Leop (3), UstPraw, BibRadz (3), BielKron (24), GrzegRóżn, KochSat, Mącz (4), OrzQuin (2), SarnUzn, RejAp (6), GórnDworz, HistRzym, RejPos (6), BiałKat (2), KuczbKat, RejZwierc, WujJud (6), WujJudConf, RejPosWstaw (2), BudBib (2), ModrzBaz (4), StryjKron, BielSen, ActReg (2), GostGosp, OrzJan (3), KlonWor (2); -ach GliczKsiąż, MurzNT (2), CzechRozm, CzechEp (2), CzechEpPOrz, ReszPrz (2), ReszHoz, LatHar, WysKaz, PowodPr (4), SkarKaz (5), SkarKazSej (3); -éch: -ach SkarJedn (1 : 15), SkarŻyw (1 : 4), ReszList (1 : 3), WujNT (20 : 4), SarnStat (4 : 8); ~ -éch (11), -(e)ch (157); ~ -ach (54) GliczKsiąż, CzechRozm, SkarJedn (15), SkarŻyw (4), CzechEp (2), ReszPrz (2), ReszList (3), LatHar, WujNT (4), SarnStat (8), WysKaz, PowodPr (4), SkarKaz (5), SkarKazSej (3); -åch (4) MurzNT (2), CzechEpPOrz, ReszHoz. ◊ du G (cum nm) kościołu (1) SkarŻyw 528.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. Społeczność ludzka (6588):
1. Chrześcijańska społeczność religijna oparta na wspólnocie wiary i kultu a wywodząca swą naukę od Chrystusa, przez katolików i prawosławnych pojmowana jako nadprzyrodzona i widzialna zarazem społeczność wiernych, przez protestantów jako mistyczne zgromadzenie wybranych; Ecclesia Vulg, PolAnt, Modrz, Cn (6465): MetrKor 31/621; OpecŻyw 174, 184v; PatKaz II 25v, 29, 83v; TarDuch C8v; LibLeg 8/133v; W thym Pieniu [w psalmie 91] naprzod Prorok ż perſony koſciola powiada iako dobra rzecż ieſt chwalić pana boga w ſzcżeſciu y w nieſzczeſciuWróbŻołt ff3, H3, T7v, T8v, V2, V8 [3 r.] (16); ComCrac 13v, 20 [2 r.]; SeklWyzn b2, c2, e3v [2 r.]; SeklKat Q [2 r.], Vv, X, X2; RejKup o8v; Bylić y przed cztermi ſty lat kácerze [...] ktorzy ſye zwáli potomki ápoſtolſkimi á koſćyołom KromRozm I F2v; Oddzyeleuye od koſćyołá yáko ćyęſzki grzechy KromRozm I Q2v marg, Ev, F [3 r.], Fv [2 r.], F2v, F3 (25); MurzNT 111; KromRozm II a4, a4v, h4, v4, y2v [2 r.] (7); kácyrzowye y odſſczepyeńcy z koſcyołá wychodzą KromRozm III F2v, B4v, B5v [4 r], B6, B8 [2 r.], C2 (106); GliczKsiąż K8v [2 r.], L5; LubPs A3v, Bv marg, C marg, Cv marg, F3v marg (17); KrowObr A3 [2 r.], A3v [2 r.], 10v [2 r.], 24v, 27v [3 r.] (36); Pſalm Dawidow. 39. Należy Pſalm ten Pánu Chryſtuſowi/ zá ktorego w ćielenie kośćioł dzięki cżyni. Leop Ps 39 arg, *B4v [3 r.], Ps 74 arg, Act 8/3, 12/5, 1.Cor 14/34, 35 (10); OrzList a4v [4 r.], b, e4v, f2v; RejFig Bb8 [2 r.]; od błędow w kośćioł wnieſionych/ do Bogá á Oycá Páná náſzego Iezufá Kryſtuſá/ ze wſzytkiey duſze náſzey vdamy y náwroćimy ſię BibRadz *2v, I 351a marg, Cant 2 arg, I 353v, Is 10 arg, I376b marg (18); OrzRozm F3 [3 r.], F3v [3 r.]; wſzákże dziſieyſzy kápłani/ mogą wźiąć práwo miecżowe/ przez kthore mogą [...] nieprziymowáć żadnego do kośćiołá/ ktoryby niebył práwy krześćiánin BielKron 214v, 132v, 136, 142v, 152v, 166v (33); GrzegRóżn C2, D2v, D3, F4v, G, G3v, H; OrzQuin A2v, H4, I3, I3v marg, N2v marg (13); Prot C2v; SarnUzn B, B6v, E6v [3 r.]; RejAp AA6v marg, BB4 marg, 27 [2 r.], 29, 30v (17); cżemuby koſcioł w wielki piątek/ modląc ſie zá wſzytki ſthany [...] nie modlił ſie zá Kárdinały GórnDworz Q3v; ma káráć niepoſluſznego á ma go odćiąć od kośćiołá áż ſie ſam vzna. HistRzym [89], [89], 93; Acż koſcioł nigdy nie zbłądził RejPos 85v, 23v marg, 49 [3 r.], 57v, 139v, 214v marg (12); RejPosWiecz2 92 [4 r.], 94v; BiałKat 36 [3 r.], 38v [2 r.], 126 [2 r.], 166, 231 (19); Ale w tym Artykule zwłaſzcżá/ tho ſłowo Kośćioł/ ſpolne złych y dobrych zgromádzenie/ á nie Przełożone thylko/ ále też y ty ktorzy poſłuſzni być máią/ známionuie. KuczbKat 75; iáko wielkie dobrodźieyſtwá od Páná Bogá wźięli ći/ ktorym śie w tym Kośćiele vrodźić y wychowáć doſtáło. KuczbKat 75; to każdy rozumem y ſmyſłem obacży/ iż Kośćioł ieſt ná źiemi/ tho ieſt ludźi zgromádzenie ktorzy Pánu Chriſtuſowi poślubieni y poświęceni ſą KuczbKat 80, 70 [3 r.], 75 [2 r.], 80 [5 r.], 85 [3 r.], 140 (23); Widźiſz iáko ten Kośćioł Auguſtyn ś. opiſuie: [...] z tey ſukceſsiey y porządnego á nie rozerwánego Biſkupow w tym Kośćiele náſtępowánia. WujJud 136v; Luter koſćioł niewidomym cżyni. WujJud 139, A4, 4v, 6, 8, 20v (184); WujJudConf 6v, 30, 31v, 40v, 42v (21); Názwiſko Kápłáńſkie zda ſie że ieſt wzyęto z Bożnice do Koſciołá. RejPosRozpr c2v marg, b4, cv, c2 marg, c2v [2 r.], c3; Nic inſzego tedy nie ieſt Koſcioł/ iedno zgromádzenie ludzi wiernych. RejPosWstaw [1432]v, [1432] [2 r.], [1432]v [2 r.], [1433] [4 r.], [1433]v, [1434] [2 r.] (15); BiałKat 13v; iákoż to może być/ áby w tymże też kośćiele/ gdźie ſie Chriſtus z Beliálem zgodźić nie może/ mogł Chriſtus ćichy/ prawdźiwy/ y ſpráwiedliwy z Antichriſtem záraz krolowáć? CzechRozm 184, A3, 73; PaprPan P4v; KarnNap B3v, F3v, G2; á niema być bezecnym/ áni też iáko od obcowánia ludzkiego/ ták od kośćiołá [ex coetibus aut ecclesia] odłącżon. ModrzBaz 96; w kośćiele [...] poſtánowił Bog Apoſtoły/ Proroki/ Doktory/ y wſzytki inne ſkutki Duchá Bożego: ktorego vcżeſtnikámi być nie mogą/ ktorzy do kośćiołá nie idą/ kędy ieſt kośćioł/ thám y Duch Boży: á gdzie Duch Boży/ tám kośćioł/ y wſzytká łáſká SkarJedn 10; Wiktor piſał do Azyanow y Biſkupow onych [...] y grozieł im wyklęćim y odćięćim od kośćiołá SkarJedn 124; odſzcżepieńſtwo od Kośćiołá/ co dźień w nowe y więtſze błędy idzie/ iż ſię z niego rozna y kácerſka wiárá vcżyni, SkarJedn 341, A3v, 5, 7 [3 r.], 9 [2 r.], 10 [3 r.] (60); Kośćiołem (lud Boży) Apoſtoł zowie SkarŻyw 92; Oſobę kośćiołá/ noſzą ſtárſzy kośćielni. SkarŻyw 93 marg, A4, A5v, 31, 80, 87 (77); CzechEp 97 [2 r.], 98, 302 [2 r.], 358 [3 r.]; NiemObr 82 [2 r.], 150, 179; ReszPrz 5 [4 r.], 6 [3 r.], 9, 13 [5 r.], 14 [2 r.] (33); WerKaz 286 [4 r.], 289; bo też Kośćioł odnowił [syn Boży] dźiśieyſzego cżáſu/ służebniki w nim wzbudźił niebieſkiego głoſu. ArtKanc N16, E5v, K9v, K12, K13, N15v; LatHar ++7, 15 marg, 42, 76, 99 (14); Tu ſię pocżął poſt czterdzieśći dni/ ktory Apoſtołowie podáli kośćiołowi WujNT 208; Kośćioł z Zydow y z Pogánow zebrány. WujNT 517 marg; Wſzytkie/ ktorzy iedno wyſzli z kośćiołá/ y ktorzy walczą przećiw kośćiołowi/ Ian S. názwał Antychriſtámi. WujNT 820; Odćięty od kośćiołá nic Bogu przyięmnego czynić nie może. Ian 14.4. WujNT Zzzzz2v, przedm 8 [2 r.], 9, 16, 31, 32 (207); SarnStat *3v, 211; PowodPr 41 [2 r.], 54 marg; SkarKaz 41a, 43a, 119a, 122b, 351a (14); SkarKazSej 672b, 701a.

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym odnoszącym się do Chrystusa lub Boga (604): OpecŻyw 56v, 58 [2 r.]; TarDuch B7, C8v; modlitwa moia [...] tym będzie pożytecżna ktorzy będą w łonie moim, to ieſt w koſciele moim. WróbŻołt L7, H3, V6, V7, V7v, X2 (10); RejPs 69, 72, 138v, 174v, 195, Ff5; SeklWyzn c2; KromRozm I Fv, F4, M4v; MurzHist Nv; MurzNT 51; [Krystus] będźye krolował w domu Yakobowym/ to yeſt w koſcyele ſwym [...] ná wyeki KromRozm III Ev, B5v, C7v, G4v, L, L3 (19); DiarDop 107 [2 r.]; GliczKsiąż D3v [2 r.], K8v, O2; LubPs A3v, A5, B2 marg, B4 marg [2 r.], B6 marg (76); GroicPorz a2v; KrowObr C, 11v [2 r.], 12v, 13v [2 r.], 14 [2 r.] (17); RejWiz A3; BibRadz *6, *6v, I 83d marg, 353v, Ps 102 arg (16); OrzRozm Hv [2 r.]; Nie trzebá inácżey rozumieć/ iedno iż to bog karze koſcioł ſwoy/ dla wyſtępku ſwego ludu/ á náwięcey tych ktorzy ſą przełożeni w nim BielKron 199; OrzQuin N2v, Z2, Z2v; SarnUzn E6v, G5; [Pan] gotow będąc záwżdy ná ráthunk á ná wſpomożenie Koſciołowi ſwemu thu ieſzcże pielgrzymuiącemu ná zyemi. RejAp 117v, AA7v, BB3, BB3v, BB4, CC3 (36); RejPos A5v, 23, 40v, 48, 49 [2 r.] (80); RejPosWiecz3 96; BiałKat kt, 13v, 36, 38v, 133v (12); KuczbKat 135, 255; RejZwierc 196, 259v; WujJud 2, 6, 8, 38 [2 r.], 38v (25); [Apostoł i towarzysze jego] ſługámi byli Kryſtuſá iedynego Krolá y Kápłaná w kośćiele ſwoim. WujJudConf 150v, 3, 38v, 47, 55v, 122v (13); Pan Iezus Kryſtus [...] ſam iedyny zoſtawa kápłanem/ y owſzem nawyſzſzym Biſkupem Koſciołowi ſwoiemu ná wieki/ ſpráwuiącz w nim wſzytki vrzędy kápłáńſkie. RejPosRozpr b4, b3 [3 r.], b3v, b4, c [2 r.], c2 [3 r.] (15); PaprPan Bv; KarnNap E3v [2 r.], F3v, F4 [2 r.]; SkarJedn A2v, A7v, 5 [2 r.], 9, 11 (47); SkarŻyw 25, 79, 81, 90, 92 (17); CzechEp 35, 44, 165; ReszPrz 5, 25, 108, 109; ReszHoz 135, 136; ReszList 146, 149; WerKaz 286 [2 r.], 289; Duchowne y ſwieckie/ we złym nie vſtępne/ odwroć ie od drog ich złych/ á błędow ſzkodliwyeh. Rácż posłáć Anioły by ie wybieráli/ Thwoy Kośćioł cżyśćili/ wierne zgromadzáli ArtKanc K14v, kt, H2, I17, K9v, K10 (14); GórnRozm K2v; LatHar 19, 42, 58, 84, 87 (35); WujNT przedm 27, 31 [3 r.], 32, s. 3 [3 r.], 9 [2 r.] (75); JanNKar C2v; SiebRozmyśl Ev, E2v, E3v; PowodPr 43, 44; SkarKaz 41a, 118b, 119b, 120a [2 r.], 205b [2 r.] (20); Ieſlić Chryſtus w kośćiele ſwoim Monárchią poſtáwił: pewnie tá ieſt nalepſza. SkarKazSej 690b, 679a, 681b, 682b, 688b, 690b marg (11); KlonFlis A3v.

W porównaniach (6): A yako rodzicy s przyrodzenya przychylni ſą dzyatkam ſwym/ ták pan bog ma ſie ku koscyołowi ſwemu. GliczKsiąż D3v; Abowiem dziś kościoł ſwięty iáko wierna á ſwięta mátká będąc záſtárzáłą [...] ieſt wielkiemi [...] vćiſki y trapieniem ze wſząd ogárniony LubPs A3; Kthory Koſćioł iáko Mur/ ták ieſt opráwion świątoſćiámi: przes ktore Dyabli niemogą nas doleſć. OrzList d3; Ktemu do miáſtá ná gorze zbudowánego przyrownał kośćioł ſwoy ſyn Boży SkarJedn 12; y był kośćioł Boży kwitnący iáko cżyſta oblubieńcá SkarŻyw 511; CHRISTVS Pan náſz nie raz Kośćioł ſwoy do łodźi ábo do korabiá przyrownywał KlonFlis A3v.

W przeciwstawieniach: »Kościoł ((Pana) Chrystusow, a. boży, a. chrześcijański, a. Pana, a. pański, a. powszechny, a. prawy, a. zebrania krześcijańskiego) ... bożnica (antychrystowa, a. szatańska, a. żydowska) (7), synagoga (szatańska, a. malowana) (3), zbor (dyjabelski, a. kacerski, a. szatański) (3), kacerstwo, niebo, zebranie złośliwych, zborzyszcze odszczepieńskie« (17): A przeto co bez ſlowá Bożego yeſt vſtáwyono/ nye od koſćyołá ále od zboru Szátáńſkyego pod imyenyem koſćyołá yeſt vſtáwyono. KromRozm I H4; A yednák to nye był práwy koſcyoł boży/ ále złoſciwych/ á Synágogá ſſátáńſka KromRozm III L7, E; Tám nie ieſt kośćioł Páná Kryſtuſow/ ále ieſt zebránie złoſliwych/ y zbor Dijabelſki KrowObr 10v, 10v; SarnUzn G7v; RejAp Ee3v; RejPos 137v, 139v [2 r.]; A że to nie ieſt Kośćioł Chryſtuſow/ ále rácżey Bożnicá ſzátáńſka WujJud 131v; Od Papieżá ktory ſię Kośćioł dzieli nie ieſt kośćioł/ ále zborzyſzcże odſzcżepieńſkie. SkarJedn d8; SkarŻyw 394; Moc ktorą Syn człowieczy ma grzechy odpuſzczáć [...] trwáć będzie ná ziemi do ſkończenia świátá/ w ſługach iego/ y w świętych Sákrámentách/ przez ktore on grzechy odpuſzcza w kośćiele/ á nie tylko w niebie. WujNT 133; Nie wſpominam/ iż wielka rożność ieſt miedzy kośćiołem Chrześćijáńſkim/ á miedzy bożnicą Zydowſką WujNT 563, 27, 444.

W charakterystycznych połączeniach: Kościoła odsądzić (2), słuchać, trzymać się (6); do Kościoła iść (przyść) (2), nic nie mieć, prowadzać, przyjmować (przyjęcie) (2), przyłączyć (się) (przyłączenie) (5), przystawać, przywodzié (5), przywrocić się (przywrocon) (2), wchodzić (wejść, wniść, weszcie) (5), wleźć, wnosić, wprowadzać (wprowadzić, wprowadzon(y)) (9), wszczepić (wszczepiony) (3), wwodzić; od Kościoła (od)dzielić się (oddzielenie, oddzielony) (6), odcinać (odciąć, odcięcie, odcięty) (7), oderwać (się) (oderwanie) (11), odłączać (się) (odłączenie, odłączon) (7), odpaść, odrażać się (2), odrywać się, odrzuconym być (odrzucony) (3), odsądzać, odszczepić się (odszczepienie, odszczepieństwo) (6), wygnać, zbieżeć (2); z Kościoła wychodzić (wyjść, wyniść, wyjście) (15), wykroczyć, wyłączać się (wyłęczyć) (2), wypadać (wypaść) (2), wypędzić, wyrzucać (wyrzucić, wyrzucenie, wyrzucony) (12), występować, wywodzić; Kośćiołowi podać (3), sprzeciwi(a)ć się (3), zalecić; ku Kośćiołowi mieć się, przyznawać się; przeciw Kościołowi powstać; Kościoł jednocić (6), mnożyć (rozmnażać) (5), opuszczać (2), potwarzać (4), pozna(wa)ć (2), rozrywać (2), sprawić [= uczynić], (po)stanowić (postanawiać) (4), (roz)targać (7), zachowywać, założyć, zgromadzać; na Kośćioł powstawać; w Kościoł przyjąć, wkraść się, wprowadzać; za Kościoł mieć się, wydać (siebie samego); Kościołem gardzić (6); nad Kościołem smiłować się (2); z Kościołem być, dzierżeć (2), mowić, pojednać się (zjednać się) (2), porownać się, przestawać, święcić, wierzyć (2), wyznawać (2), zgadzać się (9), zjednocić się (zjednoczyć się) (5); przy Kościele stać; w Kościele nauczać (3), pracować, rozumieć, śpiewać, trwać (16), trzymać (2), wierzyć (2), wychować się, zacho(wy)wać (się) (3), zamykać się (zamkniony) (2), zawierać się (zawarty) (2); Kośćioł dzięki cżyni, się mnoży, mowi, pości, powtarza (2), rozkrzewił się, rozmnaża się, trwa (3), zachowuje; Kościoł chwalebny (3), istotny, ludzki, niepokalany, pewny, pośledni [= poapostolski] spolny, zawołany, z poganow zebrany; Kościoła autor, biskup (12), dosyćuczynienie, duchowny, dzieje, historyja, historyk, jednocenie, kapłan (3), lepsze [= dobro], ludzie, msza (2), naprawa (4), nauczyciel, nauka (4), nieposłuszny, obietnice, obyczaj (2), obywatel, obrońca, obrządek, ofiara, osoba (9), piątno, podwyższenie, podanie (2), pomnożenie, porządek, posłuszeństwo (3), (po)stanowienie (5), potężność, poważność (2), prałaci, prawda (8), przodkowanie, rozciągnienie, rozdwojenie, rozdzielenie, rozmnożenie (6), rozsądek, roztargnienie (2), sposob (2), sprawy (2), stany duchowne (3), stolica, stroż, świadectwo (3), tajemnica, trwałość, ustawa (8), wierni (2), własność [=właściwość] (2), zachowanie (3), założenie, zezwolenie, zgromadzenie, znak (39), zwyczaj (17); od Kościołα rozdział; od Kościoła potępiony, wyrzucony; Kościołowi pomocny, przeciwny, właściwy; nad Kościołem panowanie; o Kościele piecza; w Kościele przyjęty, ustawiony, zachowany (2), zwyczajny (3); Kościoła, w Kościele godności (1 : 1), pokoj (4 : 1), rozerwanie (3 : 3), starszy (6 : 2), zgoda (5 : I), zjednoczenie (4 : 3); od Kościoła, z Kościoła uciec (2 : 1); nad Kościołem, w Kościele przodkować (1 : 1); z Kościołem, w Kościele rozumieć (1 : 1), trzymać (3 : 2); Kościoł, o Kościele, w Kościele uczyć (1 : 1 : 5).

Frazy: »Kościoł obchodzi, święci« [w tym: święci i obchodzi (1)] [szyk; zmienny] (7 : 6): PatKaz II 83v [2 r.]; PatKaz III 93v; BielKron 307; SkarJedn 72; SkarŻyw 408, 422; StryjKron 275; bez żadnego wyráźnego ſłowá Bożego ábo piſmá ś. święto tych niewinnych dziatek záwſze kośćioł święćił y obchodził/ począwſzy od czáſow Apoſtolſkich WujNT 9, 195, 456 marg, Ccccccv.

»Kościoł rozszerza się (a. szerzy się), Kościoł rozszerzony (jest a. miał być); rozszerzenie Kościoła; Kościoł rozszerzyć« [szyk zmienny] (5 : 3; 7; 1): Bo Pan Bog nigdy tego niedopuśćił/ áby ſie błędy ták dálece ſzerzyć miáły/ iáko ſie ſzerzy Powſzechny Kośćioł iego. WujJud 38; SkarJedn 26, 80, 166; CZWARTA CZESC ma w ſobie rozſzerzenie kośćiołá do Pogánow. WujNT 435 marg, 102, 140 marg, 297, 392, [405] (12).

»Kościoł śpiewa; śpiewanie Kościoła« = śpiewa się w liturgii Kościoła [szyk zmienny] (28; 2): OpecŻyw 12v, 22v, 36v, 187v, 190v; Spiéwanijé koſciola/ Salue regina. OpecŻywSandR nlb 6; PatKaz I 8v [2 r.], 14v; PatKaz II 20, 22, 24, 24v, 28v (9); PatKaz III 87v, 90, 91, 115; Then wirſzyk theż ſpiewa koſcioł wzywaiącz na pomocz ducha ſwiętego WróbŻołt ii2; MurzHist Qv; RejAp 49; RejPos 109v; CzechEp 182, 309; LatHar 12, 257.

»Kościoł trzyma, dzierży; dzierżano było w Kościele« [w tym: trzymał i trzyma (5)][szyk zmienny] (16 : 4; 2): Apoſtołowie tak roſdawali/ piſmo ſwięte tak vczy/ y koſcioł chrzeſcijańſki prawdziwy tak trzymał y ieſzcże trzyma SeklWyzn a3v, d4v [2 r.], Ev, e3, g4v; KromRozm I II3v, K3v, M3; KromRozm III L4v; GliczKsiąż Dv; BielKron 228v; KuczbKat 255; WujJud 201; WujNT 44, 248, 575.

»Kościoł wierzy, wyznawa; wiara, wyzna(wa)nie Kościoła« [w tym: wierzy i wyznawa (2)] [szyk zmienny](5 : 15; 20 : 4): PatKaz I 14v; KromRozm III Mv; BielKron 225; GrzegRóżn O2v; RejAp 49; BiałKat a2, c3v, 118v, 186, 386; WujJud A6v, A7, 25v żp, 38, 171v (8); WujJudConf 8; BiałKaz G4; SkarJedn 314, 340; SkarŻyw 26; NiemObr 135, 142; ReszPrz 85; Ciebie po wſzyſtkim świećie święty wyznawa Kośćioł. Oycá niezmiernego Máieſtatu. ArtKanc T17v; Wyznánie wiáry S. Athánázyuſzá/ y Kośćiołá wſzyſtkiego/ przećiwko Aryanom LatHar 371, 381, 573, 643; WujNT 44 [2 r.], 174 [2 r.], 248, 408, 515 (9); (iáko wſzyścy Doktorowie y kośćioł wſzytek wierzy y ſłowá te Páńſkie rozumie) SkarKaz 5b, 244b.

Zwroty: »być, mieszkać, żyć w Kościele; być z liczby Kościoła« [szyk zmienny] (71 : 16 : 1; 1): OpecŻyw 58; PatKaz III 105v; my ktorzy mieſzkamy w tym koſciele w łaice bożey, dobra duſznego będziemy naſyceni. WróbŻołt T8v, X2; SeklKat Qv; KromRozm I O4; KromRozm III C7, C8v, D [3 r.], Dv, D5 (18); Iáko yeſt rzecż wdzyęcżna żyć w kościele Bożym LubPs dd3 marg, S6v marg; KrowObr 23v, 120; BibRadz I 358c; OrzRozm M2 marg; OrzQuin Hv, I3, L4v, N3, N3v (7); RejPos 57v, 140; RejPosWiecz2 92 [3 r.]; BiałKat 41; KuczbKat 180; WujJud 119 [2 r.], 138, 139v, 219, Nn3; Bo śiłá ich ieſt w Kośćiele/ ktorzy ſie Krześćiány zową/ ktorzy przedśię nie ſą przeźrzáni. WujJudConf 68; ochędoſtwo prawdźiwe Kośćiołow Krześćiáńſkich nie náleży we złoćie/ [...] ále w pobożnośći/ w ſkromnośći/ y w świętych cnotách ludźi tych/ ktorzy ſą z licżby kośćiołá Bożego WujJudConf 182, 145v; BiałKaz I3v; SkarJedn 4, 31, 32, 36; Ale iż też kácerze/ iáko ſłowo BOże/ ták y kośćioł/ ſobie przywłaſzcżáią/ tym ſię popiſuią iż z kośćiołem trzymáią/ w kośćiele mięſzkáią ReszPrz 13; żaden świętym/ áni Bogu miłym/ áni zbáwionym być nie może/ ktory w tym kośćiele nie ieſt ReszPrz 24, 23, 97; WujNT 3, 13, 57 [2 r.], 69 (26); SkarKaz Ooood.

»należeć do Kościoła; przysłuchać (a. przysłuszać) do Kościoła, k(u) Kościołowi« [szyk zmienny](6; 3 : 2): Zkąd twirdzą [Husowie, Donatyści itp.]/ iż tylko ſpráwyedliwi á ſwyęći ku temu koſcyołowi przyſlucháyą KromRozm III E7v, C6v, C7 marg, D, F4; Stey przyſięgi może kożdy obátzyć ieſlyże ći Kárdynali rzetzoni co należą do kośćiołá KrowObr 36, 35v, 36; WujJud 119v, 130; Stąd też mamy/ że nieſámi wybráni należą do kośćiołá WujNT 92.

»od Kościoła odstąpić (a. odstępować), odstąpienie; Kościoła odstąpić« [szyk zmienny] (12 : 4; 1): KromRozm I N marg; BiałKat 333v; WujJud 30v; PaprPan Bv; SkarJedn 19, 52, 323, 342, D5v [2 r.]; SkarŻyw 337; WujNT 333, 716; áby téż oświéćił záślepienié wſzyſtkich Heretykow/ którzy odſtąpili od kośćiołá powſzechnégo chrześćiáńſkiégo SiebRozmyśl Kv; Przetoż brzydźmy ſię temi heretyctwy/ ktore do [...] nierozumu przywodźi ſzalone od kośćiołá ś. odſtąpienie. SkarKaz 118b; SkarKazSej 687a, 862b.

»Kościoł rządźić (a. rzędzić), sprawować; Kościołem rządzić« [w tym: rządzić i sprawować (19)] [szyk zmienny] (50 : 27; 1): KromRozm I F4v; KromRozm II e3 [2 r.]; Yeſli kto domu ſwego rządźić nye vmye [...] yáko będźye koſcyoł rządźił? KromRozm III H5, C5v, G2v marg, G3, H4v, L7v [2 r.] (10); DiarDop 109 [2 r.]; LubPs F3, Z2, aa3 marg, dd6v marg; KrowObr 4v, 18 [2 r.], 18v [4 r.], 41, 222v; Tákową moc tobie dawam ſpráwowáć kościoł Krześćiáńſki/ iáką mi dał Pan Kryſtus. BielKron 142v, 142v [2 r.], 164; SarnUzn G4v; RejAp AA7v; GórnDworz R6; RejPos 318; WujJud 87 [2 r.], 121v [2 r.], 122 [2 r.], 126 [3 r.], 151v [2 r.] (12); WujJudConf 152v [2 r.], 155; RejPosRozpr b3v; SkarJedn 120, 287 [2 r.], 335, 397; SkarŻyw 408; CzechEp 417; Pánie Boże ktory rządźiſz Kośćioł ſwoy/ prowádziſz go iáko Owiecżki, wſzák on ten ieſt lud twoy ArtKanc I15v; nád ktorą [trzodą] was Duch S. poſtánowił Biſkupámi; ábyśćie rządźili kośćioł Boży WujNT Act 20/28, s. 50, 60, 63 [2 r.], 103 [2 r.], 416 [2 r.] (16); SkarKaz 206a; SkarKazSej 675a.

»służyć (a. posługować, a. usługować) Kościołowi; służyć, usługowanie (a. posługa) w Kościele; służba Kościoła« [szyk zmienny] (12; 1 : 5; 1): KromRozm III F5v; OrzRozm V2; OrzQuin G4v; RejAp 69v; RejPos 318; Dyakonowie tákże/ Subdiakonowie/ Akoluty/ Exorcyſtowie/ Odwierni/ kośćiołowi ſłużą y potrzebni ſą. WujJud 142, 185; ACżkolwiek Miniſterium álbo vſługowánie w Koſciele ſwiętym/ ſciąga ſie też ku wzbudzániu y záchowániu modlitw poſpolitych RejPosRozpr b3, b3 [2 r.], c2v, c4; ReszList 188; ArtKanc K17; WujNT 516, 519, Zzzzz3; SkarKazSej 681b, 682b.

»trwać w Kościele, przy Kościele; w Kościele przetrwać« [w tym: trwa i trwać będzie (2)] [szyk zmienny] (21 : 1; 1): KromRozm I Pv; KromRozm III D3, H6v, H7 [2 r.], N5; GrzegRóżn F3v; SarnUzn D8; A vważ to ſobie/ iáko tho ieſt mocny ſzcżyt ná káżde niebeſpiecżeńſtwo/ mocnie á ſtale trwáć przy koſciele Páná ſwego. RejPos 139v; Nie o tychći tu Ian ś. mowi/ ktorzy [...] wiáry nieodſtępuią/ ále w kośćiele trwáią: bo ći z kośćiołá niewyſzli. WujJud 139; RejPosRozpr cv marg, c2 [2 r.], c3 [2 r.]; SkarŻyw 363; ReszPrz 55; WujNT 369, 589, 765, 821, 830, 836.

»wierzyć Kościoł, w Kościoł; Kościoł wyznawać« [w tym: wierzyć i wyznawać (1)] [szyk zmienny] (20 : 4; 6): SeklKat B4v, P4v; KromRozm I K3; ponyeważ w Apoſtolſkim háſle á wyznányu wyáry/ nye koſcyoły/ ále koſcyoł wyerzymy y wyznawamy KromRozm III E6v, C5, C5v, G4, G6v; KrowObr A4; GrzegRóżn E4v, F3; SarnUzn G3; wierzymy koſcioł ſwięty Krześćiáńſki/ tho ieſt/ ſwięte zebránie wiernych Páńſkich. RejPos 349; BiałKat 116, 126; KuczbKat 70, 80 [5 r.]; możemy dobrze mowić w Kredźie: Wierzę w święty Kośćioł Powſzechny. WujJud 57; SkarJedn 16, 354; ReszPrz 14, 88; ArtKanc M10, M11; WujNT 44.

Wyrażenia: »Kościoł apostolski, (ktory) jest apostolski« [u katolików : Kościoł mający sukcesję apostolską; u protestantów: Kościół oparty na wzorcu gmin chrześcijańskich z czasów apostolskich] [szyk 22 : 23] (39 : 6): SeklWyzn d4v; KromRozm I P2v; A dla tego nye tylko yeden/ ſwyęty/ y powſſechny/ ále y ápoſtolſki koſcyoł ono ſlawne Concilium Konſtántynopolſkye wyſſſſey námyenyone wyznawa: iż ápoſtolſki/ á nye inákſſy rząd wnim być ma. KromRozm III G4, C5v, C6, E5v, G3v marg, G6v (11); [jedzą tego Baranka w jednym domu] kośćiele Swiętym krześćijáńſkim/ y Apoſtolſkim/ kthory ſię nie w Rzymie zá Papieżow/ ále ieſztze od Iádamá y Iewy zátzął/ był zá Kryſtuſá y Apoſthołow iego/ y po wſzyſtkim ſwiećie ſię roſproſzył. KrowObr 186, B3v, C4, 131v [2 r.]; OrzQuin Iv, 12, L4v, N3, T2v (6); BiałKat 126; WujJud 25v, 135 [2 r.], 239v, Mm3v, Mm4 (7); WujJudConf 12; RejPosWstaw [1434]v [5 r.]; SkarJedn 31, 34; ReszPrz 14; LatHar 91; WujNT 375, 825, 836.

»Kościoł bojujący« = militans Ecclesia [szyk 7 : 1] (8): PatKaz III 140; KromRozm III B3; Słuchayże záſię iáko ſie záſmućiły drugie tłuſzcże [...] tho ieſt/ koſcioł ten tu ná zyemi boiuiący w wierze Páná ſwego. RejPos 223v, 223v; WujNT 13, 108, 669, 850.

»Kościoł (jest) boży; Kościoł Boga (żywego, a. miłego, a. jednego)« = Ecclesia Dei Vulg [szyk 675 : 9] (679; 5): PatKaz III 105v; Mamy wiedziec, iż koſcioł boży ma trzy ſtadła, dwie na tym ſwiecie, a trzecie w niebie WróbŻołt aa4; SeklWyzn d2v; KromRozm I F, F4v; MurzNT 58; KromRozm II a2v, y2v; káżda z tych ſekt myeni/ iż nye iny/ áni która inſſa ſektá/ okrom yey/ yeſt koſćyołem bożym. KromRozm III B6, A4, A6v [2 r.], B marg, B2v, B4v marg (65); DiarDop 103, 109; LubPs A3v [3 r.], A4 [2 r.], A4v [2 r.], A5, N marg (28); Dijakonowie ſą ieſztze/ ſludzy Kośćiołá Bożego álbo opátrzyćielowie vbogich ludzi w kośćiele Bożym/ ſirot y wdow. KrowObr 4v, 4v [3 r.], 9 [3 r.], 35v, 40v, 50v (31); Leop 1.Cor 15/9, Gal 1/13, Philipp 3/6; OrzList d2v, d3, d3v [2 r.], d4v, e [2 r.] (15); BibRadz *4v, *5, I 461a marg, b marg, 478c (8); OrzRozm D2 [2 r.], D2v, F3v, M2, P4; BielKron 176v; GrzegRóżn A2v, G3v, Mv, O2v; OrzQuin C4, G4, K3, K3v, M3v (16); SarnUzn B3, B7v, C3, D8 [2 r.], G4v (8); (marg) Co ieſt Koſcioł Bogá żywego. (‒) Toć ieſt koſcioł zbior ſwiętych á wybránych Páńſkich/ ktorzy ſą w tym nowym Ieruzalem RejAp 41, Dd2; RejPos 137 marg, 261v, 318, 347 marg; RejPosWiecz3 97v; BiałKat 36v żp, 118v [2 r.], 126 [2 r.], 173v, 211 (10); KuczbKat 80, 165, 215, 390; WujJud A8, B6, 4v, 8v, 37 (31); WujJudConf 31v, 32, 36v, 47v, 48 (40); RejPos Rozpr b4, b4v [2 r.], c2 [3 r.], c2v [5 r.], c3 (15); RejPosWstaw 42, 143v, [1434], 144; BiarłKaz M4; StryjWjaz C2; CzechRozm 182v, 184, 184v, 191; KarnNap ktv; SkarJedn kt, A4v, A5v, A7v [4 r.], A8 (140); Oczko 30; wżdy ſie w tych kochaymy/ ktorzy ſą ták święći y ták zacni iż z nich familia náſzá/ to ieſt kośćioł Boży y my ſami ozdobę wielką mamy. SkarŻyw A4, A2, A2v [2 r.], A4v, A5v, 16 (100); CzechEp 50, 97 [2 r.], 374, 408, 409 [2.]; ReszPrz 4 [2 r.], 5, 16, 21, 22 (24); ReszList 147, 152, 180, 184, 188,192; PaprUp L4; LatHar +7, [ + 11], 4, 7, 8 (24); KołakSzczęśl Cv; WujNT przedm 3 [2 r.], s. 13, 20, 21, 32 marg (33); WysKaz 19; JanNKar A3; KOśćioł Boży miáſtem ſię Hierozolimą zowie/ y gorą Syońſką ná ktorey Ieruzálem záſádzone było. SkarKaz 633a, 40a, 43a, 81b, 120a, 158a (32); SkarKazSej 700a.

»ewanjelicki Kościoł« [obraźliwie ze strony katolików o protestantach] (1): Lecz o Ewángelickim kośćiele niewidomym ni ſłowka nie ſłyſzemy. WujNT 443.

»Kościoł jeden(że), jedyny, (ktory) jest jeden« [szyk 20 : 59] (55 : 1 : 23): SeklWyzn Bv; KromRozm I [P2v]; po ktorych [znakach] práwy koſćyoł boży poznawamy y poznáć mamy/ ktory yeſt yeden/ ſwyęty/ powſſechny/ y Apoſtolſki. KromRozm III C6, C5v, D8, E5v [2 r.], E7 [2 r.], G3 (15); KrowObr A4, 222v; Iáśnie ſię pokázuie [...] pomieſzánie ięzykow w náuce wiáry Krześćiáńſkiey/ ktora w iednym iednego Bogá Kośćiele/ záwżdy y wſzędźie ma być iednych vſt GrzegRóżn A2v, H; OrzQuin G3v, Iv, I2, L4v, N3 (10); BiałKat 126 [2 r.]; KuczbKat 75, 80; WujJud 2, 25v, 116 [4 r.], 220v, 248 (12); WujJudConf 118v, 153v; SkarJedn A6v [2 r.], A7v, 19, 26, 37 (16); Krzyſz [...] Páńſki [...] ſkupił narody w ieden kośćioł/ w iednę wiárę/ y iedną głową w miłośći iey ſpoił. SkarŻyw 120, 399 [2 r.]; ReszPrz 14, 94, 108; LatHar 91; WujNT 30, 57, 515, 836, Zzzzz2v; PowodPr 34; SkarKaz 606a.

»jedność, jednota Kościoła« 108 : 2] (109 : 1): LibLeg 8/133v; KromRozm I B4v, E2v, Fv, N, O2v (6); A to yednoſć koſcyołá od yednego: ktory yeſt głowá yego. KromRozm III L8v, C5v, D6 [2 r.], D8, E4, E6v (31); LubPs Nv marg, X4 marg [2 r.], bb2 marg; KrowObr A4v; BielKron 157v, 208v; OrzQuin 12, Aa4v; nam w tym zámieſzániu lepiey ſthać przy ſtárych zwycżáioch á przy poſłuſzeńſtwie á iednocie koſciołá. RejAp 66; WujJud 140 [2 r.], 168, 257v, 258, Mm4; WujJudConf 137v, 139v, 207v; RejPosWstaw [1432]v; KarnNap ktv [2 r.]; SkarJedn kt, A4v [2 r.], A6, A7v, A8 (35); SkarŻyw 26, 115, 120 [2 r.], 321, 520 [2 r.]; WujNT 44, 77, 253, 333, 382; SiebRozmyśl E2v; SkarKaz Ooood; SkarKazSej 688b.

»kacerz, odszczepieniec, apostata, heretyk Kościoła« [w tym: apostata, kacerz i odszczepieniec (1), kacerz i heretyk (1)] (2 : 2 : 1 : 1): Biſkup Krákowſki/ mnie vbogiego [...] ſlugę Páná Iezu Kryſtá vkrzyżowánego [...] nazwał Apoſtátą/ kácerzem y odſztzepieńcem kośćiołá Swiętego Krześćijáńſkiego KrowObr A2v, A2v [2 r.], A4v, 145v [2 r.].

»Kościoł (jest) katolicki« = Ecclesia Catholica Cn [szyk 54 : 12] (66): SkarJedn A8, 16, 19, 25, 26 (10); SkarŻyw A2v, A3v, 120, 279 [2 r.], 369; ReszPrz 14; LatHar 682; Oprocz Kátholickiego kośćiołá nie máſz zbáwienia. WujNT 678 marg, przedm 8, s. 39 [2 r.], 44 [2 r.], 97 marg, 114 (40); PowodPr 55; SkarKaz 44a, 418b [2 r.], 607a, 608a, Oooob, Oooo2a.

»Kościoł (Pana) Krystusow(y) (a. Chrystusow(y)), Pana Jezu Krysta« [szyk 152 : 6] (156 : 2): SeklWyzn c2v; SeklKat Qv; KromRozm I M3; KromRozm II b3v; A ten znák [...] dźyeli koſcyoł Kryſtuſow od Zydowſkyego/ ktory/ yákoś ſlyſſał/ też myał záwołánye koſcyołá bożego KromRozm III D6v; A przeto/ gdźye ſye im [luteranom] przytráfi o koſcyele mowić/ ſwemi koſcyołmi/ álbo też bożym tylko álbo Kryſtuſowym koſcyołem ij zową: powſſechny/ ktory wſſyſtko krzeſciyańſtwo od czáſow Apoſtolſkich wyznawa/ omiyáyą. KromRozm III E5, A4, B5v, C3, C6, D6v (18); ACżkolwiek otkym dobrze wiem/ Iż kośćioł Páná Iezu Kryſtá Syná Bożego [...] niemoże ſtać/ bes prawdziwych y wiernych Biſkupow KrowObr 126, 10v, 33 [2 r.], 35v, 36, 42; BibRadz *7, Is 10 arg; GrzegRóżn B2v, E4v, F; RejPos 218v; RejPosWiecz2 92 [2 r.]; BiałKat c3v, 161, 261, 278v; WujJud B6, 120v, 121v, 122, 127 (24); WujJudConf 51, 125, 137v, 206; RejPosRozpr c2v, c3v; RejPosWstaw 143v marg, [1432], [1462]v marg, [1433], [1434]v [5 r.]; KarnNap E4; Na przywileie y nawyżſze Páſterſtwo y Biſkupſtwo Piotrá S. w kośćiele Chryſtuſowym/ wſtąpili práwem Bożym Biſkupowie Rzymſcy SkarJedn 101, A8, 9, 10, 11, 25 (15); SkarŻyw 80, 597, 600; ReszPrz 28, 104; WerGośc 259; LatHar 509; Oto kośćioł Páná Chriſtuſow/ po w niebowſtąpieniu iego miał pośćić. WujNT 39, 31, 43 [2 r.], 44, 57, 67 (49); SkarKaz 242a, 550b, Oooo2c; SkarKazSej 681a [2 r.], 682b.

»Kościoł krześcijański (a. chrześcijański, a. krześcijańskiej wiary)« [szyk 269 : 9] (278): FalZiołUng Y 119; Koſcioł krzeſciańskiej wiari, ktorą wiarę pan Ieſus naucżał WróbŻołt Z4; Przez gorę Syon rozumie ſie koſcioł Krzeſciański. WróbŻołt qq5, H2v, I8, T7v, T8, T8v (14); RejPs 128v; SeklWyzn Av, a3v, a4v, Bv, c2 (16); SeklKat B4v, P4v, Q, Qv, Q3 (7); KromRozm I B3, Cv, C4, C4v, E4v (16); MurzHist C, G3; MurzNT 33v; KromRozm II a2v, a3v, a4, a4v [2 r.], bv (13); KromRozm III B5v, C2, F4, H7, Iv (12); Diar 49; DiarDop 101; GliczKsiąż Dv [2 r.], K8v; Duchownym mieczem obłędliwi do koſćiołá krzeſćiáńſkiego bywáią przywodzeni. GroicPorz a2v, hv; KrowObr A2v, A3 [5 r.], A4v [3 r.], C, C4 [2 r.] (74); Leop kt, HHh4, YYyy4, VV v; Iáko dwánaſćie pokolenia Izráelſkie známionuią wſzytek kośćioł krzeſciiáńſki y liczbę wybránych BibRadz I 446a marg; OrzRozm F3, Gv, M2; BielKron 139v, 142v [2 r.], 152v, 154, 156 (29); OrzQuin I, Iv, I2, I2v, M4v; SarnUzn A3, G3; LeovPrzep C2v, D; RejAp 103, 103v; RejPos 23, 49, 125, 197 marg, 286v, 349; RejPosWiecz2 92 [2 r.], 94v; BiałKat a2, 41, 166, 173v, 186 (13); KuczbKat 410; RejZwierc 11v; WujJud 142, 166, 183v, 244v; WujJudConf 51, 84, 129v, 206; RejPosRozpr c [2 r.], 143v; BiałKaz G4, M4; SkarJedn 274, 300; Oczko 30; NiemObr 85; ReszPrz 12, 14, 16 [2 r.], 52, 61 (9); ReszList 146, 157; ArtKanc M10, M11; WujNT przedm 9, s. 12, 102 marg, 439, 455 (10); SiebRozmyśl G4v, Kv.

»naprawa Kościoła« (6): [Izajasz] Prorokuie o napráwie Kośćiołá. 14. Grozi nieprzyiaćiołom iego y báłwochwálcom. 19. Opowieda o wezwániu pogánow. 22. Vkázuie że napráwá kośćiołá ſtać wiecznie będźie. BibRadz Is 66 arg, Is 1 arg, 6 arg, 54 arg, 60 arg.

»Kościoł niebieski« [szyk 4 : 1] (5): PatKaz III 140; á kyedy bog wſſyſtko we wſſyſtkich będźye: To yeſt ſąm przez ſye w wybránych á w koſcyele nyebyeſkim KromRozm III H7, A8v marg, B2v [2 r.].

»Kościoł niewidzia(l)ny, niewidomy« [szyk 2 : 1] (2 : 1): Przeto dla tych ſámych [wybranych] kośćioł niewidźiálny zwan być niemoże. WujJud 139; A to przećiw niewidziánemu kośćiołowi/ ktory Sektarze ſobie wymyśláią. WujNT 405, 443.

»Kościoł nowy, Nowego Testamentu, Nowego Zakonu« [szyk 10 : 2] (6 : 3 : 3): Tho ieſt wiem iż wyſluchaſz w tym koſciele nowego zakonu. WróbŻołt T8, X2; LubPs T2v; Leop Ps 86 arg; SkarJedn 391, [d10]; Vkażćieſz táką ofiárę v Chrześćian/ w nowym kośćiele z pogáńſtwá zebránym SkarKaz 158a, 382a, Ooooc; Ná kośćioł nowego Teſtámentu/ y ná zakonodawcę iego pátrzmy. SkarKazSej 690b, 679a, b.

»Kościoł Pański, Pana« [szyk 105 : 1] (103 : 3): KromRozm III M4; LubPs A4v, D3v, E marg, E2 marg, F2 marg (36); KrowObr 123; RejWiz 140; BibRadz *4v, I 351a [2 r.], Ez 39 arg, I 461b marg; KochZg A4; RejAp AA6v, CC2v [2 r.], 26v, 63v, 67 (31); RejPos A6, 49 marg, 51, 57v, 139v [3 r.] (21); BiałKat 161; WujJud 86; WujJudConf 125; RejPosWstaw 143v; wtey że zaſłudze Páná twego kliucże rozwiązánia grzechow twoich/ w kośćielie tegoſz Páná/ ktorego on krwią ſwą nábydź racżył. BiałKaz B4; KarnNap ktv, B; SkarJedn 68; ſkąd pánno wielkąś rádość miáłá/ Widząc iż kośćiół páńſki/ mocnie ſię gruntuie/ W którym Duch święty mieſzka/ y ſam gi ſpráwuie. SiebRozmyśl K3v.

»Kościoł powszechny (a. powszechni), pospolity, powszebytny (a. powszebytni); (ktory) jest powszechny, ji zową powszechny; powszechność Kościoła« [w tym: pospolity albo powszechny (3)] [szyk 270 : 115] (347 : 26 : 2; 9 : 1; 3): KromRozm I Ev, E4v marg, F2, F3v, Gv (18); KromRozm II c3, v4; Ztąd możeſz porozumyeć/ co yeſt poſpolity álbo powſſechny koſcyoł KromRozm III E4, C5, C5v [2 r.], D8v marg, E, E2 marg (46); Leop kt, Nn; Wierzę święty Kośćioł Powſzebytni. GrzegRóżn F; OrzQuin Iv, I2, L4v, N3, T2v, Aa6; Wierzę Koſcioł powſzebythny Krzeáćiáńſki. SarnUzn G3; LeovPrzep C2v; BiałKat a2, 43v, 116, 126 [2 r.], 186 (10); KuczbKat 70, 75, 80, 210, 230, 250; Stany Duchowne koſciołá Powſzechnego. WujJud 141v marg, A6v, A7, A8, B3, 136 (108); Drudzy záś oderwawſzy ſie od świętego z poſpolitym Kośćiołem obcowánia/ woynę z nim o Synu Bożym á o Duchu ś. zácżęli WujJudConf 6; A ták wſzyſcy prawdźiwi Biſkupi á Páſterze w Kośćiele Powſzechnym porządnie tych klucżow vżywáią/ y rozgrzeſzáią ludźie/ gdy Ewángelią Chryſtuſowę y w niey odpuſzcżenie grzechow wiernym [...] wyáwiadcżáią. WujJudConf 88v; gánimy Donáſty [!]/ ktorzy Powſzechność Kośćiołá do Affryki tylko á do ſwoich kątow śćiſkáli. WujJudConf 116v, 5, 8, 22v, 24v, 27v (32); RejPosRozpr b4; RejPosWstaw [3 r.], [1432]v [3 r.],[1434], [1434]v; SkarJedn A7v, 3, 5, 6, 10 (19); SkarŻyw 520; CzechEp 42, 97, 132, 164; NiemObr 24, 26, 27, 122, 135 (17); ReszPrz 4 marg, 6 marg, 14, 24, 25 (12); LatHar kt, +2, +7v [2 r.], 7, 9 (18); ziednay ſię z brátem twoim: á dáleko więcey z kośćiołem powſzechnym/ ktory ieſt zupełne bráctwo wſzytkichChrzeáćiánow. WujNT 22; Papież nie ieſt Biſkupem y Rządzcą ſámego miáſtá Rzymu/ ále wſzytkiego domu Bożego/ ktory ieſt kośćioł Powſzechny WujNT 726, przedm 5, s. 3, 8, 16 [2 r.], 21 marg (66); WysKaz 34; SarnStat 193; SiebRozmyśl Kv; PowodPr 34, 55; SkarKaz 381a, 519a, 520b; SzarzRyt A4v.

»prawdziwy, prawy Kościoł« [w tym: prawy a prawdziwy (1)] [szyk 80 : 66] (99 : 48): SeklWyzn a3v, Bv [2 r.], c2 [2 r.], c2v, d4v (12); SeklKat Q2 [3 r.], Q3 [2 r.]; KromRozm I [P2]v; KromRozm II b3v, y2v; KromRozm III B6, B7v, C2v [3 r.], C3, C5 (18); LubPs B marg, D3v, F3v marg, F4 marg, I marg, N, Q2v; A przeſto ty waſze poſwiącánia/ ták kośćiolow/ [...] iako theſz ołtarzow/ nic inſzego nieznamionuią y nie ſą/ iedno s prawdziwego Kośćiołá Bożego [...] naſmiewiſko KrowObr 102v, 35v; OrzList kt; BibRadz Agg 2 arg; OrzRozm F3 marg; GrzegRóżn F3v; OrzQuin M4v; RejAp 67 [3 r.]; Ták iákoby tho y dziś káżdemu wiernemu przyſtało ſzukáć á pytáć ſie/ gdzie ieſt práwy koſcioł/ á gdzie ſą práwe á wierne náuki Krześćiáńſkie/ opuśćiwſzy niepotrzebne wymyſły á wynaláſki ludzkie y ſwiátá tego. RejPos 23, 49, 137 marg, 139v [3 r.]; BiałKat a2, 13v, 118v, 126 [2 r.]; ći co ſłomę y śiáno buduią ná Chriſtuśie fundámenćie/ do práwego kośćiołá nie należą WujJud 119v, 2, 8v, 116, 118, 118v (20); WujJudConf 115, 126v, 128, 129, 130, 130v, 213v; RejPosRozpr b4v; RejPosWstaw 143v [2 r.], [1432] [3 r.], [1432]v [3 r.], [1433] [2 r.], [1434]v [7 r.]; BiałKaz G4; SkarJedn A7v [2 r.], 6, 17 [2 r.], 23, 32 (12); CzechEp 97 [2 r.]; NiemObr 81; ReszPrz 14 [3 r.], 25, 28, 88; Succeſſia páſterzow ieſt znákiem kośćiołá práwego. WujNT 676 marg, 124 marg, 393 [3 r.], 397, [405], 676 [2 r.], 696, Zzzzz3, Cccccc; SkarKaz 418b.

»przełożeństwo Kościoła, nad Kośćiołem, w Kośćiele; zwi(e)rzchność Kościoła, nad Kościołem, w Kościele; władza nad Kościołem, w Kościele« [w tym: przełożeństwo a zwirzchność (3), władza i zwirzchność (3)] [szyk 23 : 2] (4 : 3 : 2; 4 : 7 : 7; 1 : 3): A ták maſz dowodne piſmo á ſlowo boże o przełożeńſtwye á zwirzchnoſci Pyotrowey w koſcyele Kryſtuſowym KromRozm III M7v, L2, M3 marg, M8, N3v (10); [Chrystus] miał wzyąć zwierzchność nád kościołem ſwoim. LubPs dd6v marg; RejPos 302; Heretyk ten ieſt/ ktory zániedbawſzy zwierzchnośći Kośćiołá Powſzechnego niezbożnych wymyſłow ſwych vporną myślą broni. WujJud 21, 117, 151v, 240, Nn7v; Drugá władza y zwirzchność w kośćiele Bożym/ ieſt ſłużebna álbo vrzędowa z pewnym zleceniem od Páná zwirzcknego podána WujJudConf 151v, 152v; SkarJedn 143, 162, 163, 164; WujNT 217, 390.

»przełożony Kościoła, w Kościele; sprawca, rządźca, urzędnik Kościoła« [w tym: sprawca i rządźca (4), sprawca a (albo) przełożony (2), sprawca abo (i) urzędnik (2)] [szyk 41 : 6 ] (20 : 2; 25 : 4 : 4): KromRozm I F, O2; KromRozm III G2v, H4v, M3, N8, O7v, Q2v; [...] ieſt oſobliwe s fukánie złich ſprawcow koſciołá Páńſkiego/ ktorzy ſie iedno ſámi nád ludem Bożym paſtwią LubPs N5v, O marg, T3 marg; KrowObr 16v, 17, 17v, 18v, 19v, 22, 25; BielKron 205; Gwiazdy to iuż wiemy iż piſmo zowie wierne náucżyciele á ſprawce álbo przełożone Koſciołá Páńſkiego ſwiętego RejAp 76v; RejPos 23 marg, 24, 184, 211, 315; Papież ieſt widomym ſprawcą Kośćiołá. KuczbKat 75 marg, 75; WujJud 134v; SkarJedn 186, 274, 296; Miniſtrowie kácerſcy biorą ſobie vrząd [...] oprocz dozwolenia y potwierdzenia przełożonych kośćiołá powſzechnego. WujNT 452, 390 [2 r.], 416, 419, 482, 726 marg, Aaaaaa3v; PowodPr 22; Izali ſprawcá ábo vrzędnik kośćiołá Bożego/ to ieſt Duch ś. nie odpráwował vrzędu ſwego? SkarKaz 550b, 205b, 206a, 607b.

»od Kościoła, w Kościele przyjęty« [szyk 9 : 1] (9 : 1): Diar 51; Leop kt, Nn, YYyy4; BibRadz *5v [2 r.]; LatHar 572; Tu mamy Sákráment oſtátecznego pomázánia/ od Páná Chriſtuſá vſtáwiony/ od ś. Iákubá zálecony/ od kośćiołá Kátholickiego przyięty/ y áż do czáſow náſzych vczćiwie záchowány. WujNT 795, przedm 3, s. 63.

»Kościoł przyszły« (1): Iezu ktorys w przypowieſciach mowiączy do tkuſzcż [!] y do apoſtołow ſtan koſcioka [!] przyſzłego opowiedał. TarDuch B4.

»rząd Kościoła, w Kościele; urząd Kościoła, w Kościele; sprawowanie, rządzenie, sprawa Kościoła« [w tym: rząd i (a) sprawowanie (2), rządzenie i sprawowanie (2)] [szyk 29 : 2] (8 : 4; 1 : 2; 9 : 7 : 4): KromRozm I Kv, T; Tákże y to przełożeńſtwo á zwirzchnoſć koſcyołá powſſechnego nye dla oſoby Pyotrá S. pan dał ále dla rządu á ſpráwowánya koſcyołá ſwego KromRozm III N3v, G3 marg, H2v; GroicPorz a2v; BielKron 222; KuczbKat 80; Ale Concilium [...] ma w ſobie wagę y władzą Kośćiołá Powſzechnego: ponieważ ie Duch ś. poſtánowił ku ſpráwie Kośćiołá Bożego. WujJud 37; Owa wam nie miły ten rząd w kośćiele: że wſzyſcy do głowy ſie vćiekáią WujJud 85; Tákie práwá vrząd y zwirzchność wſzeláka w kośćiele/ ma dawno ſpiſáne y vſtáwione/ iedno ie chowáć potrzebá. WujJud 214, 39, 117, 124v, 142; RejPosRozpr c3; [Biskupowi Rzymskiemu] w świętym Pietrze/ daná ieſt zupełna moc/ ná rządzenie y ſpráwowánie wſzytkiego kośiołá [!]. SkarJedn 275, 58, 60, 147, 188, 273; SkarŻyw 317, 363; Abyſmy y my weſpołek z nimi [...] náukę ich wdźięcżnie przyimowáli/ rząd w Kośćiele záchowáli. ArtKanc K17; WujNT 51, 217, 390, 479; SkarKaz 607a, 608a.

»Kościoł rzymski« = Kościół rządzony przez papieża i kolegium biskupów pozostających z nim w łączności; Ecclesia Romana Cn [szyk 14 : 5] (19): Synowie pokoiu nigdźie indźie/ iedno w Powſzechnym Rzymſkim Kośćiele być niemogą. WujJud 219, 14v, 132, 133, 134v, 135 (13); WujJudConf 121v, 161v; Gdzie ſię za morzem dáleko/ áż práwie/ iáko mowią/ ná innym świećie/ Rzymſki kośćioł rożſzeſzył [!]/ y zagony puśćił SkarJedn 166; SkarŻyw 337; tey Praxidy [...] Kośćioł náſz Rzymſki obchodźi dźień S. Lipcá 26. dniá. StryjKron 275; CzechEp 50.

»sługa Kościoła« (26): LubPs dd3v, dd4v marg; KrowObr A4v, D, 4v, 5, 5v (9); OrzRozm Hv; RejPos 119, 119v, 235; RejPosWiecz3 96, 97v [3 r.]; BiałKat 161; WujJud B6, 141; Abowiem w nowym Teſtámencie nigdzyey nie naydzyeſz/ áby kędy ſługi ſłowá Bożego y Koſciołá iego zwano Kápłany RejPosRozpr c2v, b4v; BiałKaz M4; WujNT 419.

»społeczność, spolność Kościoła; spolny Kościoł« (12 : 1; 1): RejPs 72, 195; LubPs F2 marg, M marg, M3 marg, Z4v marg, bb2 marg; RejPos 23v, 140 [2 r.]; iżby też Odſzcżepieńcy y Kácerze zdrowego rozumu doſtáli/ y ku ſpolnośći Kośćiołá Bożego/ [...] záś śie przywroćili KuczbKat 390; Przetoż káżdy koſcioł powiátowy/ názywan bywa zgromádzeniem wiernych/ ktory ku iednośći á ſpołecżnośći należy onego powſzechnego Koſciołá RejPosWstaw [1432]v; nigdy przećiw iednośći ſpolnego y powſzechnego kośćiołá/ ná żadną rzecż nieprzyzwolę. SkarŻyw 520; WujNT 431.

»starożytny, staradawny, stary Kościoł« (2 : 1 : 1): Swiádectwo ſtárádawnego Koſciołá po Apoſtolech áż do tego cżáſu. SarnUzn G5 marg; RejAp 67; WujJud A8, 16v.

»świątości Kościoła« = sakramenta św. [szyk 3 : 2] (5): Małżeńſtwo [...] właſnie y prawdźiwie miedzy inſzymi Poſzechnego Kośćiołá Swiątoáćiámi policżone ieſt KuczbKat 250, 230; WujJud B6, 159, Nn3.

»Kościoł święty (a. naświętszy), (ktory) jest święty; świątobliwość (a. świętobliwość), świątość Kościoła« [szyk 398 : 87] (468 : 14; 2 : 1): OpecŻyw 9v, 22v, 26v, [34]v, 36v; PatKaz I 3; LibLeg 8/133 [2 r.], 133v [2 r.]; WróbŻołt H3 [2 r.], I6v, T8, T8v, X2 (10); RejPs 69, 128v, 140v; SeklWyzn Bv, d4v; SeklKat B4v, P4v, Qv; RejKup o6v; KromRozm I E2 [2 r.], E2v, F, F4, K2v (11); KromRozm II a3v; Bo ſą y byli w myeſcyech/ powyećyech/ źyemyach y narodźyech rozmáite zebránya krzeſciyánow/ ktore myáły záwołánye ſwyętego koſcyołá KromRozm III D8, A2, C3, C5v [2 r.], C6 [3 r.], C7 (34); DiarDop 101, 102, 107; LubPs A2v [2 r.], A3, A3v [4 r.], A4 [2 r.], A4v [3 r.] (74); GroicPorz a 2v; Albo theż gdy kośćioł Dijabelſki y Anthykryſtá Rzymſkiego/ prorocy fáłſzywi náżywáią/ kośćiołem ſwięthym krześćijáńſkim/ á kośćioł ſwięty Apoſtolſki y krześćijáńſki/ kośćiołem przezywáią Dijabelſkim. KrowObr C4; Powiedz mi proſzę ćie? Ieſli ieſt Kryſtus Syn Boży w Duchu ſwoim w kośćiele ſwiętym obetzny/ álbo nie ieſt? KrowObr 10, A2v, A3 [4 r.], A4, A4v [3 r.], Bv [2 r.] (82); Leop Eph 2/21; BibRadz *4v, *6; OrzRozm F3; BielKron 78v, 142v, 144, 171v, 173, 201, 208v; GrzegRóżn E4v; OrzQuin Iv, I2 [2 r.], I2v, L4v, N2v (12); RejAp AA6v, BB3v, BB4v, CC2v, 49 (24); HistRzym [89], 92v, 93; RejPos A6, 23 [2 r.], 23v [4 r.], 24, 28 (41); RejPosWiecz3 96 [2 r.], 97v [2 r.]; BiałKat kt, 116, 126 [2 r.], 376; KuczbKat 70, 80 [4 r.], 85, 160, 230, 255, 365; WujJud B6, 10v, 25v, 51, 57 (22); WujJudConf 119v, 121v, 199; RejPosRozpr b3 [3 r.]; BudNT Eph 2/21; StryjWjaz C2v; KarnNap B3v; SkarJedn A3v, A4v [2 r.], A6, A7v, 3 (35); SkarŻyw A3v, 119, 120, 130, 165 (10); ReszPrz 14, 25 [2 r.], 88, 108; ReszHoz 136; ReszList 157; ArtKanc kt, H2, K9v, K10, K12 (9): Ciebie też po wſzyſtkim świećie święty Kośćioł wyznawa LatHar 573, +7v, 9, 19, 85, 91 (13); złość niektorych [papieży] nie ſzkodzi świątobliwośći kośćiołá powſzechnego. WujNT 3, 35, 92, 163, 194, 195 (17); SiebRozmyśl Ev, E2v, G4v; Kroleſtwo to Bożé [!] ieſt święty kośćioł Chryſtuſow ná źiemi SkarKaz 242a, 118b, 204b, 242a, 351a, 418b (12); SkarKazSej 682b, 703a.

»Kościoł tryumfujący« = święci w niebie (4): RejAp 50v, 117v; Kośćioł w niebie tryumphuiący/ iáko o nim Páweł święty świadcży: non habet maculam neque rugam WysKaz 19; WujNT 669.

»ubogi Kościoł« = ubodzy, biedni członkowie wspólnoty wyznaniowej (2): ſami ſiebie paſſą y pozeraią maiętnoſci luczkie/ to czo koſcielne ieſt/ to ieſt vbogych ludzi woſſadzie/ albo parafiey [...] á vbogy koſcioł laknie pragnie leząc pod plotem. SeklKat L2v, Q3.

»wdzięczny Kościoł« [szyk 7 : 2] (9): LubPs D4v, Vv; Bo wiernych zbor zowie piſmo ſwięte wdzięcżnym Koſciołem Páńſkim/ á wierną oblubienicą iego, RejAp 92v, 70v, 170, Ff3v; RejPos 241, 338, 352.

»Kościoł (jest) widomy, widzialny, cielesny« [szyk 21 : 6] (24 : 2 : 1): OrzList g; BiałKat 133v, 243v; widomy Kośćioł widomey też głowy potrzebuie WujJud 124, 121v, 124v, 138v, Mm3v, Mm4; SkarJedn A7v, 11 [2 r.], d6v; SkarŻyw 92 [3 r.]; ReszPrz 9; ReszList 145; wielką moc Pogánow ieſt do widziálnego kośćiołá przyłączona WujNT 443, 21 marg, 139 marg, 397, 405 marg, 435 marg, 669, Zzzzz2v; Ludźie wćiele muſzą mieć ćieleſny kośćioł. SkarKaz 453b.

»Kościoł wieczny« (1): Kośćiele wiecżny/ zborze świętych w niebie/ O rátunek/mey hęci/ wzywam ćiebie GrabowSet O2.

»Kościoł wielki« [szyk 8 : 2] (10): TarDuch A3v; WróbŻołt 34/18, L8; LubPs L2; ſzukamy koſćiołá wielkiego/ y ſtádá wielkiego/ w kthorymby wedle Dawidá chwaliły páná Bogá uniuerſae familiae gentium. OrzList a4v, a4 [2 r.], a4v, b3v, b4v.

»wierny, prawowierny Kościoł (Pański)« [szyk 19 : 10] (28 : 1): LubPs Gv marg, M4 marg, N, X4 marg, Z3v, bb6 marg, ee3v, ff3 marg; Apoſtoł opowiáda wolą Páńſką/ iáko koſcioł ſwoy wierny ma wolą záwżdy w cáłośći záchowáć RejAp 89, 26v, 34v, 63v, 69v, 73v (12); RejPos 51, 140, 236v, 336, 357v; BiałKat 161, 173v; RejZwierc 11v; Niechay w on cżás nie ſłábieie we mnie wiárá powſzechnego y práwowiernego kośćiołá twego LatHar 643.

»Kościoł wiernych (Pańskich), wierzących; wierni Kościoła (bożego)« [szyk 21 : 2] (19 : 1; 3): KromRozm III G5; LubPs Cv, F, F2v marg, F3, F3v (15); Błogosłáwieńſtwo obiecáne Syonowi y Ierozolimie śćiąga ſię ná kośćioł wiernych. BibRadz I 476b marg, I 381b marg; BiałKat 186; A táka ſpráwá wewnętrzna y zwirzchnia/ [...] we wſzyſtkich wiernych Kośćiołá Bożego ieſt ofiárą práwą WujJudConf 236; SkarJedn 6; SkarŻyw 374; WujNT Zzzzz3.

»wszy(s)tek (wobec) (a. wszyciek), wszytkiego świata Kościoł« = omnis Ecclesia Vulg [szyk 168 : 65] (232 : 1): WróbŻołt ff4v; KromRozm I B3, F, H4v, L, M3, O3; MurzNT 88v; KromRozm III D5v, D8, Gv, G2 [2 r.], K7v (19); Diar 49; GliczKsiąż Dv; LubPs A3v, G4 marg, O6v marg, P3 marg, P6 (11); KrowObr Bv, 6v, 11v, 12 [2 r.], 13 żp, 16v (26); Leop Eph 1/22, VV v; BibRadz I 446a marg, II 108a marg, 120d marg; BielKron 177v; SarnUzn G7; Roſkazánie o chrzćie ieſt powſzechné/ ná wſzythek Kośćiół wobec przynależące BiałKat 256, 38v; KuczbKat 75, 115; Gdiż co wſzytkiego świátá Kośćioł poſtánowi/ to bez pochyby od Duchá świętego poſzło WujJud 156, 6v, 33, 37, 38, 41 (21); A to z cáłego ſercá twirdźimy przed Bogiem y przed wſzyſtkim Kośćiołem/ w niebie y ná źiemi będącym/ iż iedyna byłá ofiárá vbłagánia WujJudConf 231, 22v, 33v, 123, 227v; RejPosWstaw [1434]v; SkarJedn A7v, A8 [2 r.], 53, 54, 65 [2 r.] (46); SkarŻyw 31, 93, 165, 168, 188 (11); ReszPrz 9; WerKaz 281; LatHar 16, 32, 38, 50, 58 (18); Bo moc zwięzowánia y rozwięzowánia nie ieſt dána wſzytkiemu kośćiołowi [...] ále przełożonym kośćielnym/ ku pożytku kośćiołá wſzytkiego. WujNT 588, przedm 3, 9 [2 r.], s. 5, 7, 21 (43); SkarKaz 5b, 40a, 205b, 381a, 607a (9).

»Kościoł wybrany, przebrany, przebranych (Pańskich)« [szyk 5 : 2] (4 : 1 : 2): [nauka] o krzyżu [...] ktory záwżdy muśi nieść kościoł wiernych á przebránych Páńſkich LubPs aa4, F3v marg, R2v marg, R3v, ee3; Anyołom ſwoim ſwiętym porucża ie/ áby ſtrzegli/ [...] namnieyſzego poſtąpienia ich/ á ty zowie ſwiętym á wybránym koſciołem ſwoim. RejAp 102, 70v.

»Kościoł (świętego) zebrania (krześcijańskiego), zbioru wiernych Pańskich, zboru krześcijańskiego« (4: 1 : 1): SeklWyzn d2v; LubPs M3 marg; Iuż też vſtánie y on koſcioł zbioru wiernych Páńſkich RejAp 185v; IZ Koſcioł zebránia Krześćiáńſkiego dniá dziſieyſzego wſpomina á obchodzi hiſtorią żywotá á ſpraw Szcżepaná s. RejPos 21v, 26v, 137v.

»zebranie, zbor Kościoła (świętego) (Pana Chrystusowego)« (7 : 3): LibLeg 8/133v; RejPs 69, 128v, 138v, 174v; LubPs A2v; Dayże nam to wſzytkim/ ábych my [...] w wiernym zebrániu koſciołá twego/ vſtáwicżnie zoſtáwáli RejPos 90, 344v; Apoſtołowie y ich vczniowie/ y wſzyſthek zbór Kośćiołá páná Chryſtuſowégo/ thák wierzyli czynili y vczyli BiałKat 261, 258v.

»Kościoł ziemski« = Kościół walczący, czyli wierni przebywający jeszcze na ziemi [szyk 2 : 2] (4): my tego źyemſkyego koſćyołá obywátele [...] nye yeſteſmy do końcá prożni nyedoſtáthkow duſſnych y ćyeleſtnych KromRozm III B3, A8v marg, B2v [2 r.].

»żywy, żywiący, żywych Kościoł« [szyk 6 : 5] (9 : 1 : 1): SeklKat Q, Qv, Q3 [3 r.], Q3V, Y3v; BibRadz II 135d marg; RejPos 249; Y ieſteſmy Kośćiołem żywym Bogá żywego WujJud 48; Zyczmy tey pomocy vmárłym/ ktora im tu w kośćiele żywych/ iáko członkom tegoż ćiáłá/ ſámá zoſtáłá. SkarKaz 383b.

Wyrażenia obelż. oznaczające w obustronnych polemikach religijnych przeciwników (55): »Kościoł antykrystow, antykrysta rzymskiego« [szyk 8 : 2] (9 : 1): KrowObr C4, 35v, 96; GDy był Pan Bog Lutherá wzbudźił/ chćiał áby Antykryſtow Kośćioł był przezeń obálon GrzegRóżn F4, F2v, F3 [3 r.], F4; GrzegŚm 28.

»fałszywy, fałeczny, obłudny Kościoł« [szyk 5 : 4] (7 : 1 : 1): Vczinki koſciołá falſziwego ſzatańſkiego przes ktore bywa poſnano. SeklKat Q2v, Q2 [2 r.]; Druga [przyczyna]/ iż ſie ludzi fáłſzywych chroni á obłudnego koſciołá. LubPs G2 marg, Bv marg; RejPosWstaw [1432], [1432]v; SkarJedn 17; ReszPrz 14.

»heretycki Kościoł« [szyk 4 : 4] (2): A zdrugiey ſtrony/ to ieſt/ heretycki y fáłſzywy kośćioł/ ktory ma około Boſkich w Chryſtuśie rzecży/ Roſterki/ Nieuſtáwicżność/ Pokątność/ y Samoſłáńſtwo. SkarJedn 17; SkarŻyw 369.

»Kościoł mały« = sekta [szyk 1 : 1] (2): Znáć żeś w koſćiele máłym/ w kąćie/ w ćieniu then liſt piſał OrzList b4, b.

»Kościoł papieski (babiloński), nowy« = Kościoł rzymskokatolicki [szyk 6 : 3] (8 : 1): my wolemy s Pánem Kryſtuſem z Apoſtoły y s pierwſzym kośćiołem być Heretykámi/ á niſſli s Papieżem Rzymſkim Antykryſtuſem/ y ſwámi iego ſlugámi/ y z wáſzym kośćiołem nowym być v was wiernymi. KrowObr 206, 115v, 188v; Kośćiołá Papieſkiego (Bráćie miły) niemáſz ná świećie żadnego/ my wyznawamy być iednę Swiętą powſzechną y Apoſtolſką Cerkieẃ OrzRozm F3; BiałKat 279; CzechEp 253; iżeby ten kośćioł Papieſki Bábilońſki poznáć [ludzie] mogli: á nie oglądáiąc ſię nic ná ozdobne tytuły y zmyſloną powagę iego/ z niego ſię wyłęcżáć [...] vmieli. NiemObr 180, 179; ReszPrz 57.

»rzymskiej katoliki Kościoł« (1): á godźiſz ſię to ták bárzo obłądzoną brácią drapác? á ktoż drapie? átoli Kápłan duchowny? ktoregoż nabożeńſtwá y wyznánia? á toli Rzymſkiey Kátholiki kośćiołá powſzechnego. CzechEp 97.

»Kościoł szatański, diabelski« [szyk 8 : 3] (9 : 2): SeklKat Qv, Q2 [2 r.], Q2v, Q3; Abyſmy ſye nye mylili/ á yákyego ludzkyego/ złoſciwego/ álbo ſſátáńſkyego/ myáſto bożego koſćyołá ſye nye imowáli? KromRozm III B6; Albo theż gdy kośćioł Dijabelſki y Anthykryſtá Rzymſkiego/ prorocy fáłſzywi náżywáią/ kośćiołem ſwięthym krześćijáńſkim/ á kośćioł ſwięty Apoſtolſki y krześcijáńſki/ kośćiołem przezywáią Dijabelſkim. KrowObr C4, A3, 13; RejPos 218v.

bibl. »Kościoł (ludzi) złościwych (a. złośliwych), złościwy (a. złośliwy), złych« = ecclesia malignantium Ps 25/5 [szyk 7 : 4] (6 : 4 : 1): SeklKat Qv; nye yeſt v nich koſcyoł ápoſtolſki/ A ták áni boży álbo Kryſtuſow/ ále koſcyoł złoſciwych á zgromádzenye ſſátáńſkye. KromRozm III L, B6, L7; LubPs Gv [2 r.], P2 marg; rozeznas [...] kośćioł ſwięty od kośćioła złoſliwego/ ſlugi prawdziwe P. Kryſtuſowe od ſlug Antykryſtuſowych KrowObr 47; ReszPrz 13 [2 r.]; Day Krolom ſerce takie/ by thwe Słowo przyięli/ By złych Kośćioł wzgárdźili/ iák niecżyſty odrzućili ArtKanc K10.

Zestawienia: »doktor Kościoła« = tytuł nadawany przez Urząd Nauczycielski Kościoła rzymskokatolickiego [szyk 17 : 8] (25): KromRozm III A2; SarnUzn [G2]v; My nie zgołá mowimy/ ále tego Piſmem Conciliámi/ y Doktory Kośćiołá Powſzechnego dowodźimy/ że tho ſą Chrześćiáńſkie ſpráwy. WujJud 202, 28v, 37, 51, 148v, 257v; SkarŻyw 336; ReszPrz 22, 61; LatHar kt, 7, 42, 75, 131, 245, 247, 328, 381; KołakSzczęśl Cv; WujNT 171, 516; WysKaz 34; SkarKaz 204a.

»Ojcowie Kościoła« = pisarze pierwszych wieków chrześcijańskich, którym Urząd Nauczycielski nadał tytuł Ojca Kościoła (3): KromRozm I G4v; Sam Pyotr ze wſſyſtkyego ſwyátá wybran yeſt/ ktoryby táko wezwányu wſſech narodow/ yáko y ápoſtołom wſſyſtkim / y wſſem oycom koſcyołá przełożon był KromRozm III Nv; SkarJedn 102.

Szeregi: »Kościoł to jest gromada ludzi wiernych« (1): rzecż pewna iż záwſze był y teraz ieſt y nigdy być nie przeſtał Kośćioł BOży prawdźiwy/ to ieſt/ gromádá álbo zebránie ludźi wiernych WujJudConf 115.

»Kościoł a krolestwo boże« (1): A toż roznoſć źyemſkyego á nyebyeſkyego koſćyołá á kroleſtwá bożego. KromRozm III B2v.

»Kościoł powszechny to jest krześcijaństwo« (1): ktorzy około piſmá S. z koſcyołem powſſechnym/ to yeſt/ ze wſſem inym krzeſciyańſtwem ſye nyezgadzáyą KromRozm III F2.

»lud (boży) (krześcijański), (i, a) Kościoł« [szyk 4 : 1] (5): LubPs P3, R2v; to ieſt znák tych powołánych od Páná/ ktorzy ſie zrodzili ábo wychowáli miedzy ludem Krześćiáńſkim/ á miedzy koſciołem ſwiętym iego RejPos 239, 241; Boże [...] ſpraẃ ſercá tych ſtárſzych náſzych/ áby wſzyſcy byli [...] iedney myśli y rády/ ná dobre kośćiołá y ludu twego. SkarKazSej 677b.

»Kościoł a przebrani« (1): [Pan] záwżdy [...] vpátruie y przygody/ y ſmętki/ y ine przypadki Koſciołá ſwego ſwiętego/ á tych tho wiernych á przebránych ſwoich. RejPos [279].

»Kościoł a rzeczpospolita krześcijańska« (1): Powołáć cie też racżył iuż y do ſpraw winnice ſwoiey/ tho ieſt/ koſciołá ſwego/ á Rzecżypoſpolitey krześćiáńſkiey. RejWiz A3.

»społeczność (święta) a Kościoł« [szyk 2 : 1] (3): W ktorym koſciele á w ktorey ſpołecżnośći/ day Pánie Boże ábychmy ſtale przy tobie vſtáwicżnie trwáli RejPos 140, 23, 139v.

»Kościoł to jest synowie ludzcy« (1): iákie Pan roſkoſzy ſwe wielkye pokłáda być s koſciołem ſwoim/ to ieſt s ſyny ludzkiemi. LubPs Qv marg.

»wiara, (a, i) Kościoł« [szyk 9 : 4] (13): LibLeg 8/133; Polacy nigdy od wyáry y koſćyołá nye odſtąpili. KromRozm I N marg, KromRozm II a4, a4v; KromRozm III Q; KarnNap ktv; SkarJedn 73, 156, 375; SkarŻyw 399 [2 r.]; SkarKaz 241a, b.

»Kościoł a (albo, to jest) wierni (chrześcijanie)« [szyk 6 : 2] (8): SeklWyzn c2; KrowObr 222v; RejAp CC3; pátrzay opátrznośći á przeźrzenia Páná tego/ co on nád Koſciołem ſwoim á nád wiernemi ſwemi záwżdy ćżynić á ſpráwowáć racży RejPos [279], 187v, 214, 231v, [279].

»Kościoł, (a(l)bo, a, to jest, i) zb(i)or (krześcijański a. wiernych)« [szyk 22 : 15] (37): Eccleſia ieſt ci greczkie ſlowo á popolſku zgromadżenie/ y toż też zgromadzenie poſtaremu zowiem koſciołem/ albo zborem krzeſciańſkim SeklKat Q, Qv, Q3; KromRozm I B3, C4v, F3, Gv, L, M3, O3; KromRozm II a4v, bv, b3, b3v, cv, t, t3; KromRozm III A2, A4v, A6v, B2v, F3, F4, I5; LubPs G4 marg; RejAp AA6v, 41, 99, 108, Ff3v, Ff4; RejPos 184, 213, 286v; WujJudConf 211v; Boć pewnie bez ſłowá Bożego/ nie może być nic dobrego: nie może być zbor ábo mowiąc po Papiesku, kośćioł. CzechEp 129, 250.

»Kościoł a (to jest, a(l)bo, i) zebranie (wiernych)« [szyk 23 : 2] (25): SeklKat Q; Obietnicá odpuſzcżenya grzechow/ kthora przyść myáłá hoynie ná wierny koſcioł á zebránie Páńſkiego ludu wiernego. LubPs Gv marg, B3v, B6v; KrowObr 35v; BibRadz I 336b marg; RejAp 90, 170; RejPos 51v, 119, 137 marg, 176v, 197 (14); RejPosWiecz2 92; WujJudConf 115; Kośćioł to ieſt zebránie wiernych/ powinne ieſt Páſterzom ſwym/ potrzeby dáwáć. WujNT Zzzzz3.

»Kościoł albo (to jest) zgromadzenie (wiernych a. krześcijanow)« [szyk 4 : 1] (5): Ecclesia [...] Eyn kirch ader verſamlung der chriſtenen menſchen. Koſćyoł álbo zgromádzenye krzeſćiyánow. Murm 125; SeklWyzn Bv; MurzNT 88v; KromRozm III G5; WujNT Zzzzz2v.

»Kościoł abo złączenie społeczne« (1): ktore ciáło ieſt koſcioł krześćiáńſki ábo złącżenie ſpołecżne RejPosWiecz2 94v.

Wyrażenia przyimkowe: »(o)krom, oprocz Kościoła« = poza wspólnotą Kościoła (8 : 6): SeklKat Q3; Oprocż koſćiołá żaden zbáwion być niemoże WujJud 138 marg, Mm4; SkarJedn 4, 7, 36; Niech ſię wſtydzą [...] dziśieyſzy Heretykowie/ ktorzy okrom Kośćiołá y vrzędnikow iego widomych/ prawdą ſię Chryſtuſową chlubić śmieią SkarŻyw 82, 153; ReszPrz 24, 108; WujNT 253 marg, 678 marg, Zzzzz2v, Cccccc3v.
W przen (W kontekstach nawiązujących do biblijnych alegorii) (617): SeklWyzn c2v; Kriſtus prawdziwy krol koſciołá. LubPs B2 marg, aa3; KrowObr 142v; RejPos 49, 139v; KuczbKat 255, 260 [2 r.]; WujJud 161; Abowiem wyznawamy wedle Piſmá ś. iż Pan Kryſtus ieſt y zoſtawa ná wieki powſzechnym y nawyżſzym Biſkupem Kośćiołá ſwoiego. WujJudConf 124, 242v; RejPosRozpr b4; KarnNap F2v, F4 [2 r.]; Kośćioł cáło trzyma co wziął w poſagu od ſwego mężá [to jest: od Chrystusa]. SkarJedn 27, 7; Biſkupi ſą gwiazdámi kośćiołá WujNT 841; SkarKaz 81b, 633b marg.
Wyrażenie: »syn, synaczek Kościoła« [szyk 4 : 1] (4 : 1): A ia też ieden kthory ſie też dali Pan Bog ozywam być prawdziwym á wiernym ſynacżkiem kośćiołá ſwiętego LubPs A5v; chcemyli być prawdźiwemi ſynámi á nie bękárty Koſćiołá tego Bożego. OrzList e4; WujNT 35, 237, 607.
a) W nawiązaniu do biblijnego obrazu Kościoła jako budowli [niektóre z zebranych przykładów bardzo bliskie są zastosowań w znaczeniu II. 1.a), 2. Przen] (219): WróbŻołt Y3v; Ná ktorym [Chrystusie] wſzelkie budowánie wywiedzione/ rośćie w kośćioł ſwięty [crescit in templum sanctum] w Pánie. Leop Eph 2/21; BibRadz I 5a marg; Efes. 2. Zbuduyćie ſię w Kośćioł Boży kámieniem narożnym Kryſtuſem przez Duchá. GrzegRóżn Mv; RejPos 139v; A ći ſą pirwſzy budownicy Koſciołá miłego Bogá/ od ktorych v ſtarych wzyęły zbory to názwiſko Apoſtolſkie koſcioły RejPosRozpr c2; BudNT Eph 2/21; SkarJedn 80, 335; LatHar 368 marg; Chriſtus ieſt ten kámień węgłowy bożnice y kośćiołá: w ktorym ſię wierni ták Zydźi iáko y Pogáni zámykáią. WujNT 170, Eph 2/21; toż ſię rozumie o wſzytkich heretykách: ktorzy [...] bluźnią przybytek Boży/ to ieſt ś. kośćioł iego SkarKazSej 703a.
Zwroty: »budować (a. ubudować, a. zbudować) Kościoł; Kośćioł (jest, a. będzie, a. stoi) zbudowany; (wy-, z)budowanie Kościoła« [szyk zmienny] (67; 27; 13): OpecŻyw 56v; TarDuch C8v; RejPs 195; SeklWyzn c2, c2v [2 r.]; SeklKat Qv, Q3v; KromRozm I Iv; Koſcyołowi z ludźi zbudowánemu trzebá było ſprawce widomego KromRozm III M2, B marg, G2v [2 r.], G4v [2 r.], H3v, H7 (16); LubPs F, T2v marg; Tyś ieſt tedy mowi Kryſtus/ Piotr/ á ná tey opoce/ ktorąś ty wyznał/ [...] Ty ieſteś Kryſtus Syn Bogá żywego/ zbuduię kośćioł moy/ to ieſt/ ná mnie ſámym/ zbuduię kośćioł moy KrowObr 15, 13v [2 r.], 14 [2 r.], 15, 22v, 42; BibRadz II 108a marg; OrzRozm D2, Hv; GrzegRóżn B2v; RejAp 104v; RejPos 300v, 301 [2 r.]; BiałKat 36 [2 r.]; WujJud 6, 20v, 87, 117v, 120 [2 r.], 120v, 153v; WujJudConf 3, 142v, 157v; RejPosRozpr b3; RejPosWstaw 144; Hieronim też S: ták mowi. Ná Pietrze zbudował Pan Kośćioł. SkarJedn 68, 21, 64 [4 r.] 68 [2 r.], 69, 70 (20); SkarŻyw 120, 120 [3 r.], 597; ReszPrz 5; LatHar 431; Apoſtołowie [...] ſą też fundámentem po Chriſtuśie/ ná ktorych ſię buduie kośćioł iego. WujNT 672, 32, Matth 16/18, s. 64, 67 [4 r.], 68 [4 r.] (18); SkarKaz 606a, 609b, Oooo2b.

»siedzieć, usieść, zasieść w Kościele« = zasiąść na majestacie jako panujący [o papieżu] [szyk zmienny ] (9 : 3 : 1): Abowiem być Wikaryim Kryſtuſowym/ nic nie ieſt inſzego/ iedno miáſto Kryſtuſá Bogá ſiedzieć w kośćiele KrowObr 11, 9 [3 r.], 40v, 206v; OrzList h2v; OrzQuin K3; Antichriſt [...] nie gdźie indźiey iedno w kosćiele iáko ieden Bog vſieść y krolowáć miał CzechRozm 184, 182v, 184, 184v, 191. [Cf znacz. II. 2. a. »siedzieć w kościele«.]

Wyrażenia: »filar Kościoła, w Kościele; podpora, słup Kościoła« [w tym: podpora i słup (1), słup i filar (1)] [szyk 13 : 1] (7 : 1; 4 : 4): RejAp BB8v; SkarJedn 393, 395; Mam [...] Piotrá Kśiąże Apoſtolſkie/ pierwſzego vcżniá y podporę kośćiołá SkarŻyw 172, [407], 534 [2 r.]; CzechEp 35, 97, 195; NiemObr 175 [2 r.]; ReszList 180; o Troycy przenachwálebnieyſzey cżterech rzecży náucżył nas [...] oſobliwy filar Kośćiołá Bożego/ Athánázyuſz. LatHar 376, 428; SkarKaz 609b marg.

»fundament, grunt Kościoła; (u)fundować, ugruntować, zasadzić Kościoł; fundator Kościoła« [w tym : ugruntować a ufundować (2)] [szyk 44 : 5] (28 : 5; 8 : 7 : 2; 1): WróbŻołt L6v; Y to yeſt grunt koſćyołá tego [bożego]: ſlowo boże/ álbo Ewányelia KromRozm III B7v, M4, M4v, Q; LubPs F3v marg, T8v marg, V2v; GrzegRóżn E4v, F3; RejAp 64v; iż tu ná Pietrze Pan miał záſádzić koſcioł ſwoy RejPos 300v; to ieſt oná mocna opoká/ ná ktorey ten Pan racżył vgruntowáć á vfundowáć ten wdzyęcżny Koſcioł ſwoy RejPos 338, 299v, 300v [2 r.], 301v, 302 [2 r.], 303; RejZwierc 259v; WujJud 122, Mmv; SkarJedn 68, 72, 73; Iſz w Rzymie náucżał Piotr S. y kośćioł Boży fundował [...]: wſzędzie tego w iego piſmách pełno SkarŻyw 321, [407], 534, 600; NiemObr 24; ArtKanc A12v; Zbor wálny Chálcedońſki [...] zowie Piotrá opoką y fundámentem koſćiołá powſzechnego WujNT 68; Bo iż [apostołowie] byli Doktormi y fundatormi kośćiołá/ tedy też zá ſwego czáſu czynili/ co potym drudzy po nich Biſkupi y Doktorowie WujNT 516, 67, 136 [2 r.], 289, 307, 390 (15); SkarKaz 606b, Oooo2b.

»klucze Kościoła« (1): iákoſz oni do ſkárbow Chryſtuſowych otworzyć komu mogą/ ponieważ klucży od nawyżſzego klucżniká Piotrá S. y potomká iego/ ktoremu ſamemu iáko ſtárſzemu/ wſzytkiego Kośćiołá klucże dáne ſą/ nie bierzą? SkarJedn 339.

»opoka, petra, skała Kościoła« [w tym: petra albo opoka (1)] [szyk 18 : 1] (16 : 2 : 2): KromRozm III M4v, Q; Papieſz ſie Petrą álbo Opoką wſzyſthkiego kośćiołá krześćijańſkiego tzyni. KrowObr Tt2, 15v, 16, 22, 25; SkarJedn 65, 74, 121, 164, 395; SkarŻyw 601; ReszPrz 25; WujNT 68, 136, 289; SiebRozmyśl E3v; SkarKaz Oooo2b.

b) W nawiązaniu do biblijnego obrazu Kościoła jako ciała (179): Abowiem Koſcioł przeto bywa názywan ciáłem Páná Kryſtuſowym/ iż przez wiárę przyłącżon bywa ku iedney głowie pánu Kriſtuſowi/ ktory wſzytki cżłonki ſwoie ożywia y posila Duchem ſwoim ſwiętym. RejPosWstaw 143v.
Fraza: »Kościoł jest ciałem(-o) (Pana Chrystusowym)« (4): KromRozm III F5v; WujJud 236v; WerKaz 287; On ieſt zbáwićielem ćiáłá [Eph 5/23].) Kośćioł Kátholicki (mowi Auguſtyn S.) ſam ieſt ćiáłem Páná Chryſtuſowym: ktorego on ieſt głową/ zbáwićiel ćiáłá ſwego. WujNT 678.
Wyrażenia: »ciało Kościoła (Chrystusowego, a. bożego, a. krześcijańskiego)« (13): KromRozm III Q [2 r.]; KuczbKat 165; Nád to/ dziwnym obycżáiem bywamy ſpoieni/ wſzytki cżłonki ciáłá koſciołá Krześćiyáńſkiego/ vſługowániem ſłowá Bożego. RejPosRozpr c, c; SkarJedn 2, 40 [2 r.], 157, 404; SkarŻyw 166; CzechEp 42; WujNT 695 marg.

»członek Kościoła (bożego a. Chrystusowego)« [szyk 28 : 3] (31): także też y wrzymie/ być niektore cżłonki tego koſcioła Chriſtvſowego wierzę SeklWyzn c2v, c2v; źli á grzeſſni ludźye ſą ponyekąd żywymi/ ponyekąd martwymi członkámi koſcyołá bożego KromRozm III D4v, D2v [2 r.], D3 [2 r.], D4, D4v, D5 (13); KrowObr A3 [2 r.], 12v; BiałKat 38v; WujJudConf 24v, 137v; RejPosWstaw 143v, [1434]; SkarJedn A2v, 15, 58, 163; SkarŻyw 81; WujNT 383, Zzzzz3; PowodPr 16.

»głowa Kościoła, nad Kościołem; Kościoł ma głowę« = caput Ecelesiae Vulg [w tym: o papieżu (40), o Chrystusie (40), o św. Piotrze (20)] [szyk 106 : 11] (110 : 6; 1): WróbŻołt ff3; SeklWyzn c2v; SeklKat Q, Q3; KromRozm III Mv [2 r.], M3, M4v, N3, N5 marg (10); LubPs A5, D4v, E2 marg, F3v marg, aa3v marg; KrowObr 11v, 12 [6 r.], 12v [2 r.], 13 [4 r.], 18 (23); iego [Chrystusa] dał aby był głową náde wſzyſtkim kośćiołem ktory ieſt ćiáłem iego Leop Eph 1/22; RejAp 77; BiałKat 368v; KuczbKat 75; oprocż Páná Chriſtuſá/ kthory ieſt duchowną á niewidźiálną przednieyſzą głową/ ma Kośćioł y głowę widźiálną zwierzchnią á ćieleſną. WujJud 121 v, B6, 73v,115, 121v, 122 [3 r.] (24); WujJudConf 122v, 123, 125, 129v; SkarJedn 65, 162, 163, 273, 307, D3v, D4; SkarŻyw 165, 168; CzechEp 230; NiemObr 24, 26; ReszPrz 9 [3 r.], 109; WerKaz 287, 289; Bo nie rozumieią/ żeby ábo Piotr ábo Papież był głową kośćiołá poſpołu z Chriſtuſem WujNT 669, 67, 68, 69, 307 (25).

Szereg: »ciało (Chrystusowe), (to jest, a, i) Kościoł« [szyk 9 : 4] (13): KromRozm I B3; A ták od ćyáłá Kryſtuſowego/ to yeſt od powſſechnego koſcyołá/ ſye odrywáyą KromRozm III E, D3, D5, D8, F5v; RejPosWiecz2 92 [2 r.]; BiałKat 38v; WujJud 258; WujJudConf 122v; SkarJedn A2v; przerzecżeni gwałtownicy [...] dobrá ćiáłá/ to ieſt kośćiołá iego/ gorzey niż kiedyś kátowie ſuknią iego rozſzárpáli CzechEp 165.
c) W nawiązaniu do biblijnego obrazu Kościoła jako trzody lub owczarni (68): KromRozm III Qv; Strześćie ſámi ſiebie y wſzyſthkiey trzody/ nád kthorą was poſtáwił Duch Swięty ábyśćie páſli kośćioł Boży KrowObr 130, 18, 18v [2 r.]; WujJud 87; RejPosRozpr c2v; iemu [biskupowi rzymskiemu] w Pietrze S. daná ieſt zupełna moc/ ná paſzą/ rząd y ſpráwowánie powſzechnego kośćiołá. SkarJedn 273; Piotr [...] pierwſzego Pogániná Korneliuſzá Rotmiſtrzá okrzćiwſzy/ Pogánom wrotá do kośćiołá otwarza. WujNT 510.
Wyrażenia: »owczarnia Kościoła; owczarnia (jest) Kościoł« [szyk 2 : 1] (1; 2): Przez tego odzwiernego [...] może ſię też rozumieć Piotr S. [...] ktoremu Pan [...] poruczył wſzytkie owce/ y tę owczárnią kośćiołá ſwoiego. WujNT 349, Aaaaaa3; SkarKaz Ooood.

»pasterz Kościoła, w Kościele, nad Kościołem; pasterstwo Kościoła« [szyk 33 : 8] (35 : 3 : 1; 2): KromRozm III M3; KrowObr 16v, 17, 19v; RejPos 318; BiałKat 173v; WujJud 37, 117 marg, 124v marg, 151, 235v, Mm3vo (12); Obeyrzy ſię na świętego Piotrá/ ktory [...] po grzechu głową wſzytkiego kośćiołá y páſterzem zoſtał. SkarŻyw 168, 317, 599; rácż miłośćiwie weyźrzeć ná ſługę twego N. ktoremuś widome páſterftwo kośćiołá twego zlećić racżył LatHar 625, 513, 621; WujNT przedm 5, s. 69, 184, 390, 444, 463, 669; JanNKar A3; SkarKaz Oooo2a.

Szeregi: »baranki (a. barany) albo (to jest) Kościoł« (2): gdy mu [Piotrowi Chrystus] porucżył po trzy kroć/ páść/ to ieſt rządźić y ſpráwowáć báránki ſwoie/ álbo kośćioł ſwoy. WujJud 87; SkarJedn 78.

»owczarnia, (a, albo, i) Kościoł« [szyk 2 : 2] (4): RejPos 125; SkarŻyw 25; ReszPrz 94; do Kośćiołá Bożego ábo owczárniey drzwiámi ieſt Chryſtus SkarKaz Ooood.

»owce (a. owieczki) i (a, to jest) Kościoł« [szyk 2 : 4] (6): [wiele się takowych znajduje] ktorzy [...] wnet opuſzcżáią/ dla márnego pożytku/ zwierzone ſobie koſcioły á owiecżki Páná Kryſtuſowe RejPosWstaw 42; SkarJedn 78; SkarŻyw 599; LatHar 513; Chryftus IESVS [...] iednego dał nawyżſzego wſzytkiemu kośćiołowi y owcom ſwoim páſterzá y kápłaná. SkarKaz 40a, 610a.

»Kościoł i (albo, to jest) trzoda (Pańska)« [szyk 2 : 1] (3): KromRozm II e3; WujNT 349; Gdy ſam do Oycá odyść miał/ y kroleſtwo w niebie oſieść: nie opuśćił trzody y kośćiołá ſwego SkarKaz 205b.

d) W nawiązaniu do biblijnego obrazu Kościoła jako oblubienicy, małżonki, niewiasty (41): LubPs M3 marg; Syn Boży [...] niechce małżonce ſwoiey dopuśćić/ to ieſt/ kośćiołowi ſwemu Swiętemu/ áby kogo inſzego chwalił KrowObr 69, B3v, 26; BibRadz I 351a marg; BielKron 78 v; Bo wiernych zbor zowie piſmo ſwięte wdzięcżnym Koſciołem Páńſkim/ á wierną oblubienicą iego. RejAp 92v; Záwżdyć tá [...] niewiáſtá á ten vćiſniony Koſcioł Páńſki para á tuła ſie po tey obłędliwey puſzcży ſwiátá tego RejAp 100v, 63v, 75v, 99 [3 r.], 99v, 101 (16); RejPos 237v marg, 279 [2 r.], 318; WujJud 218v; SkarJedn 27, 28, 270, 278; y był kośćioł iego/ iáko piękná oblubieńcá/ onemi kapłany ozdobioná. SkarŻyw 454, 393, 511; CzechEp 164; WerKaz 286 [2 r.]; WujNT 383, Zzzzz2v; PowodPr 43; zelus iego [Boga] o ſwoię oblubienicę/ y o kośćioł ſwoy nie zgáśnie. SkarKazSej 701a.
e) W nawiązaniu do biblijnego obrazu Kościoła jako Syjonu, niebieskiego Jeruzalem i królestwa (34): WróbŻołt kk8; KromRozm III A8v, D, G5, M4v; Nápominánye áby ſie wfzyfcy wyerni kupili do ſ. gory Páńſkiey/ to ieſt/ do koſciołá iego LubPs P5 marg; Wyſławyenye ſrogośći ktora ſie od złych nieprzyiacioł dzyeie nád miáſtem Bożim/ to iefth nád koſciołem. LubPs S2v marg, D2v, aa4 marg, dd2, ee5; Leop Ps 131 arg; Ale to niebo możemy rozumieć Koſcioł Páńſki á kroleſtwo iego ſwięte RejAp 102, 90, 139 [2 r.], 170 [2 r.], Ee2; RejPos 198, 198v, 238v marg; áby Kroleſtwo Páná Chriſtuſowe (ktore ieſt Kośćiołem) rozſzerzone było KuczbKat 390; WujJud 119v; A Hieruzálem co ieſt innego/ iedno miáſto y kośćioł Chryſtuſow powſzechny SkarJedn 10; SkarŻyw 268; WujNT 877; Niech ćię [...] ſzukamy [...] w nowym Ieruzálem/ w powſzechnym kośćiele twoim SkarKaz 520b, 242b, 606a, 633b; A w nowym zakonie przez trzy ſtá lat ſámá religia kroleſtwo Boże y kośćioł iego ſpráwowáłá SkarKazSej 679a, b, 681a.
f) W nawiązaniu do biblijnego obrazu Kościoła jako matki (24): KromRozm I F4 [2 r.]; Yuż nyemoże myeć bogá zá oycá/ kto koſcyołá nye ma zá mátkę. KromRozm III F5, Q2v; KrowObr Rr4; SkarJedn A3v, 4; kośćioł tego/ iáko práwa mátka przeſtrzega. SkarŻyw 257, 510; SarnStat 199.
Wyrażenie: »matka Kościoł« [szyk 9 : 1] (10): WujJudConf 189; SkarJedn 3, 237, 269, 334; mátká náſzá kośćioł/ ma ſwe práwá w ſobie poſtánowione SkarŻyw 456, A3v, 119, 510; NiemObr 85.
Szereg: »matka, (a, to jest) Kościoł« (4): LubPs A4v [2 r.]; [smok] przeſládował mátkę náſzę/ to ieſt Koſcioł ſwięthy Krześćiáńſki RejAp 103, 104v.
g) W nawiązaniu do biblijnego obrazu Kościoła jako łodzi i okrętu (15):
Wyrażenie: »łodź, łodka, okręt Kościoła« (3 : 3 : 1): KromRozm I M4; KromRozm III F6, L3; ReszPrz 107; ReszList 192; Do tey ſámey łodzi kośćiołá Pan wſtąpił/ w ktorey Piotr ieſt Miſtrzem poſtánowion WujNT 211, 212.
Szereg: »łodka (a. łodź) (Pańska) a (to jest) Kościoł« [szyk 5 : 3] (8): Co to ieſt Koſcioł ſwięty á łodká Páńſka RejPos 49 marg, A5v, 49 [2 r.], 49v [2 r.], 175; iednym kazániem poćiągnął do ſwey łodzi/ to ieſt do kośćiołá Chriſtuſowego/ wielkie mnoſtwo ludzi WujNT 211.
h) W nawiązaniu do biblijnego obrazu Kościoła jako winnicy Pańskiej (10): Iezu ktorys winniczę koſcioła twoiego prałatom ku ſprawianiu y ku owoczu oddaniu cżaſu ſwego naiął. ſ. ſie nad. TarDuch B7; WróbŻołt V7v; LubPs S3v marg; RejWiz A3; RejPos 26v, 339v; Abowiem przez Krzeſt zoſobná káżdy bywa w Kośćioł Boży wſzcżepion. WujJudConf 219v; Vſtáwicżną pracą kośćioł Boży y tę winnicę iego rozmnażał. SkarŻyw 201; náyduie ſie nowych ſekt wielką rozlicżność/ ktore ſobie káżda zoſobná dźiedźictwo winnice Páńſkiey/ to ieſt kośćioł przywłaſzcżáią PowodPr 30; SkarKaz Ooood.
a. Władza duchowna, hierarchia, kler; w Kościele rzymskokatolickim Urząd Nauczycielski w sprawach wiary i obyczajow; Ecclesia catholica, orthodoxa, Romana Cn; Ecclesia Vulg, JanStat (1147): PatKaz I 8v; PatKaz II 84; PatKaz III 93v, 112; SeklKat Q3; RejKup m8v; A przeto co bez ſlowá Bożego yeſt vſtáwyono/ nye od koſćyołá ále od zboru Szátáńſkyego pod imyenyem koſćyołá yeſt vſtáwyono. KromRozm I H4v, G, [P2]v; KromRozm II pv, r2v, t marg [2 r.], t2 [2 r.], t2v (21); KromRozm III A4v, C3 [2 r.], D, F4, F4v, H5v, Q4; Leop Matth 18/17; OrzRozm F [2 r.], G, Hv, M4, P4; BielKron 157, 161v [2 r.], 199v, 200, 200v, 216 marg, 289v; OrzQuin I3 [3 r.], X2; iákoż tu kto ſmie powiedáć Iż ią ſtoię przy koſciele/ iż ia ſtoię przy poſłuſzeńſtwie/ á on biega/ á on dutkuie przed obraſki/ przed goleniámi ſprochniáłymi/ przed kámyki/ á powieda iż ták ſtáry zwycżay/ iż ták przodkowie náſzy cżynili/ iż tego koſcioł ieſzcże nie złamał. RejAp 160, 34v, 67; BiałKat 41, 45v; KuczbKat 75 [3 r.], 135, 190, 220; iż koſcioł ma moc zgwałćić á odmienić wedle cżáſu vſtáwy Páńſkie. RejZwierc 192v; ták wy też wzgárdźiwſzy Kośćioł y Kápłaná/ ſámi ſobie y lekkomyślnym rozumom ſwym wſzyſtko przywłaſzcżaćie WujJud 9v; Koſćioł ma moc ſzafowáć ſakramenty wedle cżáſuy potrzeby WujJud 178v marg; Acżkolwiek kośćioł y pieśni Polſkich álbo właſnego ięzyká/ ſwych cżáſow wedle potrzeby dozwala. Lecż żadnemu nie wolno rządu kośćielnego odmieniáć po ſwey woli/ y te żebrácże pieśni wáſze bez potrzeby wnośić. WujJud 182v, A2v, 7, 11v, 25v, 27 (41); pan Iezus roſkázuiąc brátá niepoſłuſznego kośćiołowi opowiedzieć/ nie kazał do nie widomego: ále do tego ktory w ćiele widomym oſobę ná ſobie kośćiołá Bożego w yrzędzie porządnym/ nośi. SkarJedn 12; gáni kośćioł tu [na soborze nicejskim] zebrány/ wynálaſce tego kácerſtwá/ y wyznawa iż Duch S. nieſtworzony práwy Bog obiemá iednoiſtotny ieſt. SkarJedn 279, 52, 53 [2 r.], 344, 385; Niech ſłucha przeſtrogi Aniołow to ieſt kápłanow Bożych/ porządnie od kośćiołá dánych SkarŻyw 28; Kośćioł ktemu tákiego małżeńſtwá/ o ktorym Biſkup/ Pleban/ y właſny páſterz/ niewie/ áni ná nie zezwala/ zá małżeńſtwo niema. SkarŻyw 153; Papieſz wſzelkim ſię obycżáiem ſtárał o napráwie kośćiołá/ ktora iſz bez Synodu powſzechnego być nie mogłá/ cżęſtymi poſły y liſty vpominał Ceſarzá/ áby nie nowego niedopuſzcżał aſz by ſię Biſkupi z wſzytkiego świátá z iácháli. SkarŻyw 318, A4v, A5v [2 r.], 82, 213, 278 (21); Bo wiárá żywa y prawdźiwa z ſłowá Bożego/ nie z kośćiołá/ nie z oycow/ nie z Conciliy pochodźi. CzechEp 136, 15, 16, 123, 129 marg, 171 [2 r.] (18); proſzę/ ábyśćie [...] wy tákże [...] kośćiołá ſłucháli: przy kośćiele żyli/ tákże y zmárli. ReszPrz 8; nie ná káżdy dźwięk piſmá świętego drzewá ſkładayćie/ ále ſię wnet kośćiołá dołożćie: w kośćiele ſię dowiáduyćie/ y w kośćiele pytayćie/ iáko to álbo owo piſmo wykłádáne y rozumiáne być ma ReszPrz 10, 8, 9 [3 r.], 10, 11, 12 [4 r.] 13, 42, 110; ſámi Drukárze tych odpuſtow moc niezlicżoną do modlitw nabożnych/ dla pożytku ſwego/ przycżynili/ do ktorych ſię Kośćioł nigdy nie znał/ żeby ie kiedy pozwolił. LatHar 287, 7, 356, 513; Krolowie służą kośćiołowi. WujNT 43 marg; Iesliby kośćiołá nie vsłuchał [Matth 18/17].) Tu przez kośćioł/ Chryſoſtom ś. y poſpolićie wſzyſcy Doktorowie rozumieią Biſkupy y przełożone kośćielne: ktorzy máią moc ſądzenia/ związánia y rozwiązánia WujNT 76; Przetoż mylą ſię haeretycy/ ktorzy mowią/ iż kośćioł zbłądził/ y vſtał od kilkunaśćie ſet lat/ áż do przyſzćia Lutrá y Kálwiná. WujNT 124, Matth 18/17, s. 9 marg, 68 marg, 89 [2 r.], 114 (39); A przedſię tymi pośrzodkámi nie gardźmy/ ktore nam ſą od Kośćiołá náznácżone/ ábychmy po śmierći w Cżyścu zábáwieni [!] być mogli. WysKaz 39; SarnStat 4, 215, 628; Dziękuiąc zá to wiecznemu Krolowi, Wielkie dochody nádał kośćiołowi. KlonKr E3v; KmitaSpit C2; PowodPr 29 [3 r.], 31, 35; Ale kośćioł ſłuſznie tákie piſánia y powieśći odrzućił. SkarKaz 38b; Sobotá co znáczyłá/ y iáko P. Bog w nię odpoczął [...] iáko ią kośćioł ná Niedzielę odmienił SkarKaz Ooooc, 116a, 420b, 485a, 487b, Ooooa, Ooooc [2 r.], Ooood [2 r.]; Iákie dla odiętey iurysdicyey ſzkody od heretykow kośćioł podiął. SkarKazSej 700b, 684a, b; żebym ſię nie zdał być iednym z tey roty/ Co ledá zá przycżynką z kośćiołem drą koty KlonWor 47; RybWit Cv, C2.

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym odnoszącym się do Boga lub Chrystusa (29): ktore przykazánye zá vſtánim przyczyny ná czás álbo też wyecznye odmyenyone być może/ ále przez nikogo inego/ yedno przez ſámego páná/álbo przez koſoyoł yego/ ktory yeſt oblubyenicá á ćyáło yego KromRozm II x4v, pv; OrzQuin 04; BiałKat 1, 13v, 248v; Y P. Bog to nie Krolom ále Kośćiołowi ſwemu/ to ieſt/ Páſterzom y Przełożonym iego y Conciliam porucżył. WujJud 3v, 106v, 107; KarnNap E4v; SkarŻyw 59; OrzJan 107; LatHar 10, 566; Nie mnieyſzą moc dał Pan kośćiołowi ſwemu rozwiązánia/ á niżli związánia. WujNT 77, 222, 393, 608; JanNKar A2v; SarnStat 897; PowodPr 12, 16, 17, 21, 28, 31, 44; SkarKaz 206b; SkarKazSej 686a.

W charakterystycznych połączeniach: Kościoła się dołożyć, dzierżeć się (2), odstąpić, (po)radzić się (2), trzymać się (2); do Kościoła odsyłać (2), uciekać się; od Kościoła się pytać, przyjąć, uczyć się, wyrzucić [= usunąć z depozytu wiary]; Kośćiołowi nadać (2), obwiązować się, opowiedzieć (2), pod(daw)ać (się) (2), służyć (2), ustąpić; przeciw Kościołowi bluźnić; Kościoł potwarzać, reformować, strofować; w Kościoł wdzierać się; Kośćiołem gardzić (2), nazywać się; z Kościołem być, społeczność mieć; przy Kościele stać (2); w Kościele się dowiadować, pytać; Kościoł broni, mowi (3), naśladuje, objaśnia, odmienił, odrzuca, oznajmia, przestrzega (2), stawia [= ustanawia], wyświadcza (2); Kościoła moc, mocność, naprawa, obyczaj (2), powaga, poważność, sądzenie, świadectwo, władza (4), zgardzenie, znak, zwyczaj (19); dla Kościoła posłuszeństwo; od Kościoła dany, naznaczony (2), odłączony, odrzucony (wyrzucony) (4), pochwalony (2), przeklęty; Kościołowi nieposłuszny, przeciwny; przez Kościoł wyświadczony.

Frazy: »Kościoł osądził (a. sądzi, a. musi sądzić); rozsądek Kościoła; od Kościoła osądzony« (4; 5; 3): Kośćioł to muśi ſądźić/ który iáko żywo Vznawał/ co w téy mierze proſto á co krzywo. KochZg A3v; te cżterzy [Ewanielije]/ nicżym innym przyięte nie ſą/ iedno iſz ie kośćioł Duchem S. piſane być oſądził. SkarŻyw 364, 364 marg; Ani zákázuie [...] złoczyńcze od vrzędow/ y Haeretyki od kośćiołá oſądzone y potępione/ mieć zá pogány y iáwnogrzeſzniki. WujNT 30; [doktorowie] im byli vczeńſzy/ tym mniey y niżey o ſobie rozumieli/ y tym więcey ſię rozſądkowi kośćiołá powſzechnego poddawáli WujNT 47, 22, 361, 478, 582 marg, 589, Zzzzz2v; SkarKaz 43a.

»Kościoł podawa (a. podał); podanie Kościoła; od Kościoła, przez Kościoł podany« [w tym: podał albo podawa (1)] (9; 5; 2 : 1): KromRozm II t3, t3v, y3; Náuczże mye [...] poznáć ten koſćyoł y náukę á podánya yego: ábych ſye nye mylił/ á wymyſlow ludzkich zá náukę á podánye koſćyołá nyeprzyymował. KromRozm III A4v, A4v [2 r.]; BiałKat 41; KuczbKat 120, 190; WujJud 27v, 44; SkarŻyw 364; ReszPrz 11, 73; ábyſmy nie mniey pewni byli o tych náukách y obrzędách/ ktore potym kośćioł od Duchá S. náuczony podał; iáko y o tych/ ktore ſam Pan Chriſtus podał. WujNT 372; práwa Kátholicka wiárá [jest usprawiedliwiająca]: która wierzy wſzytkiemu ſłowu Bożemu/ przez kośćioł powſzechny podánemu y wyświádczonemu. WujNT 777.

»Kościoł posyła [= daje misję kanoniczną], ktory posyła; od Kościoła posłan(y), pos(y)łanie« [szyk zmienny] (1 : 1; 2 : 2): By był Arriuſz y Neſtoryuſz y inni/ y cżáſow náſzych przeklęty Luter/ ktory ná przodku poſyłánie od kośćiołá miął [!]/ [...] kośćiołá ktory go poſłáł/ ſłuchał SkarJedn 52; Kośćioł poſpolićie via ordinaria poſyła: to ieſt/ ſtárſzy kośćielni ná mieyſcá Apoſtolſkie wſtępuiący SkarŻyw 213, 270; WujNT 453, Bbbbbbv.

»Kościoł potwierdza (a. potwierdził)« (4): BielKron 219v; WujJud 39; Kośćioł potwierdza y wyświadcza piſmo. Gál: 2.2.. WujNT Zzzzz2v, 655 marg.

»Kościoł przyjął (a. przyjmuje, a. przyjmował); od Kościoła przyjęty« [szyk zmienny] (12; 6): BielŻywGlab nlb 9; KromRozm I N2, N3; piſmu dla tego wyerzymy/ iż ye koſcyoł krzeſciyáńſki zá ſlowo boże przyyął/ á nam podał KromRozm II t3; KromRozm III A4v, F [2 r.]; BielKron 143, 219v; Tenże Auguſtyn ś. dwoie kśięgi Máchábeyſkie [...] miedzy przyiętymi od Kośćiołá kśięgámi pocżyta WujJud 28, 31v [2 r.], 34v, 39, 158, L1; WujNT 652, 719.

»Kościoł rozkazuje, każe; od Kościoła (jest) przykazany, rozkazany; przykazanie, rozkazanie Kościoła« [szyk zmienny] (5 : 1; 2 : 2; 1 : 1): RejKup i4; KromRozm II x3v; KromRozm III F4; A kośćioł/ ktore świętá y iáko mamy święćić okázuiąc/ roſkázuie WujJud 74v; Y v nas Poſty ácż ſą roſkazáne od Kośćiołá/ iednák przedśię nie z przymuſzenia/ ále z chući [...] ſpráwowáne bywáią. WujJud 191v, 106v, 189v, 191, 264v; SkarŻyw 152; ReszPrz 11; LatHar 123.

»Kościoł rozumie (a. rozumiał); rozumienie Kościoła« [w tym: rozumie i rozumiał (2)] [szyk zmienny] (7; 4): KromRozm I K4v; KromRozm III H3v, Iv; WujJud 147v, 179v; SkarJedn 78; To ieſt nie dopuſzczay nas wwodzić [w pokuszenie]: iáko y Cypryan ś. y Auguſtin czytáią: y iáko roznmie y wykłáda ś. kośćioł powſzechny. WujNT 27; [pismo prorockie] nie ma być według właſnego [...] rozumienia człowieczego wykłádane: ále według poſpolitego rozumienia kośćiołá powſzechnego. WujNT 810 marg, 171.

»Kościoł stanowi (a. może sta(no)wić), postanowił; od Kościoła (jest) posta(no)wiony« [szyk zmienny] (5 : 2; 5): KromRozm III A4v; pewne poſty Kośćioł poſtánowił WujJud 192, 74v, Mm4; SkarJedn 239; SkarŻyw 456, 538; LatHar 119; WujNT 470; PowodPr 21; ieſt inſzy dźień ná to święto od kośćiołá poſtáwiony SkarKaz 116a, Oooo2d.

»Kościoł trzyma, dzierży« [w tym: trzymał i trzyma (1), dzierży i dzierżeć każe (1)] [szyk zmienny] (10 : 4): nie trzebáć ná to inego dowodu człowyekowi [...] yedno iż ták koſćyoł poſpolity dźyerży/ y dźyerżeć każe KromRozm I [P2], L4v, N3v; BielKron 219v; SarnUzn B4v; Trzyma Kośćioł S. Powſzechny/ że ná trzech Sákrámenćiech [...] Pan Bog [...] piecżętuie duſze naſze WujJud 165, 25v, 166, 224v; SkarJedn 294; SkarŻyw 92; CzechEp 192.

»Kościoł twi(e)rdzi« (3): á koſćyoł yáko pocżął/ przedſye bez piſmá dźyerży y tfirdźi/ iż to ták prawdá yáko co w Ewángeliey nápiſano. KromRozm I L4v, N3; CzechEp 194.

»uczy, naucza Kościoł; nauka Kościoła« [w tym: uczył i uczy (1)] [szyk zmienny] (14 : 2; 33): KromRozm I Kv; KromRozm III A2v [2 r.], A4v [2 r.], C2v, C3, F4, Q3v [2 r.], Q4 [2 r.]; SarnUzn B4v; BiałKat 1, 11, 111, 121, 248v; KuczbKat 240; WujJud 15v, 75v, 174, 177, 221 [2 r.], 258; SkarJedn 6; Heretik przeto ten ieſt: ktory powſzechnego kośćiołá nauki odſtąpiwſzy/ błąd ſobie fáłſzywey uáuki [!] obrał SkarŻyw 337, 91, 517; gdy co tákowego/ co kośćioł veży/ kácerze teráźnieyſzy/ gánić y háńbić będą ReszPrz 34, 11, 17, 22, 23 (11); WujNT 319, 519; WysKaz 14, 18; SarnStat 714; SkarKaz 348b, 633a.

»Kościoł ustawia (a. ustawuje, a. ustawił, a. może ustawi(a)ć, a. ma moc, może ustawować); ustawa Kościoła; od Kościoła ustawiony« [szyk zmienny] (13; 11; 8): PatKaz III 139; (did) Pleban ſię fraſuie ze ſumnienie zartuie s ſtarych vſtaw. (—) A ieſczez ta pani dworna Tak zuphale ieſt vporna. Niedba czo koſczyol vſtawył Albo oczieċ ſwiety ſprawył. RejKup 12; KromRozm I Kv, O2v; KromRozm II t4 marg, x, x3; KromRozm III P8, Q3v; GroicPorz k, o3v; RejFig Ee2v; RejAp 67; HistRzym 50v; RejPos 85v; KuczbKat 185, 220; Dni Swięte od kośćiołá vſtáwione święć WujJud 74v, 25v, 42 [2 r.], 189v, 201v, 240v, 264; KarnNap E4v; ReszPrz 92; ReszList 164; WujNT 349 marg, 452, Zzzzz3 [2 r.].

»Kościoł wykłada; wykład Kościoła« [szyk zmienny] (5; 4): BielKron 96; A ſłowá Páwłá S. ták iáko ie Kośćioł Powſzechny záwżdy wykłádał/ rozumiemy. WujJud 96v, 29, 33v, 147v; SkarJedn 78; LatHar 127; Nowokrzczeńcy/ wzgárdziwſzy y odrzućiwſzy wykład y rozſądek kośćiołá powſzechnego/ tu ſię litery trzymáią WujNT 22, 27.

»Kościoł zakazuje (a. może zakazować); od Kościoła zakazany« (7; 2): WujJud 196, 212v, Mm4v; SkarJedn 236 [2 r.]; Bo to ſą rzecży Kátholikowi od Bogá y kośćiołá zákazáne SkarŻyw 59; LatHar ++7; kośćioł pod ſrogą klątwą zákázuie nie tylko czytáć/ ále áni mieć v śiebie kśiąg haeretyckich. WujNT 478, 151.

Zwroty: »pod(d)awać się, być poddany Kościołowi« [szyk zmienny] (2 : 2): SkarŻyw 213; NiemObr 82; ći ktorzy ſą z Bogá/ [...] poddáią ſię we wſzytkim Kátholickiemu kościołowi. WujNT 825, 582.

»posłuszen (być) Kościołowi, Kościoła; posłuszeństwo Kościoła« [szyk zmienny] (3 : 2; 2): ábyſmy rozumki ſwé byſtré/ boiáźnią Bożą itéż poſłuſzeńſtwem Kośćiołá iego króćili OrzQuin O4; SkarŻyw 3; NiemObr 82; WujNT 369, 564, 589, Xxxxx4.

»Kościoła słuchać (a. usłuchać)« [szyk zmienny] (34): KromRozm I B3, O2 [2 r.J; KromRozm II m, t3v; KromRozm III D, F4 [2 r.], F4v; Leop Matth 18 arg, 18/17; WujJud 34, 38v, 40v, 107, 131, 140, Nn; SkarJedn 52; SkarŻyw 364 [2 r.]; ReszPrz 8, 9; LatHar 112, 120; A ieſliby kośćiołá nie vſłuchał: niechći będźie iáko pogánin y celnik. WujNT Matth 18/17, s. 73, 76 [2 r.], 271; PowodPr 29; SkarKaz 81a; SkarKazSej 697a, 698a.

»Kościołowi się sprzeciwiać, (być) przeciwny« (2 : 2): Heretyk ten ieſt; ktory ſie Kośćiołowi Powſzechnemu vpornie ſprzećiwia/ y śmie vcżyć rzecży temu Kośćiołowi przećiwnych. WujJud 20; CzechEp 192; WujNT 747.

»wierzyć Kościołowi« [szyk zmienny] (3): Niedziw iſz Ambrożemu świętemu niewierzą: gdyſz y kośćiołowi/ to ieſt/ Duchowi świętemu/ ktory przezeń mowi/ niewierzą. SkarŻyw 568; WujNT 362; SkarKaz 5b.

»z Kościołem się zgadzać, zgodny« [szyk zmienny] (11 : 1): KromRozm I L4v, O2; GliczKsiąż L5; WujJud 44; Otoſz my ten [wykład] obieramy iáko z innemi Doctory y z kośćiołem zgodnieyſzy/ y według textu właśnieyſzy. SkarJedn 73, 53; CzechEp 182, 192 [2 r.], 193, 194; SkarKaz 518b.

Wyrażenia: »Kościoł apostolski [= mający sukcesję apostolską]« [szyk 3 : 3] (6): KromRozm III Q3v; O podániu Apoſtolſkim żaden lepiey/ iáko Kośćioł Powſzechny Apoſtolſki wiedźieć niemoże WujJud 177v; SkarJedn 238, 294; ReszPrz 36, 92.

»Kościoł boży, Boga żywego« = Ecclesia Dei JanStat (66 : 2): KromRozm I O2; KromRozm II t; KromRozm III kt, A2v [2 r.], A3; SarnUzn B, Bv, B2v, B4v [2 r.], E2v; BiałKat 11, 41v, 121, 248v; niewiem cżemu ták zemgloną moc y śiłę Kośćiołowi Bogá żywego oſtáwuiećie WujJud 32; A Więc bez przycżyny rzecżono: Co rozwiążećie ná źiemi/ będźie rozwiązano w niebie? więc prozno dano klucże kośćiołowi Bożemu? etć. Ioan. 20. WujJud 82v, 16v [2 r.], 20, 28, 32, 84, Mm3v; SkarJedn 14, 51, 290 [2 r.], 324, 344, 403; SkarŻyw 519, 520; ReszPrz 22, 30, 38; PaprUp Dv; OrzJan 95; LatHar 124, 127, 417, 508; WujNT 9, 26, 151, 298, 361 (11); WysKaz 36; JanNKar A3, A3v; SarnStat 4, 199; PowodPr 2, 22, 25; SkarKaz 2v, 348b, 420b, 609b; SkarKazSej 700b; KlonWor 48.

»Kościoł Chrystusow (a. Krystusow), Pana Jezu Chrystusow« [szyk 8 : 1] (8 : 1): KromRozm II y2v; KromRozm III kt, A2v; WujJud 32; to co Kátolicki y Apoſtolſki P: Iezu Chriſtuſow kośćioł Rzymu ſtárego trzyma y święći: to ia wſzjtko trzjmam wierzę y wyznawam SkarJedn 294; SkarŻyw 3; Kośćioł Chryſtuſow z Ieruzálem do Rzymu przenieśiony. WujNT 392 marg; SkarKaz 121a; SkarKazSej 681b.

»grecki Kościoł« = Kościół oddzielony od Kościoła rzymskiego po schizmie Focjusza, dziś nazywany Kościołem prawosławnym (1): tá dyſputácya miedzy Láćińſtim [!] á Greckim kośćiołem o pochodzeniu Ducha ś. nic inſzego nie ieſt/ iedno ſzkolna zábawká. ReszPrz 87.

»jeden Kościoł« [szyk 2 : 1] (3): KromRozm III Q3v; tám rozumieymy że ieſt iednego prawdźiwego/ świętego/ Apoſtolſkiego kośćiołá náuká prawdźiwa. ReszPrz 36, 92.

»Kościoł katolicki« = Ecclesia catholica Cn [szyk 14 : 3] (17): SkarJedn 294; SkarŻyw 91; Nierządne małżenſtwá karał Ian S. karze y kośćioł Kátholicki. Luk: 3.20. WujNT Zzzzz4v, 525, 564, 583 marg, 652, 662 (12); SkarKaz 155a, 633a; KlonFlis A3v.

»Kościoł krześcijański (a. chrześcijański)« (18): KromRozm I E; KromRozm II t3, x3; KromRozm III A2, H3v; potrzebá [...] áby było między niemi [...] małżeńſtwo wedle Koſćiołá Krzeſćiáńſkiego złączone GroicPorz ggv, k; BielKron 96, 143, 219v; BiałKat 41, 111; BielSpr 60; ReszPrz 8, 34, 75, 88; SarnStat 714.

»łaciński [= rzymskokatolicki] Kościoł« [szyk 15 : 7] (22): SkarJedn 154, 176, 218, 238, 244 (20); Ruś y od Láćinſkiego kośćiołá náwroconá. SkarŻyw 576 marg; ReszPrz 87.

»Kościoł Nowego Testamentu (a. Zakonu)« (2): PowodPr 31; do kośćiołá nowego teſtámentu krolowie źiemſcy przynioſą złoto y śrebro na cześć Chryſtuſowi: ktoremu ſię zá to/ iż ich krwią ſwoią odkupił/ ſámi y wſzytko ſwoie oddádzą. SkarKaz 456a.

peior. »papieżow (a. papieski) [= rzymskokatolicki] Kościoł« [szyk 2 : 1] (3): Iákoby Papieżow Kośćioł miſtrzową był. KrowObr 24, 24v żp, Rr 4.

»od Kościoła potępiony« [szyk 4 : 1] (5): WujJud 27, 171, 213; WujNT 30; Tákieć ſą tych Ewángelikow náuki/ ktore w iednym kąćie kwitną/ á ſtáre potępione od kośćiołá herezye wſkrzeſzáią SkarKaz 241b.

»Kościoł powszechny, pospolity« = Ecclesia catholica Cn [szyk 74 : 7] (72 : 9): KromRozm I E, Kv, K4v [2 r.],L4v, N3v, O2v, [P2]; Yednák nye ſlowo boże ono było/ ále błędy/ ktore koſcyoł poſpolity potępił. KromRozm II q3; KromRozm III F, P8, Q3v, Q4; bárzo ieſt potrzebno ku poięćiu CHRZEśćiáńſkiey náuki y ku ſpráwowániu pobożnośći/ rozumieć to co nam o káżdey świątośći z oſobná Kośćioł Powſzechny ku wierzeniu podawa KuczbKat 120, 125, 130, 150, 190; WujJud A2v, 7, 15v, 17, 20 (34); WujJudConf 117; SkarJedn 6, 290; SkarŻyw 337; CzechEp 192; NiemObr 174; ReszPrz 11, 17, 32, 42, 92; LatHar 126, 508; WujNT 22, 27, 47, 51, 171 (13); WysKaz 14 [2 r.], 18.

»prawdziwy, prawy Kościoł« = Ecclesia orthodoxa Cn [szyk 6 : 4] (6 : 4): KromRozm II y2v; KromRozm III A2v; Nieták onych Kośćioł Boży z początku vczył: nie ták y ten Kośćiół prawdźiwy który zupełnie ie [św. sakramenta] v śiebie ma/ y poważnie imi ſzáfuie BiałKat 121, 111, 123v; to ieſt vrząd zwirzchnośći świeckiey [...] Kośćiołá práwego Powſzechnego bronić. WujJud 213v, A2a; ReszPrz 34, 36, 88.

»Kościoł święty« [szyk 43 : 7] (50): PatKaz I 3; KromRozm I N2, N3; KromRozm III A4v [2 r.], I, Iv, Q3v; OrzRozm F4; BielKron 156; BiałKat 1, 41; Co iż z podánia Apoſtolſkiego przyſzło/ vcży Kośćioł święty KuczbKat 240, 135; BielSpr c; WujJud 6v, 39, 44, 165, 212v, 264, Mm4v; KarnNap Dv, F2; SkarJedn 6, 238, 239, 329, 346, 370; SkarŻyw 91, 152, 517, 520; ReszPrz 36, 92; WerKaz 284; LatHar 508; WujNT 27, 89, 519, 719; WysKaz 14; SarnStat 897 [2 r.]; PowodPr 50; SkarKaz 276b; GosłCast 7; SkarKazSej 686a; KlonFlis A3v.

»zebranie Kościoła« = sobór (1): bo od papyeza Sixtuſa ty odpuſty temu ſzwyątu ſą dany ktore ſą naboze czyalo a zebranye ſzwyąte koſzczyola ſzwyątego ktore bylo wbazylyey to dalo wſzytkym [...] ſtho dny PatKaz I 3.

Zestawienie: »Kościoł rzymski« = diecezja rzymska, siedziba papiestwa i katglickiej władzy duchownej oraz państwa papieskiego, często identyfikowana z Urzędem Nauczycielskim Kościoła, a bardzo często z powszechnym Kościołem rzymskokatolickim; Ecclesia Romana Cn, JanStat [szyk 317 : 136] (453): GlabGad K; SeklWyzn c2v; KromRozm I G4 [2 r.], G4v [2 r.], I2v [2 r.]; MurzHist C3v, C4, F3, N2v, T3; KromRozm III L6, N6v, O, Ov [2 r.], O4v, O5v, O8v, P; Papież [...] zákazał/ áby żadny tzłowiek náprzećiwko práłatom kośćiołá Rzymſkiego nie piſał/ y káráć ich nieſmiał KrowObr C2; s Stárſzych Plebanow Rzymſkiego kośćiołá Kardynały ſobie [papież] vtzynił y poſtánowił/ áby iego máieſtatu bronili y ſtrzegli. KrowObr 35, A2v, A3, A3v marg, B [3 r.], 18, 22v (32); potym Adryan Papież klął wielkimi klątwámi Rzymiány y Gwilelmá Neápolitáńſkiego krolá/ iż kościołowi Rzymſkiemu miáſtá pobrał. BielKron 181v; ſtey przycżyny zyednocżił ſie Papież s Ceſárzem/ áby bronił Koſciołá Rzymſkiego/ a Plácenciey/ y Pármy pod krolem doſtáli. BielKron 197v, 146, 155v, 157, 162, 163v (21); RejAp 76v; A święty Auguſtyn: W Rzymſkim/ práwi/ Kośćiele záwſze trwałá zwierzchność Stolice Apoſtolſkiey. WujJud 117v; wſzyſtkie ſekty ſobie to przywłaſzcżáią/ że v nieh Chriſtus/ v nich ſzcżere Słowo Boże. Toć o Tobie Luteranowie/ to Sákrámentarze/ toż Nowokrzcżeńcy/ to też Troybożánie y inſze Sekty powiádáią. To też prawdźiwie Kośćioł Powſzechny Rzymſki o ſwey náuce trzyma. WujJud 131, 8 marg, 15, 17v, 35, 116v [2 r.] (22); WujJudConf 7v, 12v, 15; RejPosWstaw [1434]; StryjWjaz C4; Rzymſki kośćioł od Chryſtuſa zá przedni y głowę wſzytkim poſtáwiony ieſt. SkarJedn 112; By nie Rzymſki kośćioł/ iużby chrześćiánie dawno z heretycżawſzy ſpogánieli SkarJedn 151; nigdy przerwána [...] Sukceſsia Kośćiołá Rzymſkiego nie zoſtáłá. SkarJedn 394, A3v, A4, A8v [4 r.], A* [3 r.], A*v, 33 (140); Kośćioł Rzymſki kácerſtwem ſię nigdy nie pomázał. SkarŻyw 321; iż Kośćioł Rzymſki/ ſtolicá Piotrá świętego/ tá ieſt ſamá ná ktoroy Piotrowá wiará nieuſtáie SkarŻyw 601, 62, 311, 317, 320 (21); to też wiem iż dla rozſzerzenia kośćiołá Rzymſkiego pańſtw/ y dla ſkárbow przycżynienia/ walki te [papieżowie rzymscy] wzbudzáli/ zowiąc to patrimonium ſancti Petri, to ieſt/ oycżyzną Piotrá ś. CzechEp 336, 14, 192, 195, 226, 235 (11); NiemObr 19, 53, 88; ReszPrz 30, 32 marg, 39, 111; ReszList 143, 144; Kośćioł Kzymski ſtára ſię o świátá náwrocenie. WujNT 393 marg, 3, 125, 288, 504 marg, 505 (13); iedno iey [Afryki] kąſek zárwáli Hiſzpanowie. Co im podobno Pan Bog dał zá ſtátecżne przy Kośćiele Rzymſkim ſię záſtáwiánie. PowodPr 31; SkarKaz Oooo2c.

~ W charakterystycznych połączeniach: Kościoła rzymskiego się trzymać (3); do Kościoła rzymskiego się nawracać, przystać (przystanie) (5); od Kościoła rzymskiego się oddzielić, odejść, oderwać się (odrywanie się) (2), odstąpić (3); Kościołowi rzymskiemu się przeciwić (przeciwny) (2); Kościoł rzymski rozmnożyć; z Kościołem rzymskim dzierżeć (3), (z)jednoczyć (się) (zjednoczony być, zjednoczenie) (13); przy Kościele rzymskim stać (3), trwać; Kościoł rzymski święci, wyznawa (2); Kościoł rzymski jeden (3); Kościoła rzymskiego duchowny, (archi)dyjakon (2), księża, obyczaj, odpusty, pleban, prałaci, prawda (6), przodkowanie, przywileje (2), sprawa [ = rządy], sukcesyja, zwyczaj (2); od Kościoła rzymskiego odtargnienie; Kościoła rzymskiego, z Kościołem rzymskim jedność (4 : 1).

Frazy: »Kościoł rzymski gani i potępia« (1): ktore oſoby/ y rzecży ten Kośćioł Rzymſki gáni y potępia/ oni teſz y zá zgánione y potępione máią SkarJedn 319.

»Kościoł rzymski posyła [= daje misję kanoniczną]; od rzymskiego Kościoła posłany« (1; 1): W Náwroceniu y nauce do wiáry świętey wielką pracą cżynili ſławni y święći dwá Słowacy bráćia rodzęni/ Methodyus y Cyryllus Biſkupi/ od Rzymſkiego kośćiołá poſłáni. SkarJedn 225; WujNT 393.

»Kościoł rzymski potwierdza« (2): To ſwięto twoiego potzęćia/ kośćioł Rzymſki potwierdza y potwierdził. KrowObr 171v.

»Kościoł rzymski trzyma, dzierży« [szyk zmienny] (6 : 3): nieſmiem przyſiąc. A bych przyſięgał yſz tą wiarę trzymam ktorę trzyma naſwięſzi [!]/ Pan Paweł Papieſz trzeci/ y ſwięta matka iego koſcioł Rzimſki. SeklWyzn a4, A; RejKup z5; KromRozm I E4v [2 r.]; BielKron 228v; WujJud 131; WujNT 525, 747.

»uczy, naucza Kościoł rzymski; nauka Kościoła rzymskiego« [szyk zmienny] (3 : 1; 8): MurzHist M3v, N2v; Ceſarz roſkazał/ áby nie ćierpiano tych kápłanow/ ktorzy o wiecżerzy páńſkiey inácżey rozumieią niżli kośćioł Rzymſki vcży. BielKron 209; kśięgi [...] w ktorych ocżyśćiał kośćiołá Rzymſkiego nie po pokaláną [!] náukę SkarJedn 251, 126, 295; SkarŻyw 119, 456; WujNT 518, 520, 580; SkarKaz 419b.

»Kościoł rzymski ustawił; ustawa Kościoła rzymskiego« (3; 2): Kto nietrzyma wſzyſtkich vſtaw/ ktore koſcioł Rzimſki vſtawił ten ſmiertelnie grzeſzi SeklWyzn a2; BielKron 206v, 228v; káżdego ſrogim odſzcżepieńcem á práwie pogáninem opiſano/ ktoby nie ſtał mocno przy vſtáwach koſciołá ſwiętego Rzymſkyego. RejAp 116; CzechEp 111.

»uznał Kościoł rzymski« (1): przeſtáli wſſyſcy ná tym co vznał koſcyoł Rzymſki. KromRozm III O5.

Zwrot: »z Kościołem rzymskim się zgadzać« [szyk zmienny] (4): KromRozm I E4; chczą to mieć po prawdziwych koſciolech/ iż ieſli chczą być widzyani Apoſtolſkiemi żeby ſie zgadzáli we wſzyſtkim z Rzymſkim koſciołem/ gdyż ten ieſt Apoſtolſki. RejPosWstaw [1434]v; SkarJedn 260; WujNT 525.
Wyrażenia: »apostata Kościoła rzymskiego; odszczepieniec od Kościoła rzymskiego« (1; 1): iżem ſie ſtał Apoſtátą/ dziſieyſzego kośćiołá Rzymſkiego KrowObr A3v; CzechEp 255.

»Kościoł rzymski, (i) apostolski« = Kościół założony przez Chrystusa, mający sukcesję apostolską [szyk zmienny] (10): Ale ten S. Rzymſki y ápoſtolſki koſcyoł nye od ápoſtołow/ ále od ſámego páná zbáwićyelá náſſego przodek álbo przełożeńſtwo wźyął/ á doſtał zwirzchnoſci władzey nád wſſyſtkimi koſcyoły/ y nád wſſyſtką trzodą ludu krzeſciyáńſkyego KromRozm III N5v; KrowObr 128; WujJud 27; SkarJedn 249, 295; SkarŻyw 80, 114, 456; ReszPrz 31; ReszList 179.

»(nawyższy) biskup Kościoła rzymskiego« = papież; Romanae Ecclesiae summus pontifex JanStat [szyk 1 : 1] (2): O biſkvpie tego koſcioła Rzymſkiego tak rozvmiem/ y tak trzymam/ ieſli ſ katedry Moiżeſzowei/ a zewangeliei ſwiętei vcży/ albo przykazvie/ mam go ſłvchać/ iako ſamego boga SeklWyzn c2v; SarnStat 193.

»dzisiejszy Kościoł rzymski« (4): Bo ten dziſieyſzy kośćioł Rzymſki/ nie ieſt budowánie Apoſtołow ſwiętych/ ále ieſt budowánie Papieżow/ Báłwochwálcow y Apoſtatow KrowObr A3, A3v [2 r.], 205.

»Kościoł katolicki rzymski« (3): SkarŻyw A2v; co wierzy y trzyma kośćioł Kátholicki Rzymſki. WujNT 747, 525.

»papiestwo rzymskiego Kościoła« (1): Papieſtwu Rzymſkiego kośćiołá/ y Regułom Swiętych Oycow/ pomocnikiem będę KrowObr 127v.

»rzymskiemu Kościołowi poddany« [szyk 1 : 1] (2): którzy ſą Krześćiiáńſkiéy wiáry y poddáni Rzymſkiému Kośćiołowi/ á nie odſczepieńcy álbo niewierni. SarnStat 990, 988.

»posłuszeństwo Kościoła rzymskiego; posłuszen Kościoła rzymskiego, Kościołowi rzyinskiemu« (6; 4 : 1): ſą miáſtá náſze niektore/ ktorzy Krolowi Ferdynándowi y Ceſarzowi pomoc dádzą ná iego potrzebę/ gdyż poſłuſeńſtwo Rzymſkiego kośćiołá dzierżą. BielKron 226, 208v, 212, 221v, 436v; á ta hárdość Ianá tego Patryárchy vgaſłá/ iż po nim wſtępuiący poſłuſzni byli kośćiołowi Rzymſkiemu. SkarJedn 194, 168, 191, 309; SkarŻyw 576; PowodPr 31.

»Kościoł rzymski powszechny« [szyk zmienny] (21): WujJud kt, 1, 25, 27, 131, 199, Nn6; CzechRozm 223; kośćioł S. powſzechny Rzymſki nie wſzytkim wobec cżytánia Bibliey na ięzyk poſpolity przełożoney/ dopuſzcża [...] ále tym tylo ktorym od ſtárſzych ſwych dozwolono ieſt SkarŻyw 257, 456; CzechEp 11, 76, 231, 255, 259; ReszList 179; WujNT kt, 393, 518, 580; SkarKaz 418b.

»prawy Kościoł rzymski« (1) : W ktorym [Iudicium] [...] prawdá iednego práwego Powſzechnego Kośćiołá Rzymſkiego ſámá ſie broni. WujJud 1.

»rozsądek Kościoła rzymskiego« (3): SkarJedn 223 [2 r.]; Pod rozſądek Kośćiołá S. Powſzechnego Rzymſkiego wſzytko niech podlęże. WujNT kt.

»stolica, stolec Kościoła rzymskiego« (2 : 1): [Karol Wielki] ſtolec Kośćiołá Rzymſkiego/ w cále záchował LeovPrzep C2; CzechEp 424; PowodPr 32.

»Kościoł święty (a. naświętszy) rzymski« [szyk zmienny] (42): LibLeg 7/69; KromRozm III N5v; Ia N. teras przyięty do Swiętego Rzymſkiego kośćiołá zá Kárdynałá/ od tey godziny/ ná potym będę wierny błogoſláwionemu Piotrowi KrowObr 36, A3, 32v, 128; RejAp 116; WujJud 25, 27; SkarJedn A3, A4, 103, 151, 222 (15); SkarŻyw A2v, A4, 90, 203 [2 r.], 257, 278, 456; ReszPrz 31; ReszList 179; WujNT kt, 518, 580, 830; SarnStat 193, 989; SkarKaz 418b; SkarKazSej 682a.

»wiara (według) Kościoła rzymskiego; Kościoł rzymski wierzy« [szyk 16 : 8] (22; 2): BielKron 412, 462; WujJud Bv, 25, 120v, Mm3v, Nn2v, Nn6; CzechRozm 223; SkarJedn 29, 277, 281; SkarŻyw A2v, A3v [2 r.], 114; StryjKron 482; CzechEp 11; ReszPrz 33 marg; Haeretyk ieſt każdy/ [...] ktory vczy przećiw temu [...] co wierzy y trzyma kośćioł Kátholicki Rzymſki. WujNT 747, 525, 576, 580; Ná Kátholickiey wierze kośćiołá ś. Rzymſkiego to kroleſtwo zbudowáne ieſt SkarKazSej 682a.

»zwi(e)rzchność, przełożeństwo Kościoła rzymskiego« (10 : 1): WujJud 152v; SkarJedn 104, 193, 263, 320; Znał teſz y Zbor S. Kálcedońſki tę zwierzchność kośćiołá Rzymſkiego/ gdy powſzechnym Pátryárchą Leoná zowie SkarŻyw 321, 337 [2 r.]; ReszPrz 30 marg, 33; WujNT 519.

Zestawienie: »ociec, patresowie Kościoła rzymskiego« [szyk 2 : 2] (3 : 1): Boć nie tylko Auguſtyn on ſławny kośćiołá Rzymſkiego oćiec mieſzańcem był CzechEp 63; A co ſię tknie tych piſm [...] ktore kośćiołá Rzymſkiego ſtárzy niektorzy Pátreſowie/ [...] w podeyźrzenie przywiedli [...] tych my też przedśię nie bierzymy CzechEp 215, 265, 266.
Szeregi: »biskupi katoliccy to jest Kościoł rzymski« (1): Sátyrus pytał Biſkupá iednego/ ieſliby ſię z Biſkupy Kátholickimi/ to ieſt z kośćiołem Rzymſkim zgadzał? WujNT 525.

»katolicki i rzymskiego Kościoła« (2): Bo po dziś dźień ſtatecżnieyſze w Niemcech Kśięſtwá/ y miáſtá Kátolicką y Rzymſkiego Kośćiołá ſtárożytną wiárę trzymáią. SkarJedn 29; SkarŻyw A3v.

»łacinnicy i Kościoł rzymski« (1): Ci wſzyſcj z Láćinniki y kośćiołem Rzymſkim iednoſtáynie/ iednomyſlnie/ [...] namawiáiąc ſię/ [...] táką vnią [...] vcżynili SkarJedn 268.

»rzymski Kościoł albo occidentalis Ecclesia« (1): w czym ſye Luther y yego vcznyowye Rzymſkyemu koſćyołowi álbo occidentali eccleſie przećiwyą KromRozm I E4.

»papieski i Kościoła rzymskiego« [szyk 1 : 1] (2): SkarJedn 320; Ztych przodkow wiárá twoiá Kotolicka [!]/ ábo chceſzli mowić Papieſka y kośćiołá Rzymſkiego dziwnie ſie wtobie vtwierdzi SkarŻyw A3v.

Wyrażenie przyimkowe: »według, wedle Kościoła rzymskiego« = zgodnie z jego nauką (3 : 1): LibLeg 7/69; Aczkolwiek był Iágiełło wſzytki pokrzćił w Litwie iáko oćiec ná Krześćijáńſką wiárę według kośćiołá Rzymſkiego BielKron 412, 462; SkarJedn d7v.

W przen (28): Niech vkażą z piſmá S. kto Rzymſki kośćioł w wierze Chryſtuſowey fundował? SkarJedn 86, A7v, 83, 88, 103; SkarŻyw 601; wſzytek świát ſtrofowáć go [papieża] nie może: wedle zdánia Kátholiki Rzymſkiey: chybáby kto mowić chćiał iż głowá kośćiołá powſzechnego Rzymſkiego błądźi. CzechEp 76, 230, 259, 418, 419; WujNT 511.

W charakterystycznych połączeniach: Kościoł rzymski fundować (fundowany (jest)) (6); Kościoł rzymski jest postanowiony; Kościoła rzymskiego filar, fundament, fundownik, głowa (3).

Wyrażenia: »(święta) matka [czyja], macica [czyja] Kościół rzymski; Kościoł rzymski jest matka(-ą)« [szyk 9 : 4] (10 : 1; 2): SeklWyzn a4; MurzHist D2v; KrowObr 24; wſzytcy ſię do Mátki ſwey do Kośćiołá Rzymſkiego iáko corki przyználi. SkarJedn 326, 260, 307, 372, 388, 393; SkarŻyw A3v, 203; ReszPrz 30; Iednák cżekał P. Bog áwaby ſię ieſzcże byli do máćice ſwey Kośćiołá Rzymſkiego wroćić mogli. PowodPr 32.

»rzymski Kościoł mistrz, jest mistrzowa« (1 : 1): KrowObr 24; ktorą [naukę apostołow] [...] inne kośćioły opuśćiły/ y od Rzymſkiego ſię kośćiołá matki y miſtrzá ſwego oddzielili SkarJedn 307.

»oblubienica Chrystusowa Kościoł rzymski« (1): [Grecy] tę niepokaláną oblubienicę Chryſtuſowę kośćioł S. Rzymſki zpotwarzoną/ w poháńbienie/ tobie narodzie Ruſki/ podáli SkarJedn 230. ~

Szeregi: »Kościoł to jest biskupi« (1): Powiedz kośćiołowi/ to ieſt Biſkupom y przełożonym kośćielnym SkarŻyw 93.

»papiestwo to jest Kościoł boży« (1): [Papieże] słuſzbę Bożą y wiárę ták wſzcżepili/ ztymi ártykuły wſzytkimi y náuką/ ktora dziś ieſt w Papieſtwie/ to ieſt/ w kośćiele Bożym SkarŻyw 520.

»Kościoł to jest (i) przełożeni kościelni« (5): WujJud 3v; SkarŻyw 93; K temu obácz/ iż kośćioł/ to ieſt przełożeni kośćielni/ á zwłaſzczá namiáſtek Piotrá S. máią moc potwierdzić Ewángelią y piſmo ś. WujNT 655, 582, 588.

»(jako) Kościoł i (albo, tak) Rzeczpospolita« [szyk 7 : 2] (9): WujJud A2, A4; SkarŻyw 493, 504; PaprUp Bv; áby zá tą ſpráwą Rzeczpoſpolita y Kośćiół był náukámi świétny SarnStat 199, 193; PowodPr 2; SkarKaz 609b.

Wyrażenia przyimkowe: »okrom, oprocz Kościoła« = poza nauczaniem magisterium (2 : 2): Oprócz Kośćiołá prawdy nie máſz vrzędowéy. OrzQuin I3 marg, 13; SkarŻyw 27, 270.

»przeciw(ko) Kościołowi« = wbrew autorytetowi i nauce magisterium (13): OrzList e [3 r.]; BielKron 196; WujJud 3; CzechEp 277; Lutherus y Kálwinus vcżą przećiw prawdźiwemu kośćiołowi chrześćijáńſkiemu/ iż lud Boży záwſze ieſt grzechámi zeſzpecony ReszPrz 88, 45; WujNT 16, 63, 208, Yyyyy4; PowodPr 39.

»wedle Kościoła« = zgodnie z nakazami magisterium (2): GroicPorz ggv; A ták też w tę nádźieię/ wedle też kośćiołá ſwoiego/ á nie według ſłowá Bożego/ nas ſobie Heretykámi pocżyniwſzy/ [...] wſzytkich przećiw nam pobudza. CzechEp 15.

W przen (19):
Fraza: »jakoby Kościoł mistrzową był; Kościoł za mistrza, nauczyciela mieć« [w tym: mistrz i nauczyciel (1)] (3; 1 : 1): KrowObr 24, 24 żp, Rr4; kośćiołá Bożego/ ktory ſam ieſt [...] podporą y vćwierdzenim prawdy/ zá miſtrzá y náucżyćiela mieć nie mogą SkarJedn 14.
Wyrażenia: »klucze Kościoła« = najwyższa władza duchowna (2): KromRozm III M8v; ná wzgárdę kluczów świętégo Kośćiołá Mátki náſzéy [...] nie boią ſie ná ſobie [klątwy] znośić SarnStat 897.

»(święta) matka Kościoł; święty Kościoł matka nasza« = sancta mater Ecclesia JanStat (6; 1): WujJud 25v, 264v; LatHar 566; ániby ſtárał ſie do rámięniá świętéy mátki Kośćiołá przywróćić SarnStat 190, 897, 898; SkarKaz )(2v.

»Kościoł oblubienica (Pana)« [szyk 3 :1] (4): ReszPrz 10; Dopieroſz więtſzą władzą Pan Kryſtus w nowym zakonie zoſtáwił kośćiołowi oblubienicy ſwey PowodPr 21, 28, 31.

Szeregi: »Hieruzalem to jest Kościoł« (1): Przeto wielki ieſt nie rozum tych/ ktorzy okrom Hieruzalem/ to ieſt kośćiołá y vrzędnikow iego porządnych/ zrozumieć chcą wolą Bożą/ y mieć prawdziwe ſłowo iego. SkarŻyw 27.

»Kościoł to jest pasterze« (1): Y P. Bog to nie Krolom ále Kośćiołowi ſwemu/ to ieſt/ Páſterzom y Przełożonym iego y Conciliam porucżył. WujJud 3v.

b. Pierwsze gminy chrześcijańskie zorganizowane przez apostołów lub ich uczniów, nazywane kościołami lokalnymi; Ecclesia Vulg, PolAni [w tym: pl 148] (462): KromRozm III N [2 r.]; Leop *B4v, Rom 16/23, Gal 1/22, Apoc 22/16, VV v; BibRadz Act 5/11, 9 arg, 12 arg, 12/1, 5 (15); Poſłał krol Herod ręce áby vćiſnął niektore s kośćiołá [ut adfligeret quosdam de Ecclesia Vulg Act 12/1]/ dał tedy ściąć Iákubá s. BielKron 141v, 142v; będą wiedzieć wſzyſcy koſciołowie [et scient omnes Ecclesiae Vulg, PolAnt Apoc 2/23] żem ia ieſt on ktory vmiem wybádáć wnętrznośći wſzytki y ſercá RejAp 31, D3v [2 r.], 6 [4 r.], 11v, 14, 15 (46); KuczbKat 130; Coſz/ gdyby nam byli áni Apoſtołowie piſmá niezoſtáwili/ izalibychmy byli niemuśieli náśládowáć porządku Trádyciey/ ktorą podáli tym ktorym porucżáli Kośćioły? WujJud 41v, 28v; WujJudConf 42v, 154; Iákoż tedy y w ktorey rzecży ſłużyły niewiáſty koſciołowi? RejPosRozpr c2v; Mowi Hieronim ſ. Niekiedy ſpolną rádą Stárſzich rządzone były koſcioły RejPosRozpr c3v; RejPosWstaw [1432]; SkarJedn 98; SkarŻyw [407], 535, 601; A gdy przyſzedł do Cezáreiey; wſtąpiwſzy/ á koſćioł (marg) zgromádzenie wiernych (–) pozdrowiwſzy/ puśćił ſię do Antyochiey. WujNT Act 18/22, Act 5/11, 8/3, 9/31 [2 r.], s. 300, 375 (65); PowodPr 21, 39; SkarKaz 550b.

W połączeniu z nazwą kraju lub miasta, bądź z przymiotnikiem od nazwy miejscowej [w tym: ai (84), w + L sb (11), Kościoł ktory był rzeczony... (1), Kościoł, ktory jest (a. był) (zebran) w... (13); Kościoł + określenie (94), określenie + Kościoł (15)] (109): KromRozm III C8v, D8 [2 r.], Gv, I5v [2 r.], N7v; KrowObr 21v, 47v, 77v; A Byli w kośćiele kthory był w Antyochiey/ Prorocy/ y Doktorowie/ miedzy kthoremi był Bárnábaſz y Simon Leop Act 13/1, Act 8/1, Gal 1/2, 1.Thess 1/1, 1.Petr 5/13, NN6b, VV v; Aniołowi kośćiołá Smirneńſkiego [angelo in Smyrna ecclesiae] nápiſz: Ty rzecży mowi pierwſzy y oſtátni BibRadz Apoc 2/8, 1.Thess 1/1, Apoc 2/12, 18; BielKron 142v; Ten koſcioł Sárdińſki/ był naprzednieyſzy koſcioł W Lidiey RejAp 34v, 6, 10, 16v [2 r.], 17v (30); WujJud 120v, 135v; WujJudConf 12; RejPosWstaw [1432]v [4 r.], [1434]; SkarJedn 33, 86; Pozdrawiáią was (marg) wſzytkie. NL. S. (—) kośćioły Azyiſkie [Salutant vos ecclesiae Asiae]. WujNT 1.Cor 16/19, Act 8/1, 11/22, 13/1, s. 125 [2 r.], 299 (47).

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym odnoszącym się do Chrystusa (15): Poniewaſz thy Kryſtuſie/ y s twoimi Apoſthoły y s pierwſzym kośćiołem twoim/ mowiſz náprzećiwko temu zwytzáiowi KrowObr 204v, 204v [2 r.]; Kto ma vcho/ ſłuchay czo Duch ſwięty mowi do koſciołow ſwoich. RejAp 40v, 16v, 18v, 25, 26v, 30v (12).

W charakterystycznych połączeniach: do Kościoła się przyłączyć, wchodzić; z Kościoła wyrzucać; Kościoł rozmnażać, sprawować, zgromadzić; z Kośćiołem wyznawać; w Kościele służyć, stać, uczyć (nauczać) (4); Kościoł dawny (nadawniejszy) (5), wierny (2); Kościoła biskup (5), biskupstwo, cerymonije, dyjakon (2), ludzie (5), modlitwa, nauka (3), sługa, sposob, sprawca, świadectwo (2), ustawa, wierni, znak, zwyczaj (4); do Kościoła, ku Kościołowi przystać (1 : 1).

Zwrot: »Kościoł zakładać, założyć, postanowió« (2 : 2 : 1): Chodząc tedy po Murzyńſkiey zyemi/ wiele ludu náwroćił y kościołow zákłádał ná Krześćiáńſką wiárę BielKron 144, 144 [2 r.]; Potym Márek [...] w Alexándryey [...] kośćioł poſtánowił WujNT 125; SkarKaz 607a.
Wyrażenia: »Kościoł(y) apostolski(e), apostołow [= założony przez apostołów]« [szyk 13 : 7] (19 : 1): LubPs Q2v; KrowObr A4, 131v, 199, Qq4; OrzList b3; WujJud 135v, 244v, 245; WujJudConf 244v, 245; A ći ſą pirwſzy budownicy Koſciołá miłego Bogá/ od ktorych v ſtarych wzyęły zbory to názwiſko Apoſtolſkie koſcioły/ ony mowię/ ktore napirwey fundowáli Apoſtołowie RejPosRozpr c2; RejPosWstaw [1432], [1432]v, [1434]v [3 r.]; SkarJedn 33; Abowiem kto mowi ięzykiem [1.Cor 14/2].) W pierwſzym onym kośćiele Apoſtolſkim Chrześćijánie przyiąwſzy Ducha ś. bráli záraz cudowne dáry iego WujNT 614; SkarKaz 608b.

»Kościoł(y) boży(-e)« = Ecclesia Dei Vulg, PolAnt (16): KromRozm I Ov [2 r.]; KromRozm III F4 [2 r.]; BibRadz 1.Cor 15/9; WujJud 253; WujJudConf 186v; SkarJedn 51; A ieſli ſię kto zda być ſwarliwym: my nie mamy tákiego obyczáiu/ áni kośćioł Boży (marg) kośćioły Boże. 2 L. G. (‒) WujNT 1.Cor 11/16, Gal 1/13, 1.Cor 1/2, 2.Cor 1/1, Philipp 3/6, 1.Thess 2/14, 2.Thess 1/4, 1.Tim 3/5.

»Kościoł(y) Ckrystusow(e) (a. Pana Krystusow, a. Pana Chrystusa)« = Ecclesia Christi Vulg [szyk 6 : 1] (7): BiałKat 38v; WujJudConf 138v; RejPosWstaw [1432] [2 r.], [1432]v; Hieronym ś. tákże: Páweł (mowi) chwali wiárę ludu Rzymſkiego: nie iżby Rzymiánie mieli inſzą wiárę/ niżli wſzytkie kośćioły Chriſtuſowe: ále iż w nich więtſze ieſt nabożeńſtwo/ y więtſza proſtotá ku wierzeniu. WujNT 525, Rom 16/16.

»domowy Kościoł« = grupa chrześcijan należąca do rzymskiej familii (2): Bo domowy Kośćioł [et domesticam Ecclesiam eorum Vulg Rom 16/5] Priſki y Aquille/ [św. Paweł] każe pozdráwiáć. Y ná inſzym mieyſcu: Pozdrawiáią was (práwi) w Pánie wielce/ Aquillá y Priſcillá z domowym ſwoim Kośćiołem [cum domestica sua Ecclesia Vulg 1.Cor 16/19]. KuczbKat 75.

»Kościoły katolickie« (1): Ian S. Apoſtoł Duchem Bożym piſząc do śiedmi przednich kośćiołow kátholickich w Azyey/ przyznawa im świętobliwość/ y odpłáty rozne zá nie obiecuie. PowodPr 38.

»Kościoł(y) krześcijański(e)« [szyk 8 : 2] (10): FalZiołUng V 119; KromRozm II h2v; KrowObr A3v, 104v, 203, 205v; BielKron 142v, 144; Wiemći ią to żeć w ſtárożytnym Kośćiele Krześćijáńſkim było Sektarzow doſyć LeovPrzep G3v; RejAp 6v.

»Kościoł(y) Pański(e)« (9): RejAp BB7v, 6 [2 r.], [13]v, 76v; RejPos 88v, 301v [2 r.]; iedność w pirwſzym onym koſciele Páńſkim záwżdy kwitnęłá/ o cżjm w dzieiach Apoſtolſkich. RejPosWiecz2 94.

»Kościoł pierworodny« (1): Przetoż Biſkupi y páſterze [...] mieli y máią tegoż Duchá S. ich ſpráwuiącego/ ktorego mieli Apoſtołowie y kośćioł pierworodny WujNT 366.

»(na)pi(e)rw(sz)y(-e) Kośćioł(y)« [szyk 72 : 14] (86): FalZiołUng V 119; KromRozm I Fv; LubPs Q2v; I owſzem nieućiekłem/ anim odbieżał/ od onego Rzymſkiego pierwſzego kośćiołá ſwiętego/ ktory budowáli Apoſtołowie ſwięći KrowObr A3, A3v, A4, 24v, 83v, 101 [2 r.] (35); RejAp 67, 185v; HistRzym 50v; RejPosWiecz2 94; Kárdinali nie ſąć inſzy/ iedno Presbitery ábo Diakonowie przodnieyſzy kośćiołá pirwſzego WujJud 142, 118v, 186v [2 r.], 187, 208v, 226v (11); Ten obycżay y ſpołecżne wſzech vżywánie zgadza ſie [...] z Kośćiołem pierwſzym ktory był áż do Grzegorzá. WujJudConf 228, 8, 14, 156v, 186v, 193v (10); RejPosRozpr c2v [2 r.]; RejPosWstaw [1432] [2 r.], [1434], [1434]v [2 r.]; BiałKaz G2; ArtKanc K9v; WujNT 72, 116, 248, 337, 452 (14).

»Kościoły pogańskie [= powstałe z ochrzczonych pogan]« (2): (áczkolwiek káżdy liſt iego [św. Pawła] wſzytkiemu kośćiołowi ſłuży) ále niektore piſał do oſobnych kośćiołow Pogáńſkich/ iáko do Rzymian/ do Korynthyan/ do Gálátow/ do Ephezyan/ do Philipowian/ do Koloſſan/ y do Theſſáloniczan. WujNT 516, Rom 16/4.

»stary Kościoł powszechny« (1): Przeto wedle zwycżáiu ſtárego Kośćiołá Powſzechnego to záchowano by wa/ áby żaden Chrześćijánin tey Swiątośći nieprzyiąwſzy nie vmierał. KuczbKat 160.

»prawdziwy Kościoł« [szyk 1 : 1] (2): Lepiey ſie o to ſtáraymy/ ábyſmy w nicżym rozni nie byli od onego pirwſzego á prawdziwego Apoſtolſkiego Koſciołá RejPosWstaw [1434]v, [1432].

»(na)przedniejszy Kościoł; przednie Kościoły« = wczesne gminy założone przez apostołów (2; 1): WujJud 168v; [słowa św. Łukasza] ſą [...] nápiſáne o nadawnieyſzym y ze wſzech napirwſzym y naprzednieyſzym Koſcyele Páná Kryſtuſowym w Ieruzalem/ od ſámych Apoſtołow/ przez Duchá ſwiętego wzbudzonym y poſtánowionym RejPosWstaw [1432]; PowodPr 38.

»stary, starożytny(-e), staradawny (a. starodawny) Kościoł(y)« [szyk 41 : 4] (36 : 6 : 3): KrowObr 16v [2 r.], 17v [2 r.], 101 [2 r.], 107, 110v (14); OrzList b3; SarnUzn Cv, G5v marg, G6v; LeovPrzep G3v; RejAp D6, 67 [3 r.], Dd2, Dd2v, Ffv; Boć iuż tám wyłożono wſzytki cżłonki wiáry/ Ták iáko ie zoſtáwił z dawná Koſcioł ſtáry. RejPos 156v, 88; RejPosWiecz2 95v; Iż wierzyſz to wſzyſtko/ co piſmo Swięte y nauká Kośćiołá ſtárożytnégo ćiebie vczy ku wierzeniu BiałKat 41, 246, 248v, 326, 358v; KuczbKat 155, 160, 215; RejPosWstaw [1432]; BiałKaz H; SkarJedn 46, [d10]; SkarŻyw 442; ReszPrz 63; SarnStat 1273; SkarKaz 382a.

»starszy, przełożony, prezbiter Kościoła« = presbyter (Ecclesiae) PolAnt [w tym : starszy i przełożony (1)] (4 : 3 : 1): KrowObr 81 v; Ieſt ktho niemocny miedzy wámi? niechay wzowie ſtárſzych koſćiołá/ á niech ſię zá nim modłą BibRadz Iac 5/14; RejAp 18v, 35v; proſzę y vpominam was wſzytkich ſtárſzych á przełożonych koſciołá Páńſkiego [Presbyteros illos in vobis obsecro PolAnt 1.Petr 5/1]/ [...] ábyſcie páſli tę trzodę Bożą [...] łáſkáwie RejPos 301v, 301v; WujJud 142.

»Kościoł(y) święty(-e)« [szyk 11 : 1] (12): KrowObr A3v, 204v [2 r.], 205, 205v, 229v; BielKron 142; RejAp BB; RejPos 23v [2 r.]; WujJudConf 138v; Abowiem Bog nie ieſt Bogiem roſtyrkow/ ále pokoiu: iáko też we wſzytkich kośćielech świętych [in omnibus ecclesiis sanctorum] náuczam WujNT 1.Cor 14/33.

»zbior Kościoła« (1): Támże do zbioru tegoż to koſciołá Pan wſkázuie/ áby ſtátecżnie ſtali przy tym cżego ſie od Páná náucżyli RejAp BB8v.

»Kościoły żydowskie [= powstałe z ochrzczonych żydów]« (1): á byłem nieznáiomym z twarzy kośćiołom Zydowſkim [ecclesiis Iudaeae] ktore były w Chriſtuśie: ále tylko vſłyſzeli byli/ Iż ten ktory prześládował nas niekiedy/ teraz opowieda wiárę/ ktorą przedtym borzył WujNT Gal 1/22.

Zestawienia: »Doktor Kościoła (pierwszego a. starego)« [szyk 2 : 1] (3): KrowObr 207v; A Doktorowic Kośćiołá Bożego pierwſzego/ wſzyſcy o tym zgodnie ták trzymáią WujJud 253; WujJudConf 253.

»Ojcowie Kościoła (pierwszego a. starego)« [szyk 1 : 2] (3): KrowObr 110v, 112v; Gdyż iśćie oni pirwſzy oycowie ſtárego koſciołá/ o ſpołecżnośći wiernych Páńſkich/ nigdy ták grubie nie rozumieli RejPosWiecz2 95v.

Szeregi: »Kościoł albo też doin [Pański]« (1): Słuchayże dáley co thu Pan do káżdego przełożonego ko<ſ>ciołá ſwego/ álbo też domu ſwego właſnego wſkázowáć racży RejAp 18v.

»wierni i Kościoł« [szyk 1 : 1] (2); Tám iuż Apoſtol piſze/ iáko Pan rozmierza v iáko w cáłośći záchowywa koſcioły ſwoie y wierne ſwoie RejAp CC2, 39v.

»zb(i)ory a (albo, i, to jest) Koácioły« [szyk 6 : 3] (9): A tu iuż dáley Ian ſwięty opowiáda tu zyáwienia Páńſkie wſzem Zborom y Koſciołom wiernym Páńſkim RejAp 6, 6, 6v, 14, 16v, 34v, BB [2 r.], BB7v.

»zebranie albo Kościoł« (1): To zebránie álbo ten koſcioł Smirneńſki był wielekroć od nieprzyacioł ſrogich [...] vdręcżon RejAp 21v.

»Kościoł abo zgromadzenie wiernych« (1): wſzákże zwierzchność y władza wydánia klątwy byłá przy Apoſtole/ á nie przy wſzytkim kośćiele ábo zgromádzeniu wiernych/ iáko teraz chcą mieć odſzczepieńcy. WujNT 588.

W przen (29):
Zwrot: »Kościoł budować, fundować« [szyk zmienny] (1 : 2): KrowObr 21v; Piotr w Rzymie Kośćioł fundował SkarŻyw 600 marg; WujNT 510.
Wyrażenia: »anjoł Kościoła« = angelus Ecclesiae Vulg, PolAnt (22): BibRadz Apoc 2/8, 12, 18, 3/1; RejAp 15, 16v, 21, 23v, 28v, 34, 38, 41v; Siedm gwiazd; ſąć ániołowie śiedmi kośćiołow. WujNT Apoc 1/20, Apoc 2/1, 8, 12, 18, 3/1, 7, 14, s. 842 [2 r.].

»pasterz Kościoła« (4): Duchá ſwiętego ſwego Pan tu poſpołu z gwiazdámi/ to ieſt s páſterzmi koſciołow ſwoich/ pokłádáć racży RejAp 35, 16v [2 r.], 17v.

c. Określona terytorialnie mniejsza jednostka administracyjna: biskupstwo, arcybiskupstwo, metropolia, prowincja kościelna lub wierni należący do Kościoła lokalnego lub partykularnego, głównie w Kościele rzymskokatolickim; Ecclesia JanStat [w tym: pl (178)] (356): MetrKor 31/620v; PatKaz III 150; KromRozm I G3v, G4v, M3v; Acz też náyduyemy [...] gdźye piſmo o koſcyelech/ yáko o wyelu/ á nye o yednym zmyenkę czyni: Ale ony koſcyoły ſą częſci yednego powſſechnego koſcyołá KromRozm III E7; á gdźye kſyążętá pogánow przebywáły/ támby kſyążętá koſcyołow myeſſkáły. KromRozm III O3, Ev, E6v, E7, I7, N5v (18); GroicPorz ggv; Vigiliuſz papieſz dawnośćią tego dowodzi/ iż tám Piotr Swięty był w Rzymie á vrodził inſze kośćioły s kośćiołá Rzymſkiego KrowObr 24, 17 17v, 18, 22v, 24 (11); Krol/ generaliter wſpomniawſzy w Przyśiędze ſwey Prywileie Duchowne/ y Swieckie/ hnet potym ie ſpecialiter dźieli/ ná Kośćioły/ ná Práłaty/ á potym ná Swieckiego Stanu ludźi. OrzRozm E; BielKron 158v [2 r.], 163v, 205v, 215v, 221 [2 r.] (13); RejAp 76v, 77 [2 r.]; Zaden w tych rzędźiech álbo Regeſtrach Biſkupich/ ktore Kośćioły wylicżyć mogą/ Luteranem nie był. WujJud 136; że wſzyſtkie Kośćioły/ iáko Rzymſki/ Antiocheńſki/ Hieroſolimſki/ y Epheſki/ w ktorych Kośćielech Apoſtołowie śiedźicli/ od cżáſow Apoſtolſkich tego obycżáiu przyſtrzegáli. WujJud 167v; V nas [u katolików] lepák nie káżdy kośćioł ſobie cżáſy obiera po ſwey woley/ ále wſzyſtki kośćioły pewne cżáſy máią Swiąt y Poſtow WujJud 188, 27, 41, 185v [3 r.], 186v, 188; WujJudConf 127v, 185v, 217; KochList 1; RejPos Rozpr c3v; RejPosWstaw [1432]v; Przywileie kośćiołow od oycow świętych y wielebnego Zboru Niceńſkiego vćwierdzone/ pſowáć ſię żadną złośćią nie mogą SkarJedn 188, 70, 89, 90, 102, 103 [4 r.] (40); tobie Pán Bog Ceſarſtwo/ á nam kośćioły zlećił. SkarŻyw 394; ieśli ná Chryzoſtomá kácerſtwá iákiego dowiodą/ vcżynie co każeſz: ále ieśli o ſwoię krzywdę/ wyrzućić go z kośćiołá chceſz: ná to Epiphániuſz nigdy niezezwoli. SkarŻyw 455, A5v, 171, 172, 305, 318, 319 [3 r.] (25); NiemObr 53, 58; Powinniſmy o káżdym kośćiele/ iáko o ćiele P. Chryſtuſowym ſtaránie cżynić: ále przed wſzyſtkimi inſzymi/ o náſzym/ to ieſt/ o Rzymſkim/ ktory záraz z przodku był iákoby mátka wſzyſtkich inſzych kośćiołow ReszPrz 105, 30, 31, 32, 113; żaden nigdy kośćioł po świećie/ iáko ten Rzymſki ták cáły nie był záchowány/ od wſzelákiego plugáſtwá kácerſkiego. ReszList 101; LatHar 121, 412; Cypryan S. kośćioł Rzymſki zowie ſtolicą Piotrową/ kośćiołem princypálnym/ to ieſt przednieyſzym ábo przoduiącym/ od ktorego ſię iedność Biſkupia y kápłáńſka poczęłá. WujNT 525, 288; áby dla obrony Kośćielnéy y dóbr iego do przednieyſzych Kośćiołow/ to ieſt Gnieźniéńſkiégo/ Krákowſkiégo/ Włodzcłáwſkiégo/ Poznáńſkiégo/ Płotckiégo/ nie były prziymowáné SarnStat 922; Ia N. Biſkup Alſperſki/ obiecuię y przyśięgam: iż [...] będę wierny Naiáſnieyſzemu Pánu memu Káźimierzowi Polſkiemu [...] iáko Pánu y obroncy kośćiołá mego y iego Kápituły SarnStat 1124, 5, 198, 1096, 1097, 1124 [3 r.], 1126 [2 r.], 1127, 1128; Bo żaden Biſkup ktory po innych Apoſtołách náſtąpił/ nie miał w poruczeniu y opiece kośćiołow wſzytkiego świátá/ iedno ſam Biſkup Rzymſki/ ktory ná Piotrá ś. ſtolicę náſtąpił. SkarKaz 607a, 44b, 382b, 607a.

W połączeniu z nazwą miejscową lub przymiotnikiem od nazwy miejscowej [w tym: ai (92), w + L sb (3); Kościoł + określenie (67), określenie + Kościoł (28)] (95): MurzNT 13v; KromRozm III D8; tedyć było podobniey temn Vigiliuſzowi Papieżowi názwáć mátką y miſtrzową kośćioł Ierozolimſki KrowObr 24v, 19, 30 [8 r.], Qq4, Rr3v, Ss2v, Ss3, Tt4v; wielkie zámieſzánie było w kośćiele w Angliey/ ácż poſłuſzeńſtwo Papieżowi byli wypowiedzieli/ wſzákże iego vſtháwy y ſpiewánia trzymáli BielKron 228v; Miſtrz Wincenty z Kárwowá Kádłubkowic bliſko Opátowá Proboſzcż Sędomierſki/ dla iego oſobliwey náuki wybran ná biſkupſtwo Krákowſkie/ ácżkolwiek nie miał żadnego dzierżenia przy kośćiele Krákowſkim. BielKron 359; Też kośćioł Chełmieńſki ku Gnieznieńſkiemu od tego cżáſu przyſłuſzeie/ iáko do máthki/ ktory ná dwie śćie lat był pod ſpráwą Liwlántſkich Miſtrzow z Rygi. BielKron 395, 177, 198, 355v, 359, 360 [2 r.], 375, 387v; SarnUzn [G2]v; RejAp 76v; tákże y w náſzych Kośćielech Polſkich/ Gnieznieńſki/ Krákowſki/ y inſze Kośćioły/ áż do tych dźiśieyſzych Biſkupow Oryginały ſwe porządne wywieść mogą. WujJud 135, 186v; SkarJedn 125, 131, 139, 179, 186, 194, 309; Kośćioł Cárogrocki do Pápieża ſię vćiekł. SkarŻyw 89, 319, 327, 357, 497, 537; StryjKron 647; O cżym [...] od zacnych y vcżonych/ y Bogu miłych Prełatow y Kánonikow kośćiołá Wárſzewſkiego/ dowiádowáć ſię záwſze możećie ReszPrz 103; SarnStat 8, 170, 171 [3 r.], 184, 197 [2 r.] (46); SkarKaz 419a.

W charakterystycznych połączeniach: do Kościoła przynależeć [= być własnością]; z Kościoła wyrzucić [= zrzucić z episkopatu]; Kościoł sprawować; Kościoła dziekan, kanonik (3), kapituła (4), książęta, paẃstwo, prelatura, prełat (3), przywileje, rząd, rządzenie, stolica metropolitana; Kośćioły nastarsze; nad Kościoły władza, zwi(e)rzchność (5). [O diecezji rzymskiej:] Kościoł głowny, niepokalany (2), pryncypalny, przedni, przodkujący (3), starszy.

Wyrażenia: »Kościoł(y) apostolski(e)« = diecezja powstała z gminy zorganizowanej przez apostołów [szyk 4 : 1] (5): SkarJedn 164, 307; [modlił się] zá wſzytkie ktorzy przez náukę ábo od ſámych Apoſtołow/ ábo od kośćiołow od nich poſtánowionych wziętą vwierzyli. Nie zá te ktorzy wzięli náukę od Lutrá/ Kálwiná/ Cwingliuſá/ Nowokrzczeńcow/ áni zá te ktorzy do nich/ ábo do zborow ich náuk przyſtáli: á od Apoſtolſkich kośćiołow ſię odłączyli. WujNT 375, 3, 288.

»Kościoła [jakiego] (arcy)biskup« = Ecclesiae (archi)episcopus JanStat [szyk 15 : 1] (16): Iż Miſtrz [...] Pánu Włádyſłáwowi dźiśieyſzému Kośćiołá Włodzcłáwſkiego Biſkupowi/ dwánaśćie ſet czérwonych złotych dobréy y ſpráwiedliwéy wagi/ położy SarnStat 1079, 380, 383 [2 r.], 895, 900 [2 r.], 905 (16).

»Kościoł(y) boży(-e)« (13): A poty máyą záwołánye koſcyołow bożych/ poki ſye od yednoſci yednego powſſechnego koſcyołá nye oderwą/ yáko y w źwirzęćyu częſci krwye kreẃ ſą/ częſci ćyáłá ćyáło. KromRozm III E7, N8v, O6; SkarJedn 120 [2 r.], 160, 177, 210; SkarŻyw 328 [2 r.] 334, 396, 536.

»Kościoł(y) grecki(e)« [szyk 8 : 3] (11): WujJudConf 225, 247; Bo iákoſię był Grecki kośćioł zniektoremi ſwemi pomocniki/ od poſłuſzeńſtwá ſtolice Apoſtolſkiey oderwał: tákſię bárzo Grekowie Láćinniki brzydzić pocżęli SkarJedn 260, 160 [2 r.], 195, 258, 274, 317, 321; wſzákże mi ſię zda/ iż z tąd naſnádniey/ gdy ſię to Rzymſkiego y Greckiego kośćiołá ſłupámi/ ktore oycámi zową pokaże. CzechEp 355.

»Kościoły katolickie« = należące do jedności Kościoła katolickiego [szyk 1 : 1] (2): [Paweł patryjarcha] odpowiedział/ Boże bych był nigdy ná tey ſtolicy nie śiedział: poniewaſz ſię ſtał rozdział miedzy nią y innymi kośćioły Kátolickimi. SkarJedn 141; SkarŻyw 318.

»Kościoł(y) krześcijański(e) (a. chrześcijański(e))« [szyk 16 : 2] (18): yako dzyſſ trzymayv koſczyoly krzeſczyanſzkye zdawna duchem ſwyetym poſtanowyone LibLeg 8/133v; przeſto tedy ten Vigiliuſz Papież fáłſzywie kośćioł Rzymſki názywá máthką y miſtrzową inſzych kośćiołow krześćiáńſkich KrowObr 24v, 6v, 17, 19 [3 r.], 24, 25, 29, 29v [2 r.], 231v; BielKron 194v; RejPos 189v; SkarJedn A8, 121; SkarŻyw 328.

»Kościoł(y) łaciński(e)« (4): WujJudConf 225, 247; Teć ſą pięć Artykułow [...] ná ktore ſię iednomyſlnie w duchu S. y práwowiernym wyznániu wiáry Kátholickiey zgodził kośćioł Grecki z Láćińſkim. SkarJedn 274, 317.

»Kościoł Piotrow, Piotra św.« = Kościół rzymski posiadający sukcesję apostolską [szyk 2 : 1] (2 : 1): Y wnet potym zowye ij [kośćioł rzymski] Pyotrowym koſcyołem/ y wylicza áż do ſwych czáſow dwánaſcye papyeżow/ namyáſtkow Pyotrá ſ. KromRozm III Ov, P; SkarJedn A5.

»Kościoł postronny« (1): Aby nas kto [...] vſtáwámi biſkupá á koſcyołá poſtronnego tego álbo owego/ álbo y ſynodow kráiny á narodu ktorego [...] nye zárzućił. KromRozm III Q3v.

»Kościoł powiatowy, powietny« [szyk 4 : 1] (4 : 1): iż ono nye yeſt koſcyoł boży/ ponyeważ nye powſſechny/ by też dobrze kilko/ álbo kilkonaſcye koſcyołow powyethnych/ bá y kroleſtw ná to ſye zgadzáło KromRozm III E2v; Przetoż káżdy koſcioł powiátowy/ názywan bywa zgromádzeniem wiernych/ ktory ku iednośći á ſpołecżnośći należy onego powſzechnego Koſciołá/ á mieyſcem nieiákiem tu ná zyemi oddzyelony ieſt od inſzych bliſkich y dálekich koſciołow RejPosWstaw [1432]v [4 r.].

»Kościoły powszechne [= należące do jedności Kościoła powszechnego]« (1): KOśćioł Boży ktory ieſt w Gocyey [...] wſzytkim kośćiołom powſzechnym Chrześćiáńſkim gdziekolwiek mieſzkáiącym: miłośierdzie/ pokoy/ y miłość Bogá Oycá y Páná náſzego Iezuſa Chryſtuſa/ niech ſię ſpełni nád námi. SkarŻyw 328.

»rzymski Kościoł« [szyk 4 : 2] (6): SkarJedn 160 [2 r.], 194, 229; Iſz Ruſkie kráiny nie tylko od Grekow/ ále y od Rzymſkiego kośćiołá náwrocone ſą do wiáry przeſlawney SkarŻyw 576; CzechEp 355.

»święty(-e) Kościoł(y)« = sancta Ecclesia JanStat [szyk 12 : 5] (17): KromRozm III O6 [2 r.]; KrowObr 24, 25; SkarJedn A5, 147, 258; wprzáſnym chlebie/ Mſzą y ofiárę przenaświętſzego Sákrámentu/ kośćioł święty zachodny y wſchodny ſpráwował SkarŻyw 456; SarnStat 183 [2 r.], 380, 383, 895, 905, 980, 996, 1081.

»towarzystwo Kościołow« (1): ieſliby ktore zbory miáły rozne Ceremonie/ zwłaſzcżá przj vżywániu Wiecżerzey páńſkiey [...] nie ma dla tego iedność y towarzyſtwo kośćiołow náſzych tárgána być. WujJudConf 207v.

»Kościoły wschodn(i)e« = społeczności religijne leżące w granicach dawnego cesarstwa wschodnio-rzymskiego [szyk 9 : 8] (17): Grekowie y wſchodne kośćioły/ y Pátryárchyie/ były iemn [biskupowi rzymskiemu] iáko ſwemu ſtárſzemu posłuſzne. SkarJedn 121, A8, [A*2]v, 139, 145, 357, 363, D5; SkarŻyw 278, 319 [3 r.], 321, 437, 456, 601; SkarKaz 40a.

»zachodn(i)(e) Kościoł(y)« = społbeczności religijne leżące w granicach dawnego cesarstwa zachodnio-rzymskiego [szyk 2 : 2] (4): SkarJedn 229, 357; Strawił [św. Piotr] ná kazániu y ſzcżepieniu wiáry/ lat trzydzieśći y pięć: dzieśięć [!]/ ábo iáko drudzy mienią dwánaśćie ná wſchodnich/ á dwádzieśćiá y pięć/ ná zachodnich kośćiołách w Rzymie. SkarŻyw 601, 456.

Szeregi: »biskup, (i) Kośćioł; biskupi z Kościoły« [szyk 3 : 2] (4; 1): [w Grunlanijej] Biſkupi ich z ſwymi kośćioły poſłuſzni ſą Arcibiſkupowi Nidrozyeńſkiemu w Nordwegiey. BielKron 295; SarnStat 1087 [2 r.], 1096, 1097 marg.

»biskupstwo, (i, to jest) Kościoł« [szyk 3 : 3] (6): káżdemu z nich yego koſcyoł/ to yeſt biſkupſtwo/ przywroćił. KromRozm III O5; StryjKron 647; SarnStat 1078, 1092, 1096, 1123.

»Kościoł albo dyjocezyja« (1): zbłądźi też tá álbo owá fárá/ ten álbo ow koſćyoł álbo dioceſia [!]. KromRozm I N3v.

»zgromadzenie albo Kościoł« (1): A to nąm nye każe wyerzyć poſtronney á pokątney myeyſcá ktorego náuce/ nye tylko yednego człowyeká/ ále y zgromádzenya álbo koſcyołá ktorego/ álbo y wyela koſcyołow KromRozm III Ev.

W przen (1):
Wyrażenie: »Kościołow pasterz« (1): W tym liśćie [...] zowie/ ten Ian Iákobitow Pátryárchá/ Biſkupá Rzymſkiego/ doſkonáłośćią kápłáńſtwá/ y wſzytkich kośćiołow Apoſtolſkich páſterzem SkarJedn 307.
d. Chrześcijańska społeczność religijna, niekiedy określona terytorialnie, wyróżniająca się pod względem wykładni prawd wiary lub obrządków [w tym: pl (67)] (112): Powyádaſz iż lepyey w cáłoſći y doſtoyońſtwye ſwym záchowaná yeſt náuká Kryſtuſowá wonych koſćyelech álbo kráinach/ ktore nye ſą pod poſluſſeńſtwem papyeſkim KromRozm I E4, O4v; GrzegRóżn Iv; wiérzże temu/ iáko ty dwá Kośćioły rózné/ nie ſą iednéy wiáry przećiwko Bogu/ ták téż ludźie w tych Kośćieléch dwoch między ſobą róznych mieſzkáiąc/ ták w Swieckich iáko y w Duchownych ſpráwách ſwych/ nie ſą ſobie wierni áni życzliwi OrzQuin K4v; mamy ſobie zá brácią ony Koſcioły/ y nie oddzielamy ſie od nich/ iedno że błądzą w tym Artikule przednieyſzym/ á ieſli z námi nie będą dzierżeć/ ſą Sábelliany/ Zydmi/ y Turkámi SarnUzn G8, G3v marg, G6, H5v; Bo ći wſzyſcy co pierwey z Lutrem trzymáli/ Lutrá potym odſtąpili/ á nowe błędy ſobie wſkrześiwſzy/ nowe Kośćioły przećiw Lutrowemu poſtáwili/ iáko Zwinglius/ Oecolampádius/ Kálwinus/ Bezá/ Anábáptiſte WujJud 134v, 116, 132, 134, I34v, 136; WujJudConf 185v, 186, 188; RejPos Wstaw [1433]v; Tertulian ná Heretyki woła. Niechay powiáda vkażą pocżątek y zrzodła Kośćiołow ſwoich SkarJedn [32]; ieſt wiele wiar Chrześćiáńſkich/ y wiele ſobie kośćiołow roznych/ iż inny ieſt/ iáko tu w Wilnie ná to pátrzem/ Zwingliáńſki/ inny Luterſki/ inny Nowokrzcżeńſki/ inny Ruſki ábo Grecki/ inny Rzymſki álbo Láćinſki SkarJedn 39; Dla tegoſz ná ták práwie ſtrácone kośćioły/ oglądáć ſię tobie zbáwienia pragnącemu nie trzebá. Acż mam w Pánu Bogu nádzieię/ iż Moſkwá przyść ku tákiemu zbáwiennemu z iednocżeniu może. SkarJedn 378, 37, 223, 307, 377.

W przeciwstawieniu: »Kośćioł ... bożnica« (1): gdyż niemoże być iedno ieden Kośćioł Boży prawdźiwy/ ktory był záwſze/ á v was ſie niedawnych cżáſow ták wiele roznych y przećiwnych Kośćiołow námnożyło: tedyć to znák wielki/ że to nie Kośćioły Boſkie/ ále Bożnice ſzátáńſkie. WujJud 116.

Wyrażenia: »apostolskie Kościoły« (1): Gdzyekolwiek tedy w koſcielech tá náuká cżyſta á ſzcżyra nálezyona bywa/ iáwna ieſt rzecż że ſą prawdziwe Apoſtolſkie koſcioły. RejPosWstaw [1433]v.

»Kościoły boże, boskie« (2 : 1): WujJud 116; Przetoż [nowe rzymskie pacierze] ſłuſznie ſą zániecháne od Kośćiołow Bożych/ á ná ich mieśce rzecży pożytecżne y potrzebne zbáwieniu ludzkiemu ſą wnieśione. WujJudConf 187v, 6.

»Kościoł genewski« = zwinglianie [szyk 1 :1] (2): gdyż y wy bez Genewſkiego álbo Witęberſkiego być niemożecie/ y do nich ſie w niezgodách wáſzych o porádę y o rozſądek vćiekaćie: choćiaż vkázáć niemożećie Originału Kośćiołá Genewſkiego WujJud 118, 118 marg.

»grecki [= obrządku greckiego, czasem prawosławny] Kościoł« [szyk 16 : 8] (24): kthore [ludy] [...] ſwięci Cirullus y Metodius bracia [...] na wiarę krzeſcianſką nawrocili, ktorzi y po dzis dzień obycżaiow koſcioła greczkiego naſladuią. MiechGlab 27; KromRozm I E3v; BielKron 166v; KuczbKat 125; Iáko Słowieńſkie narody/ miedzy ktoremi ſą Polacy y Ruś/ wiárę święta [!] Chrześćiáńſką przyięli: á iedni ſię do Rzymſkiego/ á drudzy do Greckiego kośćiołá obro⟨ć⟩ili SkarJedn A*, A6v, 171, 216, 223, 255 (13); StryjKron 587; Lutheranowie do Greckich koſciołow ſię odwoływáią. ReszPrz 68 marg, 68, 69; żaden nigdy nie był/ nie tylko w Láćińſkim/ ále áni w Graeckim kośćiele ktoryby przyiąwſzy kápłáńſtwo/ miał potym poiąć żonę. WujNT 35, 726; SarnStat 210.

»konfesyja, wyznanie wiary Kośćiołow [jakich]« (6 : 1): RejZwierc 260; WujJud 219, 219v żp; CONFESSIA Wyznánie wiáry Powſzechney Koſciołow Krześćiáńſkich Polſkich krotko á proſtemi ſłowy zámknione. WujJudConf 1; Confeſsiey Kośćiołow Sáſkich ná Tridentſkie Concilium ofiárowáney Anno 1551. nie gánimy WujJudConf 13, 1, 12v.

»Kościoł krześcijański (a. chrześcijański)« [szyk 5 : 1] (6): BibRadz I 2; RejZwierc 260; Tákże też nie káżdy zbor álbo kośćioł Krześćiáńſki/ choćiaż ſie być tym po zwierzchu miánuie/ kośćiołem prawdźiwym bywa znaydowan WujJudConf 130, 1, 181v, 182.

»łaciński Kościoł« [szyk 7 : 5] (12):BielKron 166v; Ceſarz Olexy pierwſzy/ zbráćiwſzy ſię z Turki/ przechodu Chrześćiánom Láćinſkiego kośćiołá do ziemie S. bronił SkarJedn 254; Gdy tedy Kátolicy kośćiołá Láćinſkiego Greki opánowáli/ poſtáwili ná Ceſarſtwie Báldwiná Fráncuſkiego SkarJedn 258, A6v, 229, 276, 284, 370, 376;WujNT 35, 726. Cf »katolicy i łaciński kościoł«.

»moskiewskie Kościoły« = prawosławie (3): vważyſz/ iáko nędzne ſą y prawie nápoły w báłwochwálſtwo [...] záſzły ony kośćioły Moſkiewſkie/ y iáko ſą ośieroćiałe w náuce SkarJedn 377, 377, d7.

»oryginał [= pochodzenie] Kościoła [jakiego]« (3): Tertullian do Heretykow ták mowi: Niech okażą Oryginały Kośćiołow ſwoich/ niech okażą porządek Biſkupow ſwoich/ ták iednego zá drugim od pocżątkn poſtępuiących/ żeby pierwſzy on Biſkup/ ktorego z Apoſtołow álbo z Apoſtolſkich mężow (ktoryby iednák z Apoſtoły trzymał) miał przodka álbo ordynatorá ſwego. WujJud 135v, 118; WujNT 676.

»pokątny Kościoł« (1): Thedy Krol winien pod ſwą Przyśięgą/ bronić tego Kośćiołá w ktorym Papież roſkázuie/ á nie tych pokątnych kośćiołow wáſzych/ wktorych wáſzy Miniſtrowie roźliczne błędy śieią? OrzRozm F3v.

»Kościoł ruski« [szyk 4 : 3] (7): Moſkiewſkie kośćioły iákie ſą/ á iż ſię ná nie Ruſkie oglądáć nie máią. SkarJedn d7, A*v, 341, 356, 364, d6, [d9].

»Kościoł rzymski [= rzymskokatolicki]« [szyk 7 : 6] (13): BielKron 222; A w Moſkwie ták rzecż ieſt brzydka Rzymſkiego Kośćiołá Chrześćiánin/ iſz go zá pogániná pocżytáią/ y zá poſługę Bogu máią tákiego tráćić y zábijáć. SkarJedn 350; Nie ták w Kośćiele Rzymſkim wſzytcy iednym ięzykiem co iedno nas Kátolikow mowiemy/ y w Szkolách/ Akádemiách/ y w Kośćiołách. SkarJedn 362, A*, 171, 223, 229, 255, 256; SkarŻyw A3v; StryjKron 587; ActReg 16; ABy wſzytkié beneficia Iurispatronatus Regii Praelaturarum Eccleſiaſticarum, iáko Arcybiſkupſtw/ Biſkupſtw/ y inſzych wſzélákich beneficiy były dawáné nie inſzym/ iedno Rzymſkiégo kośćiołá Klerykóm indigenis Polonis, iuxta ſtatutum. SarnStat 115.

»saskie Kościoły« [szyk 4 : 1] (5): iáko y ieſzcże po dźiś dźień Confeſsioniſte Augſpurſcy/ y Sáſkich Kośćiołow/ to ieſt práwi Lnterani trzymáią. WujJud 53, B7v, 219, 219v żp; WujJudConf 13.

»Kościoły święte« (1): [...] otoſmy tę Confeſſią álbo to ſpołecżne wyznánie Kośćiołow świętych/ ná prawdźiwym ſłowie Páńſkim fundowánych/ [...] przyięli WujJudConf 12v.

»Kościoł witemberski« = luteranie (1): Confeſsioniſte wolą Genewſkiemu álbo Witęberſkiemu niż Rzymſkiemu Koſćiołowi deferowáć. WujJud 118 marg.

»Kościoł(y) wschodny(-(i)e)« = prawosławie [szyk 5 : 5] (10): więcey iuż Chrześćiáńſtwá w iednośći kośćielney/ niżli we wſzytkich wſchodnych kośćiołách/ y w Grecyey teraz ieſt. SkarJedn 166, 170, 269 [2 r.], 357, d7, [d10]; SkarKaz 158h, 514a [2 r.].

»Kościoł(y) zachodny(-(i)e)« [szyk 3 : 3] (6): Weſelſię niebo y raduyſie ziemio: śćiáná ſię ktora dzieliłá wſchodny kośćioł od zachodnego rozwáliłá SkarJedn 269, 197, 334, 386; SkarKaz 158b, 514b.

Wyrażenia obelż. oznaczające w obustronnych polemikach religijnych przeciwników: »Kościoły heretyckie« [szyk 1 : 1] (2): Heretyckie kośćioły nie ſą święte áni Powſzechne áni Apoſtolſkie. WujJud Mm2, 133v.

»Kościoł odszczepieńcow, odszczepieński, odszczepiony« (1 : 1 : 1): Koſćioł Odſzcżepieńſki nie Powſzechny. WujJud 135 marg, 133v; Y cżytamy/ iſz poſłuſzeńſtwo znowu Papieżom te kośćioły odſzcżepione oddáły. SkarJedn 259.

bibl. [Apoc 2/9, 3/9] »Kościoły szatańskie« (1): Ażaż dźiś máło w Polſzce (że tylko domowe przykłády wſpomionę) Kośćiołow ſzátáńſkich LeovPrzep Gv.

Szeregi: »katolicy i łaciński Kościoł« (1): A tobie dał Pan Bog z Kátoliki y z Láćińſkim kośćiołem Páná iednego/ y iednę rzecż poſpolitą SkarJedn 375.

»wiara i Kościoł« (1): Bo tyle krztow czynili/ ile było krzćićielow: á zátym też tyle wiar y kośćiołow. WujNT 580.

»Kościoł(y) a (albo) zbor(y) (krześcijańskie)« [szyk 1 : 1] (2): BibRadz *2; Tákże też nie káżdy zbor álbo kośćioł Krześćiáńſki/ choćiaż ſie być tyrn po zwierzchu miánuie/ kośćiołem prawdźiwym bywa znaydowran WujJudConf 130.

»Kościoły a zebranie (boże)« (1): A dla tego tedy pocżęły ſie ziáwiáć rozlicżne y rozmáite záburzenia/ miedzy Kośćioły á zebrániem Bożym WujJudConf 5.

2. W tekstach biblijnych (Starego Testamentu) lub w nawiązaniu do nich: lud boży, lud Jahwe, Izrael; congregatio, synagoga Mącz; Ecclesia Vulg, PolAnt; populus PolAnt [czasem w interpretacji Biblii pojmowany jako zapowiedź (figura) Kościoła chrześcijańskiego] (104): TarDuch A3v; WróbŻołt 25/12, 67/28 [4 r.]; KromRozm III D6v; Leop Is 66 arg, Act 7/38, Hebr 2/12; BibRadz I 5d marg, 104a marg, 114d marg, 306b marg, 311a marg (17); Poznayćie bráćia zdrádę czártá złoſciwego/ Ze on ieſzcze z początku koſćiołá Bożego Kuśił ſię záwżdy iádem ſwym koſcioł woiowáć A chwałę Bożą práwie do gruntu zepſowáć GrzegRóżn Ov; RejPos 200v; Symon Syn Oniaſzow offiárownik nawyſzſſy/ ktory dom święty zá żywotá ſwego pobudował/ á Kośćioł zá wieku ſwoiego vmocnił [firmavit populum]. BudBib Eccli 50/1; Bo teſz pierwey był kośćioł niżli piſmo/ ktore ſię od Moiżeſzá pocżęło: á kośćioł Boży od Adamá SkarJedn 11; Páńſtwo Swieckie P. Bog w ſtárym zakonie rozdzielił/ ále Wiáry y Kośćiołá niedzielił. SkarJedn d7, 11 [2 r.]; Symeon ten ocżekiwał/ nie ſwey tylo/ ále poſpolitey kośćiołá wſzytkiego/ poćiechy/ daiąc po ſobie znáć/ iſz nie ták dobra ſwego woſobliwośći/ iáko cżći Bożej y podwyſzeniá národu wiernych Bożych pragnął. SkarŻyw 114, 481; Opowiem imię twoie bráćiey moiey/ w pośrzodku kośćiołá wyſławiáć ćię będę. WujNT Hebr 2/12; [Nabuchodonozor] zuchwále walcżył z BOGIEM y z kośćiołem. KlonWor 11.

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym odnoszącym się do Boga Jahwe (20): WróbŻołt 64/5; RejPs 108v; KromRozm III B3v; Dobrorzecżcyeſz yuż Bogu w tych koſcyelech yego LubPs P5v, C3v, F2, F2v, I3v, dd6v; Leop Thren 1/10; Gog y Mágog/ to ieſt wſzytcy nieprzyiaćiele Boży y kośćiołá iego będą oſądżeni ná gorách Iżraelſkich BibRadz I 438d marg, I 21a marg, 68d marg, 88d marg, 378c marg, 391b marg; BielKron 43v; SkarŻyw 268, [282]; LatHar 256.

W przeciwstawieniu: »Kościoł ... synagoga« (1): zárzućił ye [żydow] też bog/ ták iż yuż nye ſą koſćyołem álbo ludem bożym/ ále ſynágogą KromRozm III B5.

W charakterystycznych połączeniach: do Kościoła się uciekać; Kościoła jedność, narod, osoba, ustawa; do Kościoła przyjęty; w Kościele rządzenie.

Wyrażenia: »Kościoł boży« (21): RejPs 108; Zydy też zowye koſćyołem bożym w czwarfcych y pyątych kſyęgach Moizeſſowyeh, Bo ludem bożym wybránym byli KromRozm III B4v, A7, D6v; BibRadz Ps 26 arg, I 363c marg; BielKron 3; GrzegRóżn Ov; RejPosRozpr cv; SkarJedn 11, 14 [2 r.], 15, 331; Ci ſię zwáli ſynmi Bożymi (bo duchowny rodzay z Bogá przez obiecánego Meſyaſzá bráli) miaſtem Bożem/ y kośćiołem iego. Táki był Abel pocżątek kośćiołá Bożego z Iádámá SkarŻyw 268, 268 [2 r.], 269 [3 r.], 349.

»Kościoł izraelski« (2): PRawdźiwy vrząd Prorokow ktorzy byli w kośćiele Izráelskim/ ten był/ áby [...] opowiedáli ludźiam rzecży przyſzłe ktorych mieli obiáwienie BibRadz I 353v, I 5d marg.

»książę Kościoła« = przełożony synagogi (1): [Jair] zacny Pan/ zacny cżłowiek/ ieſzcże ktemu kſiążę koſćiołá iego/ páda przed nogámi iego [Chrystusa] RejPos 256v.

»Kościoł ojcow starych [= patryjarchów]« (1): Piſał [Ezechijasz] do ſynow Izráelſkich áby ſie przywroćili ku ſłużbie Bożey/ według vſtáwy kościołá oycow ſwoich ſtárych/ Moiżeſzá/ Aaroná/ y inych. BielKron 88v.

»Kościoł Pański [= Jahwe]« (1): To ſie wykłáda o słudze poſtronnego narodu/ ktory ſie vćieka do koſciołá Páńſkiego BibRadz I 113d marg.

»pirwszy Kościoł« = pierwotny, przedchrystusowy lud boży (1): zá cżáſu oycow ſwiętych Pátryárchow/ Prorokow/ y Apoſtołow [...] co przed tym w pirwſzym kościele bywáło/ iuż ſie tho dziś mniey/ á nie ták cżęſto/ okázuie LubPs A3.

»Kościoł powołanych bożych« (1): w Zydoſtwie/ (to ieſt w kośćiele powołánych Bożych) znáiomy Bog ieſt SkarJedn 8.

»Kościoł Starego Testamentu, stary, zastarzały« [szyk 3 : 1] (2 : 1 : 1): w nim [w psalmie 102] ieſt właſnie wyráżona oſobá kościołá ſtárego Teſtámentu/ w ktorym było wiele wiernych LubPs X3, A3; WujJudConf 39v; Y przetoż ony Chrześćijány Piotr ś. názwał kápłáńſtwem krolewſkim/ ná wzor kośćiołá ſtárego/ ktory ieſt názwány kroleſtwem kápłáńſkim. SkarKazSej 679a.

»Kościoł Syjoński« (1): Powiedzćie corce Siońſkiey (marg) To ieſt, kośćiołowi Sionskiemu, albo ludowi Iſraelskiemu. (—); Oto krol twoy idźie tobie ćichy WujNT Matth 21/5.

»Kościoł szatański« (1): wyſławiwſzy wierne ſwoie powieda/ iż ná niewierniki y ná thy ktorzy mieſzkáią w koſciele ſzátáńſkim ma miecż oſtry y ná obie ſtronie ſiekący. RejAp 24.

»święty Kościoł« [szyk 3 : 2] (5): A ya zá tę łáſkę twą w twym ſwyętym koſcyele/ Miedzy zborem wiernych twych wyznam to iuż śmiele LubPs I3v, F2, F2v, dd6v; SkarŻyw 363.

»Kościoł świętych społeczności« (1): Bo Pan Bog w koſcyele ſwym ſwiętych ſpołecżnośći/ Záwżdy tu przemyeſſkawa s ſwey dobrotliwośći LubPs C3v.

»Kościoł wiernych, wybranych« [w tym: wiernych a wybranych (1)] (2 : 1): A w koſcyele wyernych twych będę o moy Pánye/ Wyznawáć imyę twoye s ſwyętemi ſpołecżnye LubPs G2; kthore [słowa] opowiedał w zyemi Izráelſkiey/ to ieſt/ w kościele wiernych á wybránych ſwoich. LubPs aa3.

»zbawienie Kościoła« (1): Ezáiaſz okázuie w cżym należy zbáwienie kośćiołá. BibRadz Is 26 arg.

»Kościoł zebrania ludzkiego« (1): Et exaltent eum in eccleſia plebis: [...] A niech ći podwyſſzaią iego w koſciele żebrania ludskiego a na ſtolczu ſtarſzich niechći iego chwalą. WróbŻołt 106/32.

»zebranie Kościoła« (3): RejPs 108, 108v; áby go ſłucháło wſzytko zebránie kościołá moiego [omnis congregatio filiorum Israel Vulg Num 27/20] BielKron 43v.

»Kościoł żydowski« (2): BibRadz I 378d marg; napirwey ſam Pán á Zbáwiciel náſz przyiął ná ſię tákową ſłużbę/ y sſtał ſie poſłem [...] koſciołá żydowſkiego RejPosRozpr cv. [Cf znacz. I.1. »Kościoł Krystusow« KromRozm III D6v].

Szeregi: »Kościoł, (albo i) bożnica« [szyk 2 : 1] (3): Synogoga congregatio, Zgromádzenie/ gmin/ zeście ſie weſpołek. Ztąd miáſto Bóżnice álbo kościołá bywa bráne Mącz 436d; RejPos 159v [2 r.].

»Kościoł albo (i) lud (boży)« (2): ijżby [Bóg] koſcioł ij wſſytek lud ſwoy ku ſwe ſlużbie w laſce ſwé racżyl zachowatz/ [...] ij ſyna ſwego iedynego na ten ſwiat dla ijch zbawieniá poſlatz. OpecŻyw 2; KromRozm III B5.

»trzoda [Pańska] to jest Kościoł« (1): Pan ma trzodę ſwą ná polu ſwem tho ieſt/ Kośćioł ſwoy BibRadz I 68d marg.

»Kościoł a zebranie wiernych Pańskich« (1): Dawá znáć o po wołániu pogánow ktorzy ná on cżás dáleko byli od koſćiołá á zebránia wiernych pańſkich BibRadz II 57b marg.

»zgromadzenie to jest Kościoł« (1): Bog roſkazał áby byli od ich zgromadzenia/ to ieſt od kościołá/ wyrzuceni Moábite y Ammonite BielKron 97.

W przen (4):
Zwrot: »Kościoł budować« (2): KromRozm III B3v; [Jakub] Wielki Pátryárchá/ wſzytkich cnot doſkonáłośćią/ świát wſzyćiek/ y kośćioł Boży buduiący. SkarŻyw 349.
Wyrażenia: »kamień Kościoła« (1): Abowim y oni ludźye/ yáko Yádam/ Abel [...] Moizeſz [...] Daniel [...] bogá znáyąc y wzywáyąc [...] ſtawáli ſye ludem bożym á kámyenim tego koſcyołá KromRozm III B4.

»nasienie Kościoła« (1): 2. Ezáiaſz hańbi niewdźięcżność y vpor w zydźiech. 9. Naſienie Kośćiołá zachowáne miłoſierdźiem Bożym. BibRadz Is 1 arg.

3. W tekstach biblijnych lub w nawiązaniu do nich pewna społeczność w ogóle: zgromadzenie, zebranie ludu; Ecclesia Vulg [dosłowne tłumaczenie grec. ᾽εκκλησία]; Ecclesia Vulg (14): LubPs Gv [2 r.; Vſtá mądrego cżłowieká bywáią ſſukáne w kośćiele (w zborze ludzi) Leop Eecli 21/20; [Dawid do Goliata] thyś przyſzedł ná mię we zbroi/ á ia k tobie w imię Boże/ áby dziś każdy kośćioł wiedzyał [et scient omnis congregatio ista PolAnt 1.Reg 17/47]/ iż nie w miecżu Pan Bog wſpomaga. BielKron 65v; ſzedł [Tyberyjus] do Senatu [...] á rádził áby był Pan Kryſtus zá ſyná Bożego przyięt w kościele ich. BielKron 140v.
Wyrażenia: »Kościoł anjelski« (1): kthorzy chcą [...] doſtáć ſye do onego koſćyołá nyebyeſkyego y ányelſkyego: ktory áni odkupyenya/ [...] áni porządku tákyego/ yáki nam pan Kryſtus tu ná ſwyećye zoſtáwił/ nyepotrzebuye. KromRozm III B2v.

»diabłow Kościoł« = pogaństwo (1): Cić walczą dźiś przećiwko nam Polakom vſtáwicznie/ którzy z Kośćiołá Bożégo w Dyabłów Kośćiół od nas ſye przenieśli/ y ze wſzyſtkim Piekłem ſprzyśięgli ſye ná nas. OrzQuin M3v.

»Kościoł męczennikow« (1): Tu ieſt pomoc gotowa Chrześćiánom/ kośćioł Męcżennikow/ woyſko weſelących ſię/ towárzyftwo chwalących Bogá. SkarŻyw 208.

»Kościoł pierwiastkowych, pierworodnych« = ecclesia primitivorum Vulg (2 : 1): WujNT Hebr 12/23; o ktorych támże Apoſtoł mowi: Przyſtáliśćie do kośćiołá pierwiaſtkowych/ ktorzy ſą popiſáni w niebie do duchow ſpráwiedliwych doſkonáłych SkarKaz 634a, 633b.

»Kościoł szatański« = bezbożnicy (1): Bo kośćioł Boży miał záwżdy ná tym świećie mieć przenáſládowánie/ vćiſki/ y nędze: áby do niebá y wiecżney oycżyzny teſknił. A kośćioł ſzátáńſki tu miał dobrego mienia ſzukáć/ y tu ſię ná ziemi fundowáł. SkarŻyw 268.

bibl. [Ps 25/5] »Kościoł złościwych« = bezbożnicy; ecclesia malignantium Vulg (1): Záwżdim koſcioł złośćiwych w ſwey nienawiśći miał Nigdy yuż s wſſetecżnemi nye będę záſiadał. LubPs G2.

Szereg: »zbor albo kościoł« [szyk 1 : 1] (2): Yákye [zgromadzenie] było w Epheźye/ myeſćye/ oktorym zmyenká w ſpráwách Apoſtolſkich: (marg) Act 19. (‒) ktore też Lukaſz S. eccleſiam/ to yoſt zborem álbo koſćyołem zowye. To ſą koſćyoły álbo zbory ludzkye. KromRozm III A5v.
** Bez wystarczającego kontekstu (5): De ecclesia et rebus ecclesiasticis [...] O Koſćyelye y rzeczach koſcżyelnych. Murm 125; De ecclesia et eiusdem pertinentiis. [...] O koſczielie y o iego przyſlucháynoſcziach. Mymer1 7; Ecclesia. Kirch. Koſczioł. Mymer1 7v; Ecclesia ‒ Zgromadzenie koſcioł. Calep 347b; A ták poſtáremu przekłádam [...] Eccleſia, nie zbor/ ále kośćioł WujNT przedm 22.
II. Budowla sakralna (3416):
1. Świątynia chrześcijańska, zwłaszcza katolicka; templum Murm, Mącz, Calag, Modrz, JanStat, Cn; aedes, fanum Mącz, Calep, Cn; basilica Mącz, Modrz, Cn; ecclesia Modrz, JanStat, Cn; aedes sacra Mącz, JanStat; sacrum Calep, Cn; domus, sedes sacra Mącz; delubrum, dominicum, domus Dei, martyrium, sacrarium ritus Christiani Cn (1850): LibLeg 10/147v, 11/138; PatKaz II 39v; PatKaz III 154; Murm 129; FalZioł IV 24b; MiechGlab 8, 13, 27 [2 r.]., 33, 47, 48, [88]; WróbŻołt V8, Z3v; ComCrac 20 [2 r.], 20v; Nad tho wzyacz ſzwyeczoney wody ſ ſſyedmy koſſcziolow y omycz yą diſchell wozowy LibMal 1549/149, 1543/69v, 1544/85, 85v, 1547/124, 124v [2 r.]; RejRozpr B, E3v, F4, K2; ConPiotr 30v; LudWieś B3v, B4; SeklWyzn 4, c2v; Nienaydziez w polſce zadnego Claſtoru/ albo koſcioła/ oltarza/ y kaplice/ ktory by był ku chwale panu bogu zbudowan/ Ale ſą zbudowane y nadane ku chwale ſtworzenia iego SeklKat E2, Q3v, Y3v, Z, Z2; RejKup e7, 12v, 16, 17v, x3v, bb6 (9); ZapWar 1550 nr 2665; KromRozm I A3v, E, Ov, P3; MurzHist Tv; MurzNT 73v, 111; KromRozm III A5, C6, I8v, Q3; a owszem ani przed WKM dowieść Ksiądz Biskup nie może, abym co z kościoła swego złupił, alem to wszyćko, czym źle używano, tamże pochował Diar 58, 50, 52, 53 [2 r.], 55, 56 [3 r.] (14); GliczKsiąż G4, G6v, K7, K8v [2 r.], L, N3v; LubPs A5v; GroicPorz p4v, t2, kk4v; Przeſto nam teſz Apoſthołowie nie zalecáią kośćiołow drewniánych/ áni ceglánych/ áni kámiennych/ bo w tych Bog/ iáko ſwięty Sztzepan mowi/ nie mięſſka. KrowObr 101v; Przeſto w ſtárym zakonie y wpierwſzym krześćijáńſkim kośćiele/ niebylo tego/ áby vmárłe ludzi chowano w kośćielech/ álbo przed kościołem ná Smyńtarzach/ ále chowano przed miáſthem (marg) Nie przy kosćielech ludzi chowano przed tym. (‒) KrowObr 104v, kt, D, 11, 28 [2 r.], 36v (82); Bo gdzye ſie więc ſwawola rozbuia pátronom/ Wnet będzye y s koſciołá ſpelunká latronum. RejWiz 74; Widziſz miáſtá y zamki/ rozlicżne koſcioły RejWiz 120v, 10v, 45, 94v, 184v; OrzList hv [2 r.]; tedy nań położyć pozew v Koſćiołá w oney Párochiey w ktorey był pierwey ośiádłym UstPraw H4, H4, I3; Tátárſki poſeł przy Mſzy trefił ſie w koſciele/ Dziwował ſie iż popow á ſwiec było wiele. RejFig B, Bb5v, Ee3 [2 r.]; RejZwierz 107; OrzRozm Cv [2 r.], H3 [2 r.], Iv, I3; [cesarz Konstantyn Wielki] Przenioſł ſtolec Ceſárſki z Rzymá do Bizáncyum/ gdzye tám kościoły y páłace rozmáicie zbudował y ozdobił BielKron 156; Ceſarz w Auſzpurku roſkazał/ áby zaſię po Rzymſku Boża chwałá byłá w kośćielech/ á ták kápłani Rzymſcy znowu poświącáli kośćioły/ ołtarze po luteryaniech/ á gdy ludzie niechćieli iść do kośćiołá/ náymowáli ie zá pieniądze. BielKron 230; Kośćiołow tám znamienitych doſyć/ iedennaśćie kośćiołow Kánonikow/ Dwánaśćie klaſztorow mnichow/ dzieſięć klaſztorow mniſzek/ dziewiętnaśćie kośćiołow fárnych/ przy niektorych ſą Kánonicy. BielKron 285v; Ná drugi rok zgorzáło Wilno [...] gdzye y kośćiołow ẃiele pogorzáło/ thák Greckiego iáko Rzymſkiego poſłuſzeńſtwá náśláduiąc. BielKron 420, 145, 148, 149, 150, 150v (243); GrzegRóżn H; KochSat A3; Mącz 13b, 35b, 70a, 78b, 95a (27); iżeś Kośćioły zgwałćił/ ſkárbyś kośćielné pobrał/ nádániaś kośćielné pośiadł/ Dźieśięćinyś kośćiołom odiął/ Plebanyś wygnał/ woynę Kościołowi BOżemu wypowiedźiałeś OrzQuin C4, C4 [2 r.], M2, Y4v; SarnUzn G5; SienLek 12; RejAp 41, 110v, 111v, 113v, 131, 152; GórnDworz H2v, L5v, T6v, L16v [3 r.]; HistRzym 67v, 85v [3 r.], 124 [3 r.], 132v, 134 [2 r.]; RejPos 202v, 209v, 260, 276v, 349v [2 r.], 350 [3 r.]; RejPosWiecz3 97; BiałKat 138v, 148v, 174, 241, 243v; Pobráć ſkárby s Kościołow/ á kowáć Mynicę/ Lepiey niżli bogáćić Kápłańſką piwnicę. BielSat L4v, L4v; GrzegŚm A4, A4v, 16; HistLan E4v; ono mieyſce Kościołem zową/ ná ktore śie ludźie álbo dla Kazánia/ álbo dla ſpráwy iákiey świętobliwey ſchodzą. KuczbKat 75, 75; Koſcioł á zámtus v złych w iedney mierze RejZwierc 220v, 65, 247v, 258, 258v, [276]; Nie od Kośćiołowby vbiory oddáláć. Bo w kośćiele pyſze ſłużyć niemogą/ ále ochędoſtwu y vcżćiwośći mieścá tego. WujJud 181v, A2v, A4v, 52v [2 r.], 62v, 158, 181v [3 r.] (21); WujJudConf 10v; BiałKaz I2v; StryjWjaz A4v [2 r.], C, Cv [2 r.], C2 [2 r.], C3 [2 r.], D5v; CzechRozm 157v, 265; Otożeſcie wygráli kurká ná koſciele/ Y Heſyony nie máſz was zginęło wiele PaprPan Ff3, Ee; KarnNap A3, B3; ModrzBaz [38]v, 39v, 80v, 84v, 86 (11); SkarJedn 173, 178, 196 [2 r.], 197, 216 (14); Calag 308a [3 r.]; Y tam w ich więzieniu Pſalmy y modlitwy ſpráwuiąc/ gdy kośćioły od Tyrránná zámknione były/ z ćiemnic kośćioły ſobie Chrześćiánie cżynili. SkarŻyw 131; Z kośćiołá niewiaſty z niewſtydem á wſzetecżnie przybráne/ y młodzieńcy ná nie pátrzące/ iáko pſy iákie ſam wygániał SkarŻyw 414; ieśli gdzie dochody kośćiołom fundowáne będą: áby ſię na cżterzy cżęśći dzieliły: iedná ná żywność Biſkupowi: druga ná kleryki y kápłany iego: trzećia ná vbogie y pielgrzymy: cżwárta ná budowánie kośćielne. SkarŻyw 517, A2, 28, 29, 47 [2 r.], 55 (168); ZapKościer 1586/67v; MWilkHist A2v; StryjKron 135, 150, 220, 288, 305 (11); Záſádzáliliodpuſzcżenie [!] grzechow ná budowániu kośćiołow/ káplic/ dzwonic/ krzeſnic y ołtarzow? CzechEp 362, 44, 65, 81, 85, 117, 170, 191; CzechEpPOrz **4v; náſze ſchadzki/ nie w murowánym Kośćiele/ áni ná mieyſcu vcżárowánym ále w domiech drzewiánych/ w ktorych ludźie poſpolićie mieſzkáią/ bywáią. NiemObr 22, 22; KochFr 50, 51, 55; ReszPrz 40, 42, 62, 72 [2 r.], 95; ſą w Rzymie trzy Kośćioły/ ktore zową Patriarchales, ſą przez 20. Dollegiatas ReszHoz 115; Niektore z tych to kośćiołow máią ſwoie náznácżone dochody/ z ktorych kápłani/ y ſłudzy Boży ſwoie wyżywienie máią. ReszHoz 116, 115 [2 r.], 116 [2 r.], 118, 120, 131, 134; ReszList 145, 158, 160 [2 r.], 161, 162 (14); WerGośc 229, 230 [2 r.]; BielSen 5, 12; BielSjem 25; PudłFr 73; GórnRozm G4, L4; KochWr 26, 38 [2 r.]; PaprUp B3; ActReg 7, 16, 19, 20, 21 (12); Calep 30b, 407b, 798a, 935b, 1052b; Kśięża przy wśiách kędy kośćioły tárgi záłożyli GostGosp 140, 140, 146; GostGospPon 169; GrabowSet T4v; KochAp 12; OrzJan 97, 99 [2 r.], 101, 111 [2 r.]; WyprPl A4 [2 r.], Cv, C3; LatHar 10, 83, 100, 117, 474, 634, 741; [nowokrzczeńcy] ktorzy kośćioły y mieyſcá ná iawne modlitwy náznáczone ták lekce poważáią/ iáko y inne ktore mieyſcá ábo domy poſpolite. WujNT 425, 31, 60 [2 r.], 72, 89, 93 [2 r.] (38); gdźie ſię bráćia obowięzuią/ gdybj tego potrzehá vkázowałá/ żeby ſię nie wſtydźili ſtać v kośćiołá proſząc Iáłmużny. WysKaz 41, kt, 42 [2 r.]; A gdźie v kośćiołów nie ſą fundowáni przerzeczeni Doktorowie/ ſkázuiemy/ áby nie więcéy ich było/iedno dwá w świętym Piſmie/ dwá w Práwie Duchownym/ á piąty w Lékárſkiéy náuce. SarnStat 180; Rządzićiele kośćiołów zá świątośći pieniędzy niech niewyćiągáią. SarnStat 212, 4 [2 r.], 12, 112 [2 r.], 115, 166 (91); WitosłLut A6; ZapMaz II G 97/90; KlonKr C; PowodPr 2, 25, 36, 48, 49 (15); Pierwey Chrześćiánie ołtarze mieli/ á kośćiołow nie mieli. Bez ołtarzá nigdy nie byli [...] á bez kośćiołow byli. A gdy mogli/ dopiero kośćioły dla ołtarzow budowáli. Pierwſzy tedy ieſt koniec budowánia kośćiołow ofiárá y modlitwá. Potym y dla náuki ſłowá Bożego ſtáwim kośćioły. SkarKaz 455b; Przechodzenia po kośćiele/ rozmow świeckich/ y długich y nie przykłádnych ſtrzeżmy ſię. Bo ſię tym dom Páńſki lży y do nieczći przywodźi. Záboleć muſzę bárzo/ ze wſzytkiemi cześć domow Bożych miłuiącemi/ ná ſromotny obyczay w tey Koronie ná ſeymikách źiemſkich/ ktore w kośćiołách czynią. SkarKaz 456a; Przetoż bárzo gánim w kośćiele witánia/ rozmowy/ y ſpráwy/ y pokłony/ y ſtania ſług przed pány. Dom ieſt modlitwy/ dom puſtynie świętey/ dom pokoiu náſzego. SkarKaz 609a, )(2v [2 r.], 40b, 83a, 119b, 349b (52); VotSzl D2; CiekPotr 7, 61; GosłCast 13; PaxLiz E3v; Ten Ceſarz y broni do kośćiołá nie nioſł: á ći w kośćiele ſtrzeláią y zábijáią/ á ieſzcze bez karánia zoſtáią. SkarKazSej 681a, 657a, 666b, 679b, 680b [4 r.], 681a [7 r.] (29); przodkowie náſzy ták zwykli budowáć Kośćioły iákoby okręty iákie/ obrácáiąc ſztabę ná wſchod ſłońcá/ á Rufę ná zachod/ á śrzod Kośćiołá iákoby máſzt ná okręćie/ wieżycżkę ábo ſzpicę ſtáwiáią ná znák y ná pámiątkę łodźi ábo Korabiu Piotrowego. KlonFlis A4; SkorWinsz A2v; Podkopa ſię pod Kośćioł y pod Zakryſtyą: Weźmie Krzyż/ weźmie Kielich/ weźmie Monſtráncyą. KlonWor 9, **v, **2, 10 [4 r.], 34, 46, 47 (17); SzarzRyt C4v.

W połączeniu z nazwą kraju, ziemi, wsi lub przymiotnikiem od tych nazw [w tym: ai (36), w + L sb (31), G sb (3), na + L sb (2), u + G sb (1); kościoł + określenie (53), określenie + kościoł (20)] (73): MiechGlab **7; ZapWar 1540 nr 2598; Diar 58; KrowObr 219v marg [2 r.], Ss2v; [Grzegorz trzeci] kośćioły w Rzymie iedny z gruntu drugie vpádłe wyſtáwiał BielKron 168; áż woz przyſzedł z iego ciáłem sſiekánym do Látheraná kośćiołá/ gdzye ſwięći mężowie leżą. BielKron 176; w kościele v Láteraná vcżćiwie pochowan. BielKron 181; [książę opolskie] kośćioł ná iáſney gorze w Częſtochowey záłożył BielKron 379v; [Jagiełło] pomázan y koronowan ná kroleſtwo Polſkie [...] w Krákowſkim kośćiele od przerzecżonego Arcybiſkupá BielKron 381v, 160v, 161, 167, 167v, 171 (49); OrzQuin M2v, Tv; ModrzBaz 123; wole álbo tákie gárdłá/ któré télko ſam Król Fráncuſki [...] w Kośćiele au Fonteinoble vzdrawia. Oczko 23v; Kleryk ieden kośćiołá Akucyneńſkiego od cżártá był opętány SkarŻyw 251, 544; ZapKościer 1583/40; StryjKron 522; NiemObr 23; ReszHoz 139; WujNT 447; Téż wſzyſtki Kośćioły Ziem Litewſkich przerzeczonych ták Cathedrales, iáko Collegiatas, Parochiales, albo Conuentuales w Wilnie y gdźie indźie zbudowáné [...] záchowywamy SarnStat 987, 115, 380, 382, 987 marg, 1104; PowodPr 52 marg.

W połączeniu z imieniem patrona lub wezwaniem [w tym: G sb (162), u + G sb (17), kościoł, ktory zową...(3); kościoł + określenie (156), określenie + kościoł (26)] (182): PowUrb +4; ZapWar 1527 nr 2383; MiechGlab *6, **2, **7v, 8, 9, 13, 70; LibMal 1547/124, 124v, 136v; Tu Kośćioł Pánny Máryey/ Tu Swiętego Woćiechá/ Thu Swiętego Ianá/ Tu Káplicá trzech Krolow [...] Nieuſlyſzyſz nigdziey Boży Kośćioł. KrowObr 219v, 38, 135,146, 219v [3 r.]; RejFig Aa8; Ná tym mieyſcu dziś w Rzymie [...] ſtoi kościoł ktory zową Maria coeli. BielKron 135; [Cesarz Fryderyk] poſłał zakonniki ktore zwano Bożogrobſkie Rycerze S. Ianá z Rodis/ z domu Niemieckiego/ pánny Máriey kośćiołá BielKron 346, 137v, 142v, 144v, 148, 156 (102); Mącz 476c; GórnDworz Q8v; HistRzym 123v, 126v; StryjWjaz C [2 r.], C4v; SkarJedn 137 [2 r.], 142 [2 r.], d8; SkarŻyw 70, 89, 90, 92, 172 (31); StryjKron 400, 452, 762 [2 r.], 777; ReszList 144, 145, 160, 161; LatHar ++3, ++6 [2 r.]; SarnStat 93, 1104; Konſtántyn wielki [...] kośćioł grobu Páńſkiego/ złotem y śrebrem oblokł. SkarKaz 456b, 419a; KlonFlis G3.

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym odnoszącym się do Boga lub Chrystusa (8): KrowObr 219v; RejPos 202v; GrabowSet P3, V; LatHar 83 [2 r.], 474; áby [...] ſłużbę świętą twoię y chwałę rozmnażał: kośćiołom twoim y wierze ś. obronę wſzeláką y wyſługę cżynił SkarKaz )(2v.

W przeciwstawieniu: »bożnica ... kościoł« (1): I dla tego oni żydowie [...] przyięli wiárę Kryſtuſowę/ y okrzćili ſie/ y ſwoie Bożnice w kośćioły obroćili y poſwięćili KrowObr 102.

W porównaniach (5): lezał [Jezus] w zyuoczye yey [Matki] yako w koſzczyele PatKaz II 40; ſłużyli mu[kniaziowi] przy ſtole ſłudzy w Dálmátyki oblecżeni iákoby w kośćiele cżęſto kroć klękáiąc. BielKron 435; ſkáłá oná/ iáko kośćioł iáki wykowána byłá SkarŻyw 422, 341, 498.

W charakterystycznych połączeniach: kościoła (o)bronić (4), doglądać, pilnować, strzec; do kościoła (po)bieżeć (3), (w)chodzić (wchodzenie) (12), cisnąć się, iść (12), schodzić się (najść się, zejść się) (4), nic nie mieć, obrocić się, pojść, przy(ś)ć (5), rzucić się, ujść, ukazać się, wędrować, werwać się, wjechać, wniść (weście) (13), wrocić się, wstąpić (4), wybiec, zajść; imo kościoła jechać; środ kościoła schować; u kościoła stać, chować; z kościoła gonić (wyg(a)n(i)ać) (6), iść (2), pojść (2), wychodzić (przychodzić) (3), wynić (9), złupić; kościołowi darować, folgować, odjąć, płacić, pobrać, polecać, przepuścić, przywłaszczać; ku kościołowi (przy)jechać (3), przypadać; kościoł (z-, po)budować (73), (z)burzyć (rozborzyć) (6), czynić [z czego], fundować (8), (z)gwałcić (3), hydzić, lżyć (2), (z-, wy)łupić (25), (z-, po)murować (11), (z)naprawiać (oprawi(a)ć, poprawić) (8), obchodzić (3), obejść, obtoczyć (2), (wy)ochędożyć (przyochędażać) (4), oddawać [komu] (2), [komu] odejmować (2), odrzeć, okrasić, opuszczać, osadzić (3), otworzyć (otwierać) (3), ozdobić (2), podkopać, pokazić (skazić) (3), posta(no)wić ((wy)stawi(a)ć) (15), (po-, s)pustoszyć (5), przenagabać, przenaśladować, psować (psuć) (6), robić, spalić (zapalić) (5), ubogacić, wojować, wrocić [komu], wybrać (3), wydzierać, wywracać(2), zakląć (2), zakładać (6), założyć (18), zamknąć (zamykać) (6), zawrzeć, zchlewić, zlecić [komu]; na kościoł mieć wzgląd, miotać się, prosić, rzucić się; o kościoł prosić (4), starać się; pod kościoł podkopać się; przed kościoł zejść się; w kościoł się cisnąć, wniść (3), wpaść; przed kościołem dać się kłaść, krzyżem leżeć, stać, wisieć; przy kościele mieszkać (3), chować [= grzebać] [kogo] ustanowić (2), ostać, przebywać; w kościele błogosławić, (prze)bywać (przebywanie) (5), chować (pochować, schować, pochowan, schowan) (45), dać się kłaść, dzwonić, działać egzorcyzmy, kazać, klęczeć, koronowαć (koronowan(y)) (7), krzcić, leżeć (położyć) (3), mieszkać (11), modlić się (3), nauczać (nauczyć) (2), obchody czynić, obchodzić, ofiarować, pogrześć (pogrzebion) (11), przysięgać (poprzysiąc) (2), schodzić się, słuchać (słyszeć) (2), służyć (2), strzelać, szemrać, ślub dawać (2), ślub brać, wołać (3), wyznawać (wyznawany) (2), zabi(ja)ć (ubić, zabit) (4), [czego] zakazać (2), zamknąć (się) (3), zostać; u kościołow opowiedzieć; kościołom rozdać; kościoły gubić, (po)łupić (7), pobić, (po)palić (9); miedzy kościoły rozesłać; o kościołach radzić (3); po kościelech błuźnić, chodzić (2), wołać, zapowiedzieć, zbierać się; kościoł brzmiał, buduje się (2), zgorzał (pogorzał, zagorzał) (6); kościoł [z czego] (z)budowany (11), ceglany (2), drewniany (3), drogi, kamienny (3), marmurowy, mocny, murowany (5), nakładny (2), naprawiony, niemały, nowy (2), okrzczony, opatrzny, piękny (przypiększony) (3), postawion, sąsiedzki, skażony, spustoszony, stary (3), upadły (2), wspaniały, założon, złupion; kościoła beneficyjum, (z)budowanie (13), cmyntarz (2), (uczczenie) (4), dostatki, dziekan, (z)gwałcenie (6), kapłan, kaznodzieja (2), kleryk, komora, kor (chor) (3), krzczenie, krzywda, łupiestwo (4), złupienie, malowanie, mnisi, murowanie, naprawa (poprawa) (2), niepożytek, obrona (4), ochędostwo (wychędożenie) (2), oprawa (2), ozdoba (5), powinności (2), prawa, prerogatywy, profanowanie, przykrycie, psowanie, restauracyja (3), rządziciel, skaza (2), spustoszenie, starszy, uciśnienie, używanie, wikary, wyłam(ow)anie (2), zaniedbanie, zwojowanie; do kościoła brany (3), dawany (2), przyjmowany, przysłany; od kościoła broniony; u kościoła fundowany (3); wpośrzodku kościoła przygotowany, uczyniony; kościołowi naznaczony, obrona, odjęty, pomocny, pożyteczny (2); przeciwko kościołowi występ; na kościoł najazd, nakład(anie) (3); w kościoł prezentacyja; na kościele kurek (3); po kościele przechodzenie; przy kościele pogrzebiony, zasklepienie; w kościele kazalnica, komora, malowanie, modlitwa (4), obraz (2), odmiana, pomazan, witanie, zasiedzenie; od kościołow alienowany (2); o kościelech deliberacyja; kościołow, w kościelech nabudować (2 : 1); przed kościołem, przy kościele baba (1 : 1).

Przysłowia: A to ſą zbory czártowſkye/ ktory [...] dźiwnymi obyczáymi ludźye zwodźi. A wedle przyſlowya náſſego polſkyego/ podle koſćyołá kárczmę buduye. KromRozm III A6v; diabeł nigdy nie zámieſzka/ áby bożnice ſwoiey nie przyſtáwił do koſciołá Páńſkiego RejAp 57, Ee3v.

RejRozpr K3; niemáią być cżynione złe rzecży/ áby znich przychodźiły dobre: áni dzwonicá (iáko náſzy mawiáią) ma być odźierána dla przykryćia kośćiołá [nec campanile ... spoliandum est templi tegendi causa]. ModrzBaz 99v.

Ale w tych Dyabli ſą/ y przemiennoſć iáwna/ kthorych myſl y ſerce odmiáną ták ſye kręći/ iáko Kurek od wiátru na Koſćiele. OrzList d4v.

Zwroty: »biegać po kościele, około kościoła« = pogard. chodzić z procesją [szyk zmienny] (2 : 1): RejKup k6v, q8; Albo też gdy biega s ſrebrną klatką około koſciołá/ ſwiece pali/ dzwony dzwoni/ z dział ſtrzela/ a ſpiewa non eſt panis ſed eſt Deus RejAp 180.

»biegać po kościelech, od kościoła do kościoła« = pogard. pielgrzymować (2 : 1): Stądże ludzie niebożątká prośći/ ſzukáiąc zbáwienia/ y odpuſztzenia grzechow/ biegáią/ od Kośćiołá do Rośćiolá [!] od Kkáplice [!] do Káplice/ od Ołtarzá do Ołtarzá/ od Obrázu do Obrázu KrowObr 79v; RejAp 19v, 154.

»około kościoła się gonić« = pogard. chodzić z procesją (1): palą/ kurzą/ dzwonią/ A około koſciołá s kropidły ſie gonią. RejWiz 183v.

»kościoły, do kośćiołow nadawać; kościołow nadanie« = ecclesias locupletare Modrz [szyk zmienny] (2 : 2; 2): wiele ludźi zacnych przed tobą [...] hoynie żyli/ vbogie podpomagáli/ przyiaćioły bogáćili/ kośćioły nádawáli ModrzBaz 99v; SkarŻyw 356; KołakCath B; KołakSzczęśl C3v; SarnStat 182.

»(od)dać (a. dawać) kościołowi (a. kośćiołom), do kościoła (a. do kośćiołow), na kościoł« = złożyć ofiarę [szyk zmienny] (5 : 3 : 1): ComCrac 21 [2 r.]; SeklKat Q3v; Czin ze ty przed ſie offyare Stanieć to ſa prawą wiare. Dai koſczyolom dai klaſtorom I też inſem ſwietem ſborum. RejKup 16, i6, 14v; KochZg A4v; WujNT 151 [2 r.].

peryfr. »osieść przy kościele« = zostać żebrakiem (1): Bárzo bywa nieſporo oſieść przy koſciele. RejWiz 104v.

peryfr. »przed kościołem, pod kościołem siedzieć« = żebrać [szyk zmienny] (2 : 1): HistRzym 124; ReszList 176; Widziałem ongi iednę z wypádáłą twarzą Pod kościołem siedzącą CiekPotr 33.

»uciec (a. uciekać (się)) do kościołá (a. do kościołow)« = szukać azylu w kościele [szyk zmienny] (6): ComCrac 20; GroicPorz bh4; [Bonifacyjus piąty] ten vſtáwił iż gdy by cżłowiek po złym vcżynku vciekł do kościołá/ nie wydáwáć go. BielKron 165v, 163, 399v; SkarŻyw 300.

Wyrażenia: »kościoł (arcy)biskupi, metropolski« = kościół katedralny [w tym: metropolski to jest arcybiskupi (1)] [szyk 7 : 1] (8 : 1): MiechGlab 15, 87; Theż we Lwowie kośćioł Metropolſki/ to ieſt Arcybiſkupi/ záłożył s fáry BielKron 376v; Ná tym mieyſcu Włádźiſław w Wilnie záłożył Kośćioł biſkupi S. Stániſłáwá BielKron 382, 293v, 344, 344v, 376v.

»kościoł barnardyński (a. bernardyński), u bernardynow« [szyk 5 : 1] (4 : 2): V Bernardinow wkoſzczyelye gromliczą [!] vkradl LibMal 1547/136v; BielKron 391, 396v, 419v, L1114v; StryjKron 717.

»kościoł boży, Boga żywego« = templum Dei Modrz (12 : 1): KuczbKat 300; WujJudConf 186; ModrzBaz 34v; SkarŻyw 298, 391; OrzJan 19, 136; WujNT 93; ZAchowuymy kośćioły Bożé w wielkiey czći/ iáko domy ſámemu Bogu ná mieſzkánie oddáne SkarKaz 456a; SkarKazSej 675b, 686a, 703b [2 r.].

»kościoł Chrystusowy, Pana Krystusowy« (2 : 1): KrowObr 112; wſzytkę náſzę máiętność y imioná/ rozday vbogim y kośćiołom Chryſtuſowym. SkarŻyw 225, 571.

»kościoł farski, farny, u fary« = ecclesia parochialis JanStat [szyk 4 : 3] (3 : 2 : 2): LibMal 1547/137v; BielKron 285v, 327; tám teraz w Wárſzáwie inákſza Wiárá/ inákſza ſłużbá Boża/ inákſzé Kazánia v Fáry w Kośćiele przed Królem bywaią OrzQuin K4v; ReszHoz 115; ReszList 158; SarnStat 275.

»głowny kościoł« = ecclesia primaria seu cathedralis JanStat [szyk 3 : 1] (4): STátuty o liczbie proſtégo ſtanu ludźi/ którzy máią bydź do głównych Kośćiołów bráni [...] roſkażemy exequowáć. SarnStat 180, 180, 193, 197.

»greckie kościoły« [szyk 2 : 2] (4): (marg) Wkośćio⟨ł⟩ách Greckich po Láćinie ⟨ſ⟩piewano (‒) z zwycżáiu ſtárodawnego przy ſłużbie Bożey/ cżcąc ięzyk Rzymſki/ y ſtolicę Piotrá S. pierwey po Láćinie Ewánielije/ y Epiſtoły Grekowie cżytáią/ toż dopiero dla Grekow po Grecku wykładáią. SkarJedn 216 marg, 250, 372 [2 r.].

»kościoł imieni(e)m [kogo], imienia [czyjego], tytułu [czyjego], poświęcony [komu]« = kościół pod wezwaniem [szyk 9 : 2] (6 : 1 : 3 : 1): Kośćioł Pánu Bogu imienim S. Medárdá poſtáwił. SkarŻyw 528, 70, 528, 533 [2 r.], 566, 601; WujNT 428; Dźiało ſie przy Naiáſnieyſzym Kśiążęćiu [...] Fryderyku z łáſki Bożéy świętégo Rzymſkiégo Kośćiołá Tytułu świętéy Luciiéy in ſeptem follis [kapłanie] SarnStat 939, 380, 382.

»kościoł kanonikow« (2): Pośrzod miáſtá Ratuſz y kośćioł kánonikow záłożenia s. Idziego. BielKron 278, 285v.

»kapituła kościoła« = capitula ecclesiae JanStat [szyk 2 : 2] (4): Dziedzictwá y ſtátku/ ku ſtołu memu należącego nieprzedam [...] choć teſz y ſprzyzwolenim mego kośćiołá Kapithuły/ bez rády y dołożenia Rzymſkiego Biſkupá. KrowObr 128v; SarnStat 178, 922, 954.

»kościoł kapituły« = ecclesia capituli JanStat (1): Wikárióm kośćiołá Kápituły Krákowſkiéy bywáią dawáné ná kożdy rok ſześćdźieśiąt y ſześć miar ſoli miáłkiéy. SarnStat 378.

»katedralski, stołeczny kościoł« = ecclesia cathedralis JanStat [szyk 2 : 1] (2 : 1): Ktorych piſmá kośćioł podziś dźień ma [...] y one [...] wſpomina/ ná káżdey Primie wkátedrálſkieh kośćiołách. SkarŻyw A5v; StryjKron 295; SarnStat 1097.

»kościoł katolicki« (11): SkarJedn 227; SkarŻyw 58, 86; StryjKron 767; ktoby koscioły katolickie Zbory Ewangelickie. Cerkwie Ruskie, Cmyntarze Groby y insze mieysca nabozenstwu Chrzescianskiemu, y pogrzebom naznaczone gwałtownie nachodziły [!] y tam osobom sługom Kapłanom, Ministrom, Popom y inszem sługom Nabozenstwo odprawuiącym gwałt iaki, łupiestwo, albo Vsilstwo czynił. ActReg 17, 16, 17; WujNT 93 marg, 444, 783, Zzzzz3.

»kościoł konwentualski« = ecclesia conventualis JanStat (1): [aby] Alſperſkiému/ Chełmińſkiému/ Pomezáńſkiému/ y Sámbiemſkiému Biſkupom/ y ich Kośćiołom/ ták Káthedrálſkim/ iáko Conwentuálſkim/ y Kollegiátſkim [...] były wróconé SarnStat 1097.

»kościoł kolleijacki« = ecclesia collegiata JanStat (1): SarnStat 1097 cf »kościoł konwentualski«.

»kościoł krześcijański (a. chrześcijański)« (11): KrowObr 90, 91,109v, 110, 117v, 118; [Alarykus] przykazał pod gárdłem/ ktoby vciekł do kościołá Krześćiáńſkiego/ áby pokoy miał. BielKron 158v, 288v, 453; SkarŻyw 457; WujNT 424.

»łaciński, rzymski kościoł« = obrządku rzymskokatolickiego [w tym: rzymski i łaciński (1)] [szyk 8 : 5] (9 : 5): BielKron 222; SkarJedn 244 [2 r.], 250 [2 r.], 321, 371, 372 [2 r.], d6, d7; ná początku v Ruśi Rzymſkie y Láćinſkie kośćioły były SkarŻyw 576; SarnStat 939.

»martwy kościoł« = budynek kościelny w przeciwstawieniu do „kościoł żywy” ‘zgromadzenie wiernych’ [cf znacz. I.1.] (2): Ale iż o kośćioły żywe niedbaćie/ przeto martwe kośćioły/ drewniáne/ cegláne/ y kámienne/ z roſkazánia Antykryſtá Rzymſkiego przyochędażaćie y poświącaćie KrowObr 101v, B3v.

»kościoł materyjalny« (2): Pan nie ná kośćioł máteryálny pátrzy/ ále ná ſerce pokorne Leop Is 66 arg; WujNT Zzzzz2v.

»u mnichow kościoł« (1): Item wkaliſchu v mnychow wkoſzczyelye zakriwanye pulpitha bathlaſſewe schare vkradl LibMal 1547/137.

»kościoł Pański« (2): Iż pogáni dla tego gwałcą koſcioły Páńſkye/ áby zátráćili pámiątkę imieniá Bożego. LubPs R2v marg; RejPos 198 marg.

»kościoł plebański« (1): Też dzieſieć Koſciołow Plebáńſkich wielkich [...] ſpalili StryjKron 320.

»poświącanie (a. poświęcanie, a. poświęcenie) kościoła; poświęcony (a. poświącany) kośćioł; (po)święcić (a. poświęcać, a. poświącić, a. poświącać) kościoł« = consecratio templi Murm; paganalia Mącz [szyk 40 : 38] (38; 7; 33): PatKaz II 39v; Murm 12; FalZioł IV 52c; SeklKat V2; KromRozm III K7v, K8; KrowObr B3v, 70v, 79v, 100, 100v [2 r.], 101 żp (37); Kościołow y kápłanow áby żadny nie święćił iedno Biſkup. BielKron 158, 153, 158, 230, 362, L111; Paganalia, [...] Poświęcánie kościołá ná wśi álbo kiermáſz/ chłopskie ſwięto. Mącz 272d; WujJud 181, 185; SkarJedn 230; SkarŻyw 412, 422; NiemObr 22; LatHar [++3], ++6 [2 r.], 474; WujNT 271 marg, 349 [2 r.], 424, 508, 885 marg, Vvvvv4v; SkarKaz 452, 452 żp, 453a, 454a [4 r.], 455a [3 r.], Ooood.

»przedniejszy kościoł« = principalis ecclesia JanStat [szyk 2 : 2] (4): NiemObr 22; Oćiec S. náznácżyć racżył cżtery kośćioły przednieyſze w Rzymie/ y opodal od ſiebie odległe/ ś. Piotrá/ ś. Páwłá/ ś. Ianá in Laterano, y Pánny naświętſzey ktory zową ad Niues ReszList 156; WujNT 508; SarnStat 178.

»kościoł reformowany, ktory jest reformowany« = zbór protestancki (1 : 1): w tych [rzeczach] wątpliwość mamy, coście WM napisać raczyli o święceniu kapłanow a o restauracyjej kościołow reformowanych in ritum zasię Romanum. Diar 56, 57.

»kościoł święty« = sancta ecclesia JanStat [szyk 4 : 4] (8): HistRzym 48; LatHar 83, 474; WujNT 103; Zbygniew z ſmiłowánia Bożégo świętégo Rzymſkiégo Kośćiołá/ Tytułu świętéy Pryſzki Kárdynał/ y Biſkup Krákowſki SarnStat 380, 382, 939; SkarKaz 456a.

»kościoł tumski, na tumie« = metropolitana a. cathedralis ecclesia JanStat [szyk 5 : 3] (7 :1): BielKron 345v; ReszList 158; Wiele, y iácy, proſtégo ſtanu ludzie, do kośćiołów Tumſkich máią bydź bráni. SarnStat 179, 179, 181, 196, 199,1251.

bibl. »kościoł ręką (a. rękoma) (u)czyniony (a. urobiony, a. sprawiony, a. (z)budowany)« = manufactum (templum) Vulg (10): Leop Act 17/24; RejAp 90, 126v; RejPos 22v, 198v marg; CzechEp 85; CzechEpPOrz **4v; Bog [...] będąc Pánem niebá y źiemie/ nie mieſzkać w kośćielech ręką vczynionych WujNT Act 17/24, Act 7/48; SkarKaz 454b.

»kościoł widomy« (2): RejAp 185v; Ci ktorzy P. Bogu kośćioły widome buduią/ pierwey kośćioł ſerdeczny w ſobie zbudowáli. SkarKaz 457a.

»kościoł wielki (a. wielgi, a. więtszy)« = katedra biskupia; ecclesia maior JanStat [szyk 14 : 6] (20): ieft thám dziś kośćioł wielki biſkupi [...] z drogiego kámienia zmurowány BielKron 293v; Zá iego cżáſu Nánkierus Biſkup Krákowſki kośćioł wielgi ná zamku z gruntu záłożył BielKron 373, 213v, 316, 356v, 369, 370v (14); RejZwierc 273v; SkarJedn 273, 319; SkarŻyw 538; SarnStat 194, 1124.

»wschodny kościoł« = świątynia obrządku wschodniego (1): Przetoż Apoſtołowie S. záſłony y przegrody v ołtarzá nie mieli/ dopiero Bázyli wielki wſchodnych kośćiołách to zácżął SkarJedn 238.

Szeregi: »kościoł, (albo, i) cerkiew« (3): Aedes Koſćyoł álbo cerkyew. Murm 125; Kościołow Cerkwi Zborow burzęnia wszelakiey religiey czynić niemamy ActReg 43, 16.

»kościoł, (a(l)bo, i, jako) dom (boży)« = ecclesia seu aedes sacra JanStat [szyk 5 : 4] (9): Domus etiam pro templo accipitur, Kośćiół, Boży dóm. Mącz 94b; RejPos 144 marg; gdy przvpádło ziemie trzęśienie w Anthyochiey: obálił ſię dom ich [arian] ábo Kośćioł/ gdzie ſchadzkę mieli SkarŻyw 87; SarnStat 181, 628, 890; PowodPr 52; SkarKaz 453a [2 r.].

»kościoł a (abo) miejsce święte« (2): WujNT 610; Drogi Sionu (ábo kośćiołow á mieyſc świętych) zoſtáły w żáłobie y płácżu/ iż niemáſz ktoby nimi chodźił ná nabożeńſtwo. PowodPr 9.

»kościoł, (i) ołtarz« [szyk 6 : 2] (8): KrowObr 100v, 101 [2 r.]; WujJud 58v; SkarKazSej 680b [2 r.]; KlonFlis A4v; Nietylko ćię Pirámid/ ábo Mánſeołow/ Ale też godną znamy Ołtarzow/ Kośćiołow. SzarzRyt Dv.

»(albo) kościoł i (albo) zbor« [szyk 2 : 1] (3): nie rychło wnieśiono ieſt śpiewánie do zborow y kośćiołow ná zachod ſłońcá. WujJudConf 186; ActReg 16, 43.

W przen (2):
Zwrot: »kościoł przeciw kościołowi budować« = stawać się odszczepieńcem, heretykiem (1): Skoro Luther kośćioł przećiw kośćiołowi/ ołtarz przećiw ołtarzowi budowáć pocżął/ trzáſły świątośći kośćielne ReszPrz 73.
Przen (181):
a) Ciało ludzkie, człowiek lub świat jako mieszkanie Boga; templum Vulg (72): OpecŻyw 73; PatKaz II 39v, 42; MurzHist S; Kryſtus wſzedł do kośćiołá to ieſt w żywot błogosłáwioney dziewice Máryey. HistRzym 87; RejPos 105, 198 marg, 198v; KuczbKat 285; SkarŻyw 341 [2 r.], 393, 498; ReszList 182; ſam ſobie vczyń/ iáko rozumieſz y raczyſz/ duchowny koráb/ y duchowny kośćioł z ſplugáwionego ſercá mego LatHar 216, 41, 570; Rozwalćie ten kośćioł/ á we trzech dniách wyſtáwię gi. WujNT Ioann 2/19, 1.Cor 6/19, s. 178 marg, Yyyyyv; SkarKaz 457a [2 r.], b, 458a.

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym odnoszącym się do Boga lub Chrystusa (9): Proźbá áby racżył vgrunthowáć Pan ſam koſcioł ſwoy w wiernym Ieruzalem ſerc ludzkich LubPs N4 marg, dd2; gdyż on ſtan cżłowieká pocżćiwego zowie wdzięcżnym koſciołem ſwoim RejPos 134, 198, 203, 271v, 355; SkarJedn 13, 457a.

W porównaniu (1): Wtey mierze vważyć ſię ma/ iáko zboiáznią cżćić męże święte mamy/ poniewaſz ſą iáko kośćiołem Bożym. SkarŻyw 498.

Wyrażenia: »kościoł boży, boski« (8 : 1): PatKaz II 39v; KuczbKat 285; RejZwierc 47; gdziekolwiek święta pánienká byłá/ kośćiołem Bożym zoſtáwała SkarŻyw 341, [237], 393 [2 r.]; LatHar 478; SkarKaz 457b.

»kościoł Chrystusowy« (1): Ták idąc z cnoty w cnotę/ ſtał ſię pięknym mieſzkániem y kośćiołem Chryſtuſowym. SkarŻyw 354.

»kościoł ciała [czyjego]« = templum corporis Vulg (4): OpecŻyw 73; O Duchu święty [...] Rácż poświęćić kośćioł ćiáłá náfzego/ á ná mieſzkánie tobie oddáne obroćić. LatHar 31; WujNT Ioann 2/21, s. 307.

»kościoł Ducha Świętego« (7): RejPos 194v; BiałKat 153v; RejPosWstaw [1103]; ReszList 182; LatHar 504; Aza niewiećie iż członki wáſze ſą kośćiołem Duchá świętego WujNT 1.Cor 6/19, k. Yyyyyv.

»kościoł Pański« (2): Proſſα cyoc nablogoſlawnyeyſſa dzyewyce maria koſcyelye pańſky ſwyαtnyco ducha ſwyαtego abi ſyα prziczinyla zamná. BierRaj 17; RejPos 203 marg.

»prawdziwy kościoł« = Chrystus (1): Przyſzedł potym prawdźiwy Koſćioł pan Kryſtus obiecány/ w ktorym boſtwo ieft/ y było. OrzList c2.

»kościoł serca [czyjego], serdeczny« (3 : 3): RejPos 202v, 349v marg; O mądrośći nawyżſza Pánie IEZV Chryſte/ poſadź ſię w kośćiele ſercá mego SkarKaz 45b; Zákłádaymy kośćiołá tego ſerdecznego fundáment/ wiárę w Bogá w Troycy iedynego. SkarKaz 457a, 457a [2 r.].

»kościoł święty« (4): wſzędyć á wſzędy koſcioł iego [Pana] ſwięty nád námi RejPos 202v, [105], 271v, 355.

»kościoł żywy« [szyk 6 : 1] (7): SeklKat V2v; Nie potrzebá nam krześćijánom kośćiołow drewnianych ceglánych/ albo kámiennych poſwięcáć/ áni kaplic/ áni Ołtarzow/ iedno kośćioły żywe/ w ktorych Duch Swięty mięſſka. KrowObr 102v, B3v, 101v [2 r.]; BiałKat 153v; LatHar 478.

Szeregi: »kościoł boży a ciało poświęcone« (1): A s tychby ſie przykłádow krolom ábo kſiążęthom vcżyć/ iáko máią w pocżćiwośći chowáć ty koſcioły Boże á poſwięcone ciáłá ſwoie RejZwierc 47.

»dom a (i) kościoł« [szyk 1 : 1] (2): iákie ieſt ſrożſze rozgniewánie nád tym domem á koſciołem Duchá iego ſwiętego/ nád tym nędznym cżłowiecżeńſtwem náſzym RejPos 194v; SkarKaz 457a.

»kościoł a dusza wiernego« (1): podziſz gołębicżko moiá [...] vżywáć zemną niewymownych roſkoſzy ſwoich: figuruiąc w tym koſcioł ſwoy ſwięty/ á wierną duſzę káżdego wiernego ſwego RejPos 355.

»mieszkanie i kościoł« [szyk 2 : 1] (3): Ták idąc z cnoty w cnotę/ ſtał ſię pięknym mieſzkániem y kośćiołem Chryſtuſowym. SkarŻyw 354, [237], 393.

»kościoł a (abo, i) przybytek« [szyk 10 : 4] (14): RejPos 14, 79v, 134, 180v, 198 (12); Ciáło lepak ktoreby miáło być cżyſtym przybytkiem ábo koſciołem Ducha ſwiętego/ bywa pomázano obżárſtwem y piyańſtwem. RejPosWstaw [1103]; LatHar 504.

»kościoł a serce« (1): Rzućmy ſie do tych koſciołow náſzych/ á do tych záplugáwionych ſerc náſzych/ á wymiecmy z nich ty rozlicżne hándle á márne kupie ſwiátá tego RejPos 198.

»kościoł a zbawiciel nasz« = Chrystus (1): Tenći tho był koſcioł ſwięty á ten zbáwiciel náſz/ s ktorego boku tá ſwięta wodá byłá wypłynęłá RejPos [105].

b) Nabożeństwo w świątyni; ecclesia Modrz, Vulg, PolAnt; templum Modrz (107): MurzNT 28v; Leniſtwo do koſciołá BielKom D2v marg; KrowObr 61v, 196, 239v; RejFig Dd, Ee3; OrzRozm M3v; SZcżepan Papież [...] ten vſtáwił áby iedno w kościele duchowni ſzat kościelnych vżywáli. BielKron 153, 157v, 205v, 207v, 224v; BiałKat 326, 341, 353v; ponieważ to ná Káznodźieię należy/ choćiaby mu też y o gárdło ſzło/ w Kośćiele wołáć/ grzechy ná ocży wyrzucáć y káráć ModrzBaz 29; Láćinſkiego ięzyká Grekowie w kośćiołách ſwoich vżywáli. SkarJedn d7; SkarŻyw 28, 55, 209, 388; CzechEp 147; WerGośc 230; PudłFr 44; KochWr 23; Niewiáſty niech milczą w kośćielech [in ecclesiis] WujNT 1.Cor 14/34, przedm 28, s. 212, 1.Cor 14/19, s. 615 marg, Vvvvv2v; A kiedy więc weſele ábo iáki znácżny ákt/ tám zgołá o kośćiele áni o Bogu nie myślą PowodPr 51, 51 [2 r.]; Wielki znák przyſzłego żywotá w młodych/ iż będą dobremi/ gdy do kośćiołá y nabożeńſtwá y boiáźni Bożey ſkłonnymi ſię pokázuią SkarKaz 42a; Młode znáć po towárzyſtwie j kośćiele. SkarKaz 42b; Byſmy z ſámey duſze byli iáko Anyołowie: kośćiołáby nam nie potrzebá. SkarKaz 453b, 155a, 384b; Onże pochlebcá vcży nośić wino śmiele; Choćia go nie piiano przedtym procż w kośćiele. KlonWor 56, 73.
Fraza: »było w kościele« = odprawiało się nabożeństwo (1): Y gdy było w koſciele/ vcżynił kazánie/ Lámentuiąc ták ná nie/ wielkie nárzekánie RejFig Ee3v.
Zwroty: »w kościele bywać, być« = uczestniczyć w nabożeństwie [szyk 7 : 2] (5 : 4): wdzyen ſzwyenthi gdi Goſzpodarzs zgoſpodinya bill wkoſzczyelye, Mathiſz yey y Gyercze ſkrzynye othworzil LibMal 1546/116v, 1546/114, 117; RejRozpr B2; BielKron 387; GórnDworz Q3v; RejPos 134; SkarŻyw 35; PO co wy Haereticy w kośćiele bywáćie? Kiedy ceremoniie zá śmiéch ſobie maćie. KochFr 103.

»do kościoła cbodzić« [szyk 4 : 1] (5): RejKup i3v; KrowObr 226; BielKron 224v; A zaſz nie dobra rzeoż ieſt w te Swiętá/ iáko y w Niedźielę do Kośćiołá chodźić/ ſłowá Bożego ſłucháć/ Páná Bogá chwálić? WujJud 189; SkarJedn 366.

»i(ś)ć (a. przy(ś)ć) do kościoła, z kościoła« [szyk 13 : 3] (13 : 3): RejKup i5; W niedźielę pan s koſciołá przydzie áż ſpi ſługá RejFig Dd8, Cc5v; Linus [...] Vſtáwił áby káżda płęć żeńſka głowę záwijáłá/ gdy do kościołá idzye. BielKron 145v, 230; HistRzym 8, 50v, 115v, 116; RejPos 225v; RejZwierc 15v; SkarŻyw 28, 312; WerGośc 229, 230; BielSjem 23.

»pilen być kościoła« = być pobożnym (1): Pylenem ia był koſczyola. I to czo kxieza vczyly Czo naten czas przynim byly. RejKup g5.

»schodzić się, schadzać się, schadzka do kościoła« = gromadzić się na nabożeństwo [szyk 5 : 1] (3 : 1 : 2): KrowObr 195v; BibRadz Act 11/26; dla tego Swiętá rozmáite/ ſchadzki ludźi wiernych do Kośćiołá/ śpiewánie Kośćielne/ vbiory Kápłáńſkie/ bezżeńſtwo Kápłanow/ y niektore vſtáwy Zakonnicże ſą poſtánowione WujJudConf 41v; WujNT 1.Cor 11/18, s. 444; SkarKaz 578b.

»w kościele, w kościołach służyć (a. posługować)« = celebrować nabożeństwo [szyk 3 : 1] (3 :1): A ieſliby [ksiądz] żony porzućić niechćiał/ áby w kośćiele niepoſlugował KrowObr 234v, 232, 234; pocżął Láćińſkie kośćioły y klaſztory w Konſtántynopolu y w Grecyey pſowáć/ y do tego niewolić/ áby po Grecku w kośćiołách ſłużyli. SkarJedn 244.

»w kościele, w kościelech śpiewać; być śpiewan, śpiewanie w kościele« [szyk 17 : 6] (15 : 6; 1 : 1): KrowObr 68v, 69v [2 r.], 135v; A tych Pſalmow było wſzytkich ſto y pięćdzyeſiąt/ ktore v nas y dziś w kościelech ſpiewáią BielKron 73v, 149v, 156v, 157v, 159v, 161v (11); SarnUzn D8; ModrzBaz 131; SkarŻyw 507, 510 [3 r.J; rzymiánie to w kośćiołách śpiewáią/ Deum de Deo, lumen de lumine, Bogá z Bogá/ á świátłość z świátłośći wykrzykáiąc. CzechEp 146, 321.

»zejść się do kościoła« (1): Lud ſię wielki zſzedł ná on dźień do kośćiołá. SkarŻyw 511.

α) Służba ołtarza, kapłaństwo (2): áby do kośćiołow nieobieráli y wzywáli/ aſzby ich pierwey pytáli/ ieſli Pánny poymowáli. KrowObr 232v; áby żadny tákowy do kośćiołá niebył puſztzon/ aſzby pierwey żonę porzućił. KrowObr 234v.
c) Miejsce szczególniejszej czci (2):
Wyrażenie: »święty kościoł« [szyk 1 : 1] (2): A o tych záśię co mamy rozumieć/ ktorzi do tego świętego Kośćiołá [in hoc sacrarium] z zákrwáwionemi ſercy przychodzą ModrzBaz 27, 27.
Szereg: »koło radne to jest Rzeczypospolitej kościoł« (1): á ktorzi też nierozważywſzy pirwey v śiebie ſpraw o ktorych rádá ma być/ przychodzą do kołá rádnego/ to ieſt/ do onego świętego Rzecżypoſpolitey Kośćiołá [in templum et sacrarium reipublicae]/ ći niechay wiedzą/ iż od Bogá słuſzne karánie odnioſą/ zá złe przećiw Rzecżypoſpolitey záchowánie. ModrzBaz 27.
a. O cerkwi (32): MiechGlab 5, 6; BielKron 345, 348, 353, 407v, 412, 428, 429, 430, 462; Tám naydzie/ iż wielki kśiądz Moſkiewſki Iwan gdy Kozań wziął/ á kośćiołow tám nábudował/ kazał [...] nakupić kśiąg do onych nowych kośćiołow BudNT przedm c5v; StryjKron 195, 225, 275.

W połączeniu z nazwą miejscową [zawsze: w + L sb] (6): MiechGlab **2 [2 r.], **3v; BielKron 347v; Kośćioł Bohorodzice w Kijowie. StryjKron 165 marg, 210.

W połączeniu z imieniem patrona lub wezwaniem [w tym: G sb (9), u + G sb (1); zawsze: kościoł + określenie] (10): MiechGlab **3v; Mſciſław vmárł/ á w Kijowie pochowan w kośćiele v S. Krzyżá ktory on dał zbudowáć BielKron 359; Kośćioł ná Zamku precżyſtey murowány/ inſze z drzewá/ ná przedmieśćiu Klaſztorow doſyć ſpuſtoſzáłych. BielKron 431v, 347v, 384v; Pogáni Połowcy Kośćioł ſtołeczny ſwiętey Zophiey/ y wſzytkie inſze Cerkwie y Monaſtery ſrogo połupili StryjKron 235, 165 marg, 210 [2 r.], 235.

W charakterystycznych połączeniach: kościoł burzyć, (po)łupić (2), postawić, (s)palić (2), zbudować, znieść; kośćiołow nabudować (budowanie) (2); w kościele pochowan (3), pogrzebion; kościoł kosztowny, murowany (2).

Wyrażenia: »grecki kościoł« (1): Abowiem przedtym bywał chleb kwáſzony/ iako ſą ieſztze tego nijakie znáki z greckich kośćiołow v Ruśi. KrowObr 197v.

»kościoł ruski« [szyk 2 : 1] (3): Przyiechał potym Krol Włádźiſław do Ruśi/ á w ten cżás dał kośćioł Ruſki z zamku Przemyſkiego Swiętego Iwáná s kwádratu ćioſánego ná doł ſnieść/ ktory ieſzcże y dziś ieſt w korze wielkiego kośćiołá v S. Ianá/ z nárzekánim wielkim Ruſkim. BielKron 384v, 374, 437.

Szeregi: »kościoł albo bożnica« (1): było też w Kijowie koſciołow albo bożnicz [ecclesias] koſtownych więczey niż trzy ſta MiechGlab 5.

»cerkiew albo kościoł« (1): Popow tákże Diakonow/ Spiewakow/ Czerncow/ y rozmáitych rzemięſnikow dla budowánia Cerkieẃ álbo Koſciołow/ hoynym Iurgeltem náiętych z Greciey s ſobą do Kijowá przywiodł. StryjKron 140.

2. W Biblii i tekstach nawiązujących do niej: miejsce poświęcone czci Boga Jahwe; templum PolAnt, Vulg (1188): GliczKsiąż C3, F6v; Leop 2.Reg 5/8, Ps 27/2; Byli w Sylo przy kościele dwá ſynowie Heli/ Ophni y Phinees kápłani. BielKron 62; ná Gáryzym był ſtháry kośćioł báłwáńſki Báál Beryt/ ná tym mieyſcu potym zbudowan był kośćioł ná kſztałt kośćiołá Sálomonowego BielKron 266v, 14, 39 [2 r.], 62v, 128, 266v; RejPos 198v; RejZwierc 126; kłániáć ſię będę ku dworu świętemu twemu (marg) Albo ku kośćiołowi świątośći twey. (‒) w ſtráchu twoiem. BudBib Ps 5/8[7]; [Jakub] poſtáwił ołtarz Pánu Bogu/ y wzywał ná nim przemożnego Bogá Izráelowego. Od kośćiołá y chwały Bożey ći święći pocżynáli/ gdziekolwiek ſię choćia námáły cżás ſadzili. SkarŻyw 348; WujNT 233, 424; SkarKaz 420b, 453b.
Wyrażenia: »kościoł boży« (5): BielKron 62v; Iáko ſie to było sſtáło cżáſu onego Heli Biſkupá zakonu ſtárego/ ktory był dopuśćił ſwowoleńſtwá ſynom ſwym przy koſciele Bożym RejPos 198v, 24; RejZwierc 126, 258.

»kościoł garyzymski, heretycki« = świątynia Samarytan (1 : 1): Sámárytanowie bylić odſzczepieńcy od Zydow/ y mieli kośćioł haeretycki ná gorze Gáryzym vmyślnie dla tego/ áby odwabiáli ludzie od kośćiołá Bożego ktory był w Hieruzálem WujNT 233, 318.

»kościoł Pański« (2): Heli Kápłan ſiedźiał ná ſtolicy v podwoiá koſćiołá Páńſkiego [iuxta postem templi Domini]. BibRadz 1.Reg 1/9; RejPos 350v.

Szereg: »(ani) kościoł i (ani, abo) ołtarz« [szyk 2 : 1] (3): Mieyſce ſwięte gdzye ma być. Aby ieden koſcioł y ołtarz był. BielKron 39 marg, 39; SkarŻyw 347.
Przen: Mieszkanie Boga w ogóle; niebo; templum Vulg, PolAnt (139): KromRozm II p4; A kośćiołám w nim [niebieskim Hieruzalem] niewidział Abowiem Pan Bog wſſechmogący ieſth kośćiołem iego/ y Báránek. Leop Apoc 21/22, Ez 43 arg [2 r.], 43/4, 10; BibRadz Apoc 21/22 [2 r.]; A tu iuż ſłyſzyſz [...] iż im [Pan] kazał otworzyć koſcioł ná niebie/ to ieſt/ przybytki rozlicżne wſzytkim weſelem á niewymownemi rádoſciámi nápełnione. RejAp 98, 89v, 90, 98 [4 r.], 125, 126 (38); [Ezechiel] widział wodę przez bok práwy od koſciołá ciekącą/ á ná kogokolwiek wypłynęłá wodá oná/ káżdy był zbáwion/ á dawał chwałę Pánu RejPos [105], 153v; BudNT przedm c2v [2 r.], Apoc 15/6; Kośćiół ćię nie ogárnie/ wſzędy pełno ćiebie/ Y w odchłániach/ y w morzu/ ná źiémi/ ná niebie [cf caelum et caeli caelorum te capere non possunt Vulg 3.Reg 8/27] KochPieś 71; ArtKanc P14; Y wyſzło śiedm ániołow/ máiących śiedm plag/ z kośćiołá (marg) z niebá. G. (‒) WujNT Apoc 15/6, Apoc 11/2, 14/15, 15/8 [2 r.] 16/1, 21/22 [2 r.], s. 862.

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym odnoszącym się do Boga Jahwe (21): WróbŻołt 28/9; Blędne z głuchych láſow Pan záwżdy wywodzi/ Wſſytki on prowádzi do koſcyołá ſwego/ By dawáli chwałę imyenyowi yego. LubPs G4v, E; Leop Ps 17/7, 28/9; BibRadz Ps 17/7; RejAp 69, 70v, 89v, 96, 132; RejPos 134, 134v, 199, 201v; KochPs 70; Ci ſą ktorzy ſzli przez wielkie vćiſki y obmyli ſzáty ſwoie we krwi báránkowey/ przetoſz ſą przed ſtolicą Bożą/ y służą mu wednie y wnocy w kośćiele iego/ á ten co śiedzi ná ſtolicy mieſzkáć w nich będzie. (marg) Apocalip. 13. et 7. (‒). SkarŻyw 22, 4; y okazáłá ſię ſkrzyniá teſtámentu iego (marg) Pánskiego. G. (–) w kośćiele iego WujNT Apoc 11/19, Apoc 7/15, s. 853.

W charakterystycznych połączeniach: do kościoła iść, (do)prowadzić (2), wniść (2); z kościoła pochodzić, wyni(ś)ć (5); kościoł otworzyć (3); w kościoł wstępować; w kościele sta(ną)ć (5), stawić się.

Zwrot: »służyć (Bogu) w kościele« = servire in templo Vulg (4): RejAp 69; SkarŻyw 22; te duſze obleczone w ſzáty białe/ ſą przed ſtolicą Bożą/ y przed oblicznośćią Báránká/ y ſłużą Bogu w kośćiele iego/ to ieſt w niebie/ we dnie y w nocy. WujNT 853, Apoc 7/15.
Wyrażenia: »kościoł boży, Boga (żywego)« = templum Dei (vivi) Vulg, PolAnt (22 : 11): KrowObr 101v; Leop Sap 3/14, Eccli 50/6, 2.Cor 6/16 [2 r.]; BibRadz 1.Cor 3/16, 17 [2 r.]; A wyſzedł głos wielki s koſciołá Bożego y od tronu/ mowiąc: Sſtáło ſie ieſt. RejAp 138, 40v, 41 [3 r.], 41v, 89v, 96; RejPos 153v; BudNT Apoc 3/12; NiemObr 12 [2 r.]; Kto zwyćięży;vczynię go ſłupem w kośćiele Bogá mego WujNT Apoc 3/12, 1.Cor 3/16, 17 [2 r.], 2.Cor 6/16 [2 r.], 1.Tim 3/15, 2.Thess 2/4, Apoc 11/1, 19, s. 634, 845; SkarKaz 457a.

»kościoł krolestwa niebieskiego (a. świętego)« (2): A naidzieſz go pewnie w onym ſwiętym koſciele kroleſtwá iego niebieſkiego/ ná práwicy Bogá Oycá ſwego RejPos 40, 40v.

»kościoł niebieski, ktory jest na niebie (a. w niebie)« = templum (caeli, quod est in caelo) Vulg (3 : 2): BibRadz Apoc 16/17; A drugi potym Anyoł wyſzedł s koſciołá ktory ieſt ná niebie theż máiąc śirp oſtry RejAp 125, CC4v; WujNT Apoc 14/17, 16/17.

»kościoł Pański« (4): żaden niewierny nie mógł wnidź do koſciołá Páńſkiego/ áż ſie ſkońcżyły plagi gniewu iego RejAp 132, 89v, 131, Ee4v.

»kościoł przybytku (a. namiotn) świadectwa (bożego)« = templum tabernaculi testimonii Vulg, PolAnt (4): RejAp 130, 131; A potym widziałem/ áno otworzył ſię kośćioł namiotu świádectwá wniebie. BudNT Apoc 15/5; WujNT Apoc 15/5.

»święte miejsce kościoła« = sanctuarium templi Vulg; sanctuarium Cn (1): A będą pierworodztwá Swiątnice/ y ſwięte mieyſce Kośćiołá w pośrzodku niego. Leop Ez 48/21.

»kościoł (jest) święty« = templum sanctum Vulg, PolAnt [szyk 7 : 3] (10): LubPs E; Leop Ps 17/7; A ieſli kto gwałći Kośćioł Boży/ tego ſtráći Bog/ ábowiem kośćioł Boży święty ieſt ktorym ieſteſćie wy. BibRadz 1.Cor 3/17; RejAp 89v, 132; RejPos 40 [2 r.], 201v; Pan wkościele świętym/ ſtolicą ma niebá GrabowSet G2v; WujNT 1.Cor 3/17.

»wdzięczny kościoł« (3): A tu iuż vſtáwicżnie będzieſz ſtał przed Máyeſtatem ſwiętym iego/ á w wdzięcżnym koſciele iego RejPos 134, 134v, 199.

»wiecżny kościoł« (3): ábychmy cie náleźli w onym wiecżnym koſciele twoim kroleſtwá twego ſwiętego RejPos 41, 137v, 263.

Szeregi: »kościoł a krolestwo« (2): Ták iżbyś nas potym doprowádzić racżył do onego wdzyęcżnego koſciołá ſwego/ á do onego wiecżnego kroleſtwá ſwego RejPos 199, 263.

»kościoł a miejsce świętych tajemnic a spraw Pańskich« (1): A s tegoć to koſciołá/ á s tegoć to mieyſcá ſwiętych táiemnic á thych ſpraw Páńſkich wyſtąpiłi [!] Anyeli RejAp 131.

»kościoł i niebieskie Jeruzalem« (1): Argumentum ná Kxięgi Iozue. lEſus ſyn Nawe [...] gránice/ Kośćiołá y niebieſkiego Ieruzálem Duchowne kroleſtwá opoſuie [!]. Leop P4.

»kościoł i przybytek [Pański]« (1): ſpráwiedliwe ſądy Páńſkie [...] pochodzą [...] z wiernego koſciołá Páńſkiego y ſwiętego przybytku iego/ tho ieſt s táiemnic iego. RejAp 131.

a. O świątyni jerozolimskiej; templum Vulg, PolAnt, Cn; domus Vulg, PolAnt; aedes, habitaculum, templum aedis Vulg; palatium, sacrum, sanctuarium PolAnt; oraculum, sanctuarium, sanctum Cn (992): ieſſcżem będątz dziewecżką we trzech lech/ wſtąpilam do koſciola/ opuſciwſſy dom rodzy moié OpecŻyw 147v, 1v [2 r.], 4 [2 r.], 4v [2 r.], 5 [3 r.], 25v [2 r.] (48); OpecŻywSandR nlb 3; PatKaz II 62v [2 r.], 63; PatKaz III 112, 122v, 152; TarDuch B, Bv, B7; BielŻyw 156; dałes skazić y zwalcżyć uá [!] ziemi koſcioł iego. (koment) Czuſz krola Salamonow w Ieruſalem bo gi kaldei ſpalili. (‒) WróbŻołt 88/40, 10/5, D6, Z4v, ee5v; RejPs 173; LibMal 1554/190v; HistAl C2; KromRozm I N4v; MurzNT k. 21, Matth 12/5, 6, 23/16, 17, 20 (12); KromRozm II d3v [2 r.], v2, xv; DiarDop 103; pan Kriſtus racżył názwáć koſcyoł domem modlitwy GliczKsiąż K8v; LubPs L4v; KrowObr B2v, 11, 74v, 102v, 194, 215v; RejWiz 184; Leop *B4v, 3.Reg 9/25, 4.Reg 11/11, 15, 16/18 (42); RejZwierz 14v, 105 [2 r.], aa4; A gdy ty ſłowá vſłyſzeli y nawyżſzy Kápłan/ y przełożony Kośćioła/ tákże y Kſiążętá kapłáńſkie/ wątpili o nich coby to było. BibRadz Act 5/24, I 3c marg, 12a marg, 188d marg, 3.Reg 6/17, 4.Reg 22 arg (68); przywiodę ſługę mego krolá Bábilońſkiego/ v ktorego krolowie Iudá będą w niewoli/ á dom ten (to ieſt kościoł) y miáſto ná przeklęctwo będzye. BielKron 94v, 39, 41, 63 [2 r.], 70v, 74 (107); OrzQuin Aa3v [2 r.]; RejAp 19v, 77v [2 r.], 90, 132 [2 r.], Ee4; RejPos 28v [2 r.], 35v, 38, 38v [2 r.], 55 [2 r.] (45); BiałKat 138v [2 r.]; KuczbKat 360; RejZwierc 42v [2 r.], 258 [3 r.]; WujJud B2v, 47 [2 r.]; RejPosRozpr c; A (ták) záłożyli budownicy dwor Iehowy (marg) álbo kośćioł/ ále właſniey dwor. (‒) BudBib 1.Esdr 3/10; Roſkazałeś mi budowáć kośćioł ná świętey gorze twoiey BudBib Sap 9/8, I 187b marg, 3.Reg 6/5, 2.Par 29/16, 2.Esdr 2/8, 6/10 (26); BudNT E6v marg, Matth 23/35, 26/55, 27/40, Apoc 11/2; [Prorok Ezechiel mówi] o zgromádzeniu do źiemie ich/ do miáſtá/ kośćiołá y gory Syońſkiey. CzechRozm 118v; To ty nie o tym ćieleſnym zgromádzeniu wſzyſtkich Zydow do źiemie ich nie trzymaſz/ áni o napráwie Ieruzalem y Kośćiołá? CzechRozm 120v, 72, 80v [2 r.], 85, 97v [3 r.], 101v, 114 (31); SkarJedn 318 [2 r.]; KochPs 98, 118, 149; SkarŻyw 111, 112, 113 [2 r.], 114, 115 [2 r.] (13); CzechEp 18, 49 [2 r.], 170; NiemObr 179; ArtKanc C16v; LatHar 246, 273, 302, 336, 337 (28); iamći záwſze vczył w bożnicy/ y w kośćiele [in synagoga et in templo] gdźie ſię wſzyścy (marg) zewſząd. G. (‒) Zydowie ſchadzáią WujNT Ioann 18/20, przedm 33 [2 r.], 34, 37 [2 r.], 38 [2 r.], 39 (106); SiebRozmyśl G, Gv, G2, G4v, Hv, H3; iednegoż kośćiołá kápłani/ po wſzyſtkiey źiemi żydowſkiey/ przednią y wielką cżęść wſzelákich dochodow bráli. PowodPr 21; [Syn boży] ſtrzegł ſam/ niedopuſzcżáć y ſtátku ábo nácżynia przenośić przez on kośćioł/ iáko dom Boży do modlitwy ſpráwiony PowodPr 53, 3, 52; Wſzędźie ſię/ y krom kośćiołá/ lud on ſtáry modlić mógł/ w káżdym miáſteczku bożnice miał do náuki: ále nie wſzędźie/ tylo w kośćiele gdźie był ołtarz/ ofiárowáć mógł. SkarKaz 455b, 5a, 39a, b, 40a, b [2 r.], 41a (31); SkarKazSej 668a, b, 679a, 684b; KlonWor 31, 82.

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym odnoszącym się do Boga Jahwe (47): WróbŻołt 67/30, 73/7; RejPs 133; Bo ták na wſſem Koſcyoł twoy Pánye ſplugáwili/ Známyoná báłwánow ſwych yuż w nim poſtáwili LubPs R2v, N, P5v, R2v, S2, S2v, hh5; Leop 2.Par 36/15, Ier 50/28; BibRadz Ps 67/30, Ion 2/6, 8, I 386a marg; BielKron 77v; RejAp 131; RejPos 56, 119v, 195v, 260, 260v, 293v, 301, 350v; RejZwierc 257v; BudBib Esth 14/8; CzechRozm 57, 57v, 58; Szczęśliwi/ którzy w twoim kośćiele mieſzkáią/ Y tobie chwałę winną oddáią KochPs 126, 92, 99, 109, 119, 179, 195; SkarŻyw 111, 115; ZawJeft 28; LatHar 368, 534; PowodPr 14, 43; SkarKaz 42a, 518b.

W porównaniu (1): Bog w człowieku Ieſuśie/ iáko w kośćiele mięſzkał. WujNT 825.

W charakterystycznych połączeniach: kościoła bronić, dobudować, dobywać, dokonać (dokończyć) (4), doprawić (3), poprawować (2); dla kościoła oddawać [co], zginąć; do kościoła biec ((przy)bieżeć) (3), chodzić (schadzać się, schodzić się, chodzenie) (9), da(wa)ć (2), należeć, obrocić, ofiarować (ofiarowanie) (8), pojść, przyjechać (przyjachać) (2), przypuszczać, przywieść (2), przywrocić (przywrocenie) (2), puścić, słać, wchodzić (wchadzać) (4), (w)wieść (3), wodzić, wprowadzić, wrzucić (2), (w-, z)siąpić (wstępować) (7), zebrać się; od kościoła począć się, odwabiać, wywieść; u kościoła przybić; w pośrzod(ku) kościoła poklęknąć, zejść się, zebrać się; z kościoła pojść, uciec, ustąpić, wychodzić (odchadzać) (5), wygani(a)ć (wygnać) (15), wyłupić, wyni(ś)ć (17), wymiotać (wymietować) (3), wypędzać (wypędzić) (4), wyrzucać (wyrzucić) (8), wystąpić (występować) (2), wywieść, wywlec; kościołowi się dziwować, grozić, gwałt wyrządzić, (prze-, od)puścić (3); ku kościołowi należeć; przeciw kościołowi wystąpić; kościoł (po-, z)budować (budujący) (63), działać, (z)gwałcić (5), (s-, po)kazić (9), (po-, wy-, z)łupić (11), mieć we ćci, murować, napełnić (3), naprawi(a)ć (naprawować) (7), obalić, obronić, odrzucić (porzucić) (2), odzierać, oprawić (2), (za-, s)palić (5), podrzeć, pomazać, powyższyć, prześladować, rozwalić (rozwalać) (8), splugawić, sprawić (naprawić, poprawić) (3), spustoszyć (2), (ze)sromocić (2), (po-, wy)stawić (7), ućcić, wybrać, wychędożyć (przyochędażać) (3), wywodzić, wywrocić, wziąć, założyć (3), zburzyć (zborzyć, poborzyć) (9), (o)zdobić (3), zepsować (zepsuć) (3), zmazać, zniszczyć, zwalczyć; na kościoł da(wa)ć (2), pamiętać, poświęcić, przysięgać (przysiąc) (4), wchadzać; o kościoł walczyć; w kościoł wstąpić; kościołem słynąć, szczycić się; przed kościołem prosić; po kościele przechadzać się; przy kościele krzewić się, zostawić; w kościele chodzić, (2), czytać, gadać (się) (3), gorzeć, kadzić (4), kłaść ofiary, mieszkać (3), (z)naleźć (nalezion(y), nalezienie) (20), ofiarować (ofiarowan(y), ofiarowanie) (17), ofiarę (u)czynić (2), ofiarę sprawować, omieszkawać, pobrać, poklęknąć, położyć (4), posta(no)wić (3), pozostać (pozostawanie) (2), prosić, siedzieć (siedzący) (5), słuchać, sprawować, sta(ną)ć (8), szukać, śpiewać (śpiewanie) (2), trwać (3), uczyć (nauczać) (23), usługować, widzieć (widzenie mieć) (3), zostać (3); kościoła bogactwa, chwała, dochody, fundament(y) (3), grunty (2), kamienie, kapłan (2), koszt, księża, mury, naprawa (4), nieprzyjaciel, obelżenie, obyczaj, oczyścienie, opisanie, oprawa (5), pamięć, piękność, pisarz, plac, podobieństwo, pomsta, posługa, poszkaradzenie, przybytek, przywileje, rozruszyciel, skaziciel, skażenie (3), sława, sprawa, sprawca (2), spustoszenie (3), starszy (2), upadek, wspaniałość, wybawienie, wyłupienie, zapalenie, zborzenie (zburzenie) (4), (z)budowanie (22), złupienie (3), zmurowanie, znieważyciel; do kościoła droga (3), uczęścianie, zjazd; do kościoła wrocon (2); na kościoł koszt, materyja, nakłady, przysięga; przez kościoł figurowany; w kościele kadzidło, przebywanie, święto; w kościele oczyściony, ogarnion, stawian, zamknion; kościoła, z kościoła naczynie (3 : 2); krom kościoła, w kościele modlić się (1 : 7); do kościoła, w kościoł iść (9 : 1), przyść (20 : 1), wni(ś)ć (34 : 4).

Zwrot: »siedzieć, usieść w kościele« = zajmować miejsce Boga [na znak czci kapłani sprawowali służbę bożą stojąc]; in templo Dei sedere Vulg [szyk 8 : 1] (6 : 3): KrowObr 34v; RejPos 261v; A piſmo święte ták znácżnie powieda/ iż Antychriſt miał vśieść w kośćiele Bożym/ iáko Bog/ wynoſząc ſię nád wſzytko co Bogiem zową/ y co chwalą/ vkázuiąc ſámego śiebie iż ieſt Bogiem CzechEp 409, 374; Ktory [człowiek grzechu, syn zatracenia] ſię ſprzećiwiá y wynośi ſię nád to wſzytko co zowią Bogiem/ ábo co zá Bogá chwalą: ták iżeby vśiadł w kośćiele Bożym (marg) iáko Bog. G. (–) okázuiąc ſię iákoby był (marg) iż ieſt. 1 L. G. (‒) Bogiem. WujNT 2.Thess 2/4, s. 716 [3 r.], Xxxxxv.
Wyrażenia: »kościoł boży, (żywego a. Pana) Boga« = templum (Domini) Dei a. Domini Vulg, PolAnt; domus Dei Vulg; sanctuarium PolAnt (63 : 4): OpecŻyw 143; PatKaz II 63, 64v; [Demetryjus] Do koſcioła lepak żywego boga [...] ſtoł złoty kamienim drogim oprawiony poſłał. BielŻyw 114; WróbŻołt ee6 [2 r.]; HistAl C2v; MurzNT 116; KrowObr 34v; A ták bárzo prętko nieſpráwiedliwe karánie podięli/ ktorzy o miáſto/ o lud/ y o nacżynie kośćiołá bożego [pro ... sacris vasis]/ rzecż ſpráwę prowádzili. Leop 2.Mach 4/48, *A3v, 3.Reg 14 arg, 1.Esdr 5/14, 16, 17 (12); BibRadz 1.Esdr 3/6, Ps 42 arg, 69 Arg, I 311b marg, 313c marg (11); BielKron 77, 86v, 87v, 88, 88v [3 r.] (17); RejPos 295; WujJud 181v; Y przyochędażaią kośćioł Páná Bogá náſzego BudBib 3.Esdr 8/79, 3.Esdr 6/19, 8/67, Iudith 5/16, 1.Mach 1/47; BudNT Apoc 11/1; CzechRozm 165; SkarJedn 165; ArtKanc C9v; LatHar 695, 700; WujNT Matth 21/12, 26/61, 27/10, s. 233, 716.

»kościoł Jehowy, Jehowin« = templum a. domus Domini PolAnt (2 : 1): roſkazał krol [...] odzwiernym wynieść zkośćiołá Iehowinego wſzytkie nacżynia pocżynione Báhálowi BudBib 4.Reg 23/4, 2.Par 36/14, 1.Esdr 3/6.

»kościoł jerozolimski (a. hierozolimski, a. jeruszalimski), w Jeruzalem, ktory jest (a. był, a. miał być) w Jeruzalem« = templum (quod wst a. erat) (in) Ierusalem Vulg; domus (Domini) a. templum (quae (a. quod) est (a. erat)in Ierusalem PolAnt [szyk 38 : 1] (28 : 8 : 3): OpecŻyw 65; WróbŻołt ſſ [2 r.]; Leop 1.Esdr 5/14, 15, 6/5 [2 r.], 3.Esdr 2/31, 6/19; Aby też nacżynia święte [...] ktore był zábrał Nábuchodonozor z kośćiołá Ierozolimſkiego/ á zánioſł do Bábilonu/ áby zaś były wrocone do tegoż kośćioła Ierozolimſkiego BibRadz 3.Esdr 6/26, 3.Esdr 6/18, 19; BielKron 96v, 115v [2 r.], 116 [2 r.], 265v, 266; BudBib I 336c marg, 3.Esdr 6/18, 19, 28 [2 r.]; LatHar 250; WujNT 102 marg, 103, 318, 358, 430 (2); PowodPr 50, 75; SkarKaz 39b, 518b.

»kościoł na gorze Syjon« (1): ſpiewayćie nam pieſni/ z pioſnek gory Syon. [...] (koment) Pioſnek gory Syon [Ps 136/3], to ieſt ktoreſcie ſpiewali w koſciele na gorze Syon. WróbŻołt ſſv.

»kościoł Nawyższego« = templum Altissimi PolAnt (1): [Szymon syn Onijasza] wychodząc z domu miał nád ſobą zasłonę. [...] Iáko słońce oświecáiąc kośćioł nawyſzſſego BudBib Eccli 50/7.

»oczyścienie kościoła; oczyściać kościoł« = purificatio templi Vulg, PolAnt [szyk 2 : 1] (1 : 2): A tak żeſmy mieli vcżynić w piąty y dwudzieſty dzień mieſiącá Kaſleu/ ocżyśćienie kośćiołá/ zdałá ſie nam rzecż być potrzebna/ ábyſmy wam to oznáymili ábyśćie y wy też obchodzili dzień poświęcenia kośćiołá Leop 2.Mach 1/18; BibRadz 2.Par 29 arg, 2.Mach 1/18.

»kościoł Pański« = templum a. aedes Domini, templum aedis Domini Vulg; domus Domini a. Dei; templum Domini PolAnt (58): RejPs 174; Leop 4.Reg 11/4, 13, 15, 12 arg, 16/14 (20); Nie vfayćie ſłowom kłamiiwym mowiąc/ Tu ieſt koſćioł Páńſki/ koſćioł Pańſki/ koſćioł Páńſki. BibRadz Ier 7/4, 4.Reg 18/15, 16, 22/3, 4, 5 [2 r.] (27); TEdy Iudyth [...] zwlokłá wor ſwoj tey godziny gdy pod wiecżor w Ieruzálem w Kośćiele Páńſkim kádzono/ mowiłá wielkim głoſem tymi ſłowy. BudBib Iudith 9/1, 3.Esdr 6/20, 21, 23, 28; SkarŻyw 502; NiemObr 179 [2 r.]; LatHar 686; WujNT Luc 1/9.

»poświącanie (a. poświęcanie, a. poświęcenie) kościoła; kościoł poświęcić (a. poświęcać)« = święto lub rocznica poświęcenia świątyni Salomonowej; scenopegia, encaenia Vulg [szyk 18 : 5] (20; 3): OpecŻyw 65; PatKaz II 63; KłosAlg D2; A ták teraz obchodźićie dni poſwięcánia kośćiołá mieſiącá Kaſleu. Leop 2.Mach 1/9, 2.Par 7 arg, 2.Mach 1 arg, 1/18, *A3v, ZZ3v, AAA2; BibRadz II 57b marg; BielKron 77 [3 r.]; RejPos 75v, 349; LatHar 215; To święto kośćiołá poświącánia/ vſtáwione było od Iudáſá Máchábeuſzá: ktore oto Pan Chriſtus racżył vczćić y záchowáć. WujNT 349, przedm 37, Ioann 10/22, Bbbbbb2; Y Sálomon kroleſtwo wſzytko ná to święto zezwał/ y z rádośćią y pompą wielką kośćioł poświęćił/ y P. Bogu oddawał. SkarKaz 454a, 454a.

»kościoł ręką uczyniony, ktory jest rękami zbudowany« = templum manufactum Vulg, PolAnt, (3 : 1): OpecŻyw 113v; BibRadz Mar 14/58; LatHar 709; Ia rozwálę kośćioł ten ręką vczyniony/ á zá trzy dni inny nie ręką vczyniony zbuduię. WujNT Mar 14/58 [zawsze przekład tego samego tekstu].

»kościoł Salomonow (a. Salamonow)« = templum Salomonis Modrz [szyk 72 : 13] (85): WróbŻołt L6; RejPs 99; KrowObr 77, 87v, 90v, 91v [2 r.], 102v [2 r.], 213v, Ssv; OrzList c2; BibRadzBaz ktv; Gorá Moria/ ná ktorey był kośćioł Sálámonow y páłace krolewſkie/ wyſzſza byłá niżli miáſto BielKron 265, A6 [2 r.], A6v, 39, 77 marg, 83 marg (30); LeovPrzep [K2] [2 r.]; Przybythek był poſrzod koſciołá w Sálámonowym koſciele/ w ktorym ſtawáli kápłani ſpráwuiąc tám ony ofiáry/ y ſpráwy ine ſwoie. RejAp 90, 90v, 131, 175; RejPos 10v, 35v, 38v, 40, 43v (15); RejZwierc 42v; WujJud B2v; CzechRozm 170v; ModrzBaz 128v; SkarŻyw 277; NiemObr 179; WerGośc 259; LatHar 215, 368, 477, 502, 515; WujNT 420, 425; PowodPr 81; SkarKaz 39b, 40b [2 r.], 455a, b; KlonWor 11.

»kościoł święty« = templum sanctum Vulg, PolAnt (14): LubPs S2v, dd2v marg; onego ktory był drzwi v kośćiołá ſwiętego [sacras ianuas] podpalił/ to ieſt Káliſteneſsá [...] zdomem ſpalili Leop 2.Mach 8/33, Eccli 49/14; BibRadz Ion 2/6, 8, 1.Mach 6/51; BielKron 118, 128v, 146, 147v; BudBib 2.Mach 9/16; KochPs 99; LatHar 425.

»kościoł żydowski« (4): do koſcyołá żydowſkyego [apostołowie] z żydy weſpołek ná modlitwę chodźili KromRozm II v v; KromRozm III H5v; WujJudConf 206; WujNT 102.

Szeregi: »dom (boży wielki) to jest (a) kościoł« = domus Dei magna et templum Vulg; domus ipsa est templum PolAnt (2): Leop 3.Esdr 6/9; zbudował to (ſtegoż) domu pobocżnicą/ áby (byłá) naświętſzą komorą. A (oſtátek to ieſt) cżterdzieśći łokiet było domem/ to ieſt kośćiołem przed (oną komorą). BudBib 3.Reg 6/17.

»kościoł i ołtarz« = templum a. domus et altare Vulg, PolAnt (4): Leop 2.Mach 1/18; mieyſceć święte/ kośćioł y ołtarz ná nas ſtoi BibRadz Iudith 8/14[18], 2.Mach 1/18; SkarKaz 40a.

»kościoł a przybytek boży« (1): W Syonie kościoł ſwięthy á wdzięcżny przybytek Boży. LubPs dd2v marg.

b. O namiocie z Arką Przymierza; domus Vulg, PolAnt; templum Vulg (24): rzekł Moiżeſz: Idźcie á pobierzcie brácią ſwoię s Kościołá/ á wynieſcie przed namioty. BielKron 38, 38v, 41v, 47, 74; SkarŻyw 481; SkarKaz 453a; A gdy Moyzeſz one 70. mężow ná vrzędy ſtánowił/ pierwey im do kośćiołá kazał/ gdźie duchá mądrośći bráli SkarKazSej 678b.

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym odnoszącym się do Boga Jahwe (10): LubPs B4, G2v, G3v, Pv; Leop Ps 27/2, 64/5; ábych ſię nápátrzył roſkoſzy Iehowy/ y náwiedzał bych dwor iego (marg) álbo kośćioł iego. (‒). BudBib Ps 26/4; Przedśię/ iákobych był w kośćiele twoim/ Ták twoy przybytek widzę okiem ſwoim. KochPs 89, 40, 201.

W charakterystycznych połączeniach: kościoła dokonać; do kościoła oddać, wniść (3), wnosić; z kościoła wyniść; kościoł budować, nawiedzać (2), postawić; w kościele być, kłaniać się; kościoła budowanie; w kościele modlitwa.

Wyrażenia: »kościoł Pana Boga« (1): Náymu nierządney niewiáſty/ áni kupná pśiego nie wnoś do koſćiołá Páná Bogá twego [in domum Domini Dei tui] zá iákimkolwiek ſlubem BibRadz Deut 23/19[18].

»kościoł z namiotow« (1): Moyzeſz gdy dokonał onego kośćiołá z namiotow/ P. Bogu go poświącał SkarKaz 454a.

»kościoł nositelny« (1): Beſeelowi y Ooliábowi/ y innym rzemięśnikom ná budowánie namiotu Bożego ná puſzczy/ y kośćiołá onego nośitelnego [...] Duchá Bożego było potrzebá SkarKazSej 660b.

»kościoł Pański« (1): Pan Bog wſzechmogący [...] Aaronowi/ y wſzytkim Kápłanom [...] ſłuſznie był roſkazał/ áby nie pili winá [...] kiedy mieli wniść do Kośćiołá Páńſkiego WerGośc 258.

»święty kościoł« = templum sanctum Vulg [szyk 3 : 2] (5): LubPs B4, G2v, Pv; Leop Ps 64/5; Iego ze wſzech naświętſzé imię wyznáwayćie/ Iemu w kośćiele świętym iego ſye kłániayćie. KochPs 40.

Szeregi: »kościoł albo dom boży« (1): Ten też co Kozłá wodził ſpierze ſzáty ſwoie/ y vmyie ſie pirwey niż wnidzye do kościołá álbo domu Bożego BielKron 38v.

»namiot (boży) abo (i) kościoł« (2): záwżdy ſię z Bogiem [Mojżesz] ſwym ſercem y myślą iednocżąc/ ná modlitwie w namiećie ábo kośćiele przebył SkarŻyw 482; SkarKaz 660b.

»kościoł albo stanek [= namiot] boży« (1): A gdy iuż ocżyśći dom Boży/ potym wyſzedſzy s kościołá álbo s ſtanku Bożego/ przywiedzye Kozłá żywego [Postquam emundaverit sanctuarium et tabernaculum et altare, tunc offerat hircum viventem Vulg Lev 16/20] BielKron 38v.

3. Świątynia mahometańska; meczet (35): KrowObr 72 [2 r.]; Po śmierći Máchumetowey [...] záwieśili [!] go do tego kościołá ktory był zbudował potomkom Abrámowym w Arábiey w mieſcie Mechá. BielKron 165v; Gdy máią wnidź Turcy do kośćiołá ná dźień ſwięthy/ vmyie ſie przed tym w łáźni [...] á ktoby inácżey vcżynił ſpalą go/ przetho Gaurow nie dopnſzcżąią [!] do kośćiołá. BielKron 261; A gdyſmy chćieli wnidź do Kośćiołá (Meſchitám oni zową) gdźie Máchometh leży/ mnſieliſmy mieć wodzá ſnich co nas do kośćiołá (marg) Meſchitá. (‒) w wodźił zá ręce iąwſzy. BielKron 456v, 259v [3 r.], 260 [3 r.], 261 [3 r.], 263v, 264 [2 r.] (29); OrzJan 19.

W połączeniu z nazwą miasta [zawsze: w + L sb] (2): [Turcy] ſie ſchodzą niektorey nocy ráz w rok do kośćiołá w Meſse/ kthorey nocy mnimáią dáć kſięgi od Bogá Alkoran Sárácenom. BielKron 260, 457.

W charakterystycznych połączeniach: do kościoła chodzić (2), iść (2), powieść, schodzić się, wnić (2), wwodzić, zejść się; u kościoła kłaść; z kościoła wychodzić, wyniść; kościoł pokazić; w kościele mieszkać (2), modlić się; kościoł znamienity.

Wyrażenia: »kościoł saraceński« (1): Potym Háolon s Krolem Ormiáńſkim pokáźili Kośćioły Sáráceńſkie/ dobywſzy miáſtá Alápy Dámáſzku BielKron 439.
4. Świątynia pogańska; delubrum Mącz, Calep, PolAnt, Cn; aedes, oraculum, templum Mącz, Cn; tectum Mącz; templum idolorum Vulg, PolAnt; idolium Vulg; domus PolAnt; aedes sacra, fanum, penetralia, sessimonium deorum Cn (323): BierEz E4v, G3 [2 r.], H2; BielŻyw 16, 32, 55; [Aleksander Macedoński do boga Tintisusa] proſzę cie miły pánie ieſli mi dopuſćiſz do Máćedoniey przyiecháć zbuduię koſcioł ná chwałę imieniu twemu HistAl Mv, D2v, D4v, I8v, Lv, Mv, N2, N4; GliczKsiąż C7v, P8v; KrowObr 72, 102; Leop 2.Par 36/7, 3.Esdr 6/18 [2 r.], Dan 14/13 [2 r.], 14/18, 2.Mach 1/15, 16; POtym mu powiedziano/ iż w drugim koſciele/ Tám v Merkuriuſzá/ złotá ſrebrá wiele RejZwierz 36; (nagł) Phocion Atheniyſki. (–) TEn gdy z bitwy przyiechał/ wyſzli kſięża iego/ Aby dał do koſciołow co s ſkárbu ſwoiego. RejZwierz 36v, 7v, 36; BibRadz 3.Esdr 6/18, Iudith 4/1; OrzRozm Ov; Ná tymże mieyſcu potym iey [Circe] ku chwale kościoł zbudowano/ y zwano tę gorę Circeus mons BielKron 25v; [Salomon] zbudował ná gorze trzy kościoły báłwánom pogáńſkim/ ieden Aſtáre álbo Iunonie bogini Sydońſkiey/ drugi Chomos báłwánu Moábſkiemu/ trzeći Molochowi Amonitſkiemu/ ná gorze oliwney BielKron 78v; [Romulus] zbudował kościoł poſpolity w ciemnym mieyſcu/ á práwá vſtáwił/ iż ktory złocżyńcá álbo nieprzyiaciel do niego vciecże á ofiárę vcżyni/ będzye wolen. BielKron 99v, 8v, 9, 23, 24v [4 r.], 25 [2 r.] (71); Bidental/ Kościoł/ álbo mieyſce ná którym ofiárowano owce/ gdy gróm ná dóm vderzał. Mącz 24d; Oraculum aliquando pro templo accipitur, in quo responsa dantur, Miáſto kośćiołá w których ſie pogáńſtwo ſwych bogów rádziło. Mącz [267]c, 69b, 81a, 168a, 192a, 267d, 331b, 431b; GórnDworz Ii3v; HistRzym [2], [2]v [3 r.]; vczćiwa Niewiáſtá nie będźie tego mówiłá przy Biéśiedźie/ co óni [pogani] cżynili w Kośćieléch Bogóm ſwoim. BiałKat 13v; RejZwierc 49v, 168v [2 r.] 169 [2 r.], 202, 202v [3 r.]; BielSpr 44v; BudBib 3.Esdr 6/18, 1.Mach 5/43, 2.Mach 10/2, 14/33; HistHel Bv; SkarŻyw 20, 21, 274 [2 r.], 487; StryjKron 145 [2 r.]; KochWz 139 [2 r.]; wſzák też Turcy y Pogáni cżynią/ w ſwoich kośćiołách wſzyſtko z poſłnſzeńſtwá/ y ſtátecżnie świątośći ſwoie ſpráwuią. ReszPrz 46; GórnTroas 53; WujNT 479; y owſzem przyſtoyniey ták/ niżli ſproſne Bogi Egiptſkie/ woły/ pſy/ kotki/ węże zámykáć w złotym y mármurowym kośćiele. KlonWor ded **2v, 10, 11, 18; SzarzRyt D2v.

W połączeniu z imieniem bożka lub z przymiotnikiem od tego imienia [w tym: ai (45), G sb (43), indecl sb (10), u + G sb (1); kościoł + określenie (92), określenie + kościoł (7)] (99): BierEz G4, H; HistAl B6 [2 r.], Dv, D2v [2 r.], D4v [2 r.], Kv, N4; GliczKsiąż B6, C7v; A wziąwſſy (záś) Filiſtinowie Archę Bożą/ wnieſli ią do kośćiołá Bálwaná Dagon Leop 1.Reg 5/2, 1.Reg 31 arg, 4.Reg 11 arg, 11/18, Dan 14/9, 1.Mach 10/84, 11/4, 2.Mach 1/13; BibRadz 1.Reg 31/10, 4.Reg 10/21, Act 19/27, II 77a marg; BielKron 23v, 24, 24v [2 r.], 25 [4 r.], 50v (50); Mącz 106c, 141d, 189d, 208d, 291a, 309c, 370c, 471a; GórnDworz Y6; BudBib 1.Reg 31/10, 1.Mach 10/84, 11/4; BudNT Act 19/27; SkarŻyw 20, 21 [2 r.], 397 [2 r.], 552; Był ten kośćioł Dyány w Ephezie z śiedmi dziwow świátá WujNT 479, Act 19/27, s. 479 [2 r.]; KlonWor 10.

W połączeniu z nazwą miasta lub przymiotnikiem od tej nazwy [w tym: w + L sb (11), ai (6), u + G sb (2), G sb (1); kościoł + określenie (19), określenie + kościoł (1)] (20): Potim iechał [Likurgus] do koſcioła delphow BielŻyw 27, 123; nacżynie [...] kthore był Nábuchodonozor zábrał z kośćiołá thego w Ieruzálem [...] wydał Cyrus Krol Perſki z kośćiołá Bábilońſkiego Leop 1.Esdr 5/14, 1.Esdr 5/14; BibRadz I 136a marg, 3.Esdr 6/18; O Kośćiele Apolinowym v Delfu. BielKron 274, 133, 269v, 273; Mącz 37d, 163c, 276a; GórnDworz Z3v; BudBib 2.Par 36/7, 3.Esdr 1/40[41], 6/18; WujNT 479 [2 r.].

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym nawiązującym do nazwy boga pogańskiego (13): Leop Dan 14/21; Obálili też y ſłup Báálow y Koſćioł iego BibRadz 4.Reg 10/27; BielKron 24v, 25, 54 [2 r.], 56v, 288; BudBib Bar 5/30; SkarŻyw 70; niechay [...] móy [Marsa] koſćioł przyſzláchći łupy ſkrwáwionémi/ Srogi Mars rychléy ſię da vbłagáć tákiémi. KochFr 46, 76; WujNT Yyyyy2.

W charakterystycznych połączeniach: kościoła bronić; do kościoła (od)dać [co] (3), iść (6), (przy)jechać (jeździć) (5), nakłaść [czego], obiecać się, pojść, posłać [co] (2), przyść (6), rzucić się (2), (z)stąpić (2), ślubować, uciec (uciekać) (3), wchodzić, wejść (weście) (13), wezbrać się, wezwać [kogo], (przy)wieść (wiedziony) (3), wieźć [kogo], wnieść [co] (zanieść) (2); pośrzod kościoła stać; z kościoła brać [kogo a. co] (2), uciec, wychadzać, wyjść, wynieść [co] (3), wypaść, wyrzucić [co], wziąć [co] (3); kościoł (z)budować [komu] (27), (z)burzyć (borzyć) (4), czynić, (z)łupić (wyłupić) (5), obalić (5), otworzyć (2), pomazać [czym], popsować, przewrocić, przyszlachcić, skazić, spalić (2), sprawić (3), stawiać [komu] (postawić [czyj] ustawić, wystawić) (9), założyć, zamknąć (4), zapieczętować, zgwałcić, zmurować [komu]; w kościoł wbieżeć, wniść; przy kościele służyć; w kościele chwalić [kogo], kłaniać się [czemu], (s)kłaść [co] (3), ofiarować [komu a. co], piszczeć, pochować [co], położyć [co] (2), postawić [co a. kogo] (7), pytać [kogo], sprawować [co], sprzysiąc się, stawić się, zabić [kogo] (zabit) (2); kościołow nabudować [komu]; z kościołow wywołać [co]; kościoły plundrować, pokazić, popalić, potłuc; kościoł niszczał, stał; kościoł marmurowy, pospolity, spalony, stłuczony, zacny (2), zawołany, zdradliwy, złoty; kościoła biskup, bog, (z)budowanie (2), obalenie, zgwałcenie, złupienie.

Wyrażenia: »kościoł bałwański, bałwanow« = templum idolorum Vulg, PolAnt; idolium Vulg [szyk 11 : 1] (10 : 2): Leop 1.Reg 31/9; BibRadz 1.Reg 31/9; BielKron 86v, 149, 266v, 281 [2 r.]; Prot B2; HistRzym 132v; BudBib 1.Reg 31/9; Delubrum ‒ Kośczioł bałwansky. Calep 302b; ieſliby kto vyźrzał tego ktory ma wiádomość/ á on w báłwochwálnicy (marg) w kośćiele báłwánskim. (‒) pożywa WujNT 597 marg.

»kościoł bałwocbwalski« [szyk 3 : 1] (4): Delubrum, [...] Báłwan/ obras/ też kościoł Báłwochwálski Mącz 81b; SkarŻyw 273, 455, 553.

»kościoł błędliwy« (1): Włádźiſław kazał ich [litewskie] kośćioły błędliwe popalić/ láſy poſiekáć/ węże pobić/ ogień ſwięty niezgáſzony zálać BielKron 382.

»kościoł Pantheon, ktory zwali (a. zwano) Pantheon« = świątynia ku czci wszystkich bóstw rzymskich [szyk 2 : 1] (1 : 2): dał też [Domicyjan] zbudowáć kościoł ktory zwáli Pantheon BielKron 148, 284v, L1112v.

»kościoł pogański« [szyk 8 : 2] (10): BibRadz II 141b marg; BielKron 98v, 164v, 284v; RejAp 106; CzechRozm 67v; Ten [...] ieden báłwochwálſki pogáńſki kosćioł/ mieſzkánie dyabelſkie obálił y zburzył SkarŻyw 273, 87, 273 [2 r.].

»kościoł (zachowania) (wiecznego) pokoja« (7): Kościoł Ianuſá [...] ten to zwano kościoł pokoiá/ ktory vpadł gdy ſie Pan Kryſtus vrodził. BielKron 131v, 99v, 134v, 135 [2 r.], 147v, L111.

»sprosny kościoł« (1): ná wiecżne zápomnienie Chryſtuſa Bogá Chrześćiańſkiego/ tám gdzie on śmierć żywotem poráził [...] ſproſny kośćioł y brzydki báłwan Wenuſa zbudowáli SkarŻyw 397.

Zestawienie: »jakoby kościoł« (1): octauyan czeſarz trzydzyeſnego y pyątego lata ſwego panſtwa wſtąpyl do glownego wrzymye yakoby koſzczyola y pytal bogow wſzytkich kto by po nym kroloual PatKaz III 104.
W przen (2):
Zwrot: »przy kościelech mieszkać« = żebrać (2): ktorego [człowieka z pokolenia siedmi krolow] Alexander kſobie zawołał á iemu rzekł, cżemu ty tak ſam przy koſcielech mieſzkaſz, á ſtanem ſwim gardziſz, przijmiż ojcza ſwego doſtoienſtwo, á krolem bądz BielŻyw 165, 165.
a. Wizerunek świątyni pogańskiej, posążek; aedes PolAnt, Vulg (3): BibRadz Act 19/24; Abowiem niektory imieniem Demetrius złotnik/ ktory robił kośćioły śrebrne Dyánie: czynił niemáły pożytek robotnikom. WujNT Act 19/24, s. 479.
b. Kananejski lub chaldejski święty okrąg na szczycie wzgórza (4): Oto náſtáwiáłá [bestyja] rozlicżnych koſciołow/ rozlicżnych báłwánow po gorach ſwoich/ ktore Apoſtoł zowie gorámi bluźnirſkiemi. RejAp 111, 105v; Wſtąpił do domu y do Diwoná/ ná wyſzki [in excelsa] płákáć (marg) To ieſt/ do kośćiołá ſwego o rátunek proſząc. (‒) BudBib Is 15/2.
Szereg: »kościoł i słupy boże« = stele; u ludów Starożytnego Wschodu słupy kamienne stawiane na cześć bóstw i panujących (1): Otho koſcioł y ſlupy boże [templum et statuae dei] s cżyſtego złotá opowiádamy/ á dla tego wſtęp ná gory á bogu Hamonowi ofiáruy HistAl L4.
5. bibl. Pałac; palatium PolAnt [hebr. hejchal oznacza zarówno pałac, jak i świątynię] (3):

W porównaniu (1): Aby byli ſynowie náſzy iáko ſzczepy rodzáyne w młodośći ſwoiey/ á corki náſze iáko węgly wyćioſáne ná kſztałt Koſćiołá. BibRadz Ps 143/12.

Wyrażenia: »kościoł krolewski« = pałac Dawida (1): W wyodą ye w koſcyoł krolewſki by mu cżeść cżyniły. LubPs M3.

»kościoł święty« (1): Przewroćiłeś on teſtáment ſługi twego wiernego/ Zgwałćiłeś w wdzięcżney ziemi ſwey on iego koſciol ſwięty LubPs T5v.

6. n-loc Miejscowości (9): (nagł) Koſcieleccy. (‒) CI niechcieli Striymi być/ práwie ledá komu/ Woleli s Pánem Bogiem/ idź z iednego domu. Bo ſie piſzą s Koſcielcá/ á ſtárſzy s Koſciołá RejZwierz 52; SarnStat 991, 1083.
Zestawienia: »Czerwony Kościoł« (3): Wzyall theſz [...] thenze Szyrpowſky cztherzy konye goſpodarſkye Skthorych yednego walaſchka dal Marcziſchewy zagrodnykovi ſwoyemv ſludze. Drugiego Nadarziczkiemu plebanowy wczerwonym koſſczielye LibMal 1546/111v, 1546/122v; BielKron 354v.

»Pięć Kościołow« = Pets (3): Połowicę ſkárbów kośćielnych ruſzyl/ nád kthoremi Włádziſłáwá Biſkupá y Proboſzcżá pięć kośćiołow vſtáwił BielKron 305v, 221v, 331v.

** Bez wystarczającego kontekstu (8): iako gdy mowięm doſyc rozmów/ panów/ złych vczynków/ zawſze/ wſzak/ w kościele rć. MurzOrt B3; AEdes, Kośćioł. Mącz. 3d; E templo, Z Kościołá. Mącz 98c; Fanum, Koſcioł. Mącz 117d; Phanum, Kościół. Mącz 297a; Templum, Kośćioł. Mącz 443c; Presbiter y Sacerdos (iedno to v niego [tłumacza krakowskich Biblii i Nowych Testamentów]) kápłan/ Eccleſia y Templum (y to wedle niego iedno) kośćioł BudNT przedm c3; A ták poſtáremu przekłádam [...] templum, tákże kośćioł. WujNT przedm 22.

Synonimy: I.1. zbior, zbor, zebranie, zgromadzenie; 2. bożnica, »lud boży«, synagoga; II.1. cerkiew, »dom boży«, »dom pański«, »miejsce święte«, świątnica, świątynia, zbor; a. bożnica, cerkiew; 2. »miejsce święte«, przybytek; a. »dom boży«, »dom pański, »dwor (Jehowy)«, świątnica, świątynia; b. »dom boży«, »namiot boży«, przybytek, »stanek boży«, 3. meschita; 4. bałwochwalnica; b. »słupy boże«; 5. pałac.

HS