KRZYWY (286) ai
krzywy (178), krzyw (108) [w tym: na krzyw, na krzywo (2); w znacz. 4. (100)]
comp [krzywdszy].
Fleksja
| sg |
| m | N | krzyw, krzywy, krzywdszy |
f | N | krzywå, krzywa, krzyw(a) |
n | N | |
| G | krzyw(e)go |
G | |
G | krzyw(e)go |
| D | krzywému |
D | |
D | |
| A | krzywégo, krzywy |
A | krzywą |
A | |
| I | krzywym, krzyw(e)m |
I | krzywą |
I | krzywym, krzyw(e)m |
| L | krzywym |
L | krzyw(e)j |
L | |
| pl |
| N |
m pers |
krzywi |
| G |
krzywych |
| A |
m pers |
krzyw(e) |
| subst |
krzywé |
| I |
m |
krzyw(e)mi |
| f |
krzywémi |
| n |
krzyw(e)mi |
| L |
krzywych |
| inne formy |
|
sg N - krzywo, krzyw(e); pl N subst m - krzyw(e), krzywy; pl N subst f - krzywé, krzywy; pl N subst n - krzyw(e); sg m A skostn - na krzyw; sg n A skostn - na krzywo
|
sg m N krzyw (88), krzywy (45), [krzywdszy]; ~ (praed) krzyw (88), krzywy (11); krzywy KochSat, KochZg, KochPieś, ZawJeft; krzyw : krzywy RejKup (5 : 5), RejZwierc (16 : 1), KochPs (1 : 1); ~ (attrib) krzywy (34).◊ G krzyw(e)go (2). ◊ D krzywému (4); -ému (1), -(e)mu (3). ◊ A krzywégo (2), krzywy (1). ◊ I krzywym (4) KochSz, KochPam, Calep, KlonWor, krzyw(e)m (1) RejPs. ◊ L krzywym (1). ◊ f N krzywå (15), krzywa (8), krzyw(a) (2); ~ (praed) -a (8), -å (5); -a BierEz, RejWiz (2), BielSat, RejZwierc, PaprPan, BielRsozm; -å RejFig, BielKron, GrzepGeom, GrabowSet; -a : -å RejZwierz (1 : 1); ~ (attrib) -å (9), -a (1), -(a) (2); -å : -a Mącz (5 : 1). ◊ A krzywą (2). ◊ I krzywą (6). ◊ L krzyw(e)j (1). ◊ n N krzywo (7), krzyw(e) (2); ~ (praed) -o (7) KochZg, RejZwierc, BielSpr, BudBib, KochPieś (3); -(e) (1) RejKup; ~ (attrib) -(e) (1). ◊ G krzyw(e)go (4). ◊ I krzywym (1) RejZwierz, krzyw(e)m (1) ModrzBaz. ◊ pl N m pers krzywi (36). subst m krzyw(e) (5), krzywy (1); ~ (attrib) -(e) (3); ~ (praed) -(e) (2) PatKaz III, Mącz, -y (1) RejZwierc. f krzywé (7), krzywy (2) GórnDworz, RejZwierc; -é (3), -(e) (4). n krzyw(e) (2). ◊ G krzywych (8). ◊ A m pers krzyw(e) (1). subst krzywé (19); -é (4), -(e) (15). ◊ I m krzyw(e)mi (2). f krzywémi (2); -émi (1), -(e)mi (1). n krzyw(e)mi (1). ◊ L krzywych (1). ◊ sg m A skostn na krzyw (1). n A skostn na krzywo (1).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XVIII w.
1.
Nieprosty, nierówny;
curvus Mącz, Calag, Calep, Cn; pravus Mącz, Cn; distortus, obliquus, procurvus Calep Cn; tortus Mącz; recurvus Calep; anfractus, conflexus, flexus, incurvus, indirectus, limulus, limus, obstipus, pandus, sinuosus, torvus Cn (112):
BibRadz Eccli 1/15;
Tortus, quod non est rectum, sed flexum. Krziwy Mącz 459b,
320a;
Calag 318b;
Curvesco ‒ Krziwim ſzie ſtaie. Calep 280b,
280b,
334b,
[714]b,
853a,
901a.W przeciwstawieniu: »krzywy ... prosty« (4): MurzNT Luc 3/5; położę ćiemnośći przed nimi miáſtho ſwátłośći [!]/ y krzywo miáſto proſtych [et prava in recta] Leop Is 42/16; Rectus et obliquus contraria, Proſty á krziwy. Mącz 348d; BudBib Is 40/4.
Przysłowie: cżego krzywego gdy kto s prętká/ á yákoby sćináyąc zęby/ á nye z lekká nápraſſcża/ rychley ſnadź złomi niż náprosći. GliczKsiąż G.
α. W funkcji rzeczownika: »krzywe« = coś krzywego (1): Dirigo ‒ Naproscząm, z krziwego proste czinię. Calep 327b.
a.
Wygięty, zagięty, pochylony;
aduneus Murm, Mącz; uncus Mącz, Calep; camurus Mącz; incurvus Vulg (52):
PatKaz III 121v;
Volucres aduncae, carnivorae. Vogel mit krummen klowen vnnd ſchneblen dye ru fleiſch eſſen Wſelcy ptacy ſkrzywemy noſy co ſurowe myęſo yedzą Murm 81,
62;
RejWiz 4,
128;
RejFig Cc7v;
RejZwierz 103;
Iudytá vrodziłá ſyná imieniem Boleſłáwá Krzywouſtego/ od krzywych vſt przezwánego. BielKron 349;
Camura cornua, Krzywe rogi Mącz 33a,
10a,
33a,
75b,
116d,
136a [2 r.] (
12);
GórnDworz Ii6;
RejZwierc 133,
230;
StryjKron 230;
KochPam 82;
KochPieś 21;
KochSob 63;
KochProp 6;
Calep 280b,
466a,
609b,
[1135]a;
Sośnie ſię krzywe rodzą: y gárbáte láſy KlonWor 4.W przeciwstawieniu: »krzywy ... prosty« (3): FalZioł V 35; CHociay kęſ nogá krzywa/ ále proſta cnotá RejZwierz 52v; BielSpr 69.
W porównaniach (8):
Jako comparandum (1): A gdy iuż tám w tych zacnych á obyczáynych kráioch będzieſz/ nie rośćże iáko krzywa ſoſná w boru RejZwierc 18.
Jako tertium comparationis (7): Byłá też Kometá ktorą zową Cerácyás/ krzywa iáko rok BielKron 117; Krziwy rożek na xtałt trąby v Egyptów Mącz 397b, 117b, 502b, c; [były groty] ieden krzywy iáko hak/ á drugi proſty BielSpr 69; Calep 406b.
W charakterystycznych połączeniach: krzywe(-y, -a) drzewo (2), kosa (2), nogi (5), nos (4), palce (2), usta.
Zwrot: peryfr. »krzywe kośći napraszczać« = uzdrawiać chromych (1): Co dziwow czynili ſwięći Ze vmárłe ożywiáli Krzywe koſći napraſſczáli RejRozpr B3.
Wyrażenia: »krzywy okręt« [
o statku z zakrzywionym dziobem] (
1):
boś muśiał iść/ morzem/ Nie tákim/ iákie krzywym okrętem więc porzem KochPam 83.peryfr. »słudzy z krzywemi wąsmi« = prawdopodobnie hajducy lub kozacy (1): Ano cie iuż przyiaciele náwiedzáć poiádą/ iuż ſług s krzywemi wąſmi muśiſz więcey chowáć niżlić pothrzebá/ iużći onych kur cżegoś nie doſkubł oſtátek pobiją RejZwierc 72.
peryfr. »krzywe żelazo« = kosa (1): w ktorym [lecie] też w gorącości iego gdy iuż wſzytkich rzecży co Wioſná zácżełá dokona/ ludzie niemáłey pracey z owemi krzywemi żelázy vżywáią. RejZwierc 171v.
Zestawienie: »krzywa trąba« [szyk 1 : 1] (2): Lituus, Rożek/ álbo krziwa trąbá/ Puſan. Mącz 196a; WisznTr 21.
Szereg: »zgarbiony i krzywy« (1): Ale rolnik opátrzny lichwiarz ſpráwiedliwy: Kopa/ leźie zá pługiem zgárbiony y krzywy. KlonWor 77.
Wyrażenia przyimkowe: »na krzyw« (1): Będą zaćmiony ocży gich iżby niewidzieli/ y grzbiet gich zawżdy nakrzyw [et dorsum eorum semper incurva Vulg Ps 68/24]. TarDuch A7.
W przen (1): Dźiś z tym Mieſzáńcem dźierżeć choć ma ręce krzywe/ Przeto czerpáć nie może gdźie ſą Zrodłá żywe. Iutro záſię drugiego pirzchliwie ſię chwytáć/ O nowych opiniách napilniey ſię pytáć. Prot B2.
b.
Nierówny, kręty, wijący się; pełen załomów, o nierównej powierzchni;
flexuosus, obliquus, tortuosus Mącz, Calept Cn; tortus Calep; meandratus Cn (32):
BielKron 292v;
Flexuosus mons, Górá rozmáyicie krziwá albo záłomiſta. Mącz 129d,
129d,
203c [2 r.],
459b [2 r.];
Zaśię nie proſté Lineae, iedny ſą Okrągłe/ drugié ſą Zátoczóné/ drugie Krzywé: á inſzé króm tych/ zową Zámotáné. GrzepGeom C2;
Krzywa [linea] ieſt/ która przedśie idźie vnoſząc ſye y ná tę y ná owę ſtronę. GrzepGeom C2,
C2;
Huczy morze popędliwé/ Biją wáły w brzégi krzywé KochPs 69;
KochFr 52;
KochSz B3v;
ZawJeft 37,
40;
Calep 423a,
1074b [2 r.];
KlonFlis C3v,
F2v,
H4.W charakterystycznych połączeniach: krzywe skały (2), ścieżki.
Wyrażenia: »krzywa droga« [
szyk 3 :
2] (
5):
Flexuosa et obliqua via, Krziwa y tám y ſám ſie wiyąca drógá. Mącz 256c;
Calep 465b;
drógámi krzywémi ku przekáźie y ſzkodźie ſkłádowi Sądeckiému ieźdźili SarnStat 966;
Gdy dwu ná śmierć oſądzą/ á iednego proſtą drogą á drugiego krzywą y dálſzą prowádzą: nie wiele ma nád tego ten co dálſzą drogą idźie. SkarKaz 387a;
KlonFlis E3.»krzywe [= kędzierzawe] włosy« = tortae comae Mącz (2): Mącz 459b; CHociaż to ten ná głowie miał ták krzywe włoſy/ O męſtwie dobrey ſławie zewſząd ſłyſzę głoſy. PaprPan Ee.
Wyrażenie przyimkowe: »na krzywo« (1): Flexuose ‒ Nakrziwo mieſzanie. Calep 423a.
W przen (3):
BudBib Is 45/2;
y mieyſcá krzywe ſię wyproſtuią [et erunt prava in directa] WujNT Luc 3/5.Fraza: »[czyje] ścieżki są krzywe« = ktoś postępuje niemoralnie (1): Ktorych ſćieſzki ſą krzywe [semitae eorum obliquae]/ á oni ſą przewrotnemi ná drogách ſwych. BibRadz Prov 2/15.
c.
Ukośny; idący na ukos;
obliquus Mącz, Cn (11):
Mącz 256c;
Y kazał Kſiędzu/ drogą Rycerzową/ Náiecháć krzywym ſkokiem ná Krolową. KochSz B2.W przeciwstawieniu: »krzywy ... prosto« (1): ROgizius ten Hiſzpan/ choć ma krzywe ocży/ Ale rozum ten wierz mi/ iż mu proſto krocży. RejZwierz 76.
Wyrażenie: »krzywe (-y) [= zezowate] oczy, wzrok« (2 : 1): NAprzeciw krzywemu wzrokowi to maſz cżynić/ abys dziecię tak vkładała/ żeby na żadną ſthronę/ ani ku gorze/ ani na ſtrony nie mogło patrzać, Iedno telko na iedno mieſtcze FalZioł V 44v, V 37v; RejZwierz 76.
Przen: Niemiły, nieprzyjemny; zły, gniewny (6):
W przeciwstawieniu »krzywy ... wdzięczny« (1): Ktemu też mieyſce ktore dał/ ieſli práwe cżyli lewe/ ieſli krzywem/ cżyli wdźięcżnym okiem poyrzał ModrzBaz 56v.
Przysłowie: A ták dziwno ſie ſwiat toczy Krzywe ma fortuná oczy RejRozpr H4.
Zwrot: »krzywym wzrokiem upatrywać; patrzeć, pojrzeć krzywym okiem« = toruo ocello aspectare Modrz [szyk zmienny] (1; 1 : 1): oko páńſkie pilno ieſt tákiego [...] A złoſćiwe iſćie krzywem wzrokiem vpátruie á ſtára ſie áby wykorzenił pámięć ich náziemi RejPs 50; Iż káżdy wierny burdę/ ma z okrutnym Smokiem/ Ktory ná miłą duſzę/ pátrzy krzywym okiem. RejZwierz 113; ModrzBaz 56v.
Wyrażenia: »krzywe oczy« (
1):
y ten Bobolá choć ma krzywe ocży/ Tylko náń pátrz iák chętnie on do ſwogo ſkocży PaprPan R3.»krzywa twarz« (1): A wſzákoż y tho/ y káżde ine/ gdy bywa komu cżyniono s krzywą á z záſępioną twarzą/ iuż nie może nigdy ták wdzięcżne być iáko owo ktore z vprzeymey ochoty á s ſzcżyrey miłośći iednego przećiw drugiemu bywa cżyniono. RejZwierc 96v.
Szereg: »krzywy a zasępiony« (1): RejZwierc 96v cf »krzywa twarz«.
d. Nierówny, niesymetryczny (1): Twarz krziua, długa á ſucha, cżłowieka znamionuie ku wſzemu dobremu leniwego rozumu proſtego GlabGad N2v.
2. Ułomny (3): PudłFr 6 [2 r.]; Widziſz oycze, żem y ia nie przeroſł obrzymá. Po tey zásię kárlicy krzywey, niewiem cobyś Miał ſobie obiecowáć CiekPotr 27.
3.
Niewłaściwy, niesłuszny; fałszywy, niesprawiedliwy, zły;
pravus Modrz, Calep, Cn (22):
Nycz nyebylo krzyuego przed oczyma panny maryey nycz krnąbrnego wſlowye/ nycz w uczynku czego by ſyą ſromacz myala PatKaz III 149;
ludzye fáłſzywi/ Ná cnotliwą potwarz kłádli będąc ſámi krzywi. KochZuz A3;
Máłochmy my pánie krzywi/ Więcey náſzy ſtárſzy łżywi RejZwierc 234;
CzechEp 13;
Calep 846a;
KlonWor 2,
80.W przeciwstawieniach: »krzywy ... prawy (4), prosty (2), dobry« (7): Kośćiół to muśi ſądźić/ który iáko żywo Vznawał/ co w téy mierze proſto á co krzywo. KochZg A3v, A4; ModrzBaz 87; KochPs 50; Nie máiąc áni dobrych/ áni złych ná pieczy. Kędy iego duch więnie/ żaden nie vlęże/ Prawli/ krzywli/ bez bráku káżdégo dośięże. KochTr 11; iáko dobré rzeczy niepobożny pſuie: Ták krzywych nie náprośći/ áni nákieruie. ZawJeft 35; KochFrag 24.
W charakterystycznych połączeniach: krzywy rozum, sędzia; krzywych naprościć.
Wyrażenia:
praw. »kauza krzywa« (
1):
Ktory możnością ſtráſzy ludźie ſpráwiedliwe/ I kauzy złych dłużnikow promowuie krzywe. KlonWor 74.»krzywa przysięga« [szyk 4 : 1] (5): LibMal 1548/143v [2 r.]; Kto doſtąpi twéy góry/ ó wſzechmocny pánie/ [...] Ten kto rękę niewinną/ y ſerce záchował/ Ten kto kłamſtwá/ y krzywych przyśiąg ſye wárował. KochPs 33, 86; KlonWor 4.
α.
W funkcji rzeczownika: człowiek niesprawiedliwy, zły, fałszywy (2):
W przeciwstawieniach: »krzywy ... prawy, sprawiedliwy« (2): RejKup dd8v; wſzytkim iednáko rzecży przychodzą/ ſpráwiedliwemu y krzywemu/ dobremu y złemu BielKron 81.
4.
Taki, który spowodował coś złego; winien, zasługujący na karę (149):
Rzekł Xánt/ ieſli páni krzywá/ Muśić być ſpalona żywá BierEz D3;
OpecŻyw 100;
RejRozpr C2v [2 r.],
E4v,
F3v,
G2,
Hv (
8);
Mnię nicż w tym nie winuycie boſcie ſami krzywi RejJóz O4,
D2v,
L5v,
O4,
P5v;
RejKup b5,
d3,
n,
n5,
n8 (
12);
RejWiz 71v,
74v,
78,
100,
119v (
11);
RejZwierz A5,
16,
110,
129v;
Kto tak żelazney głowy/ albo tak cirpliwy/ Zeby mogł wſzitkich ſłuchać/ i uznać kto krzywy KochSat B2v;
RejPos 7,
190,
204v,
238v;
iż ſobie [pan] w rękaw wody náleie/ á coż ſługá krzyw? RejZwierc [782]v,
54v,
108,
225v,
262;
Wyſtępnych tám nie ćiérpią: lecz/ kto będźie krzywy / Niech ſye wierći/ iáko chce/ nie zoſtánie żywy. KochPieś 1;
KochSob 66;
GórnRozm B3v;
GostGosp 112.krzywy komu (57): BierEz C4; rozſądź to ſam iezłićyem krżyw. March2 D4; RejKup d8v, n4, y4v; RejWiz 12v, 19, 28, 122, 135, 161v, 165v; Nlefráſuy ſie goſpodze/ cożem ia krzyw tobie/ Dawnoć cżáſu pokoiu/ każdy gárnie k ſobye. RejZwierz A5, 84, 105; RejAp 155; HistRzym 86; RejPos 80, 145, 159v, 238v, 252, 252v [2 r.]; A cożći chłop krzyw? cżemu onego nie tłucżeſz czoć winien? RejZwierc 72v, 49 [2 r.], [782]v, 135, [233], 262 [3 r.], Aa4v; Iednoż cnotá niecnocie záwżdy wiele krzywá/ Bárzyey iey ſzkodzi niżli ſzáłwiey pokrzywá. PaprPan Ff; KochSob 61; CiekPotr 35; [Ale mu krzywdſzy był Ceſarz. BielKron 1597/469 (Linde).] Cf Zwrot.
krzywy za co (1): Nuż ty mnie moy Pánie obżyẃ/ ácżem zá złość ſwą więcey krzyw/ otoż w pokoiu tę gorzkość/ vſkromiłá twoiá możność. ArtKanc P18v.
krzywy w czym (26): BierEz C4; Diar 45; GliczKsiąż I4; RejWiz 165v, 171; In me haec cudet faba. Ya w tym będę krzyw ya zá to muſzę vćierpieć. Mącz 70d, 233a, 374d, 398b, 404d; GórnDworz G5v, L17; Ali głownik zákupi świádki kłodą piwá/ Ieſzcże ſtroná cżyniąca/ zoſtánie w tym krzywá. BielSat E [idem BielRozm ]; ſą niektorzy/ iż nietylko ná przygody/ ále y ná krothkość żywotow ſwych ſye fráſuią/ będąc ſámi w tym krzywi. RejZwierc 155v, B2v [2 r.], 156v [2 r.], 262 marg [2 r.], Aa4v [3 r.], Bbbb2v; BielSjem 7; BielRozm 32; ZawJeft 29.
W charakterystycznych połączeniach: krzywy dziwno, mało (mniej) (3), wiele (więcej) (2).
Zwrot: »być (sam) sobie krzywy« = circumscribere se ipsum Mącz (20): Kto zazdrośćiw/ ten ſobie krzyw. BierEz O2; RejJóz C8v; Iuż ſię to wroczicż niemoże Sameż ſobie krzyw nieboże RejKup ee5, y4; GliczKsiąż B3v; Bo ći iuż milcżąc chodzą/ ſámi ſie vználi/ Ze ſobie ſámi krzywi/ iż Bogá nie ználi. RejWiz 164v, 87, 163v; Mącz 374d; RejPos 144v; Każdy ſobie krzyw/ Kto w złey ſławie żyw. RejZwierc 238v, B2v [2 r.], [782]v, 156v [2 r.], 262, Bbb2v; RejPosWstaw 21 v; BielSjem 7.
Szereg: »winny a krzywy« (1): ſiedlichmy my nędzni á nierowno winnieyſzy á krzywi tobye/ niżli oni vpádli żydowie twoi RejPos 252v.
a.
W funkcji rzeczownika (6):
Przykázáłá iednemu dziedzinę á drugiego obwiniłá o bićie. On krzywy rozgniewał ſie/ vderzył kijem w źiemię trzy rázy przed nią [...] mowiąc BielKron 318v;
KochOdpr B2v;
V ſądu niechay będźie krzyw náleźiony/ A iegóż niech mu bárźiey ſzkodzą obrony. KochPs 168 [
idem CzahTr ],
21;
KochPieś 46;
CzahTr Kv.W przen (14):
RejWiz 87,
100;
Więc tálerze/ ſwiecżniki zá nim ćiſkáiąc potłucże/ á co tálerze ábo ſwiecżniki krzywy? RejZwierc [782]v;
Więc będzie łáiał grádowi/ dzdzowi/ ſniegowi/ błothu kiedy ſie vpluſka/ á co deſzcż álbo błoto krzywo/ á cżemuś ſie nie podkaſał? RejZwierc [782]v,
[782]v [3 r.],
107v;
GrabowSet N.krzywy komu (5): Lecż nam ſnadź mieſzek nie krzyw/ mychmy krzywi ſámi RejZwierz 110; BielSpr b3v; Buyné drzewo wiátróm krzywo KochPieś 34, 21, 29.
[[
W rymie do „
żywy” (
25 r.)].
Synonimy: 1.a. hakowaty, kręcony, pochylony, zgięty, zgarbiony; c. ukośny; 3. fałszywy, fałeszny, kłamliwy, zły; 4. winny.
Cf [KRZYWOGĘBY], KRZYWOGLOZNY, KRZYWOGŁOW, KRZYWOGOLENI, KRZYWOGRANNY, KRZYWOKO, KRZYWOMYŚLNY, KRZYWONOGI, 1.
KRZYWONOS, KRZYWONOSY, KRZYWOOKI, KRZYWOPRZEDAJSTWO, KRZYWOPRZYSIĘGŁY, KRZYWOPRZYSIĘSTWO, KRZYWOPRZYSIĘŻCA, KRZYWOPRZYSIĘŻNIE, KRZYWOPRZYSIĘŻNIK, KRZYWOPRZYSIĘŻNY, KRZYWOROGI, KRZYWOSZEJ, [KRZYWOSZYJATY], KRZYWOUSTY, NIEKRZYWY
TZ
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}