Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OSADZON

Następne hasło: [OSADZOWAĆ] »

OSADZONY (80) part praet pass pf

-ſ- (73), -ſſ-, -ſs- (6), -sz- (1).

Pierwsze o jasne; drugie o w formach złożonych jasne; formy niezłożone z tekstów nie oznaczających ó; -sa- (60), -så- (11); -så- BudBib, SkarJedn (3); -sa- : -så- BielKron (6:1), RejAp (3:1), BielSpr (1:1), SkarŻyw (1:4).

Fleksja

sg
m	N	osadzony, osadzon	f	N	osadzonå	n	N	osadzoné, osadzono
	G	osadzon(e)go		G	osadzonéj		G	osadzon(e)go
	A	osadzony		A	osadzoną		A
	V	osadzony		V			V

pl
N	m pers	osadzeni
N	subst	osadzoné
G		osadzonych
A	m pers	osadzon(e)
A	subst	osadzoné
I	m	osadzon(e)mi
L		osadzonych

sg m N osadzony (13), osadzon (6); ~ (attrib) -ony (9); ~ (praed) -on (6) BielKron, RejAp, BielSpr, PaprPan, -ony (4) RejZwierc, SarnStat, -on : -ony StryjKron (2:2). ◊ G osadzon(e)go (1). ◊ A osadzony (1). ◊ V osadzony (1). ◊ f N osadzonå (6). ◊ G osadzonéj (3); -éj (1), -(e)j (2). ◊ A osadzoną (3). ◊ n N osadzoné (14), osadzono (2); -é (1), -(e) (13); ~ (attrib) -é (8); ~ (praed) -é (6) RejPs (2), RejAp, SkarŻyw, SkarKazSej (2), -o (2) RejWiz, RejZwierc. ◊ G osadzon(e)go (1). ◊ pl N m pers osadzeni (6). subst osadzoné (11); -é (1), -(e) (10). ◊ G osadzonych (2). ◊ A m pers osadzon(e) (1). subst osadzoné (6); -é (1), -(e) (5). ◊ I m osadzon(e)mi (2). ◊ L osadzonych (1).

Składnia dopełnienia sprawcy: osadzony od kogo (1) PaprPan, przez kogo (1) KlonWor.

Sł stp s.v. osadzić, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w. s.v. osadzić.

Znaczenia

1. Zapełniony, napełniony (17)
- a. Zasiedlony, zaludniony (12)
- b. Obsadzony (5)
  - α. Obłożony, otoczony, obsadzony dokoła (2)
2. wojsk. Obwarowany, umocniony; uzbrojony (9)
- W przen (1)
3. Umieszczony, ulokowany (16)
- W przen (2)
- a. Osiedlony (o ludziach) (10)
  - W przen (4)
- b. Postawiony na urzędzie, mianowany na stanowisko (1)
4. Założony, zbudowany (7)
- W przen (1)
5. Nasadzony, nabity, wysadzony; obłożony; ozdobiony; (26)
- W przen (8)
- а. Wprawiony, włożony (3)
6. Uwięziony (5)
7. [Zestawienie: »prawo osadzone« = sąd powołany do rozstrzygnięcia jakiejś sprawy]

1. Zapełniony, napełniony (17):

a. Zasiedlony, zaludniony; locatus JanStat; coaedificatus, frequens, tectis et urbibus distinctus Cn [w tym: kim, czym (9)] (12): RejPs 191; quibus Danubii ora praetexitur, Któremi około Dunayá kráyiná bywa oſádzona. Mącz 453c; Y będą puſté mieyſcá z nowu oſádzoné KochPs 102; WujNT 465 marg; SarnStat 349; Gdy Gállią wſzytkę Chrześćijány oſádzoną Fráncuzowie pogánie ná on czás zwoiowáć mieli SkarKazSej 706b; Właſny tám Lichogrod ábo πονηρόπωλις, ono miáſto w Thrácyey przez Filipá Mácedoná oſádzone złymi ludźmi/ łotrámi/ wywołáńcámi/ wyświeceńcámi/ y práwie brákiem y wybierkámi narodu ludzkiego KlonWor ded **3v.W przen (5): RejPs 190v; Też wieſz iáko powietrze ieſt onymi duchy/ Ták mocnie oſádzono/ co zową złyduchy. RejWiz 138v; RejAp 141v, [175]; SkarKazSej 681b.

b. Obsadzony [czym] (5): Cupressetum – Mieſce cijpriſſem oſsadzone. Calep 278b; Daphnon – Ogrod bobkiem oſsadzony. Calep 287b.

W porównaniu (1): Szli dáley y vźrzeli gay piękny zyelony/ Zewſzech ſtron iáko płotem rożą oſádzony. RejWiz 23v.

α. Obłożony, otoczony, obsadzony dokoła (2): Rośćie tedy to źiółko ná dobrą piądź wzgórę/ gáłązkámi proſthymi głádkimi/ ktoré oſádzoné/ liſteczkámi żółtych fijołkow podobnymi/ tylko iż ſą oſtrych koſmáćin SienLek Yv; Ano ná iedney miſie báran pozłoćiſty/ [...] ná trzeciey páni iáka vbrána. Więcz dęby z żołądźmi/ więc z rożámi pozłoćiſtemi/ więcz rozmáitemi kwiathki zewſząd oſádzonemi. RejZwierc 58v; [Gdzieżkolwiek na brzegu moschee były, wszystkie tak lampami osadzone. RadzPodróż 180].

2. wojsk. Obwarowany, umocniony; uzbrojony (9): BielKron 361v; W pośrodku woyſká ſzykowáli lud ćwicżony ná klin/ kthorym narychley przeráźi woyſko nieprzyiaćielſkie/ máiąc po práwey y polewey ſtronie ſkrzydłá dobrze oſádzone BielSpr 22; gdy vyrzał [Horacyjus Kokles] że nieprzyiaciele ono mieyſce oſádzone/ ktore przyſtępu broniło do miáſtá/ w niwecż obroćili Phil C.

osadzony kim, czym (6): ConPiotr 32; BielKron 456; BielSpr 9v; SkarŻyw 409; á zwłaſzczá gdyby [zamek] iáką municyą vfortyfikowány ieſzcze był/ á pewną ludzi pieſzych liczbą [...] oſádzony. VotSzl D4v. Cf »osadzony strzelbą«.

Wyrażenia: [»galera osadzona«: a co rychley każ gotować galery insze, a to ja sąm obiecuję galerę jedną osadzoną; niechże i insi tak uczynią. PamJancz 297.]

»osadzony strzelbą« (1): [Jan Olbracht] Gdy przyiechał do Peſztu/ nálazł mieyſcá oſádzone ſtrzelbą BielKron 397.

Szereg: »oprawny i osadzony« (1): Miáſto známienićie opráwne ku obronie y ſtrażą oſádzone BielKron 456.

W przen (1): Práwie do tego miáſtá tákiemi dziáłmi wiáry oſadzonego/ kácerſtwo przyſtąpić [...] niemoże. SkarŻyw 409.

3. Umieszczony, ulokowany [gdzie (13), w tym: na czym (5), w czym (6), czym (1), „tam” (1)] (16): gdyż w ciele cżłowieká żywiącego ieſt s przyrodzenia oſądzon [lege: osadzon] rozum y káżde rozmyſlánie ie^go RejAp 68; krzyſz ná mieyſcu Kálwáryey oſádzony SkarŻyw 399.

Wyrażenie: »osadzone pszczoły [= rój w ulu]« (1): a ſewſzy yego [ziemianina] wzietho dziewieczdzieſiath duſch lyvdv a dwieſczie ſwierzep y dwa thiſſiacza oſſadzonich psczol wdomv yego poroſbywaly yemv wielką szkode vdyalaly LibLeg 10/58v.

W przen (2): Nie dziwuię ſię/ iſz ták mocno ſtoiſz/ przeſławna Stolico Rzymſka: ponieważ twoie fundámenty ták drogą Krwią we krwi baránká oſadzone ſą. SkarJedn 395; GosłCast 10.

a. Osiedlony (o ludziach); constitutus HistAl; locatus JanStat (10): Potym go Biskup proſił áby Zydowie w Mediyey y w Bábiloniey oſadzeni/ ſwych praw pożywáli HistAl C3; SkarŻyw 560; wśi bywáią ſpuſtoſzoné/ dla niedoſtátku robotników/ którzy ná rolách máią bydź oſádzeni SarnStat 200 [idem (2)], 650, 919.

Wyrażenie: »niemieckim prawem osadzony« (1): Ale kiedy kmieć Niemieckim práwem ieſt oſádzony [Iure Theutonico est locatus JanStat 1084]/ tákowy nie będźie mógł żadnym obyczáiem odéydź SarnStat 657.

W przen (4): pod tymi mury thego miáſtá Páńſkiego/ to ieſt Zbioru wiernych iego w oſiádłośći wiecżney iego oſádzonego RejAp 183v, 106v; SkarJedn 330; á pod źiemią ktoż ſię ma rádowáć z odkupienia [...]? iedno duſze one oſádzone tám ná docześnym karániu SkarKaz 634b.

b. Postawiony na urzędzie, mianowany na stanowisko (1): Syn [wojewody wołoskiego] potym chciał durowáć ále prętko ſkrocon/ [...] Y gardłem to zápłáćił/ drugi záś prawdziwy/ Był od Krolá oſádzon y był chwilę żywy. PaprPan Ee4.

4. Założony, zbudowany; positus Vulg; locatus JanStat (7): O Mieśćiéch ſtárych y nowych zá czáſu pánowánia náſzégo oſádzonych/ ták vſtáwiamy SarnStat 351 [idem] 893.

osadzony gdzie [w tym: na czym (3), nad czym (1)] (4): Wrocław głowá Sląſka/ miáſtho wielkie y ochędożne nád rzeką odrą oſádzone/ niegdy od kſiążęćia Wratyſławá zmurowáne BielKron 292; SkarJedn 13; Nie może ſię miáſto zákryć ná gorze oſádzone WujNT Matth 5/15 [przekład tego samego tekstu SkarJedn]; SkarKazSej 678a.

Szereg: »wysadzony i osadzony« (1): Nam matrices urbis Latini vocant quas Graeci Metropolis, Główne miáſto z którego drugie miáſta wyſádzone y oſádzone bywáyą. Mącz 211b.

W przen (1): Bo ná religiey ktorey kápłani náuczáią/ y ná znáiomośći práwego Bogá/ y ſłużbie iego/ oſádzone ieſt [królestwo kapłańskie]/ y ták ſię z nim ſpaia y żeni/ iáko fundáment z budowánim SkarKazSej 678a.

5. Nasadzony, nabity, wysadzony; obłożony; ozdobiony; ornatus Vulg; consertus, intercinctus Mącz [czym (20), w tym: czym po czym (1)] (26): Murm 156; Strophium, cingulum, zona aenea cum gemmis, pass abo vyenyecz drogym oszadzony kamyenyem BartBydg 151b; Leop Apoc 21/19; Kámienie Onychiny/ y kámienie ktoremi máią być oſádzone/ Efod/ y Napierſnik [Et lapides onychinos, et lapides plenitudinum pro superhumerali et pectorali]. BibRadz Ex 35/9; Intercinctus, Opleciony/ Oſádzony. Mącz 54a; Consertus, Oſádzony/ Obłożony yáko ſzátá bramą álbo czym tákowym. Mącz 387d; złodzyeie go [Jopa] krádli/ dobytek pozdychał/ ſynowie przez vpad domu pobići/ á ſam wielkimi wrzody oſádzon po wſzytkim ciele. BielKron 27v; kłádą kámienie koſztowne/ iáſne piękne/ miſternym dźiáłem oſádzone BielKron 445; SkarŻyw 32; podnoſili go [Kazimierzowego syna] z ſtárodawno zwykłymi Ceremoniámi ná Zamku Wilenſkim S. Stániſłáwá/ w Czapkę Xiążęcą Perłámi y Kámieńmi drogimi oſſádzoną StryjKron 667; Koronká záſię tey Pánny/ przezwiſko ſwoie zdawná ma/ od korony/ drogimi kámieńmi oſádzoney LatHar 509.

W porównaniach (4): A gdy ktemu rozumem będzye ozdobiona [cnota]/ Nie inácżey by perłá złotem oſádzona. RejWiz 7; A tymi to gwiazdámi co widziſz by wzory/ Dziwnie ſą oſádzone ty niebieſkie dwory. RejWiz 145; Muchomorká/ ieſt Bdłá wyſoka á podczás okrągła/ czérwona iákoby koral/ białymi pſtroćinámi okrągłymi iákoby brodawkámi álbo kroſtámi oſádzona SienLek Yyy; RejZwierc 14v.

W charakterystycznych połączeniach: osadzony cnotami (cnotą) (3), gwiazdami (2), kamieniem (kamieńmi) (6), szczyrością, złotem.

[Wyrażenie: »koń osadzony« = koń z jeźdźcem: iżby s tylkiego imienia/ s ktorego vbogi iednym koniem ſłuży/ tyle miał bogáty wypráwić koni oſádzonych/ kożdyby więtſzy poczet wypráwić muſyał TarnConsil 25v; I ma tham bydz pan Tymienſki, gdzie mu pan hetman kaze trwaiancz czwiercz lata, maiancz koni oſſsadzonich z osobamj ſeſcziam Cochan I 279.]

W przen (8): RejPs 72; RejZwierz 73v; nie może to żadnym obycżáiem dobrym zwano być co nie bywa roſtropnym rozumem/ ſławną poććiwoſcią/ á ſwiętą cnotą oſádzono. RejZwierc 71, 53; Dla tegoż do Monárchy y Krolá/ przykłáda ludzki rozum rádę y práwá/ krocząc y okreſzáiąc moc iego (marg) Monárchią chwalim práwy okreſzoną y rádą dobrą oſádzoną. (–) SkarKazSej 691b.

W porównaniu (1): Boć mądrość ná ſwiecie ieſth iákoby iáki ozdobny ratuſz w iákim zacnym mieſcie/ rozlicżnemi cnotámi iáko on ratuſz wieżycżkámi oſádzona. RejZwierc 14v.

Szeregi: »ozdobiony, osadzony« (1): Przybytku Boży/ drogimi kámieńmi ozdobiony/ dźiwnemi perłámi oſádzony LatHar 595.

»osadzony i postanowiony« (1): vczynić [...] chćiał kroleſtwo y Rzeczpoſpolitą porządkiem/ vrzędem/ y práwy dobrze oſádzone y poſtánowione. SkarKazSej 677a.

а. Wprawiony, włożony [w tym: w co (2), w czym (1)] (3): kámieńmi drogiemi/ ná kſztałt ſygnetow rytemi/ y robotą złotniczą w złoto oſádzonemi [in ligatura auri PolAnt, Vulg; w oſádzeniu złotym Leop; w opráwie złotey WujBib] BibRadz Eccli 45/12; v vſzu [kamienie] oſádzone w złoto BielKron 445.

W porównaniu (1): Tákżeć też táiemnicá vznánia Páná Bogá wſzechmogącego y náuká ſłowá Bożego w tych ſłowiech iáko w mieſzecżkach álbo iáko perłá w pierſcieniu oſádzona zámyka ſie. SarnUzn C2.

6. Uwięziony; clausus, detentus PolAnt; coniectus in carcerem a. in custodiam, vinctus Cn [w tym: w czym (3)] (5): Witołd w Krewie oſſádzon. StryjKron 467 marg; [Ia oſadzony nie mogę iść do domu Iehowy. BudBib Ier 36/5]. [Cf OSĄDZONY znacz.4. RejWiz 86.]

Wyrażenia: »osadzony w ciemnicy« (1): Y przjſzli do Rzy^mv/ aby grobj y Apoſtołow y innjch pobitjch męcżennikow náwiedzáli: á żywe y dla imienia Chryſtuſowe^go oſadzone w ćiemnicách więznie/ máietnośćią ſwoią/ y pracą (choćiaſz z niebeſpiecżeńſtwem) opátrowáli. SkarŻyw 62.

»osadzony strażą« (1): y poſłał go [Jagiełło Kiejstuta] do Krewá/ á tám był nád wodą do ſmrodliwey wieże/ ktorą ieſzcze y dziś widzimy murowáną/ wrzucony y oſádzony mocną ſtrażą StryjKron 467.

Szeregi: »osadzony i okowany« (1): Kieyſtut ſtáruſzek w Krewie oſádzony y okowány. StryjKron 467 marg.

»poiman i osadzon« (1): Kniáź Andrzey poiman y oſſádzon. StryjKron 477 marg.

7. [Zestawienie: »prawo osadzone« = sąd powołany do rozstrzygnięcia jakiejś sprawy: Gdy actor rządnye dal przyſwacz do oſſaczonego [lege: osadzonego] prawa wſyſky ludzye ſpruſinowa pospolicze ot wroth do wroth ZapWpolActCon 1531 122/166v.]

Synonimy: 2. obwarowany; 3.b. mianowany, obrany, wybrany; 5. obłożony, oprawiony, ozdobiony, pokryty; 6. uwięziony.

Cf NIEOSADZONY, OSADZIĆ