Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POWODNIK

Następne hasło: POWODOW »

POWODNY (47) ai

Oba o jasne.

Fleksja

sg
m	N	powodny	f	N	powodnå
	G			G	powodn(e)j
	D			D	powodnéj
	A	powodny, powodn(e)go		A	powodną
	I	powodnym		I	powodną
	L			L	powodn(e)j

pl
N	subst	powodn(e)
A	subst	powodn(e)
L		powodnych

sg m N powodny (5). ◊ A powodny (2), [powodn(e)go]. ◊ I powodnym (1). ◊ f N powodnå (8). ◊ G powodn(e)j (10). ◊ D powodnéj (6); -éj (1), -(e)j (5). ◊ A powodną (8). ◊ I powodną (2). ◊ L powodn(e)j (3). ◊ pl N subst powodn(e) (1). ◊ A subst powodn(e) (1). ◊ [L powodnych.]

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „powod” (47)

Przymiotnik od „powod” (47):

1. praw. Od znacz. ‘ten, kto pozywa kogoś do sądu’: oskarżający, skarżący; zawsze w zestawieniu: »powodna strona, persona« = accusator, actor, petitor Mącz, Cn; inquisitor, qui ad iudicium provocavit, qui vocat in ius Cn [szyk 20:17] (35:2) (37): (nagł) O Powodney Perſonie. (–) POwodem názywáią thę Perſonę/ kthora przed Sądem żáłuie ná kogo/ chcąc co mieć od niego. GroicPorz fv; PRzy ſłuchániu Swiádkow niekthorzy ten obyczay chowáią [...] iż Sędźia pyta od Swiádkow/ mieyſtcá/ czáſu/ godźiny/ kiedy ſye tá ſpráwá dźiałá o ktorey świádczy [...]/ y innych okolicznoſći/ ktore ſtroná powodna Sędźiemu potáiemnie dáie ná kárćie ſpiſáne GroicPorz x3v, Cv, m4v, p4v, q4, ſ2v (18); UstPraw A2v; Actor etiam significat, Stronę powodną w prawie tę która ſkarży Mącz 5d; Accusatorem armare omnibus rebus, Powodną ſtronę potrzebnemi rzeczámi ku práwu opátrzić. Mącz 16b; Petitor, Ten któri ſie czego vpomina ná ſądzie/ powodna ſtroná. Mącz 295c; In contentionem de accusando venire, Wſpieráć ſie ſądownie ktoby powodną ſtroną miał być á żáłobę náprzód kłaść. Mącz 480c, 237a, 354d, 374c, 384c, 475d; SarnStat 1171.

W przeciwstawieniach: »powodna strona ... odporna (2), obwiniona, odpowiedna, pozwana (strona)« (5): (nagł) Przyſyęgá Prokuratorſka. (–) IA:N: przyſyęgam Pánu Bogu wſzechmogącemu/ iż [...]. Rzecz ták od powodney ſtrony iáko odporney przyiętą/ wedle dowćipu mego/ wedle ſumnienia/ y wedle nalepſzey rády bronić będę GroicPorz e3v; iż Práwo przychylnieyſze ieſt ſtronie obwinioney/ niż powodney. GroicPorz aa, t4v, yv; Contestari litem, Wdác ſie we przę/ wdáć ſie w práwo/ álbo wrócić ſie/ co w ten czás bywa gdy powodna ſtroná żałobę przed ſądem kłádzie á záś pozwána ſtroná ná to odpowiedź dawa Mącz 452c.

Szereg: »tak powodna (strona), jako (i) odporna (a. obwiniona)« (3) : GroicPorz t4v, z2; Práwá Egipſkich ludzi tákie były/ [...] gdy dwá mieli ſpráwę przed ſądem/ ná ſpiſku [tj. na piśmie] ią dawali Sędziemu/ ták powodna ſtroná iáko y obwiniona BielKron 9. [Ponadto w przeciwstawieniach 3 r.]

2. Od znacz. ‘rzemień’: prowadzony na powodzie; zawsze w zestawieniu: »powodny koń« = koń luzak, przeznaczony do wymiany w zaprzęgu lub do noszenia bagażu; desultorius equus Mącz, Cn; equus inanis, paraveredus, parippus Cn [szyk 6:2] (8): Veredus. velocissimi cursus, Ein poſtroſz Wozowy kon/ álbo záwodnik álbo powodny kon. Murm 38; RejWiz 74v; Tákże Lutko [służebnik Henryka V] vpátrzył cżás gdy [książę] był w łáźni bez ſług/ pochwyćił go nágo y włożył ná koń powodny vćiekł ſnim do Sánkwothu BielKron 367; Pothym [wojewoda] Wáłáſki nie dufáiąc Turkom/ nábrawſzy ſkárbow ná konie powodne/ [...] vćiekł z Wałach BielKron 424; Inanis equus, Powodny kóń ná którym nikt nie ſiedźy. Mącz 167b; Veredus, Był przed láty kóń w wielkiey kárze álbo koláſie ku prętkiemu mknieniu gotowy/ yáko dzis konie które poſti zową/ powodny kóń v nás zową. Mącz 484d, 491b; [BielKron 1597 631; [Dwóch żołnierzy jechało na zwiady. Napadło ich czterech jezdnych.] Támże ieden z onych dwu [...] ſzkárádźie ránion przez twarz [...]. To ſpráwiwſzy wydárli mu koniá powodnego/ ná ktory ieden wſkocżył/ á ſwego bárzo chudego [...] porzućił. BusLic 29v].

[W połączeniach szeregowych: [w czasie bitwy] Za Cesarzem [tureckim] stoją [...] pieszy strzelcy [...]. Konie powodne, działa, wielbłądy i inne wszytkie potrzeby wojenne PamJancz 191, 196; onę żywność ktorą [Turcy] mieli ná wielbłądźiech/ mułách/ y koniech powodnych/ [...] wſzytkę źiedli. BielKron 1597 630.]

Szereg: »odmienny albo powodny« (1): equi desultorii, Odmienne álbo powodne konie. Mącz 365b.

3. Taki, który daje sobą kierować, poddaje się czyjejś woli, jest powolny komuś (2): Vcżynić [mnie] możeſz godnym [Twej łaski, Boże]/ Gdy ogniow ſwych płomienie [...] Wzniećiſz w mym duchu dobrym; W nowym cżłowiecże mnie cżyniąc powodnym GrabowSet F.

W przeciwstawieniu: »niezgodny z [czyją] wolą ... powodny« (1): Wádźili [lege: wadzi-li] [Boże] żem niezgodny Cżęſto z twą wolą? á wnet záś powodny; Coż mam rzecz/ ieſli śmiáły Smyſł/ troki niezwyćiężne/ Ná moy kárk włożył/ co mi moc zábráły? GrabowSet G3.

Synonimy: 1. oskarżający, pozywający; zest.: aktor, delator, iściec, prokurator, żałobnik; 2. odmienny, podwodny, posztowny, wozowy; zest.: posta, zawodnik; 3. powolny, posłuszny, powinny.

Cf POWODOWY

MFr