Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZYCIRPIEĆ

Następne hasło: PRZYCISKAĆ SIĘ »

PRZYCISKAĆ (44) vb impf

a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	przyciskać
praes
	sg	pl
1	przyciskåm
2		przyciskåcie
3	przyciskå	przyciskają

praet
	sg		pl
3	m	przyciskåł	m pers
3	n		subst	przyciskały

imperativus
	sg
2	przyciskåj

conditionalis
	sg		pl
3	m	by przyciskåł	m pers	by przyciskali
	f	by przyciskała	m an
	n	by przyciskało	subst

impersonalis
praet		przyciskåno
participia
part praes act		przyciskając

inf przyciskać (3). ◊ praes 1 sg przyciskåm (7). ◊ 3 sg przyciskå (13). ◊ 2 pl przyciskåcie (1). ◊ 3 pl przyciskają (6). ◊ praet 3 sg m przyciskåł (3). ◊ 3 pl subst przyciskały (1). ◊ imp 2 sg przyciskåj (1). ◊ con 3 sg m by przyciskåł (1). f by przyciskała (1). n by przyciskało (2). ◊ 3 pl m pers by przyciskali (2). ◊ impers praet przyciskåno (1). ◊ part praes act przyciskając (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w. s.v. przycisnąć.

Znaczenia

1. Wywierać nacisk fizyczny, przypierać, gnieść, przygniatać (9)
- Przen (2)
  - a) W opisie gwiazdozbioru noszącego nazwę istoty żywej (1)
2. Wywierać presję, nacisk, zmuszać (25)
- a. Z podmiotem nieosobowym: być przyczyną zmuszającą do czegoś (10)
3. Gnębić, dręczyć, dokuczać (9)
4. Prawdopodobnie: Zagrażać (1)

1. Wywierać nacisk fizyczny, przypierać, gnieść, przygniatać; opprimere Vulg, Calep; pressare Mącz; premere Vulg; deprimere Calep; apprimere Cn [w tym: kogo, co (10)] (9): Praelum, Drzewo które práſę przyćiska. Mącz 318c, 320d; Calep 309a, [734]b.

przyciskać [do kogo], do czego (2): To ſpráwuią Płánety/ gdy ſie obracáią/ Kiedy moc ſwą do zyemie twárdey przyćiſkáią. RejWiz 149; Strum C4v; [GrzegŻarnPos 1597 53 (Linde s.v. odwiać)].

przyciskać czym (1): á też y kolanami przyciſkaiąc wiele ku rubocie [!] pomagamy. GlabGad F3.

[Szereg: »przyciskać i przypasować«: Wiátr z połnocy ieſt przykry y oſtry/ ktory podrożnemu opońcżą vśilnośćią ſwą odwiewa y odkrywa/ ále nie tylko żeby ią z niego zwiáć miał/ owſzem ią do śiebie tym więcey przyćiſka y przypáſuie. GrzegŻarnPos 1597 53 (Linde s.v. odwiać).]

Przen (2):

przyciskać do czego (1): Dał mu [Pan człowiekowi] duſzę rozumną [...]. Aby go oná ſwięta duſzá ſpráwowáłá/ A niebu go do zyemie przyćiſkáć nie dáłá. RejWiz 129.

a) W opisie gwiazdozbioru noszącego nazwę istoty żywej [czym] (1): Ręce ma [klęczący mąż] rośćiągnione: końcem práwéy nogi/ Niezmierzonégo ſmoká przyćiſka łeb ſrogi. KochPhaen 3.

2. Wywierać presję, nacisk, zmuszać; urgere Mącz, Vulg, Cn; arcire Mącz, JanStat; cohibere PolAnt; adigere, indere, obligare, permovere, valde movere Mącz; incumbere Vulg; coartare, stringere JanStat [w tym: kogo (18)] (25): LibLeg 11/45v; Mącz 15a, 234d; Nie poćiągnie go [Ioann 6/44].) Nie żeby ludziom wolność ich odeymował/ ábo ie przyćiſkał po niewoley. WujNT 329.

przyciskać do czego (4): CzechEp 368; Ieſt też to nie mnieyſzey znák rebellij/ gdy Kśięża [...] nowe práwo od Papieżow podáne/ ktore Ius Pontificium zową máią/ ktorym y ſámi ſię ſądzą/ y inſzych kędy mogą/ do ſwego práwá przyćiſkáią. NiemObr 172; [OrdynWiej 1574 nr 40]. Cf Zwrot.

przyciskać k(u) czemu (2): Mącz 193c; CHcemy/ áby żaden z Zydów ku zápłáceniu zaſtáwnych zakłádów w ich święto przyćiſkáć nie śmiał. SarnStat 256.

przyciskać o co (1): prosza myly panovye aby mya VM raczyly oddeslacz nalaskavy rosąth krolya iego mylosczy a thego czaszv mnye zaklady nye przyczyskacz o thą rzecz ZapWar 1528 nr 2457.

przyciskać czym (2): ZapWar 1528 nr 2457; Były nád to wielkie y ćięſzkie prześládowánia/ ktoremi przyćiſkano wierne/ áby ſię Chriſtuſá y wiáry iego záprzeli. WujNT 796.

przyciskać z czym (1): Multus in eo fuit, sive in ea re. Bárzo dokuczał/ Bárzo przićiskał s tą rzeczą. Mącz 236a.

Ze zdaniem dopełnieniowym (2): LibLeg 7/69; WujNT 796; [Caepit inſtare ut dicat. Potzął przyćiſkáć áby powiedział. TerentMatKęt Q6].

W przeciwstawieniu: »odwodzić ... przyciskać« (1): że im [ludowi izraelskiemu] gwałt cżynił [Antioch] z ſtrony ich zakonu/ odwodząc ich od niego/ á do báłwochwálſtwá ſwe^go przyćiſkáiąc CzechEp 368.

Zwrot: »gwałtem, mocą [do czego] przyciskać« (1:1): Declaruiemy tez to przeciwną rzecz bydz confederatiey gdzieby Krol IMyPoddani nasi saeculares poddanego swego inbonis suis do religiey gwałtem przyciskali. ActReg 16; WujNT 307.

Szereg: »przyciskać i przypędzać« = arcire et compellere JanStat (2): Atho navyanczey nam yesth przikro ysz on [komendor Lagowski] thy poddane kthorzi ſzą wnaszem Croleſthwie prziczyska y przipandza zeby nową a nyeſzwyczayną vyarą trzymaly LibLeg 7/69; SarnStat 899.

a. Z podmiotem nieosobowym: być przyczyną zmuszającą do czegoś (10): Gdyż oná myłość Kryſthuſowá przyćiſka nas/ y gdyżechmy też to poſtánowili/ iż ieſli ieden zá wſzytki vmárł/ tedy wſzyſcy byli vmárłymi. BibRadz 2.Cor 5/14; WujNT 2.Cor 5/14.

przyciskać do czego (3): między którémi [żebrakami] ieſt wiele mężczyzn/ y białych głów dużych/ y mogących ſobie ſłuſznie żywność zárábiáć/ gdyby ich y oné do tego práwo przyćiſkáło SarnStat 517 [idem] 927; [AktaSejmikPozn 1590/134].Cf Fraza.

przyciskać k czemu (2): KromRozm III I2v; A więc ná nas Płánety drudzy nárzekáią/ Iż ie cżáſem ku wſzemu złemu przyćiſkáią. RejWiz 144.

cum inf (1): Z moią nędzą/ żal y złość ſpółem ſye mieſzáią/ Złość czynić/ á grzéch ćiérpieć/ mnie dźiś przyćiſkáią. ZawJeft 39; [ŁaszczPogrom 12v].

Fraza: »potrzeba przyciska« [w tym: do czego (1)] = necessitas urget Mącz; necessitas incumbit Vulg (3): GroicPorz m; Necessitas urget, Potrzebá przyćiska. Mącz 508c; Bo ieſli Ewángelią opowiedam/ nie mam ſię przecz chlubić: gdyż mię potrzebá przyćiſka WujNT 1.Cor 9/16.

3. Gnębić, dręczyć, dokuczać (9): Otho/ w dzień poſtu wáſſego náyduie ſie wáſzá wola/ á (támże) wſſyſtkie dłużniki wáſſe ćięſſko przyćiſkaćie [repetitis]. Leop Is 58/3; A ták iáko pod zakonem Moyżeſzowym zakon dány nie był dla ſpráwiedliwych y dobrych/ áni ich też przyćiſkał/ ále tylko złych CzechRozm 249, 225v; SkarŻyw 299.

przyciskać komu (3): I othworzył Iozeph wſſyſtkie gumná/ á przedawał Egiptczykom: bo iuż im głod przyćiſkał. Leop Gen 41/56; WujJud a4v; Nikczemna dźiéwko/ oyćiec ći [porwanej Europie] przyćiſka/ Czemu nie vmrzeſz? KochPieś 8; [WujPosN 1584 248 (Linde)].

przyciskać czym (1): KAZ/ niech moie teſkliwe Troſki/ ktore [...] świátem [tj. sprawami świeckimi] przyćiſkáią/ Srogie/ nie lutośćiwe/ Acż nic ieden dźień/ ſercá żrzeć przeſtáią. GrabowSet K2; [Oćiec twoy nas przyćiſkał twárdym iárzmem Leop 1575 2.Par 10/4 (Linde)].

Szereg: »przyciskać i dławić« (1): iż ich [ludzi niepowściągliwych] z iedney ſthrony przyćiſka/ y dławi głupſthwo/ á nieumieięthność/ z drugiey záſię ſtrony/ fráſunek/ á trapienie GórnDworz Gg5v.

4. Prawdopodobnie: Zagrażać [komu] (1): Immineo, Leżę nád kim/ Przipieram/ przićiskam komu. Mącz 207c.

Synonimy: 1. przeć, tłoczyć; 2. ciężyć, dogrzewać, donaglać, dotykać, gabać, gnąbić, gnieść, nucić, popuszczać, przypierać, ruszać, upychać.

Formacje współrdzenne cf CISKAĆ.

Cf PRZYCISKAJĄCY, PRZYCISKANIE, PRZYCISKANY

ALKa