Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CIĘŻKOWONNY

Następne hasło: CIM »

CIĘŻYĆ (33) vb impf

W inf: ciężyć (3) Diar (2), Mącz, ciążyć (3) LibLeg, RejRozpr, RejPos. W imp: ciąż. W formach praes: cię- (15) BierEz (2), FalZioł, GlabGad (2), RejRozpr, GliczKsiąż, KochFr, GrabowSet (4), WyprPl, SkarKaz, ZbylPrzyg, cią- (7) LibLeg (2), RejJóz, RejKup (2), Leop, GórnDworz. W pozostałych formach: cią-.

Fleksja

indicativus
inf	ciężyć
praes
	sg	pl
3	cięży	ciężą

praet
	sg		pl
3	m	ciążył, ciążeł	m pers	ciążyli

imperativus
	sg
2	ciąż

conditionalis
	sg
3	m	by ciążył

inf ciężyć (6). ◊ praes 3 sg cięży (15). ◊ 3 pl ciężą (5). ◊ praet 3 sg m ciążył (1) RejKup, ciążeł (1) ActReg. ◊ 3 pl m pers ciążyli (1). ◊ imp 2 sg ciąż (1). ◊ con 3 sg m by ciążył (1). ◊ praes act ciążąc (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1. Być, stawać się ciężkim, przygniatać ciężarem, wagą (14)
- a. O przeżyciach duchowych (4)
2. Narzekać, skarżyć (16)
3. Uciskać (2)
4. Przejmować się (1)

1. Być, stawać się ciężkim, przygniatać ciężarem, wagą; habere pondus, ingravescere Cn (14): Ná ktorey lepiey być ſtronie/ A ktora pierwey zátonie? On rzekł/ zádek pierwey tonie/ Lepiey być ná pierwey ſtronie. Bo iż nie ták bárzo ćięży/ Ná oſtátku ſie pogrąży. BierEz I4v; GlabGad G7, G8.

ciężyć komu, czemu (5): FalZioł IV 8c; Iutrzniey tey nigdy nieſlycháć [...]. Odſpiewa ią czáſem ſowá Bo więc kxiędzu ćięży głowá. RejRozpr A2v; WyprPl C2v; SkarKaz 123b; ZbylPrzyg A4v.

ciężyć na kim (1): Przetoćiem ták bárzo bieży/ Iże ná nim nic nie ćięży BierEz Bv.

W przen (1): Dźiwna rzecz iáko ciężko czczą nośić kálétę: A dźiwniéy iáko ćięży/ wydawſzy monétę. KochFr 43.

a. O przeżyciach duchowych (4):

ciężyć komu, czemu (2): Ia grzech ſwoy wyznawam/ á ſumnieniu memu/ To cięży/ żem zgrzeſzył/ tobie wſzechmocnemu GrabowSet V2, K4v.

Zwrot: »ciężyć duszy, na duszy« (2 : 1): SErceſtruchláło/ żywot cięży duſzy GrabowSet M2v, K4v, X3.

2. Narzekać, skarżyć; expostulare Modrz (16):

ciężyć na kogo (8): pan woyewoda nyema przecz cziązicz na pana mego othy rzeczi LibLeg 10/154; RejJóz K6v; RejKup d8, N; Zatym skoro Biskup Krakowski powstał i jął ciężyć na posły Diar 58; OrzQuin Ev; RejPos 333; ModrzBaz [16]v.

ciężyć o co (3): A ták niemáſći ocz ciążyc Obádwáſcie nie dáli nie RejRozpr B3v; GórnDworz R4; ActReg 131.

Zwrot: »ciężyc sobie« [szyk zmienny] (8): pan woyewoda do mnie wſkazacz raczil czyazacz sobiie yakobi on przes poſli swe niemogl nycz otrzimacz LibLeg 10/153v, 10/154; RejKup cc5; Diar 64; GliczKsiąż M2v; OrzQuin Ev; GórnDworz R4; ActReg 131.

3. Uciskać; deprimere Cn [kogo] (2): nie záſmącżay áni ćiąſz [ne contristes] bráthá twego Leop Lev 25/14; á będę świádkiem prędkim złocżyńcom [...] y thym co [...] poniżáią wdowy y ſieroty/ y thłumią a ćążą pielgrzymá [et opprimunt peregrinum] Leop Mal 3/5.

4. Przejmować się [co] (1):

Zwrot: »sobie ciężyć« (1): Graviter aliquid advertere, Bárzo ſobie co ciężyć/ k ſercu bráć. Mącz 487a.

Synonimy: 1. uciskać; 2. narzekać, skarżyć się; 3. cisnąć, przyciskać, uciskać.

Formacje pochodne: obciążyć, obciążyć się, ociążyć, ociężyć się, ściężyć, uciążyć; ciążać, obciążać, obciążać się, ociążać, ściążać, uciążać; ciężeć, obciążeć, ociążeć, ściężeć; obciężować; obciążywać.