Fleksja
|
sg |
pl |
| N |
błoto |
błota |
| G |
błota |
błót |
| D |
błotu |
|
| A |
błoto |
błota |
| I |
błotem |
błoty |
| L |
błocie |
błotach, błoci(e)ch |
| V |
błoto |
|
sg N błoto (60). ◊ G błota (73). ◊ D błotu (6). ◊ A błoto (92). ◊ I błotem (70); -em (21), (e)m (49). ◊ L błocie (81). ◊ V błoto (1). ◊ pl N błota (9). ◊ G błót (9); -ó- (4), -(o)- (5). ◊ A błota (11). ◊ I błoty (7). ◊ L błotach (5), błoci(e)ch (3); -ach MiechGlab, StryjKron, GórnRozm, SarnStat; -(e)ch KrowObr; -ach : -(e)ch BielKron (1 : 2); -ach GórnRozm, SarnStat, -åch BielKron, StryjKron, -(a)ch (1).
1.
Ziemia rozmokła, tworząca gęstą, lepką masę; glina; kałuża; nieczystości, ściek, gnój;
coenum Murm, Mącz, Calag, Calep, Cn; limus BartBydg, Mącz, Calag, Calep, Cn; lutum Mymer1, Mącz, Calep, Cn; colluvies, palus, volutabrum Mącz; mephitis Calep; lutum Cn (339):
á będąc bliſko Krákowá/ támem z rzeczámi ſwoimi w wielkiem błocie záwiąznął March1 Av;
Woſk niekiedy zduná widział/ Iże z błotá gárnce dziáłał BierEz Pv,
M2,
N3;
OpecŻyw 108,
111v,
[123] [2 r.],
[123v],
136;
Murm 22;
Mymer1 6;
BartBydg 82b;
TarDuch C2v;
FalZioł IV 24c,
28c;
BielŻyw 32;
GlabGad L4;
RejRozm 397,
402,
404;
GliczKsiąż N6v;
LubPs E2;
Gdyż bláſku nie potrzebá przydawáć gdzye złoto/ Sámo ſie záwżdy błyſzcży/ á cżyrni ſie błoto. RejWiz 91v,
6 [3 r.],
13,
22,
41,
48 (
15);
Leop Iob 30/19,
38/14,
Ier 38/6 [2 r.],
22,
Zach 10/5 (
8);
DRugi ſie lepak zwaśnił ná ſąſiádá ſwego/ Spotwarzył go o błoto RejFig Ee3v,
Cc5;
RejZwierz 62v,
68v,
112,
139v,
140;
To ieſt dał Bog śiłę y czerſthwość błothu onemu ktore wykſztałtował áby było duſzą żywiącą BibRadz I 2 marg,
Hab 2/6;
BielKron 12v,
27v,
72,
146,
261 (
7);
KochSat A4v,
23a,
59a,
152a,
199d,
200d [4 r.] (
15);
SienLek 30v,
50v,
51v,
132v,
134v (
7);
GórnDworz N2v;
HistRzym 124v;
RejPos 123v,
124v,
346v;
Prawdá káżdego ozdobi by złotem/ Leż bárzyey ſpluſka niż śmierdzącym błotem. RejZwierc 216,
15,
33v,
62v,
92 [2 r.],
160 (
18);
BudBib Is 57/20,
Zach 10/5;
Strum Gv [2 r.],
I;
iáko pijány w błoto głębiey w grzechy brnęli CzechRozm 89;
PaprPan T2;
SkarJedn 303;
Oczko 18 [2 r.];
Calag 420;
SkarŻyw 68,
273,
507,
530,
581 (
7);
Nie znaſz ludźi co przed kotem/ Piérzcháią nawiętſzym błotem KochSob 59;
KochTarn 77;
PudłFr 67,
74;
Calep 211 a,
302b,
605a,
620a [4 r.],
654a;
GostGosp 112;
Ciáło moie z błotá ieſt LatHar 587,
112;
KołakCath C4v;
WujNT 2.Petr 2/21;
SiebRozmyśl Cv;
KmitaSpit A3,
C3v;
ciáło káżde martwe [...] W błoto y w robaki ſię obroci CiekPotr 38,
30;
CzahTr K3v,
K4v [3 r.],
Lv,
L3;
SkarKazSej 677a;
KlonWor 2,
52.
W charakterystycznych połączeniach: błoto drożne, uliczne (3), na ulicach (ulicy) (3); błotem (błoto) ciskać (2), miotać (4), (o-,po-,przy-, s-, u-)pluskać (na,-popluskany) (15).
Przysłowia:
Stoy teras thobie zloto Za kanſienie y za bloto. RejKup g7;
RejWiz 83v,
162;
SkarŻyw 353;GrabPospR N3v;
PowodPr 49 [ogółem 6 r.].
lepſza cżnota we błocie niż niecznota we złocie RejJóz C4, C4; Káżdy niezgodą mogłby dáć we błotho/ Gdyż ſwięta zgodá ſtoi nam zá złotho. RejZwierc 228 [ogółem 3 r.].
A z błotá puſzki bywáią/ W ktorych też złoto chowáią. BierEz Gv.
roża z ćiernia/ złoto z błotá SkarŻyw 370.
Zdradza ieden drugiego [...] mieſza z błotem KlonWor 81.
iuſz belo wbloto ſtatut Polſki zarzucono PaprUp H4.
Zwroty: »(w)deptać (być zdeptaniem
itp.) jako błoto uliczne (na ulicach, ulicy)« [
szyk zmienny] (
5):
RejPs 26;
Leop Isai 10/6;
BubBib Mich 7/10;
KochPs 25;
y ten lud áby poddał w podeptánie/ iáko błoto ná vlicách. PowodPr 8.
»(jako) z błot(a) się dobywać, wychodzić itp.« [szyk zmienny] (5): March1 Av; Mącz 218c, 478d; RejPos 64v; pośli ſkruchę zá grzechy/ ábyſmy z nich iáko z ćięſzkiego błotá wychodźili. SkarKaz 245.
»jako błoto (w błocie) leżeć (być, zostać) (przed Bogiem, nogami jego)« [szyk zmienny] (13): GliczKsiąż B7v; LubPs E2 marg; RejWiz 87; RejAp BB7, 38v, 176v; ktoryś też ieſt iáko márne błoto przed nogámi iego RejPos 196, 47v, 106v, 162v, 167v, 309v, 329v.
»jako (by) świnia (prosię, wieprz) w (we, po) błocie leżeć, walać się itp., do błota (we błoto) leźć (wracać się, wrocić się)« [szyk zmienny] (19): Grzeſą przeciw panu Bogu/ ktorzy w cieleſnym grzechu łeżą iako ſwinia wblocie SeklKat K3v; RejWiz 88v [2 r.], 171v, 175; Mącz 506d; RejAp 2 [2 r.], 129v, 178v; RejPos 106, 106v, 162, 321v; RejZwierc 217v; CzechRozm 222; SkarJedn 140; PudłFr 10; CzahTr K4.
»po uszy (jako) we błoto (błocie) wpaść (leżeć)« [szyk zmienny] (4): SeklKat K4v; furman chociay cżáſem wpádnie/ Y po vſzy we błoto RejWiz 13v, 51; RejPos 225v.
Wyrażenia: »czarny jako błoto«:
Lividus, Siny czarny yáko błoto od plag álbo dąg. Mącz 196a.
»jako kijem w błoto«: á chocia ledá co powie/ chłopſką á grubą trefnoſcią/ iáko kiiem w błoto: przedſię mu ſie wſzyſcy ſmieią. GórnDworz M6.
»światły jako błoto« = ponury, ciemny: Y gdy ſię komu tráfi mowić ze mną o to/ Wyráżę mu twe [Hungario] ſpráwy świátłe iáko błoto. CzahTr 12.
Szeregi: »proch a błoto; błoto a proch« (
3 :
1):
nędzny cżłowiecże/ ktoryś ieſt iáko proch á błoto RejPos 106v,
162v,
185v,
309v.
»ziemia abo błoto«: áby ſie tho po zyemi ábo po błocie nie waláło RejPos 185v.
a.
Błoto lecznicze (19):
Ciepliczna káłużá/ błotá wewnątrz y około/ pełna Oczko A4;
niéktórzy bolące z obyczáiu członki/ tém to błotem vléczyli Oczko 17v;
á ónych czáſów oto to błoto/ co Gálen záléca/ z Egiptu do Rzymu koſztem niemáłym wożóno Oczko 17v;
ieſli deſcenſóm y guzóm á mieyſcam ſtwárdźiáłém/ y duciam y błotu/ potym y kąpániu czás rozdźielny dawſzy/ dogodźić ſye może Oczko Y8v;
Błoto Ciepliczné/ Opuchłym dobré. Oczko [41],
11 [2 r.],
17 [3 r.],
18,
19,
21.
Zwrot: »błotem okładać, obłożyć, okładanie, okładany, błoto kłaść« (6): guzy twárdé/ miéyſcá spuchłé/ á náćiékłé bywáią/ té błotem iáko rzeczą pożyteczną/ okłádáć ſyę godźi Oczko 17, 12, 15 [2 r.], 18 [2 r.].
b.
Ziemia zmieszana ze śliną użyta przez Chrystusa przy uzdrawianiu ślepego; w pismach polemicznych protestanckich obelżywie: ślina używana przy obrzędzie chrztu u katolików (28):
Iezu ienżes zbłota y ſliną twoią ocżi ſleponarodzonemu ſprawił. TarDuch B3;
KrowObr 83v;
Błoto ze śliny ná Krzćie. WujJud Ll 2;
WujNT 345.
Zwroty: »błotem krzcić«:
Izali tám iákim tzárowánym Oleiem/ błotem/ álbo Solą krzćił [Jan święty] Kryſtuſá Syná Bożego KrowObr 83v.
»(roz-) pomaz(ow)ać, pomazany błotem (oczy, po oczu), (po-)włożyć błota (błoto) na oczy« [szyk zmienny] (9): Polożylmi Iezus bloto na ocży/ a vmywſſy ſie ij widzę. OpecŻyw 63; MurzNT Ioann 19/15; Leop Ioann 9/6, 16; Byłáli Ceremonia w ſtárym kośćiele pomázować błótem BiałKat 246; KuczbKat 145; BudNT Ioann 9/16; WujNT Ioann 9/6, 15.
»(u)czynić błoto, błoto uczynione« [szyk zmienny] (14): OpecŻyw 63 [3 r.]; MurzNT Ioann 9/11, 14; wyplunął ná źiemię y vcżynił błoto z ſliny Leop Ioann 9/6, 9/11, 14; WujJud 169v; Iż ſol chrzſzcżonym wuſtá kłádą/ y zſlinj błoto vcżynione vſzy máżą. SkarJedn 232; WujNT Ioann 9/6, 11, 14, s. 345.
Przen (71):
a)
Upadek moralny, grzechy, zło; poniżenie, pognębienie; nędza, bieda, położenie bez wyjścia (52):
RejPs 100;
LubPs P6v;
KrowObr 61,
63;
O mizerna śklenico [człowieku] ná poły ſtłucżona/ Ktora maſz być pochwili we błoto wrzucona. RejWiz 83v,
98v,
100v,
116;
Mącz 152b;
GórnDworz Gg5;
RejPos 176v [2 r.];
błotem á ſmierdzącym gnoiem [cnotę] zágrzebaſz RejZwierc 38,
91v,
157;
Temu lepiey ieſt ożenić ſie/ niżliby ſie miał vſtáwicżnie w błoćie wáláć. WujJud 210v;
ZBaw/mię Boże/ bo weſzły wody áż do duſze. Vlgnąłem w błoćie BudBib Ps 68/3,
Iob 30/19;
CzechRozm A6;
Pod wiecżor Iámuzius niech poydzye zápáſy/ Prętko będzye we błocie pogromią tho náſzy PaprPan R4v;
SkarJedn 10,
25,
337;
KochPs 99;
Ktory vpadek ſwoy iáko gorzkiemi łzámi opłákał/ á iáko ſię cżerſtwo zbłotá onego porwał SkarŻyw 588,
371,
463,
595;
CzechEp 70;
GrabowSet K3v;
LatHar 110,
149,
151;
WujNT s. 875;
SkarKaz 2 przedm,
245b,
387b,
638b;
CzahTr E3v;
SkarKazSej 702a.
Zwroty: »wyrwać, wywieść, wydźwignąć, wyratować z błota« [szyk zmienny] (11): TarDuch A6v; A wyrwał mię z głębokośći ſrogiego kłopotá/ Y z onego ſmrodliwego á ſproſnego błotá LubPs Lv, Q; Leop Ps 39/3; Prot C3; GórnDworz K6v; RejPos 176v; BudBib Ps 68/15; KochPs 58, 100; LatHar 279.
Szereg: »proch i błoto«: ábyſmy ſię częſto chędożyli/ y proch ten y błoto ſerc náſzych oćieráli. SkarKaz 638b.
b)
Grzesznik, nędznik, istota bez wartości (15):
coż ty [człowieku] s ſobą maſz pomyſlić nędzna dzwonico á nikcżemne błoto RejAp 20;
iż go [Chrystusa] wydał [Bóg Ojciec] zá nędznego ſługę/ zá nedznego robaká/ á zá błoto zlepione rękámi ſwoiemi. RejPos 171,
138v,
163,
201.
Szeregi: »proch a (i) błoto (a zdziebłko); błoto a proch (a glina)« (
7 :
2):
RejAp 46;
RejPos 3v,
105v,
198v,
292v,
355v;
iż ſię z tobą prochem/ y błotem zrownał Pan chwały SkarŻyw 2;
CzechEp 74;
ArtKanc Q19v.
»popioł, błoto«: Wſzákem ia nic iedno popioł, błoto ArtKanc S11v.
c)
Rzecz bez wartości (4):
A to ieſt błoto/ á iáko muchá przećiw krolowi niebá y ziemie RejPos 132v.
Szeregi: »(śmiecie) błoto a proch« (
2):
tedyby tho wſzythko [skarby tego świata] za błoto á zá proch miáło być v nas rozumiano RejPos 299,
316v.
»popioł a błoto«: wiecżnego żywotá [...] roſkoſzy/ przećiwko ktorym popioł á błoto ſą roſkoſzy ſwiátá tego/ odſtępuiemy RejPos 315v.
2.
Obszary grząskie, zwykle zarośnięte trawą i sitowiem; mokradła, bagno; staw, jezioro; szlam na dnie stawu;
lacuna, palus Mącz [często w pl] (88):
BierEz L2v;
ta theż riba w błocie ſie zakriwa y mieſzka FalZioł IV 40b;
LIn ieſt riba [...] błotem żywie FalZioł IV 44b,
3c,
40a,
44b,
I 80d;
GlabGad H8,
I [2 r.];
MiechGlab 56;
LibMal 1544/89,
1548/138v;
RejWiz 42,
120v;
Bo tych błot tu nie zyeźdźi/ ledwe w mrozy źimie. RejZwierz 100v,
10;
BielKron 152v,
293v,
355v,
416,
430 (
14);
Palus, Lugowisko/ błoto/ trzeſáwicá/ bágno/ káłużá/ tonące á trzęſące mieyſcá. Mącz 274c,
109c,
153c,
182c,
[273d],
402d [2 r.],
424b;
SienLek 7v;
GrzepGeom A,
Ov,
P3;
RejZwierc 157,
194,
212v;
A ták ſpráwnemu Wodzowi woyſká/ nalezy [...] ſpiſáne mieć mieyſcá [...] przes ktore woyſko má wieść/ ieſli gory/ ieſli chroſty/ ieſli rzeki/ ieſli błotá BielSpr 7v,
15v,
36v,
56v,
66 [2 r.],
66v (
13);
á tráfi ſye im w Stáwie błoto/ tedy ié trudno wygubić Strum Qv,
Iv,
N3v;
SkarŻyw 130;
StryjKron 51,
270;
KochJez Bv,
B2v;
Calep 620a;
GostGosp 86,
104,
112 [2 r.];
SarnStat 401;
KmitaSpit C2v,
C3;
CzahTr E2;
kmieć [...] Podrąbił Olſzą ná rudáwym błoćie KlonFlis C3;
KlonWor **2,
51;
SzarzRyt C3.
W charakterystycznym połączeniu: błotem żyć, żywić się (3).
Przysłowie: KrowObr 135v; káżdy [...] tego ſzuka w cżym ſie kocha. [...] á żábá błotá. RejZwierc 91v.
Szeregi: »jezioro albo błoto« (
3):
Maeotis, Iezioro álbo błoto w tátárzech w które Tánais rzeká wpáda Mącz 203d,
189c;
SienLek 2v.
»lasy, (i) błota« (3): MiechGlab 8; Iużechmy z gęſtych láſów y z błót ſrogich wyſzli KochJez B2; GórnRozm L4v.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}