[zaloguj się]
[pdf]

BŁOTO (427) sb n

błot- (88), błót- (4); błót- BiałKat; błot- : błót- Oczko (18 : 3); w G pl błót; końcowe o jasne.

Fleksja
sg pl
N błoto błota
G błota błót
D błotu
A błoto błota
I błotem błoty
L błocie błotach, błoci(e)ch
V błoto

sg N błoto (60). ◊ G błota (73). ◊ D błotu (6). ◊ A błoto (92). ◊ I błotem (70); -em (21), (e)m (49). ◊ L błocie (81). ◊ V błoto (1). ◊ pl N błota (9). ◊ G błót (9); -ó- (4), -(o)- (5). ◊ A błota (11). ◊ I błoty (7). ◊ L błotach (5), błoci(e)ch (3); -ach MiechGlab, StryjKron, GórnRozm, SarnStat; -(e)ch KrowObr; -ach : -(e)ch BielKron (1 : 2); -ach GórnRozm, SarnStat, -åch BielKron, StryjKron, -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Ziemia rozmokła, tworząca gęstą, lepką masę; glina; kałuża; nieczystości, ściek, gnój; coenum Murm, Mącz, Calag, Calep, Cn; limus BartBydg, Mącz, Calag, Calep, Cn; lutum Mymer1, Mącz, Calep, Cn; colluvies, palus, volutabrum Mącz; mephitis Calep; lutum Cn (339): á będąc bliſko Krákowá/ támem z rzeczámi ſwoimi w wielkiem błocie záwiąznął March1 Av; Woſk niekiedy zduná widział/ Iże z błotá gárnce dziáłał BierEz Pv, M2, N3; OpecŻyw 108, 111v, [123] [2 r.], [123v], 136; Murm 22; Mymer1 6; BartBydg 82b; TarDuch C2v; FalZioł IV 24c, 28c; BielŻyw 32; GlabGad L4; RejRozm 397, 402, 404; GliczKsiąż N6v; LubPs E2; Gdyż bláſku nie potrzebá przydawáć gdzye złoto/ Sámo ſie záwżdy błyſzcży/ á cżyrni ſie błoto. RejWiz 91v, 6 [3 r.], 13, 22, 41, 48 (15); Leop Iob 30/19, 38/14, Ier 38/6 [2 r.], 22, Zach 10/5 (8); DRugi ſie lepak zwaśnił ná ſąſiádá ſwego/ Spotwarzył go o błoto RejFig Ee3v, Cc5; RejZwierz 62v, 68v, 112, 139v, 140; To ieſt dał Bog śiłę y czerſthwość błothu onemu ktore wykſztałtował áby było duſzą żywiącą BibRadz I 2 marg, Hab 2/6; BielKron 12v, 27v, 72, 146, 261 (7); KochSat A4v, 23a, 59a, 152a, 199d, 200d [4 r.] (15); SienLek 30v, 50v, 51v, 132v, 134v (7); GórnDworz N2v; HistRzym 124v; RejPos 123v, 124v, 346v; Prawdá káżdego ozdobi by złotem/ Leż bárzyey ſpluſka niż śmierdzącym błotem. RejZwierc 216, 15, 33v, 62v, 92 [2 r.], 160 (18); BudBib Is 57/20, Zach 10/5; Strum Gv [2 r.], I; iáko pijány w błoto głębiey w grzechy brnęli CzechRozm 89; PaprPan T2; SkarJedn 303; Oczko 18 [2 r.]; Calag 420; SkarŻyw 68, 273, 507, 530, 581 (7); Nie znaſz ludźi co przed kotem/ Piérzcháią nawiętſzym błotem KochSob 59; KochTarn 77; PudłFr 67, 74; Calep 211 a, 302b, 605a, 620a [4 r.], 654a; GostGosp 112; Ciáło moie z błotá ieſt LatHar 587, 112; KołakCath C4v; WujNT 2.Petr 2/21; SiebRozmyśl Cv; KmitaSpit A3, C3v; ciáło káżde martwe [...] W błoto y w robaki ſię obroci CiekPotr 38, 30; CzahTr K3v, K4v [3 r.], Lv, L3; SkarKazSej 677a; KlonWor 2, 52.

W charakterystycznych połączeniach: błoto drożne, uliczne (3), na ulicach (ulicy) (3); błotem (błoto) ciskać (2), miotać (4), (o-,po-,przy-, s-, u-)pluskać (na,-popluskany) (15).

Przysłowia: Stoy teras thobie zloto Za kanſienie y za bloto. RejKup g7; RejWiz 83v, 162; SkarŻyw 353;GrabPospR N3v; PowodPr 49 [ogółem 6 r.].

lepſza cżnota we błocie niż niecznota we złocie RejJóz C4, C4; Káżdy niezgodą mogłby dáć we błotho/ Gdyż ſwięta zgodá ſtoi nam zá złotho. RejZwierc 228 [ogółem 3 r.].

A z błotá puſzki bywáią/ W ktorych też złoto chowáią. BierEz Gv.

roża z ćiernia/ złoto z błotá SkarŻyw 370.

Zdradza ieden drugiego [...] mieſza z błotem KlonWor 81.

iuſz belo wbloto ſtatut Polſki zarzucono PaprUp H4.

Zwroty: »(w)deptać (być zdeptaniem itp.) jako błoto uliczne (na ulicach, ulicy)« [szyk zmienny] (5): RejPs 26; Leop Isai 10/6; BubBib Mich 7/10; KochPs 25; y ten lud áby poddał w podeptánie/ iáko błoto ná vlicách. PowodPr 8.

»(jako) z błot(a) się dobywać, wychodzić itp.« [szyk zmienny] (5): March1 Av; Mącz 218c, 478d; RejPos 64v; pośli ſkruchę zá grzechy/ ábyſmy z nich iáko z ćięſzkiego błotá wychodźili. SkarKaz 245.

»jako błoto (w błocie) leżeć (być, zostać) (przed Bogiem, nogami jego)« [szyk zmienny] (13): GliczKsiąż B7v; LubPs E2 marg; RejWiz 87; RejAp BB7, 38v, 176v; ktoryś też ieſt iáko márne błoto przed nogámi iego RejPos 196, 47v, 106v, 162v, 167v, 309v, 329v.

»jako (by) świnia (prosię, wieprz) w (we, po) błocie leżeć, walać się itp., do błota (we błoto) leźć (wracać się, wrocić się)« [szyk zmienny] (19): Grzeſą przeciw panu Bogu/ ktorzy w cieleſnym grzechu łeżą iako ſwinia wblocie SeklKat K3v; RejWiz 88v [2 r.], 171v, 175; Mącz 506d; RejAp 2 [2 r.], 129v, 178v; RejPos 106, 106v, 162, 321v; RejZwierc 217v; CzechRozm 222; SkarJedn 140; PudłFr 10; CzahTr K4.

»po uszy (jako) we błoto (błocie) wpaść (leżeć)« [szyk zmienny] (4): SeklKat K4v; furman chociay cżáſem wpádnie/ Y po vſzy we błoto RejWiz 13v, 51; RejPos 225v.

Wyrażenia: »czarny jako błoto«: Lividus, Siny czarny yáko błoto od plag álbo dąg. Mącz 196a.

»jako kijem w błoto«: á chocia ledá co powie/ chłopſką á grubą trefnoſcią/ iáko kiiem w błoto: przedſię mu ſie wſzyſcy ſmieią. GórnDworz M6.

»światły jako błoto« = ponury, ciemny: Y gdy ſię komu tráfi mowić ze mną o to/ Wyráżę mu twe [Hungario] ſpráwy świátłe iáko błoto. CzahTr 12.

Szeregi: »proch a błoto; błoto a proch« (3 : 1): nędzny cżłowiecże/ ktoryś ieſt iáko proch á błoto RejPos 106v, 162v, 185v, 309v.

»ziemia abo błoto«: áby ſie tho po zyemi ábo po błocie nie waláło RejPos 185v.

a. Błoto lecznicze (19): Ciepliczna káłużá/ błotá wewnątrz y około/ pełna Oczko A4; niéktórzy bolące z obyczáiu członki/ tém to błotem vléczyli Oczko 17v; á ónych czáſów oto to błoto/ co Gálen záléca/ z Egiptu do Rzymu koſztem niemáłym wożóno Oczko 17v; ieſli deſcenſóm y guzóm á mieyſcam ſtwárdźiáłém/ y duciam y błotu/ potym y kąpániu czás rozdźielny dawſzy/ dogodźić ſye może Oczko Y8v; Błoto Ciepliczné/ Opuchłym dobré. Oczko [41], 11 [2 r.], 17 [3 r.], 18, 19, 21.
Zwrot: »błotem okładać, obłożyć, okładanie, okładany, błoto kłaść« (6): guzy twárdé/ miéyſcá spuchłé/ á náćiékłé bywáią/ té błotem iáko rzeczą pożyteczną/ okłádáć ſyę godźi Oczko 17, 12, 15 [2 r.], 18 [2 r.].
b. Ziemia zmieszana ze śliną użyta przez Chrystusa przy uzdrawianiu ślepego; w pismach polemicznych protestanckich obelżywie: ślina używana przy obrzędzie chrztu u katolików (28): Iezu ienżes zbłota y ſliną twoią ocżi ſleponarodzonemu ſprawił. TarDuch B3; KrowObr 83v; Błoto ze śliny ná Krzćie. WujJud Ll 2; WujNT 345.
Zwroty: »błotem krzcić«: Izali tám iákim tzárowánym Oleiem/ błotem/ álbo Solą krzćił [Jan święty] Kryſtuſá Syná Bożego KrowObr 83v.

»(roz-) pomaz(ow)ać, pomazany błotem (oczy, po oczu), (po-)włożyć błota (błoto) na oczy« [szyk zmienny] (9): Polożylmi Iezus bloto na ocży/ a vmywſſy ſie ij widzę. OpecŻyw 63; MurzNT Ioann 19/15; Leop Ioann 9/6, 16; Byłáli Ceremonia w ſtárym kośćiele pomázować błótem BiałKat 246; KuczbKat 145; BudNT Ioann 9/16; WujNT Ioann 9/6, 15.

»(u)czynić błoto, błoto uczynione« [szyk zmienny] (14): OpecŻyw 63 [3 r.]; MurzNT Ioann 9/11, 14; wyplunął ná źiemię y vcżynił błoto z ſliny Leop Ioann 9/6, 9/11, 14; WujJud 169v; Iż ſol chrzſzcżonym wuſtá kłádą/ y zſlinj błoto vcżynione vſzy máżą. SkarJedn 232; WujNT Ioann 9/6, 11, 14, s. 345.

Przen (71):
a) Upadek moralny, grzechy, zło; poniżenie, pognębienie; nędza, bieda, położenie bez wyjścia (52): RejPs 100; LubPs P6v; KrowObr 61, 63; O mizerna śklenico [człowieku] ná poły ſtłucżona/ Ktora maſz być pochwili we błoto wrzucona. RejWiz 83v, 98v, 100v, 116; Mącz 152b; GórnDworz Gg5; RejPos 176v [2 r.]; błotem á ſmierdzącym gnoiem [cnotę] zágrzebaſz RejZwierc 38, 91v, 157; Temu lepiey ieſt ożenić ſie/ niżliby ſie miał vſtáwicżnie w błoćie wáláć. WujJud 210v; ZBaw/mię Boże/ bo weſzły wody áż do duſze. Vlgnąłem w błoćie BudBib Ps 68/3, Iob 30/19; CzechRozm A6; Pod wiecżor Iámuzius niech poydzye zápáſy/ Prętko będzye we błocie pogromią tho náſzy PaprPan R4v; SkarJedn 10, 25, 337; KochPs 99; Ktory vpadek ſwoy iáko gorzkiemi łzámi opłákał/ á iáko ſię cżerſtwo zbłotá onego porwał SkarŻyw 588, 371, 463, 595; CzechEp 70; GrabowSet K3v; LatHar 110, 149, 151; WujNT s. 875; SkarKaz 2 przedm, 245b, 387b, 638b; CzahTr E3v; SkarKazSej 702a.
Zwroty: »wyrwać, wywieść, wydźwignąć, wyratować z błota« [szyk zmienny] (11): TarDuch A6v; A wyrwał mię z głębokośći ſrogiego kłopotá/ Y z onego ſmrodliwego á ſproſnego błotá LubPs Lv, Q; Leop Ps 39/3; Prot C3; GórnDworz K6v; RejPos 176v; BudBib Ps 68/15; KochPs 58, 100; LatHar 279.
Szereg: »proch i błoto«: ábyſmy ſię częſto chędożyli/ y proch ten y błoto ſerc náſzych oćieráli. SkarKaz 638b.
b) Grzesznik, nędznik, istota bez wartości (15): coż ty [człowieku] s ſobą maſz pomyſlić nędzna dzwonico á nikcżemne błoto RejAp 20; iż go [Chrystusa] wydał [Bóg Ojciec] zá nędznego ſługę/ zá nedznego robaká/ á zá błoto zlepione rękámi ſwoiemi. RejPos 171, 138v, 163, 201.
Szeregi: »proch a (i) błoto (a zdziebłko); błoto a proch (a glina)« (7 : 2): RejAp 46; RejPos 3v, 105v, 198v, 292v, 355v; iż ſię z tobą prochem/ y błotem zrownał Pan chwały SkarŻyw 2; CzechEp 74; ArtKanc Q19v.

»popioł, błoto«: Wſzákem ia nic iedno popioł, błoto ArtKanc S11v.

c) Rzecz bez wartości (4): A to ieſt błoto/ á iáko muchá przećiw krolowi niebá y ziemie RejPos 132v.
Szeregi: »(śmiecie) błoto a proch« (2): tedyby tho wſzythko [skarby tego świata] za błoto á zá proch miáło być v nas rozumiano RejPos 299, 316v.

»popioł a błoto«: wiecżnego żywotá [...] roſkoſzy/ przećiwko ktorym popioł á błoto ſą roſkoſzy ſwiátá tego/ odſtępuiemy RejPos 315v.

2. Obszary grząskie, zwykle zarośnięte trawą i sitowiem; mokradła, bagno; staw, jezioro; szlam na dnie stawu; lacuna, palus Mącz [często w pl] (88): BierEz L2v; ta theż riba w błocie ſie zakriwa y mieſzka FalZioł IV 40b; LIn ieſt riba [...] błotem żywie FalZioł IV 44b, 3c, 40a, 44b, I 80d; GlabGad H8, I [2 r.]; MiechGlab 56; LibMal 1544/89, 1548/138v; RejWiz 42, 120v; Bo tych błot tu nie zyeźdźi/ ledwe w mrozy źimie. RejZwierz 100v, 10; BielKron 152v, 293v, 355v, 416, 430 (14); Palus, Lugowisko/ błoto/ trzeſáwicá/ bágno/ káłużá/ tonące á trzęſące mieyſcá. Mącz 274c, 109c, 153c, 182c, [273d], 402d [2 r.], 424b; SienLek 7v; GrzepGeom A, Ov, P3; RejZwierc 157, 194, 212v; A ták ſpráwnemu Wodzowi woyſká/ nalezy [...] ſpiſáne mieć mieyſcá [...] przes ktore woyſko má wieść/ ieſli gory/ ieſli chroſty/ ieſli rzeki/ ieſli błotá BielSpr 7v, 15v, 36v, 56v, 66 [2 r.], 66v (13); á tráfi ſye im w Stáwie błoto/ tedy ié trudno wygubić Strum Qv, Iv, N3v; SkarŻyw 130; StryjKron 51, 270; KochJez Bv, B2v; Calep 620a; GostGosp 86, 104, 112 [2 r.]; SarnStat 401; KmitaSpit C2v, C3; CzahTr E2; kmieć [...] Podrąbił Olſzą ná rudáwym błoćie KlonFlis C3; KlonWor **2, 51; SzarzRyt C3.

W charakterystycznym połączeniu: błotem żyć, żywić się (3).

Przysłowie: KrowObr 135v; káżdy [...] tego ſzuka w cżym ſie kocha. [...] á żábá błotá. RejZwierc 91v.
Szeregi: »jezioro albo błoto« (3): Maeotis, Iezioro álbo błoto w tátárzech w które Tánais rzeká wpáda Mącz 203d, 189c; SienLek 2v.

»lasy, (i) błota« (3): MiechGlab 8; Iużechmy z gęſtych láſów y z błót ſrogich wyſzli KochJez B2; GórnRozm L4v.

Synonimy: 1. glina, gnoj, kał, nieczystość, plugastwo, plugawość, popioł, proch, śmiecie, ziemia; 2. bagnisko, bagno, kałuża, ług, ługowisko, trzęsawica, woda.

Cf BŁOCINA, [BŁOCIZNA], BŁOTOŁOŻNY, BŁOTORODNY

LZ