[zaloguj się]
[pdf]

RACHOWAĆ (78) vb impf

Wszystkie samogłoski jasne.

Fleksja
inf rachować
indicativus
praes
sg pl
1 rachuję
2 rachujesz
3 rachuje rachują
praet
sg pl
1 m -m rachowåł m pers rachowalismy
3 m rachowåł m pers rachowali
fut
sg pl
2 m będziesz rachowåł m pers
3 m m pers będą rachować
conditionalis
sg
2 m byś rachowåł
impersonalis
praet rachowano
participia
part praes act rachując

inf rachować (13). ◊ praes 1 sg rachuję (6). ◊ 2 sg rachujesz (1). ◊ 3 sg rachuje (10). ◊ 3 pl rachują (7). ◊ praet 1 sg m -m rachowåł (1). ◊ 3 sg m rachowåł (1). ◊ 1 pl m pers rachowalismy (1). ◊ 3 pl m pers rachowali (3). ◊ fut 2 sg m będziesz rachowåł (2). ◊ 3 pl m pers będą rachować (1). ◊ con 2 sg m byś rachowåł (1). ◊ impers praet rachowano (1). ◊ part praes act rachując (30).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Liczyć, obliczać, zliczać, wyliczać; computare Mącz, Calep, Cn; calculare, calculum imponere a. ponere, numerare Mącz, Cn; subducere calculum a. rationem Calep, Cn; dinumerare Mącz; ad calculos reducere, rationem deputare a. putare, subducere summam a. numerum Cn (57): Calculum imponere, Liczman włozić/ ráchowáć. Mącz 311a, 31c, 216d; Subducere rationem vel calculum – Rachuię. Calep [1016]a, 229b; [dobry ziemianin] z Bogiem wiernie: we ćći z Krolem: á ſzcżerze z ludźmi żywie. [...] v cżeládźi nie ſędźiem. nie walcży: więc zgryźle nie ráchuie GostGospPon 169; Oſobny to páchołek: nie ládá pąniątko [!]: Przełotrowawſzy wſzyſtko, przegrawſzy, przepiwſzy; Dopiro chce bydź rządnym: dopiro ráchuie, Dopiro kretę pſuie CiekPotr 34; KlonFlis H2v.

rachować co (8): [syn widział] iż ociec wſzytko coś ráchuie/ A pilnie wednie w nocy reyeſtrá ſpiſuie/ A ktemu iż przy ſobie iákąś ſzkátułkę miał HistLan B4v; (nagł) Dydińſcy. (–) [...] Y dobrzy goſpodarze nie trzebá tám Dworki/ Vmieią tám niektorzy ráchowáć gomołki. PaprPan R2v, Aa4v; ActReg 129; Obciążenia trudnego w Wypráwie nie trzebá ſię obawiáć [...]/ gdyż ſámi ſzácunek ten cżynić ſobie będą/ á ktemu pożytkow tych nie będą ráchowáć wedłuk trudnego y pracowitego zábiegánia [...]/ ále wedłuk łácnego y poſpolitego obycżáiu prowentow GrabPospR L4v. Cf rachować co komu.

rachować co komu [w tym: sobie (1)] (3): bo im więtſza Robotá/ muśi ią téż drożéy płáćić. [...] Ráchowáli tho więc ſobie dobrzy Robotnicy w óny látá kiedy było tanie: Ieſli zárobił ieden zá Tydźień groſzy Trzydźieśći: tedy iuż to názywáli nie złą robotą. Strum E2; Hetman Kurcyc [...] rachował mi zawiedzienie swoie ztym opowiedzeniem, niebedzieli przeciwko niemu podpomożenie ActReg 96; GrabPospR L3v.

rachować czym (1): Calculus, Wárczabny Kamień. Też/ Lyczmany którémi ráchuią. Mącz 31b.

W połączeniu z określeniem ilości [ile kogo] (1): wſzytkich Bogow Pogáńſkich [...] Heſiodus Poetá kłádzie być w liczbie trzydzieśći tyśięcy/ Tertulianus też Doctor S. ſámych Iowiſzow trzy ſtá ráchuie. StryjKron 145.

Zwrot: »rachować na palcach« [szyk zmienny] (2): Dinumerat digitis. Liczy/ ráchuye ná pálcách. Mącz 253c, 333a.
Przen [co] (1): Iák ſłonecżney świátłośći/ Oko ſię przypátrowáć Nie może: ták krewkośći Ludzkie/ prozno gotowáć Myśl/ máią ſłowá [tj. próżno słowa mają]/ twe chwały ráchowáć. GrabowSet O.
a. O czasie (7): Potym gdy Zamomiſław Leſkowic Práwnuk Piáſtow vmárł/ iáko Długoſz ráchuie Roku od Chriſtuſá 964. w Gnieznie go Pogáńſkim obyczáiem pochowano StryjKron 150.

rachować co (4): Mącz 263a; To tu właſnie Prorok o Aſtrologách mowi. Bo oni biegi mieśiącow ráchuiąc/ przyſzłe przygody ludzkie wiedźieć chcą SkarKaz 518b, 518b. Cf Zwrot.

rachować od kogo [= zaczynając od kogo] (2): Mącz 470a; Mieczyſław Syn ſleponárodzony dobrowolnie od wſzyſtkich ſtanow Monarchą Polſkim piątymnaſtym od Lechá ráchuiąc/ wybrány. StryjKron 150.

rachować od czego [= według czego] (1): per olympiades numerabant Graeci annos suos, Grekowie látá ſwe od tych iſtych piąćy á piąćy lát. Olympiadas ráchowáli Mącz 263a.

Zwrot: »rachować godziny« = niecierpliwie oczekiwać (1): (nagł) Do Anny. (–) WCzorá czekáiąc ná twé obietnice/ Y zábywáiąc nieiáko teſknice/ Nápiſałemći [...] Ten rym niegłádki [...]. Bom vſtáwicznie ráchował godźiny/ A ſzukał twego mieſzkánia przyczyny. KochFr 74.
b. Przeliczać (o stosunku wartości walut) [co] (28):

rachować za ile (2): Ieden kupił 27. lp. wełny/ każdy lp. po 34 gρ białych. Wiele vcżyni zło. po 30. gρ. polſkich. gdy 33.gρ. pol. za 37. gρ. białych rachuią. KłosAlg G3, Hv.

rachować po ile (26): slachetny Pán Markus Iaczkowſki kupyel dom w koſczerzinye ot Lucasa Sketki [...] za 90 m. liczbi pruſki kaszdą m. Rachuyącz po 20g ZapKościer 1583/41v; Ian skiba dal nathę wlokyę 50 m. Liczbi pruſky Kaſzdą m. rachuyąncz po 20 g. ZapKościer 1584/48v; a tak pán woczyęch, dal bratu swemu Caſprowy 70 slotych polſkych: Kaſdy sloty rachuyąncz po 30 g. ZapKościer 1585/55v; y proſięli v vrzędu naſego ſoltiſkiego aze⟨m⟩bym ym dopuſcziely v xziegy naſe mieiskie wpisacz ſzume pięniędzi ktorich tho pieniedzi ſzumy poziczel opatrzny pyotr pęk iako sto zlotich polskich po 30 groſi rachuyacz o patrznęmu bartosęwy kropidlu ZapKościer 1589/87, 1582/34, 45v, 1583/37, 38 [2 r.], 39v (26).

c. Przewidywać, planować ilość [ile czego na kogo] (1): Duodena describit in singulos homines iugera, Ná káżdego człowieká rachuye dwánaście ſtay álbo yutrzin. Mącz 375a.
2. Wliczać, uwzględniać przy liczeniu; imputare Mącz, Cn (7): Imputare, rachowáć álbo włożić co ná kogo. Mącz 333b.

rachować co (4): Circa actiones publicas rachowalismy tez priuatas, kozdy swoie iako amici inter se ieden drugiemu niedostatki swoie powiadał. ActReg 96; odiachał Cieklinski ze dwiema Reiestry, z obudwu skarbow [polskiego i litewskiego] nierachowali wprawdzie Grodna y Brzescia ale nie kładł tez wrachunku wychowania stołu iednopienieżne rozchody Przytych Reiestrzech vkazał ActReg 129; Ieſli extra regnum przychodźi Munimentá ſzukáć, tedy tyle dwoie, to iest, ná trzećié Roki vżyczáią czáſu, świętá w to ſpatium ráchuiąc. SarnStat 1286. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

rachować w co (3): SarnStat 1286; Y mánelle ná ręku namniey nie záwádzą/ Y pierśćienie ná pálcách gdy ie ktorey dádzą. Bo to wſzytko pieniądze y w poſak ráchuią/ A wſzytko to młodźieńcy bárzo dobrze czuią. ZbylPrzyg B4. Cf rachować ile czego w co.

rachować ile czego w co (1): Uncialis altitudo, Ná wielkim pálcu wżwyſz álbo w głęb dwánaście wielkich pálców w yednę ſtopę ráchuyą. Mącz 502b.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): A tego nie ráchuieſz coś w kárty y w koſtki Przegrał: coś rozdał ſzkortom. CiekPotr 32.

3. Brać pod uwagę, uwzględniać; rozważać, rozpatrywać; rationem subducere Mącz, Modrz, Cn; computare, rationem colligere Mącz (14): nye obawyáyą ſie tego theż ćwyerdzić/ żeby lepyey było ná rzemyęſlo dáć ſyná/ niż ná náuki. Około cżego mogliby ſie wżdam nye fráſowáć/ gdy ſie wtym potykáyą/ y nye pomáłu mylą. Bo to nye ták yeſt yáko oni ſobie ráchuyą/ áby ſtych przycżyn á dowodow proſtych myáło to thák być. GliczKsiąż G7v; Colligere rationes, Ráchowáć. Mącz 187c; Computo, Ráchuyę/ vważam/ a rozmyślam nieco. Mącz 333a, 86c, 97a [2 r.].

rachować co (4): Mącz 333b; cżłowiek od trućizny iádowitey vlecżony [powinien] [...] oſtrożniey żyć/ żeby z nowu tymże iádem záráżony nie był [...]. Tákże też rzecż tę [tj. skażenie grzechem] maſz v ſiebie z podobieńſtwá tego ráchowáć y onę mądrze á roſtropnie ſzácowáć [...] y lekárſtwo tobie od Bogá ná twą zárázę podáne Iezuſá Chriſtuſá [...] wdźięcżnie przyiąć CzechRozm 206. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (2); zawsze zaimek pytajny] (3): A ieſli też ten nałog [pijaństwo] kto w ſobie przełomi/ Máło ieſzcże nie gorſzy niż ten co był w toni. Bo ten w nocy ráchuie co ma iutro cżynić/ A iáko mu s pożytkiem ma káżdy cżás wynidź. RejZwierc 252v; ModrzBaz 35v; Iákoś ſie w niey [córce] kocháłá/ tego nie ráchuię/ Bo w niey to twe kochánie/ y ia w ſercu cżuię. WisznTr 3.

Zwrot: »rachować (sam) z sobą« = rationari, rationem secum putare Mącz [szyk zmienny] (4): Deputare, Szácowáć/ mniemáć/ poczitáć/ ráchować s ſobą. Mącz 333b, 333a, b, 347c.
Szeregi: »rachować i szacować« (1): CzechRozm 206 cf rachować co.

»rachować i uważać« (1): Sed nemo dabit frustra egomet mecum has rationes deputo, Ale nikt nie nádda/ poprużnu [!] ya s ſobą ty rzeczy ráchuyę/ y vważam. Mącz 333b.

Formacje współrdzenne: rachować się, dorachować się, narachować, obrachować, obrachować się, odrachować, porachować, porachować się, przyrachować, rozrachować, wyrachować, wyrachować się, zrachować, zrachować się; porachowawać, porachowawać się; rachowywać.

Synonimy: liczyć, obliczać.

Cf RACHOWAN, RACHOWANIE, RACHUJĄCY

JR