Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OBRODZIŁY

Następne hasło: OBRONA »

OBROK (174) sb m

Oba o jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	obrok	obroki
G	obroku	obrok(o)w
D	obrokowi
A	obrok	obroki
I	obrokiem	obroki
L	obroku	obrokach
V	obroku
inne	sg I zam. L - obrokiem

sg N obrok (65). ◊ G obroku (29). ◊ D obrokowi (1). ◊ A obrok (31). ◊ I obrokiem (3). I zam. L obrokiem (1); ~ -em (1), -(e)m (4). ◊ L obroku (10). ◊ V obroku (1). ◊ pl N obroki (6). ◊ G obrok(o)w (8). ◊ A obroki (14). ◊ I obroki (2). ◊ L obrokach (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Żywność będąca wynagrodzeniem za pracę, wydawana najczęściej po przepracowanym dniu; dzienna porcja żywności; także każda zapłata (157)
- Przen (102)
- a. Jednorazowa porcja paszy dla zwierząt (przeważnie o owsie dawanym koniom) (7)
2. Danina, dochód pochodzący z daniny (10)
- Przen (4)
- a. [Danina w postaci ryb składana przez rybaków]
3. Praca, którą należy wykonać w określonym czasie (głównie dniówka) (7)

1. Żywność będąca wynagrodzeniem za pracę, wydawana najczęściej po przepracowanym dniu; dzienna porcja żywności; także każda zapłata; diarium BartBydg, Mącz, Cn; cibus Vulg, Cn; demensum Mącz, Calep, Cn; annona Vulg, Cn; visceratio Calep, Cn; diuturnum Mącz; pars, portio PolAnt; pabulum Modrz; cibarium diurnum Cn (157): przyſzedł też y Ezop [...] Aby ſobie odpocżynął/ A ſwoy obrok zwycżáyny wźiął. BierEz A2; Diarium, obrok, d⟨icitu⟩r. a die victus quotidianus, quod in cibum unius diei datur. BartBydg 42; A obrok miał záwżdy od Krolá/ káżdego dniá po wſzytek czás żywotá ſwego. BibRadz 4.Reg 25/30; Demensum, Obrok/ Wydzielona żywność ná yeden mieſiąc. Mącz 219d, 52c, 85a; Wielkim ſzkápam wácháwym [lege: wąchawym]/ tákim pokoy daymy. Nośmy ná nich namioty/ páncerze/ obroki BielSat L3v [idem BielSjem]; v mnie więcey niż dwá roki/ Záwżdy ná cię wychodzą niemáłe obroki. HistLan A3v; [słudzy boży] z kropel oleiu wielkie becżki/ z trochy chlebá ná wielki lud obroki doſtátecżne cżynią. SkarŻyw A3, 50, 51 [2 r.], 135, 250, 518, 571; BielSjem 26; Calep 303a; [żeby się do domów wracali] ktorzy będąc walecżnymi/ nágarśćią nábránym obrokiem wody/ do żywnośći (gdy potrzebá) przeſtawáią. PowodPr 62; KlonFlis D3v; [Sportula Spende Powſzednia iáłmuzná/ Obrok ArtNom I4].

Zwroty: »obrok brać« (1): Izali niewiećie/ iż ći ktorzy świątośći w świątnicy ſpráwuią/ z oney świątnice obrok biorą? LatHar 127.

»[być] na [czyim] obroku« = na czyimś utrzymaniu (1): Nie myślić oná o tym/ że ia przy tobie Głowy niefráſuię by namniéy ſobie: Ze w twym páłacu mieſzkam/ że przy twym boku Siadam: kóń móy/ ſługá móy ná twym obroku. KochPieś 52.

»być chowan na dobrym obroku« (1): Owa ſtárzec podobno dáley niż do roku/ Był chowan to mogę rzec ná dobrym obroku. HistLan A4v.

»da(wa)ć (a. rozdawać, a. wydawać itp.) obrok(i); udawać obroku; obrok był dany« = cibas dare a. praebere Vulg; partes dare PolAnt; promere cibum Mącz [szyk zmienny] (8;1;1): Leop 2.Par 31/18; Mącz [325]b; oni [wybrani z Lewitów] byli wiernymi/ á w ich moc porucżyłem rozdáwáć obroki miedzy bráćią ich. BudBib 2.Esdr 13/13, 12/47, 13/10; gdy ná weſele [pan] odiáchał/ iednemu porucżył cżeladkę ſwoię/ áby im vdawał obroku [Vulg Luc 12/42] SkarJedn 57; CzechEp 208; Tákżeby miáło bydź y v wielkich dworow/ gdźie ná tárgu inſzym [korcem] kupuią/ á obroki inſzym rozdáią GostGosp 152; Ktoryż tedy ieſt ſługá wierny y roſtropny/ ktorego poſtánowił pan iego nád czeládźią ſwoią/ áby im dał obrok czáſu ſwego? WujNT Matth 24/45, s. 246 marg.

»obroki odprawować« (1): A wſzelákie obroki przed obiádem odpráwowáć. GostGosp 56.

»postanowić (i naznaczyć), ustawić obrok« = annonam constituere Vulg [szyk zmienny] (2:1): Leop 4.Reg 25/30; Y vſtáwił im Krol obrok ná káżdy dźień z potraw ſwych Krolewſkich [Et constituit eis rex per singulos dies portionem escae regiae] BibRadz Dan 1/5, Dan 1/5.

»ująć, umniejszyć obroku« = deducere a. subducere cibum Mącz [szyk zmienny] (4:1): Cibum deducere, Vyąć obroku/ Podnieść komu koritká/ yáko w przepowieśći bywa mówiono. Mącz 52c, 96c, 97a; ieſli obroku vmnieyſzy/ oſpáłość táką od ſyebie odpędźi. Oczko 18v; SkarŻyw 413.

Wyrażenie: »dzienny obrok« (1): Chenix, Nomen mensurae apud Graecos, duos sextarios continens, Miárá winna/ około dwu kwart trzymáyąc/ á ták wielki był dzienny obrok sług v Greków. Mącz 52a.

»opływający [= obfity] obrok« (1): Záżby ſie też ná to nie lepiey obroćiły ony opływáiące obroki onych niepotrzebnych żołtobrzuchow co pádáią s ſtołow ich/ á ludzie niepothrzebni/ y pśi cżáſem ledwo ich zbytkow doiadáią RejZwierc 186v.

»surowy [= niegotowany] obrok« (2): Calep 1129b; Kędy to może bydź/ ſtáray ſie áby ſurowemi obroki gośći nie odpráwował GostGosp 24.

Szeregi: »obrok i datek« (1): á obacż to tu/ że y fáłſzem robiącym vcżyćielom/ ná obrokách y datkách nie ſchodźiło/ iáko y złym Lewitom v Zydow. LatHar 128.

»obrok a dzienne myto« (1): Diuturnum, Obrok á dzienne myto. Mącz 88c.

Przen (102): LatHar 201; SkarKaz 81b; Cześć páńſka powſzechny ieſt obrok, bez krewności Y herbu może záżyć kto tego dźiedzictwá. CiekPotr 38; GosłCast 48.

obrok czego (4): RejZwierc 130; SkarŻyw 354; z woley Páńſkiey ná to wyſadzonym/ żebym cżeladce Bożey wedle miáry mnie od Páná moiego vżycżoney/ obroku náuki vdźielał WysKaz 14; nocy pożądánéy/ Obroki ſnu ſłodkiégo chćiałem bráć ſtroſkány. GosłCast 19.

W połączeniach szeregowych (2): WujNT 544; Pánie/ ſłábiſmy ná táką drogę/ wielkiey nam pomocy potrzebá/ pośli nam wſzelákie doſtátki/ wozy/ konie/ ſzáty/ obroki/ pieniądze/ obrony łáſki twoiey. SkarKaz 245b.

Zwroty: »obrok da(wa)ć« (2): Piſmo S. mowi S. Auguſtyn/ trudnośćią/ z pyſznych ſię (Heretykow) śmieie: głębokośćią/ y pilnego ſtráſzy: hoynośćią/ y wielce vcżone karmi: łágodnością/ y proſtym obrok ſwoy dáie. SkarŻyw 47, 312.

»przysypować obroku« (1): Nie dáy mu ſie zbytnie obiadáć iáko ſzkápye [temu nikczemnemu ciału] [...] ále go wież [lege: więż] mocno v żłobu/ á przyſypuy mu obrokow co nawięcey cnoty á bogoboynośći RejZwierc 130.

»ująć, ujmować obroku« (1:1): viąwſzy mu [Antychrystowi] obroku/ nic innego nie cżynią/ iedno mięſo iego niſzcżą/ áby ſchudnąwſzy nie wierzgał. NiemObr 164; PowodPr 83.

[Wyrażenie: »obrok brzozowy« = kara chłosty: Bo ſie dzyeći śiłá nápiráyą/ Lecż rodzicy mądrzy im nie dáią. Iedno co im k ciáłu ich potrzeba/ Żywnośći/ odzyenia / piwá/ chlebá. Máiąc to/ gdy zdrowe/ płácże cżego/ Płácże więc obroku Brzozowego WirzbGosp Cv.]

Wyrażenie przyimkowe: »za obrokiem« (1): Trzymayże mię mocno Pánie w tym złączeniu z tobą/ á z ręki mię ſwoiey nie wypuſzczay/ ábych dotrwał á nie vſtał/ á zá tákim przedźiwnym obrokiem do gory Horeb doſzedł SkarKaz 162b.

a) Dogadzanie ciału (9):

W przeciwstawieniu: »obrok ... ostroga« (1): [cnotliwe stanowienie żywota człowieka poczciwego] inácżey być nie może/ iedno iż muśiſz temu ſwowolnemu oſłowi á temu tępemu ciáłu ſwemu viąć obroku/ á dodáwáć mu oſtrog/ y przypátrowáć mu cżęſto munſztuku/ áby ſwowolnie nie buiáło. RejZwierc A3v.

Zwrot: »ujmować (a. ująć) obroku« [szyk zmienny] (9): RejAp 36v; Ale bez zbytniey grozy á bez fráſunku nadobnym nápominániem przedſię mu [dziecięciu] potroſze trzebá vymowáć obrokow/ áby nie roſło iáko wirzbá RejZwierc 7, A3v, 18v; trzebá tedy tego/ áby ſye náturze doſyć czyniło/ obroku iéy/ ieſli zbytni/ á záwadza/ vymuiąc Oczko 24v; SkarŻyw 333; ReszList 164; Co wſzyſtko trudno do dobrego pomiárkowánia przyść może/ poki ſobie w tákowych nieznoſnych vtrátach obroku znácżnie ſámi nie vymiemy. PowodPr 71; O ten ſie żywot ſtáráć vśilnie téż ſzkodźi/ Włożyć ná oſłá tłomok/ niech w lás nie záwodźi. Lepiéy go mieć ná wódzy/ á viąć obroku GosłCast 27.

b) Pożytek duchowy (75):

Zwrot: »mieć obroki« (1): Niech tám z Anyoły/ moy duch/ ma obroki. GrabowSet K2v.

Wyrażenie: »obrok duchowny, duszy« [szyk 3:2] (3:2): Chćiałem ſię ſtolice Piotrowey y wiáry Apoſtolſkimi vſty wyſłowioney porádzić y bráć obrok duſzy mey. SkarJedn 110, 357, 359; SkarŻyw 471; oni [doktorowie Kościoła bożego] ſą iáko ſzáfárze obrokow náſzych duchownych/ y vrzędnicy nád czeladką Páńſką. SkarKaz 43a.

α) W SkarŻyw rodzaj podsumowania życia świętego lub świętej, wskazującego pożytek wynikający z jego poznania (69): Biblia Grecka zfałſzowána/ z Żydowſkiegoſię [!] piſmá nápráwowáłá/ Pátrz co ſię o tym mowi w obroku. SkarŻyw 46 marg; ZA obrok położę słowá Konſtántyná wielkiego/ ktore ná ten cżás słyſząc o tákim morderſtwie Chrześćiáńſkim w Perſyey do krolá Saborá piſał SkarŻyw 306; O ślubach ktore ſię Panu Bogu ábo wżakonie [!]/ ábo iáko inácżey cżynią/ pokázuię pięknym podobieńſtwem/ ktorę [!] miáſto obroku położę SkarŻyw 337; Bonifacyuſzow żywot ieſt ſkrocon w obroku. SkarŻyw 373 marg; Piotr vkrzyżowány głową ná doł w Rzymie. Dobrze to rozumiey á pátrz otym wobroku przy Páwle świętym. SkarŻyw 595 marg; Zywot Piotrá Kśiążęćia Apoſtolſkiego/ z piſma S. y z Doktorow a Hiſtorykow kośćielnych/ niżey w obroku y ná brzegách miánowánych/ wybrány. SkarŻyw 595, 41, 52, 63, 74, 120 [2 r.] (17).

Wyrażenie: »obrok duchowny« [szyk 50:1] (51): Do ktorych Zywotow przydáne ſa [!] niektore Duchowne Obroki y nauki przećiw kacerſtwom dziśieyſzym SkarŻyw kt; Dziennik. To ieſt Zywoty świętych y obroki znich duchowne ná káżdy dzień przez cáły rok/ [...] máiące. SkarŻyw 1, 16, 21, 31, 36, 47 (51).

Szereg: »obrok i nauka« [szyk 2:1] (3): Zliſtu y zkazania S. Ambrożego o tych dwu świętych ſłowá wybráne/ ná náukę y obrok duchowny. SkarŻyw 567, kt, 325 marg.

c) O Eucharystii (3):

Wyrażenia: »duchowny obrok« (1): ten Sákráment święty [Ciała i Krwie] przyimuiemy: iáko znák nieśmiertelnośći náſzey/ zadátek niebieſkich rádośći/ y záraz duchowny obrok LatHar 203.

»obrok pielgrzymowania« (2): Ná koniec rzekł [św. Tomasz umierając, przyjmując Najświętszy Sakrament] ony słowá: Biorę ćię kupno odkupienia duſze moiey: biorę ćię obroku pielgrzymowánia mego/ dla ktoregom vcżył/ cżuł/ i prácował. SkarŻyw 203; LatHar 678.

a. Jednorazowa porcja paszy dla zwierząt (przeważnie o owsie dawanym koniom) (7): Wprziłbicach kwoczki ſiedzą/ albo owies mierzą/ Kiedy obrok woźnice na noc koniom bierzą. KochSat A3; RejZwierc 31; Iáko byſtrość końſka biegániem á vięćiem obroku bywa ſkroconá/ ták pożądliwośći byſtre pracámi y poſty bywáią hámowáne ModrzBaz 10v; Korzec do śiewu/ do żywnośći wſzelákich/ do obroku/ do ſłodow/ ma bydź v káżdego Páná iednáki w káżdym folwárku GostGosp 156, 56; Tu wſzytko z źiemie máią [zwierzęta] iák od mátki/ Tu im przynośi ták hoyne doſtátki/ Iż im ná lądźie koło gniázdá obrok Rodźi ſię co rok. KlonFlis C; [Podstarości samotrzeć, któremu płacą na 3 konie i owies nadto albo obrok LustrPom 28, 122].

Zwrot: »dodać obroku« (1): lecowy nieboracżek vſtał. Aż go do Sokołowá ná woźie w tłomoku/ Przywieźiono á tám mu dodáli obroku. CzahTr L2v.

[Wyrażenie: »obrok na konia«: Czeladź dworska: [...] łowców 9, którym płacą po sześciu zł i sukna per 8 ulnas Vissogrodienses, strawę i obroki na konie etc. LustrMaz II 45.]

2. Danina, dochód pochodzący z daniny (10): Przedſięć błądzą owy łany Choćia ſtáre kwity mamy Vbędzie w regeſtrze obroku RejRozpr C4v, D4; Bá y ony coś ie łupił z Sąſyádow ſwych groſze/ Będąć vbywáć z innemi obroki potroſze GroicPorzRej C3v; Nie śmiertelna to winá [kochać hojnych gości]/ iáko Popi vczą/ Z tąd im idą obroki/ ktoremi ſię tuczą. Prot C4v; NiemObr 164.

Zwrot: »dawać obrok« (1): Smok wielki w iámie ná ten cżás był/ kthory kiedy głodzien był ludzi kradał y pożyrał/ á párą ſmrodliwą zábijał/ przeto mu muſieli dáwáć obrok káżdy dzień koleią po troygu dobythká BielKron 340.

[Wyrażenia: »duchowny [= duchownego] obrok«: Prebenda. Duchowny dochod albo obrok Cervus F40 311.

»obrok sienny«: W tym boru jest barci niemało, z których ziemianie płacą dani miodową [...], płacą też za sienny obrok per gr 6 LustrMaz II 88, 71, 91.]

[Szereg: »dochod albo obrok«: Cervus F40 311 cf »duchowny obrok«.]

Przen (4): Abowiem bárzo iey [bestyjej] iákoś vpada obrokow iey ktore zdzyeráłá ze wſzego ſwiátá RejAp 146.

Zwrot: »obrok (od)da(wa)ć« [szyk zmienny] (3): Sen ſłodki iéy ná trawie/ da obroki ſwoie. GosłCast 24; Látá/ zdrowié/ vrodę/ niewiém nacz chowamy/ Obrok ten próznowániu záwſze oddawamy. GosłCast 37, 18.

a. [Danina w postaci ryb składana przez rybaków: LustrKrak II 25, 34; Obroki ciż rybacy dawają na każdy rybny dzień do dworu, każdy z nich po 1 rybie LustrWpol 247, 247; Item od 4 wat na wszelaką rybitwią [...] obroki na każdy dzień, które zowią aswiss, po wiaderku ryb LustrPom 118; InwSzlachKal 1592 nr 55.

Wyrażenie: »obrok ryb«: chłopi [...] dawają z niego [z jeziora] pewne obroki ryb do zamku sandomirskigo. LustrSand 124, 236.]

3. Praca, którą należy wykonać w określonym czasie (głównie dniówka); opera, pensum Mącz; diurnum Cn (7): Exigere plenam operam, Całego ſie obroku vpomináć. Mącz 304c, 400d.

Zwrot: »obrok wypełnić« = absolvere a. accurare pensum, iusta praebere Mącz (3): Nondum absolvi hodie meum pensum, Ieſzczem ſwego obroku dźiś nie wypełnił. Mącz 288b, 288b, 316c.

Wyrażenia: »obrok dzienny« (1): Accurare pensum, Polecenie álbo obrok dźienny wypełnić. Mącz 288b.

»obrok roboty« (1): Pensum per translationem, Robotá ná yeden dźień/ Obrok roboty. Mącz 288a.

Szeregi: »obrok a powinność« (1): Iusta praebere, Obrok á powinność ſwą wypełnić. Mącz 316c.

»obrok albo robota dzienna« (1): Quadrans opere, Czwarta część obroku álbo roboty dzienny. Mącz 334d.

Synonimy: 1. gielt, jurgielt, najem, płaca, płat, wergielt, zapłata, żołd; 2. czynsz, dań, dochod, płat, podatek, powinność, prowent; 3. powinność, »robota dzienna«.

Cf OBROCZNY