Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PARZSNĄĆ

Następne hasło: PARZYĆ SIĘ »

PARZYĆ (23) vb impf

a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	parzyć
praes
	sg	pl
2	parzysz
3	parzy	parzą

praet
	sg
2	m	-ś parzył

fut
	sg
3	f	będzie parzyła

imperativus
	sg
3	niechåj parzy

conditionalis
	sg
3	m	by parzył

inf parzyć (4). ◊ praes 2 sg parzysz (1). ◊ 3 sg parzy (7). ◊ 3 pl parzą (6). ◊ [praet 2 sg m -ś parzył.] ◊ fut 3 sg f będzie parzyła (1). ◊ imp 3 sg niechåj parzy (1). ◊ con 3 sg m by parzył (2). ◊ part praes act parząc (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Znaczenia

1. Powodować odczuwanie wielkiego gorąca (12)
- a. Powodować bolesne przypieczenie skóry (6)
  - Przen (2)
- b. W celach leczniczych poddawać rozgrzewającemu działaniu gorącej pary, kąpieli lub okładu (5)
2. Wywoływać przy dotknięciu podrażnienie skóry jak przy kontakcie z czymś gorącym (11)
- Przen (2)
- a. Mieć właściwość wywoływania takiego podrażnienia skóry (6)
  - Przen (1)
3. [Przegrzewać, trzymać w cieple]
4. [Przygotowywać parzę]
5. [Strzelać]

1. Powodować odczuwanie wielkiego gorąca; torrere, urere Cn (12):

Fraza: »słońce parzy« = (ad)urit a. torret sol Cn (1): Gdzyeſzby przez táką gęſtość [przez powietrze, które byłoby wodą] mogło ſłońce párzyć RejWiz 151.

a. Powodować bolesne przypieczenie skóry (6):

parzyć kogo (1): kiedy kropićie wodą tzárowáną/ tedy Dijabeł/ áby ich zwiodł co nawięcey woła. O biádaſz mnie/ To mię párzyſz pleſzowatzu. KrowObr 121.

parzyć komu, czemu (żywotne) czym (2): niéktorzy roſpaliwſzy ſkorupę gárncá tłuſtégo/ oną párzą koniowi wárgi wywroćiwſzy SienLek 181. Cf Zwrot.

Zwrot: »gębę parzyć« [w tymi komu czym (1)] [pogardliwie o jedzeniu gorących potraw] (2): Szkápie záciąwſzy żyłę z iágłámi roſpárzy/ To tym ſobie zá roſkoſz ſproſną gębę párzy. RejZwierc 243, 237v.

Przen (2): (nagł) Iſkrá s ſyny. (–) [...] Iáko párzą ty iſkry znáią to pogánie PaprPan F3v.

parzyć co (żywotne) czym (1): Gdy ſie puśćił zá nią [myśliwy za łanią]/ przywiodłá go pod iednę wielką ſkáłę z ktorey wodá ćiekłá/ pocżęłá oną wodą pſy párzyć BielKron 322v.

b. W celach leczniczych poddawać rozgrzewającemu działaniu gorącej pary, kąpieli lub okładu; fomenta calida adhibere a. admovere, fovere fomentis membra, vaporare Cn [w tym: kogo, co (4)] (5): FalZioł V 93; warzże bágno y Wrzos w wodźie/ w ktorey włożywſzy/ á iáko nagoręcey może ſtrzymáć ná krzyże mu z workiem przyłoż: álbo w onę kąpiel niechay chory lęże/ á ná onym worku niechay lędźwie párzy SienLek 104v.

parzyć czym (1): Iuż kopytnik s ſzáłwią s podrożnikiem wárzy/ Iuż chebdem/ złotowirzbą/ y cżym może párzy. RejWiz 42v.

parzyć w czym [= w płynie, w wywarze] (2): Iuż cie w hebdzye/ w rumienku/ y w cżym vmie párzy. RejWiz 61. Cf Zwrot.

Zwrot: »[w czym] parzyć w wannie« (1): náwárzyć Száłwiey y kwiećia Rumnowego/ á w tym go párzyć w wánnie. SienLek 62.

[Szereg: »parzyć albo fomentować«: párząc álbo fomentuiąc ćiáło OczkoPrzymiot 559.]

2. Wywoływać przy dotknięciu podrażnienie skóry jak przy kontakcie z czymś gorącym; uredinem mittere, urere Cn (11):

W porównaniu (1): to ieſt wrzedzienicza iakoby mrowka barzo iadowita/ ktora chodzi z mieſtcza na mieſtcze/ cżaſem gryzącz ciało, á cżaſem nierani iedno z mieſtcza na mieſtcze biega iako by pokrzywami parzył FalZioł III 33a.

Zwrot: »pokrzyw(k)a [kogo] parzy; pokrzywami parzyć« (2;1): FalZioł III 33a; RejZwierz 107v; Azaſz lepiey iżći łopian pod okny ſmierdzi á pokrzywá cie párzy/ niżlibyś co inego ná to mieyſce poſádził? RejZwierc 107v.

Przen [kogo] (2): iż ſiiołek álbo máieran chociay pięknie pachnie nic nie ieſt kiedy go pokrzywy zágłuſzą. Tákżeć y cżłowiek by był y naurodziwſzy/ y nawſpanilſzy/ ieſli go złe ſpráwy á złe obycżáie iáko párzą/ że żágawki zágłuſzą/ też ieſt iáko máieran miedzy pokrzywámi. RejZwierc 148v.

Zwrot: »parzyć w oczy« = przeszkadzać, drażnić, złościć (1): ſpráwy twe pocżćiwe/ Párzą w ocży łákome pogány złoſliwe. PaprPan V3.

a. Mieć właściwość wywoływania takiego podrażnienia skóry (6):

Przysłowie: iż by pokrzywę nabárzyey kropił y żegnał/ tedy iednák káżda párzy RejPos 305.

Fraza: »pokrzywa parzy« = uredinem mittit a. urit urtica Cn (5): RejWiz 79v; Bo y pokrzywáć párzy/ chociáy proſte zyele. RejZwierz 10; RejPos 305; Pokrzywy ráno śiec/ poki nie párzą GostGosp 126, 116.

Przen [czym] (1): Nie ták párzy tłucżona [kijem pokrzywa] choć iey nie wyrywa. Acż iednák przedſię s cżáſem wyroście s korzeniá/ Ale ſie wżdy prytłucże [!] w niey złego naſienia/ Ze ſie wżdy ták ſzyroko rozraſtáć nie może/ Tákże też ty złego tłucż gdzye możeſz nieboże. Námawiáiąc áby złym zwycżáiem nie párzył RejWiz 79v.

3. [Przegrzewać, trzymać w cieple [co (żywotne) gdzie]: gdy wielkie mrozy/ w izbie niemaſz ich [rarogów] párzyć/ okrom że ieno ſobie gárdłá zágrzeią. CygMyśl F.]

4. [Przygotowywać parzę; furfures calidos subigere Cn [czemu (żywotne)]: ieſli lepiéy przełożyć [...] młóto/ czyli ſiliqua/ o czym ty lepiéy wiéſz/ bom widźiał kiedyś świnióm ſwoim párzył ŁaszczRecepta 69.]

5. [Strzelać [kogo]:

Zwrot: »strzelbą parzyć«: A Kozacy Turkom záſzedwſzy ſtrzelbą ich ták bárzo párzyli że ie zámieſzáli. BielKron 1597 715.]

Formacje współrdzenne: parzyć się; naparzyć, naparzyć się, oparzyć, oparzyć się, poparzyć, poparzyć się, przyparzyć, rozparzyć, rozparzyć się, sparzyć, sparzyć się, uparzyć, uparzyć się, wyparzyć, wyparzyć się, zaparzyć, parzać, naparzać, naparzać się, odparzać, oparzać, przeparzać, sparzać, uparzać, wyparzać, zaparzać.

Cf PARZĄCY, PARZENIE

ZCh