[zaloguj się]
[pdf]

PROŻNO (724) av

[OpecŻywSandR nlb 6, KochTr 3, WisznTr 9 (znacz. 6. Fraza) może N sg n od próżny]

prożno (370), prozno (289), prażno a. prazno (1), prożno a. prozno (64); prożno ForCnR,, BielŻyw, MiechGlab, MurzHist (5), LubPs (14), RejWiz (16), OrzList, UstPraw (2), KochZuz, RejZwierz (3), GrzegRóżn (3), KwiatKsiąż, Mącz (30), Prot, ProtStoj, RejAp (8), GórnDworz (5), RejPos (24), RejPosWiecź2, RejPosWiecz3, GrzegŚm, HistLan (5), RejZwierc (12), BielSpr (2), RejPosWstaw (2), Strum (2), PaprPan (6), StryjKron (16), CzechEpPOrz, NiemObr (8), KochEpit, KochSz (2), KochWz, WisznTr (8), GórnRozm (3), KochProp, KołakCath, KmitaSpit (2), CiekPotr, PaxLiz (2), SkarKazSej (2), KlonWor (8), PudłDydo (3), SzarzRyt; prozno BierEz (19), OpecŻyw, OpecŻywPrzedm, OpecŻywSandR, March3 (3), RejPs (3), RejRozpr (4), KromRozm II (2), KromRozm III, GliczKsiąż (3), GroicPorz, KrowObr (21), KochSat, OrzQuin, SienLek (2), BiałKat (3), WujJud (7), WujJudConf (2), MycPrz (4), WierKróc, KochOdpr( (3), Calag (2), MWilkHist (2), KochJez, KlonŻal (8), KochMuza, KochPhaen, BielSjem (5), KochPam (3), KochPieś (9), KochSob (4), KochTarn, PudłFr (11), KochWr, ZawJeft, GostGosp (3), GórnTroas, KochAp, KochFrag (8), OrzJan (3), WyprPl (2), LatHar (4), KołakSzczęśl, RybGęśli, JanNKar, SarnStat (8), PowodPr (2), VotSzl (2), CzahTr (4), GosłCast (10), KlonFlis; prażno a. prazno ActReg; prożno : prozno GlabGad (1:2), MurzNT (3:1), BielKom (8:1), Leop (2:3), BibRadz (10:1), BielKron (21:4), BielSat (3:1), BudBib (11:1), BudNT (3:1), CzechRozm (4:10), ModrzBaz (7:11), SkarJedn (7:5), KochPs (1:22), SkarŻyw (14:7), KochTr (2:7), CzechEp (20:2), KochFr (17:1), BielSen (4:1), GrabowSet (1:7), WujNT (3:14), SkarKaz (17:2).

-ó- (134), -o- (25); -ó- Strum (2), KochJez, KochEpit, KochFr (18), KochMuza, KochPhaen, KochPam (3), KochPieś (9), KochSob (4), KochTarn, PudłFr (11), KochWr, ZawJeft, GórnTroas, KochAp, OrzJan (3), WyprPl (2), JanNKar, SarnStat (8); -o- OpecŻyw, OpecŻywPrzedm, OpecŻywSandR, OrzQuin, KochWz, KochProp; -ó- : -o- MurzNT (3:1), Mącz (22:8), BiałKat (1:1), KochPs (20:3), KochTr (2:7), KochFrag (7:1), GosłCast (9:1); końcowe o jasne; pra- z tekstu nie oznaczającego å.

Sł stp: prózno, Cn: prózno, Linde także XVII – XVIII w.

1. Pusto, bez niczego wewnątrz (2):
Zwroty: »prożno co czynić« = opróżniać z zawartości (1): Vacuo, Próżnię/ Próżno co czynię. Mącz 472c.

»nie stać prozno« = być pełnym, napełnianym (1): W Browárze toki/ kędy ſłody mocżą/ áby nie ſtały prozno GostGosp 134.

2. Nie mając a. nie dając nie; nic nie otrzymawszy; zwykle odpowiednik dzisiejszego „z pustymi rękami” (11): Nie rzecze nic żądny [ksiądz] prozno RejRozpr A4v; Otho mi dał ſześć korcy ięczmieniá/ y rzekł mi: Niechcę byś miáłá prozno iść [Nolo vacuam te reverti] do ſwiekry twoiey. Leop Ruth 3/17; y będą przećiwko niemu [Babilonowi] ſzturmowáć/ á potym będzie dobythe? Strzáłá iego [oblegającego wojska] thák iáko mężá mocnego zábijáká/ prozno [vacua] ſie niewroći. Leop Ier 50/9; StryjKron 717 marg.
Przysłowie: Tákżeć ludzyom nędzny ſwiát rozlicżney nádzyeie Dodawa/ wſzytkim dziwno/ á káżdemu rozno/ Iednemu z wielkim zyſkiem/ á drugiemu prożno. RejWiz 34v; Iedny zacnie chowáią/ V drugye puſzcżą prożno. RejWiz 100.
Zwroty: »(o)puszczać prożno« = avertere PolAnt (3): RejWiz 100; gdy vźrzyſz cżłowieká ktory wſpomina ſwięte imię iego [Pana]/ ktory woła o wſpomożenie miánuiąc ſwięte Boſtwo iego/ nie opuſzcżay go prożno z domu ſwoiego RejPos 113; BudBib Eccli 29/12.

»prożno ostawić, zostać« [szyk zmienny] (1:1): A gdiſz ten poſlaniecz nasz do was przyacziela naschego przydzie tedj wi przyacziel nasz baczili na ſzlvb y na przirzeczenie naſche ktore mami miedzi ſobą. y tego pyssania naschego abiſczie prozno nieoſtawyly. LibLeg 11/65v; RejWiz 85.

Wyrażenie przyimkowe: »na prożno« (1): iż Cesarz Turecki posłał donich zeby się wrocieli vnas szkod żeby nieczynili. Wiecz wiesz to Pan Bog gotowli ten pohaniec bedzie vsłuchac y tey expedytie naprasno [możliwa też lekcja: naprasno (rus.) ‘nagle’] zaniechac. ActReg 124.
3. Bezczynnie (28):
a. O ludziach: próżnując, nie pracując; też: nie idąc na wojnę, nie walcząc (24): GliczKsiąż K3; Articuli temporum non sunt negligendi, Nie mamy czáſów á chwil próżno zániedbáwáć. Mącz 17a; SkarŻyw 89; Bochmy tego wielekroć doświádczyli/ [...] że niezliczona liczbá młodzi ſzlácheckiey do boiu godney/ tu domá prozno zoſtawáłá/ y więcey ich tu [...] przy pijánych zwádách zábijano/ á niżeli [...] w ſzturmiech/ y we wſzytkich potrzebách woiennych. VotSzl C3, E4v.
Zwroty: peryfr. »prożno chleb jeść« = być darmozjadem (1): OSm rzecży ſą ná świećie/ ktore przekażáią Nam w Rzecży poſpolitey/ y ſzkody dziáłáią: Sędzia w práwie fałſzywy/ [...] Y ony wſzetecżnice/ y ten co nie orze. Wyżeńmyſz tę ſzáráńcżą/ bo prozno chleb iedzą/ Nic nie robią/ ni rádzą/ á w pokoiu śiedzą. BielSjem 25.

»prożno leżeć, siedzieć, stać, stojący« [szyk zmienny] (4:4:2:1): Gość [najadłszy się] żeby prozno nie śiedział/ A iż k temu wiele wiedział: Rozpráwiał ludzkie przygody BierEz P4; A gdy pothym wyſzedł [gospodarz] iákoby ku trzeciey godzinie/ vyrzał y drugye ná rynku prożno ſtoiące/ y rzekł do nich: Idźcye y wy do winnicze moiey RejPos 58v, 60; Niechcą nędze przyćierpieć/ brzuchá ſwego ſchudźić/ Prożno leżąc ná mieyſcu/ wolą ſwoy cżas zmudźić. BielSat G3 [idem BielSen]; HistLan ktv; StryjKron 567; BielSen 16; czemu wáſzá Kró:M. tego tyranná tu domá v śiebie ták prózno śiedząc/ czekáć maſz? OrzJan 105, 48; CzahTr [D]v; KlonWor 45.

»prozno wiek (a. dni, a. lata) swoj(e) trawić, trawiący« (3:1): OpecŻyw [34]v; BielKom G3; Azaż nielepiéy ſławy ſwéy popráwić/ Niż prózno śiedząc w ćieniu wiek ſwóy tráwić? KochFrag 17 [idem] 39.

α. O wojsku: chwilowo nie walcząc (3): [na wojnę węgierską uchwalono] ruſzenie ſláchty według możnośći y dochodu káżdego/ á iż to w ten czás ieſzcze według woley ſláchty było/ dla tego roſkazánia Krolewſkiego máło dbáli/ á Krol w Opátowcu długi czás prożno czekał. StryjKron 652.
Zwroty: »strawić prozno« (1): długo tedy rádząc/ ieſli Budzyń cżyli Peſzt máią pierwey obledz/ Węgrzy rádzili Budzyń/ Niemcy Peſzt. A thák ſtrawiwſzy cáłe láto prozno/ Ioáchim roſkazał áby ſie woźili ná inną ſtronę Dunáiá do Peſztu BielKron 314.

»prożno leżeć« = popasać z wojskiem (1): Tegoż Roku Włádiſław Iágieło przećiw Turkom pięć tyſięcy iezdnych Polakow/ y Litwy z Ruſſakámi ná pomoc Ceſárzowi Sigmuntowi poſłał do Wołoch/ ále záś iáko przyſli ták wyili/ gdy Ceſarz w Czechách zábáwiony prożno leżał. StryjKron 557.

b. O rzeczach: nie będąc używanym (4):
Przysłowie: Ludziki żywot ieſt iako żelazo, ieſthli ſie im czo działa ogłodze ſie, ieſtli prożno leży rdza ie kazi. BielŻyw 126.
Zwrot: »prożno leżeć, stać« [szyk zmienny] (2:2): Abowięm lepiéy/ że ty [czytelniku] ſczytaniá iéi [pierwszej części Nowego Testamentu] pożytek máſz/ niſzby v mnie miała drugiei czekaiąc prozno leżęć. MurzNT A4; RejPos 174v; A ieſlibyś chćiał żećby ón Młyn nigdy nie wákował/ iáko to poſpolićie bywa kiedy Staw ſpuſzczą/ álbo Stáwu popráwuią/ thedy też y Młyn muśi ſtać próżno. Strum I3. Cf Przysłowie.
4. Niedobrze, marnie; futile, male Cn (4): Perperam, Praepostere, prave, perverse, corrupte, vitiose – Prozno, zlie, daremnie, ſałſzivie. Calep 787b.
a. Groźnie, niebezpiecznie (3):

prozno z czym (żywotne) (1): Gdy ſobie kóń nogę złamie: ieſli łáſkáwy/ iż da z ſobą czynić/ łatwie ſye wylecży: ále ieſli płochy/ iuż mu ſkorę zéymi/ boć snim prozno SienLek 174.

prożno o kim, o czym (2): iżeś wtakiéi toni/ że ieſliby chciał tego ſpornie bronić/ coś tak długo ćwierdźił/ tedy śię wydáſz na mięśné iadki/ prożno będźie otobie/ prożno nawieki o twyi dobryi sławie MurzHist M4v.

5. Niezgodnie z prawdą, fałszywie (4): A ktoby kmiećiá pozwał prożno/ tedy ten co kmiećiá trapi prożno/ ma być karan winą trzemá grzywnomá. UstPraw H3.
Zwrot: »prozno przysięgać, przysięgający« (1:1): [złodzieje przysięgają, że nie ukradli mięsa] Rzekł im [kucharz] prozno przyśięgaćie/ Wy obá to mięſo maćie BierEz I4v; ActReg 155.
6. Wyraża ocenę sensowności i celowości: niepotrzebnie; daremnie, bezskutecznie; bezpodstawnie; frustra Miech, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Vulg, Cn; inaniter Mącz, PolAnt, Vulg, Calag, Calep, Cn; incassum, nequicquam Mącz, Calag, Calep, Cn; vane Vulg, Calep, Cn; in vanum Calag, Vulg, JanStat; gratis Vulg, PolAnt; sine causa Vulg, Calep; vacanter Calep, Cn; abs re Mącz; inutiliter Modrz; superflue Calep; de nihilo, ex vano, ludo Cn (672): Ná płytką miſę wylałá [liszka kaszę, a żuraw] [...] Z dobrą wolą ieść pokuſzał/ Prozno w miśie nos omacżał BierEz N3, E3v, K2, R2v; PatKaz III 151; iż Bog y nathura nic nie cżynią prożno, to ieſt, muſi wzdy nieiaka być przycżyna, przecż wſzelka rzecż thak ieſth vcżyniona GlabGad L7v, L7v [2 r.]; Prozno iuż ten przed woytem płátze/ ktory ſie drzewiey niechdał vznáć. March3 V3v; WróbŻołt 34/19, 88/35; RejPs 204v; LibLeg 11/140; SeklKat Q2v, P; (nagł) Czart przyſedſzy mowy. (–) A ieſczes ten pan niegotow Proznom ſam latał zoblokow. RejKup H, n3, Sv; MurzHist P3v; To około vſtáw kośćielnych krotko powiedaiąc/ trzymać i czynic mamy ieſli że próżno pana chfalić abo go okrutnie gniewać niechcęmy MurzNT 76, Matth 15/9, Mar 7/7; KromRozm II c4v; Gdźye pan nye będźye ſtrzegł myáſtá/ prozno czuye ten/ kto go ſtrzeże. KromRozm III G2v; BielKom C8v, D5, G3; GliczKsiąż I5v; Bo drudzy prożno w ſkiążętoch [!] w ſyniech ludzkich vſáią/ Ktorzy żadnego zbáwienia nigdy w ſobie nie máią. LubPs ff2, cc5v, eev; KrowObr B4v, 75v, 76v [5 r.], 82, 112v (14); RejWiz 47; Leop Ps 38/12; RejZwierz A6, 10, 31; Choć prożno będźieſz náuczał/ Lud ten/ á wſzákoż idź á czyń doſyć posłuſzeńſtwu. BibRadz I 356b marg; weźmi żywice pánno corko Egiptſka: ále prozno ſobie zbieraſz lekárſtwá/ bowiem nie będźieſz vlecżoná. BibRadz Ier 46/11, Lev 26/16, Ps 88/48, 4.Esdr 9/22, II 90d marg; [Bolesław] chćiał wźiąć Kolberk miáſtho/ ále mu Rycerſtwo rádziło áby ſie prożno nie zábawiał około miaſt/ iedno żeby plony wyganiał BielKron 350v; iż Pruſki Miſtrz prożno ſie dopiera Prus albo Pomorſkiey źiemie/ gdyż on tám nigdy dzyedźicem nie był s przodkow ſwych BielKron 407v, 36, 94, 158, 197, 254, 301, 456v; GrzegRóżn Gv, G2, K; ieſliżeby tych bitw á ſzyrmowań domowych czwicżenie niepożytecżne było/ ktorego wpokoiu nábywamy/ tedyby prożno á krnąbrnie Publius Rutilius Bormiſtrz Rzimski żołnierzom czwicżenie około broń wynálazł KwiatKsiąż O; Rixari de lana caprina, O kozią ſierść ſie ſwárzić/ to yeſt próżno/ ni ócz/ co nie ſtoyi zá pieniądz. Mącz 357a, 1b [2 r.], 33d, 38d, 96a, 245d, 450d, 483c; Kędy ſię vdaſz nieboże? do Dworu? Tám ćię nie puſzczą [...]. Do Pánow prożno ProtStoj Ev; RejAp 8v; RejPos 167v [3 r.]; RejPosWiecz3 98; GrzegŚm 2; Prożno ſie trzeſz mydłem s folą/ Ieſli cie niecnoty bolą. RejZwierc 237v, 237v, 258; A więc bez przycżyny rzecżono: Co rozwiążećie ná źiemi/ będźie rozwiązano w niebie? więc prozno dano klucże kośćiołowi Bożemu? WujJud 82v, 116v, 225 [2 r.]; WujJudConf 43, 107; RejPosWstaw 21v; A przecżże zgrzeſzyſz krwią niewinną zabijáiąc Dawidá prożno? BudBib 1.Reg 19/5, Iob 21/34, 22/6, Ps 68/4[5], 118/161, Ier 2/30, Thren 3/52; BudNT Mar 7/7; Ale co ſie prozno długo báwić: chceſz że mi odpowiedáć ná pytánie moię? CzechRozm 21v, 101v, 225 marg, **4; PaprPan M4v; Bo proznoby Krolowie co ſtánowili/ proznoby Sędźiowie ſądźili/ ieſliby onych niebyło ktorziby tákie roikazánia wykonywali. ModrzBaz 31; Co ieſli że na nas przyidźie/ że [...] muśimy woynę podnieść/ ponieważeſmy inſzych lekarſtw prozno doświadcżáli: tedy [...] ModrzBaz 104v, 53v, 65 [3 r.], 87; prożno tego prágnieſz/ cżegoć nigdy nie dozwolą SkarJedn 185; Bo prozno goſpodarzá cżd/ kto małżonkę iego lży. SkarJedn 249; beſtye niewolſtwo iego [Adama]/ y poddáni/ ſłucháć go niechćieli. Iákoby mowili: prożno ſię nam poſłuſzeńſtwá vpominaſz/ gdyś ie ſam Panu ſwemu złamał. SkarJedn 363, A8v, 34,190, 201; KochOdpr D, Dv; Calag 500a; Kto w ſwym ſercu zakał nośi/ Táki páná prózno prośi KochPs 96; Prózno z domu przededniém wychodźiſz/ Prózno mrokiem oſtátnim przychodźiſz: Nie zárobiſz áni pożywienia/ Niebędźieli z niebá wſpomożenia. KochPs 191, 71, 108 [2 r.], 124, 135, 150 (12); SkarŻyw 118, 151, 187, [236], 320 [2 r.], 355, 403; KochTr 3, 17 [2 r.], 22; Ruſkie vphy pierzchnęły pierwſze z ſtráchem rożno/ A Wſewold by do ſpráwy przyſzli wołał prożno. StryjKron 230, 255, 432, 572; CzechEp 8, 49, 106, 117, 183 (11); KochJez A4v; NiemObr 7, 122; KochEpit A3; A ták ćię niechay próżno doktorem nie zówę [!] Wypraẃ z tego wątpienia moię proſtą głowę. KochFr 50, 3, 7 [2 r.], 55, 83, 101, 107; KlonŻal Dv, D3v [7 r.]; Máło niżéy pochyły Orion ſye złożył. [...] á kto go przepátrzy/ Prożno znáku ná niebie świétnieyſzégo patrzy. KochPhaen 13; WisznTr 9 [2 r.], 10, 14; BielSen 8; BielSjem 9, 40; KochPam 81; KochPieś 19, 21; PRózno ćię pátrzam w tym kole: Twoiá/ miły/ roſkoſz pole [= polowanie] KochSob 63, 66, 67; Day mi [doktorze] ráczéy pigułki: bo ich prózno ſczędźiſz/ Słówy/ káſzlu/ y fébry/ zemnie nie wypędźiſz. PudłFr 46, 33; Po nim Iágełło Litwę iednoczy z Polaki/ A potym o pokoiu rokuie z Krzyżaki. Próżno podobno KochProp 9; ActReg 102, 164; Calep 518a, 1098b; GrabowSet D4v, I2v; KochFrag 17, 18; LatHar 198 [2 r.], 706 marg; KołakSzczęśl Bv; RybGęśli D2; WujNT Mar 7/7, Luc 13/7, 323 [2 r.], 331, 365 (11); JanNKar D3; KmitaSpit A3; iż ábo ſie prawdá poprzyśięga/ ábo fałſz: Ieśli prawdá: coż imię Boże prozno do tego przywodzić? PowodPr 48; Prożno ći miſtrzowie nowi z tego mieyſcá dobrym vczynkom vwłoczą: iż temu [faryzeuszowi] nic nie pomogły. Nie pomogły: bo ich źle vżył SkarKaz 350a, 4a, 41b, 274a marg, 382b [2 r.], 420b (13); GosłCast 35; SkarKazSej 663a; Prożno chwoſtem wáchluie/ prożno głową kiwa/ Prożno depce nogámi ſzkápá cżárnogrzywa: Nie ruſzy ſię on owad [z grzbietu]/ nie odleći ſnadnie; Aż pełen y opiły ná źiemię vpádnie. KlonWor 76, 10, 24, 80; Ktory [list] piſzę/ nie przeto/ bych cie ſwemi łzámi/ Zmiekcżyć miáłá (bo prożno) tákże y prośbámi. PudłDydo A4v, Bv; SzarzRyt C3v.

Określa pleonastycznie czasownik lub zwrot zawierający semantyczny element ‘niepotrzebnie, bezsensownie’ (12): prozno Snadź z orzemy piaſek Choć nas wiele w pługu chodzi Przedſie ſie nic nieurodzi RejRozpr G; Abowiem nierozumnym ięzykiem do Ludu mowić/ nic innego nie ieſth/ iedno prozno ſłowá ná wiátr puſzczáć GroicPorz i2v; RejWiz 152v; Nie ſtráſz s przodku nie pukay/ nie pſuy prożno prochu Cicho ſobie pocżynay BielSat N3v; Bo oni co niepotrzebnie mowiąc cżás trawią/ więcey máią być pocżytáni zá Sophiſty prozno śię okázuiące [= popisujących się] [sophistae et ostentatores] niżli zá wymowce ModrzBaz 28v; Hálickiego Zamku potym dobywał [wojewoda wołoski]/ gdzie kilko ſzturmow prożno ſtráćiwſzy do Lwowá proſto ciągnął StryjKron 717; y dla mnie [ksiądz Powodowski] go [wcielenia, odwołując się do konsyliów] dowodźić chce [...]. Ale prożno rzeſzotem ſwym wodę cżyrpa: v mnie nic Konciliámi y oycámi ſtárymi nie ſpráwi. CzechEp 234, 220; CzechEpPOrz *3; NiemObr 142 [2 r.]; Nápominánia iuż ſię ſwego wſtydzę. Gdy prozno ná wiátr idźie moiá mowá/ Y płonne ſłowá KlonFlis D4.

W przeciwstawieniu: »prożno ... nieprożno« (2): WróbŻołt 88/48; To prożno Pan rzekł: Páś owce moie/ Páś bárány moie? Nie prożno. SkarJedn 77.

Przysłowie: Bo nie dármo Mędrczy nápiſáli: Fruſtra ſunt arma ſoris niſi ſint conſilia domi. To ieſt/ Prożno ſie ná polu wádziſz/ ieſli domá nie vrádziſz. RejZwierc 145.

Połączenia: »a prozno« [jako równoważnik zdania] (2): PowodPr 46; náwet chceſzli im [obcym językom] co podobnégo vczynić, tworząc ſłowá nowé, ſubtelné, rzecz wyrażáiącé y właſné, albo ſie náprácuieſz á prózno, albo choć czego dóydźieſz, przedśię owo lepſzé. GosłCast 5.

»ale (a. lecz) prożno« [jako równoważnik zdania] (9): vśiłuie v Oycá przeiednáć gniew Dawidowi/ lecż prożno Leop 1.Reg 20 arg; BielKron 201v, 205v; SkarŻyw 121; więcey niż czterdzieśći tyſięcy Pogan od źimna zdechło/ y wiele ich potym náydowano/ ktorzy bijąc konie/ w brzuchy ich roſprote grzeiąc ſię ciepłą krwią ále prożno włázili. StryjKron 677, 782; WujNT 374; Iął śiec/ ále prożno/ ćiął go ták potężnie Zoch cżekanem/ że [...] KmitaSpit B4v; PudłDydo A4v.

»prozno i [= nawet]« [szyk 2:1] (1): trzy pary tylko ſtárzy náydowáli/ Którzy ſye doſkonále z ſobą miłowáli: Czwartéy w Polſcze y prózno Mikołáiu ſzukáſz PudłFr 64; czemu ták drogo? ośm złotych weźmićie. (–) Nie dam ich od dźieśiąci/ prózno y myślićie. WyprPl B2v, B2v.

Fraza: »wszytko (jest) prożno« [szyk zmienny] (3): Wſſytkotz prozno/ Służ bogu totz pewno. OpecŻywSandR nlb 6; KochTr 3; Iać wiem prożno być wſzytko cożkolwiek ſie dzieie/ Z káżdey ſie niezbożna śmierć rzecży tu náśmieie. WisznTr 9.
Zwroty: »nie brać imienia Pana Boga, nie wzywać Pana prożno« [nawiązanie do 2. przykazania] [szyk zmienny] (2:1): BielKron 32; BiałKat 193v; Wierz záwżdy w Bogá iednego. Nie bierz prozno imieniá iego. LatHar 113. Cf też Wyrażenie przyimkowe.

»prożno czynić« = robić coś bezsensownego; aquam in mortario tundere, inaniter facere, laterem lavare, litus arare, operam ludere a. perdere Mącz (8): Littus arare, Próżno co czinić/ Wodę mierzić/ Wodę z morza przelewać niektorzi mowią. Mącz 16c, 13b, 167b, 185a, d, 264d; CzechEp 297 [2 r.].

»prożno się kusić, starać się, usiłować« = frustra operom sumere a. tentare Mącz; festinare inaniter Vulg; frustra conari Modrz (9:7:1): Snop ſuchych rozg kazał przynieść A kożdemu z nich podawał/ Aby on ſnop całkiem [= w całości] złamał. Ale gdy śię prozno kuśili/ Nie temu nie vcżynili BierEz 14; gdy temi ſpráwámi zli do chodzą ſſczeſſiwych czáſow náſwiećie tedy ia też ſobie podobno pomyſlę iż ſie prozno ſtáram/ ábych był ſercá czyſtego RejPs 106v, 194; LubPs Pv, S5 marg; RejWiz 71v; Mącz 432b, 448d; BudBib 4.Esdr 4/33[34]; ModrzBaz 8; KochPs 9; SkarŻyw 56, 393; Przeto ćię ſłucháć niechcę/ prozno vśiłuieſz. GrabowSet Bv, V3; CO raz Bóg przeyźrzał/ to iuż bydź muśi/ A o to człowiek/ prózno ſie kuśi KochFrag 52; KołakCath C4.

»prożno mowić, mowiący, pleść« = mówić bez sensu, paplać, plotkować; blaterare sermone, in pertusum dolium dicta ingerere Mącz; nugari, nugas agere, vana loqui; garrulus, inania loquens, inaniloquus, loquax Calep (5:1:1): y ty boday zdrów/ A ieſlić pilno zemną mow: Ale maſzli prozno mowić/ Lepieyći dáleko precż iść. BierEz B2v; [Maryja] nygdy ſyą nye ſzmyala prozno nyemouyla nygdy PatKaz III 122; RejJóz I3; Mącz 25d; RejPos 125; Inaniloquus – Prozno mowiący aledaco, pliotka. Calep 516b, 707a; [ErazmJęzyk D6].

»prożno pracować, robić« = sumere operom frustra Calag, Cn; ſrustra fatigari PolAnt; laborare a. tentare frustra, laborare in vanum Calag (7:2): A gdy z gárncá [pełnego juchy mucha] wyleſć chćiáłá/ Prozno długo prácowała: A iuż bliſka ſmierći byłá BierEz Lv, O2; OpecŻywPrzedm C4; WujJud 182v; BudNT Gal 4/11; Calag 500b; MOże kto ręką ſławy doſtáć w boiu/ Może wymową/ y rządem w pokoiu: Lecz ieſli żoná mężá nieozdobi/ Mąż próżno robi. KochPieś 42; GrabowSet I3; Páweł Ewángelią ſwą poddał pod rozſądek pierwſzych Apoſtołow/ áby ſnać prozno nie prácował. WujNT Gal 2 arg; [[Piotr z towarzyszami] bez Páná [...] nie niemogł vśiłną pracą ſwą wſkuráć/ prożno robił/ prożno śieći miotał/ dármo ſię cżućiem nocnym prácował GrzegŻarnPos 1597 330v (Linde)].

»prożno się pracować, trudzić się« = frustra laborare, saxum volvere Mącz; inaniter laborare PolAnt [szyk zmienny] (6:2): BierEz Fv; Gdy mu: tędy [!] cieſząc go: miłośierdźie pańſkié przekładali/ [...] on płaczliwié wołáł: Prożnośię pracuięcie [!] moj mili przyiáciele/ czegoſz śię iá dobrégo mám nadźiewać? MurzHist E4, T; Mysorum ultimus navigat aliud, W niwecz prácuye/ Próżno ſie trudźy. Mącz 240b, 370a, 378d; BudBib Ier 51/58; CiekPotr 70.

»prożno się spodziewać, sobie tuszyć« (1:1): y pocżekam ábyś ſię námyſlił [...]. (–) Prożno ſię tego ſpodziewaſz SkarŻyw 41; CzechEp 23.

»czas(y) (a. dni, a. dźień) prożno trawić (a. strawić), (s)tracić (a. utracać); czasowi prozno da(wa)ć upływać; czas się prożno trawi; [trawić się prozno]« = otium agere a. tenere, tempus consumere Mącz; temporis iacturam facere, tempus inutiliter perdere Modrz; dies in vanum exponere JanStat [szyk zmienny] (13:4;3;1): A iż Ich M panowie winowali posły, żeby się imi czas prożno trawił, zdało się im potrzebną omowkę tego uczynić Diar 64; áby káżdy mądry nie vtracał prożno cżáſu y dobr ſwoich/ thą nikczemną náuką Alchimią/ by ſie potym nie sſtał krolem Midáſem. BielKron 26v; iż ſie mu [Tytusowi] tráfiło iednego dniá nic nie dáć żadnemu ſłudze/ nárzekał mowiąc: ſtrawiłem dzyeń prożno żem żadnego nie pocieſzył. BielKron 147v; Mącz 258d, 366a; GórnDworz S3, Aa3; Ale rzeczy iáſnych dowodźić z piſmá nic inſzego nie ieſt/ iedno czás prózno trawić. BiałKat 96; Nie moẃże y ten prożno ná ſwoim wárſtácie/ Piſząc tę Hiſtorią cżáſy ſwoie trawił HistLan F5; ModrzBaz 90, 138v; SkarJedn 233; StryjKron A3v [2 r.]; OrzJan 129; SarnStat 956; WujNT 719; SkarKaz 580b; Więc miałemli cżáſowi prozno dáć vpływáć/ Wolałem te wierſzyki ták po ſłowku zrywáć. CzahTr C4v, A3v, [D]v; [yſeby v.m. roſkazaly tym tho dluznykom aby tey rzeczy nyeprzedluzaly yſeby ſya ten to poſel nyetravyl proſno yeſdacz tam ZapWpolActCon 1531 122/3].

bibl. »prożno uwierzyć« [o wierze płytkiej, powierzchownej] = frustra credere Vulg, PolAnt (5): Leop 1.Cor 15/2; BibRadz 1.Cor 15/2; WujJud 28v; BudNT 1.Cor 15/2; Oznáymuię wam/ bráćia/ Ewángelią ktoram [!] wam opowiedźiał/ ktorąśćie też przyięli/ y w ktorey ſtoićie/ przez ktorą też zbáwienia doſtępuiećie: ieſli pámiętaćie iákim obyczáiem przepowiedałem wam/ chybábyśćie prozno vwierzyli. WujNT 1.Cor 15/2.

»prożno pieniądze (wy)dać« (2): BierEz B2v; Dwoiá tedy ſzkodá [...] Litwę biedną w ten czás podkáłá/ pirwſza od Kniáziá Iwáná Moſkiewſkiego/ druga iż pieniądze prożno wydáli ná Zołnierze StryjKron 682.

Szeregi: »prożno, (i) daremnie (a. darmo, a. nadaremno)« [szyk 6:1] (7): KrowObr 166; Mącz 13b, 167b; iż Bog oćiec náſz prawdźiwy ieſt/ y nic prożno y dáremnie nie mowi y nie cżyni CzechEp 297, 297; Calep 437b, 516b; [SkarKaz 444b (Linde)].

»bez przyczyny albo prożno« (1): Tákowiż mędrkowie do onych słow pána Ieſuſowych. Ktoby ſię gniewał na brátá ſwego [Matth 5/22]/ przydáli/ w Greckie kśięgi/ bez przycżyny albo prożno BudNT przedm b7.

»prożno i nie k rzeczy« (1): niech iedno y nawiętſzy proſtak weyźrzy w text/ á rzecży ſię o ktorą idźie przypátrzy: pozna iż extra oleas X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ ſwoim wćieleniem wylata y prożno ie y nie k rzecży tu wtrąca. CzechEp 169.

»wniwecz, (a) prożno« [szyk 3:1] (4): Mortuo verba facere, Nád vmárłym ſpiewáć/ w niwecz á próżno co poczynać. Mącz 484c, 167b, 240b, 469a.

Wyrażenie przyimkowe: »na prożno« (4): Abyśćie byli bez przygány/ y ſzcżyrzy/ dzieći Boże nie nagánione/ wpośrzodku rodu niepráwego á przewrotnego. Między ktoremi świećićie [...] ku pochwale mnie wdzień Chriſtuſow/ że nie ná prożno [in vanum] bieżałem/ áni ná prożno prácowałem. BudNT Philipp 2/16.
~ Zwrot:bibl. »na prożno imię Pana brać; nie wziąć miana Boga na prożno« = (non) assumere nomen Domini (Del) in vanum PolAnt (1;1): BibRadz Deut 5/11; Nie wezmieſz miána Iehowy Bogá twego ná prożno BudBib Ex 20/7. Cf też »nie brać imienia Pana Boga prożno«. ~
W przen (5): Co ſye próżno wſpinaćie góry zazdrośćiwé Przećiwko páńſkiéy górze? KochPs 98; Smierći/ prożno mi groźiſz: nic mi nie ſtráſzliwé Twoie ſtrzały popędliwé. KochPs 178; (nagł) Ná moſt Wárſzewſki. (–) NIeubłagána Wiſlo/ próżno wſtrząſaſz rogi/ Próżno brzegom gwałt czyniſz/ y hámuieſz drogi. Nálazł fortél król Auguſt KochFr 88; PudłFr 26; Głupia y ſłaba zazdrość/ prożno nań náćiera KlonWor 13.
α. W funkcji przeczenia (87): Nequicquam, Non, nullo modo – Nie. Prozno. Calep [696]a.

W funkcji równoważnika zdania; z dopełnieniem w G (1): Maſz [synu i córko] odemnie od oycá dobre wychowánie/ Bez kłopotu trudnośći dobrá znábywánie: Wſzytko to wam dawam w moc iedno ſzcżęſcia prożno BielKron C4.

αα. W konstrukcji z „mieć”; non est PolAnt, Modrz; quis possit Modrz (83):
ααα. Nie powinien, nie musi; czasem w funkcji zaprzeczonego imp (75): March1 A4; wſtąpili ku zachodu ſlonca, ſzukać ſobie nowego mieſzkania, bacząc dobrze iż w ſthronach na połdnie y ku wſchodowi ludzie wſzędy przebywali, przeto ſie tam prożno mieli opuſzczać. MiechGlab 43; RejKup ſ7v; Diar 31; LubPs Rv, S5; KrowObr 102v, 132v marg, Tt3v; A prożno ſie tákowy ma mądrym názywáć/ Kto w tym burzliwym morzu bez wioſłá chce pływáć. RejWiz 8v, 97; OrzList h3v; iż prożno teraz Krol wyieżdżáć ma/ gdy Ceſárzá widzyeć nie może BielKron 413, 58; Prot C2v; RejAp [14], 80v, 82, 91, 122; GórnDworz Kk6v; prożno gniewáć á fráſowáć maſz Páná ſwego/ á iákoby gánić ſpráwy ſwięte á poſtępki iego. Ale oto rádſzey płácż ná niegotowość ſwoię. RejPos Ooo4v, 29v, 139v; RejPosWiecz2 95v; PRożno tedy mam ſzukáć/ v ſwoich pomocy/ Gdy ie też ze wſzech ſtron/ obiegli ći Smocy. BielSat G2v; RejZwierc 242v; [nauki bycia dobrym rycerzem] zániedbał zá ſłuſznego cżáſu/ prożnoby miał ná ſzcżęśćie álbo ná mdłe przyrodzenie nárzekać BielSpr b3; BudBib Eccli 14/17; MycPrz I C, II B2v; Ieſli o cudá idzie/ tedy ty prozno Moyżeſzowi przycżytáć máią CzechRozm 103v; Boby ſie ten prozno zwáć miał ſługą y vcżniem iego: ieſliżeby ſie nie ták rządźił iáko Miſtrz y Pan iego iemu y roſkazał CzechRozm 225, 55v, 79v, 212v, 214; PaprPan D4, N2v; SkarJedn 353, 386; KochPs 16, 61; A będąc lat 12. [...] dawáłá znáć: iſz prożno po niey świeckich poćiech cżekáć oćiec miął [!]/ poniewaſz duſzá iey bárzo ſię w Pánu Bogu ſwym kocháłá SkarŻyw 13, 437; prożno ſię tedy [Lubart] miał ſlubowáć ochrzćić/ ponieważ iuż był Chrześćiáninem StryjKron 437; Y prożnobym ſię záiſte chlubić miał z Chriſtyáńſtwá: y nieſłuſzniebym ſię odzywał do świętey náuki Apoſtolſkiey: gdybym [...] CzechEp 8, 51; NiemObr 103; KochFr 4, 6; gdy ná ślepe ſkáły [łodzie] powpadáią: Prożno ich żeglarze z brzegu pátrzyć máią. WisznTr 35; BielSen 10, 16; BielSjem 3; Prózno [człowiek] ma miéć ná pieczy Smiertelné wieczné rzeczy KochPieś 10; ROzumie móy/ prózno ſye maſz fráſowáć/ Co zginęło/ trudno tego wetowáć KochPieś 25; Prózno ſye ma przećiwić człowiek Pánſkiéy woli/ Lepiéy ſkrómnie wyćiérpiéć KochTarn 75; PudłFr 35; GrabowSet O; KochFrag 15, 46; SkarKaz 42a, 279a; PaxLiz C3.

Ze zdaniem podmiotowym (1): Bo tákież ná on cżás iáko y my dziś ſnadź żydowie cżynili/ iż [...] ſzukáli rozlicżnych pomocy/ cżymby záwięzáć tę srogą ránę. Ano było prożno/ iáko y nam dziś/ ábychmy mieli iákiey inſzey nádzyeie ſzukáć/ iedno [...] RejPos 154.

W przeciwstawieniu: »prozno ma ... mogłby« (1): Kto wśi vtraca/ ordináryą prozno má poſtánowić: wſzákoż gdyby wiedźiał koniec śmierći mogłby GostGosp 154.

Przysłowie: Cżyni ſie komu nie godzi być/ Prozno ſie má o to kuśić BierEz Pv.
Fraza: »prożno się spodziewać (a. pokładać nadzieję), obiecować sobie, tuszyć sobie ma (mieliby)« [zapewnienie, że coś się nie zdarzy] — non est quod aliquis speret, quis possit sperare Modrz [szyk zmienny] (4:1:2): RejPos 317; CzechRozm 261; do tego niech przyſtąpi żywotá y obycżáiow náſzych polepſzenie: bez ktorego trudno y powiedźieć/ iáko ſię prożno kto ma zwyćięſtwá ſpodźiewáć. ModrzBaz 127v, 114v; Prózno zły ma tuſzyć ſobie/ Aby miał zmieſzkáć przy tobie KochPs 7; PudłFr 40; SkarKazSej 661a.
βββ. Nie może (8): Iuż tey ſwyętey chwale Páńſkyey ten rozum cżłowyecży/ Prożnoby myał kyedy ſproſtáć ſnadź w namnyeyſſey rzecży LubPs ff4; s ktorego piſmá ſwiętego/ To ſłowo na przod wyſſlo Cżyśćiec? Prozno mi maſz vkázáć Proroki bo onim nigdy nie prorokowáli? KrowObr 75, 75 [2 r.]; BielKron 299v; iż iéy [żony Synata] prośbámi vżyć nie mógł/ o poniewoleniu téż prożno miał myślić/ póki by był Sinátus żyw/ rádę niepobożną wźiął przed ſye/ że dał potáiemnie Sinátá zábić. KochWz 138.

Ze zdaniem podmiotowym (2): [wmawiali Hiobowi] iż ſię ná tym bárzo mylił mnimáiąc żeby mu Bog był miłośćiwym/ á przetoż prożno żeby dáley miał vfáć Pánu. BibRadz 1273v; [Józef] Vpominał żáłoſnie/ by tego przeſtáłá Wyćięgáć/ czego doſtáć prózno áby miáłá. GosłCast 60.

ββ. W konstrukcji z „chcieć”: nie powinien (2): DiarDop 102; Bo tákiéy [urody] żadna inſza niéma/ áni miáłá/ Próznoby ſye y Iuno ná nas gniewáć chćiáłá. PudłFr 69.
a. W funkcji orzecznika; frustra Modrz, JanStat; vanum PolAnt; neque Modrz (200):
αα. Nie trzeba, nie warto (było) (186): [Ezop, którego zawleczono do świątyni i tam bito] Rzekł/ by Bogiem nie gárdzili/ Iego święte mieyſcá cżćili. Ale y to prozno było/ Nic mu ſie nie polepſzyło BierEz H; RejKup y7v, bb2v; LubPs N5v, aa2; Bo ácżbyś z nim chciał mowić też co ſtátecżnego/ Prożno/ bo ſie myſl wierći záwżdy do onego/ Cżemu ſie iuż przyucżył RejWiz 89v, 182v; ktore [prawo] złocżyńce/ nie prze grzech przeſzły karze/ (bo tho iuż prożno/ ponieważ czo ſie sſtháło/ odſtháć ſie niemoże) ále [...] GórnDworz Fſ2; RejPos 181v, 325v; RejZwierc 90v, 180; MycPrz II B2; Ale niżli to ſerce mé poięło/ Siłá troſkánia/ śiła myśli wźięło. A wſzytko prózno: bo długo myśliwſzy/ Co dáléy/ tymem ieſzcze był wątpliwſzy KochPs 108; SkarŻyw 126; KochTr 3; KochMuza 26; KochPam 81; Prácuy we dnie/ prácuy w nocy/ Prózno bez Pánſkiéy pómocy KochSob 57; PaprUp Kv; mowiłem prawi o saluum conductum Maximilianowi, ale powiedział prozno nie vsłuchaią mię. ActReg 73, 167; GrabowSet Q3; rzékł: Nu Miłośćiwy Kśięże/ iaćiem dla tego był do W.M. przyſtał/ ábych był miał pomoc z W.M. ále iż widzę że prózno KochAp 7; Chceſz ich zbydź [kochanków żony]/ oni niechcą/ iuż prózno nieboże. GosłCast 46, 48, 67, 71.

W połączeniu z podmiotem w inf [w tym: komu (7)] (132): Wąż [...] Ku kmiećiowi táko mowił: Proznoć śię o zgodę głobić/ Miedzy námá nie może być. BierEz L3, L, Pv; ForCnR B; March3 V7; RejRozpr E; Iuż ći prozno mędrować iedno czo przypadło Wſzytci ćirpieć muſiemy RejJóz N3v, A8v, F2v, P2v; RejKup Fv, n4, Aav, bb7v, ee5v; Bo prozno statuta stawić, kiedy egzekucyjej mieć nie będą DiarDop 109; BielKom A, D4v [2 r.], G2; LubPs X2; prożno dobre gánić/ A co też źle/ to też więc trudno bywa chwalić. RejWiz 67, 79v, 141; BibRadz I 313d marg; vćiekáć mu było prozno muſiał ſie bronić choćia nie rowno. BielKron 406v, 211, 321; V Boga ſcżęſcie wręku/ prozno dufać zbroi KochSat C2; Aleć prozuo [!] nam inéy drogi nád tę ſzukáć/ którą nam podał dobry Miſtrz ARIſtoteles OrzQuin H4; Prot Bv, B3v; To thu iuż trudno prawdzye Páńſkiey gębę zátkáć/ bo thá ieſt wielkim głoſem ná ſwiát wywołána/ [...] prożno iuż od niey ogniem álbo miecżem odgráżáć RejAp 147v; GórnDworz N8; RejPos 30 marg, 121, 167v, 238v; [myślą] Iákby oycá y mátkę mogli s ſwiátá zgłádzić/ Iedno iż o tym prożno przećiw práwu rádzić. HistLan B2v, E2, E2v; RejZwierc 39, 71, 103v, 145; BielSpr 31v; BudBib Mal 3/14; MycPrz I B3v; Ale że v nas nie máſz takich robotników/ co by téy robocie wyrozumieli/ tedy o tym próżno co piſáć. Strum F4; WierKróc B2v; CzechRozm 228, *2v; PaprPan C3, D; ModrzBaz 143v; SkarJedn 37; Zá cżáſu/ pánowie/ Vmykáć rogow trzebá: bo won cżás iuż prozno Miotáć ſię/ kiedy iárzmo ná ſzyię założą. KochOdpr Cv; KochPs 57; SkarŻyw 140, 290; gdy raz duſzá ćiáłá Odbieży/ prozno czekáć/ by ſye wróćić miáłá. KochTr 24, 3; MWilkHist Dv; zá czym Niemcy rożno/ Pierzchnęli widząc iż iuſz opieráć ſię prożno. StryjKron 642; CzechEp *3v, 127 [2 r.]; Abowiem prożno to táiemnicą zwáć/ co káżdemu/ y nayproſtſzemu wiádomo ieſt. NiemObr 85, 51, 120; PRóżno mnie do dźiewiąći lat ſwé fráſzki chowáć/ [...] Bo tu moią pilnoſćią iuż nic nieprzybędźie KochFr 73, 39 [2 r.], 68; KochSz A3, C3v; WisznTr 22; BielSjem 7; KochPieś 9, 26, 44; PudłFr 33, 44; Sigmund brat ijch trzecij/ prozno wam tego wiele zalećać/ wſzak to wiecie zeto nie Krol ale Ocziec bel prawie temu Panſtwu PaprUp C4, K3v; ActReg 6, 61, 105, 171; GostGosp 76; GórnTroas 61; GrabowSet N; A ono było lepiéy ſercá pytáć: Któré gdy niechce/ ſłów ſie prózno chwytáć. KochFrag 24; WujNT 108 marg; SarnStat 54, 163 [2 r.], 190, 898, 918; V heretykow też prożno znaiomośći o Bogu prawdźiwym ſzukáć. SkarKaz 275b, 156a, 638b; GosłCast 36, 62. Cf W powtórzeniu intensyfikującym; Przysłowia; »prożno i«; Frazy.

Ze zdaniem podmiotowym (1): Iż prożno moy miły Pánie ábych ia tobie ofiárował woły y bárány/ y rozlicżne dáry/ iuż tego nie prziymieſz. RejAp 8v.

W powtórzeniu intensyfikującym (1): Prożnoć nędzniku prożno inędy biegáć/ álbo inſzey rády nábywáć/ nielza iedno muśiſz s tymi nędznemi grzeſzniki á s tymi iáwnogrzeſzniki ćiſnąć ſie zá thym Pánem ſwoim RejPos 167v.

Przysłowia [cum inf]: BielKron 246; Ale prozno głuchemu co dobrego rádźić/ Gdy nie chce vchá ſwego/ do mych vſt przyſádźić. BielSat G3 [idem] BielSen 17.

Otoćiem śię prozno ſtáráć/ Cżego komu Bog niechćiał dáć. BierEz O3; Prozno ſie kuśić/ cżym nie dano być. BierEz Pv.

Prozno ieſt pſá ſtárego ná powrozie więzáć March3 V7v.

Połączenia: »ale (a. lecz) prożno« (6): Poydę za mye gdzye okryyą ták wyelkye cyemnośći/ Ale prożno bo iuż y noc nádemną w iáſnośći. LubPs ee; BielKron 146; RejPos 197, 262v; Rádźibyſmy lecż prożno/ iuż nas w głowę tłuką. PaprPan [Hh5]v; Po tegodniu Nagot ználazł list wiecznośći: ále prózno, bo nie wczás. SarnStat 1286.

»prożno (...) i [= nawet]« [zawsze: cum inf] [szyk 5:3] (8): CzechRozm 119v; ModrzBaz 138; MWilkHist I3; KochPam 86; KochPieś 16; PudłFr 5; iż ieſli około młodych ludźi wychowánia porżądek táki nie będźie/ iżby w nich były dobre obyczáie/ tędy prożno y práwá ſtánowić GórnRozm F3; PaprUp G3v.

Frazy: »prozno inaczej (a. inak) mowić, szacować« = taka jest prawda (1:1): Boć prozno ináczey mowić Mogąć nam wżdy [święci] pomocni być RejRozpr B3, E.

»prożno mówić, gadać« (7:2): Panie prożno o tym mowić to ieſt nie podobna Aby ſie ten gdy wroćić miał RejJóz O7, O6v; RejWiz 124; Snádź o niey ſłábo dźierżyſz (prożno o tym gadáć) Prot C; O iego pośćiech/ modlitwách vſtáwicżnych/ y nie ſpániu y prácey prożno mowić: poniewaſz ty rzecży y innym ſpolne ſą SkarŻyw 35, 29; Bá y prozno o tym gádáć Iżby ſię wam miał [Chrystus] vkázáć. MWilkHist I3; GórnRozm L3; ActReg 157.

»prożno myślić« (6): RejPos 261v; CzechRozm 119v; Y prózno myślić o tym/ Co známi będźie potym KochPieś 16; A nam co o niéy [śmierci] trzymáć nędznikóm potrzeba? To/ że y prózno myślić: ták ſye mocą brónić PudłFr 5; GórnRozm D; ActReg 15.

»prożno przeć się, taić« = taka jest prawda (2): Chámeleon w Egipćie ieſt dźiwna Beſtya/ Ktorey byłem podobny (prożno táić) y ia. Prot Bv; PRóżno przéć/ vpiłem ſię KochFr 121.

»prożno (jest) się spodziewać (a. mieć nadzieję, a. nadziewać się), tuszyć sobie« = spes mentita est PolAnt; neque sperandum est Modrz [szyk zmienny] (11:4): RejJóz K2v; Czo daliey to wieczey mdleię Prozno wzdrowiu mieć nadzieię. RejKup h7, h7, bb2, ee7; LubPs Y6v [2 r.]; RejWiz 50; BibRadz Iob 40/28; prożno ſie żyznego roku ſpodzyewáć/ ieſli zboża chwaſty záraſtáią RejPosWstaw [413]v; A prozno ſię też tego ſpodźiewáć/ áby z rzecży źle zácżętey co dobrego vrość miáło. ModrzBaz 44v; KochPs 81, 111; KochWr 40; ZawJeft 28.

Szeregi: »prożno i niczemnie« (1): Gdy go [Jana XXII] też pytano kto od prawdy nadáley bywa/ powiedzyał iż zdánie ludu poſpolitego: bowiem co oni chwalą/ toby ſłuſzniey gánić: co myſlą/ prożno y nicżemnie BielKron 186.

»prożno, (i) pozno« [szyk 1:1] (2): RejKup Aav; Drudzy [...] nye wyedząc yáko máyą co cżynić/ cżęſto mylą/ dla tego iż wſſytkyego w pámięć włożyć nye mogą/ s cżego byádáyą y lámentuyą/ że ſie kyedy nye vcżyli/ cżego wżdam wthen cżás rádziby nábyli/ ale yuż pozno y prozno. GliczKsiąż I4.

ββ. Nie ma na to rady, tak być musi, trudno, niestety (12): RejŁas w. 412; Stárzy widząc/ że ich prośbá wagi ſwey nie miáłá/ Prożnoć páni/ będzyeſzli ſie dłużey wymawiáłá. Vżywieſz tego z lekkoſcią KochZuz A3; Iáko y Zácháryaſz [...] obacżywſzy/ iż żadną krwią nie mogło być vbłagano ono ſwięte Boſtwo Páná tego/ woła do niego thymi ſłowy: Prożnoć moy miły Pánie/ iedno iż muśiſz zeſłáć onę obiecáną kreẃ teſtámentu nowego RejPos 89; RejZwierc 255v; [Helena do Priama:] Ale bodajbych była miała złe skonanie, Kiedym ja z twoim synem na morze wsiadała, A męża i ojczyznę miłą zostawiała. Lecz to już prożno KochMon 25, 24; Y niemogli iey na to námowić/ áni mátká/ áni oná ſtárſza áby do domu poſzłá. [...] Ná koniec rzecże ſtárſza do mátki: Páni moiá/ widzę iſz to dziećię Chryſtus łáſką ſwoią nápełnił/ prożnoć/ niech tu zoſtánie známi. SkarŻyw 224; KochTr 4; KochFr 128; Prożnoć: iák śkláne ſzcżęśćie tu ſie ſkim obchodzi/ Ták ábo dobrą w ſercu/ ábo złą myſl rodzi. WisznTr 10; PudłFr 9; GosłCast 62.
γγ. Nie warto o tym mówić, bo taka jest prawda (2): Dźywné ſą czyny/ dźiwné ſpráwy Twoie: to prózno: tyś bóg práwy KochPs 129.

Ze zdaniem podmiotowym (1): Lecż ia niemogąc wytrwáć/ wolałám dobieżeć/ Do Práktykarzá prawdy/ iſtney ſie dowiedźieć. [...] (–) BOday zdrow był Praktykarz/ z tey roſkoſzney pracy/ Prożno iż iuż ieſt godźien oſobliwey płacy. PaxLiz C3v.

7. Tak, że się zmarnowało, na stracenie, na marne (3): gdy Pan ná on cżás ná ſądzye vſiędzye/ To ich [aniołów] vrząd y ſpráwá/ tám ná ten cżás będzye/ By plewli márny kąkol [...]/ A puśćili do piekłá y s plewámi prożno. RejWiz 157; Onán [...] z roſkazánia oycowſkiego/ ſzedł do iątrwie áby wſkrześił naſienie bráterſkie/ ktory też ſiemię ſwoie wylał prożno przećiw przyrodzeniu BielKron 19v.
Wyrażenie przyimkowe: »w prożno« (1):
~ Zwrot: »w prożno się obrocić« (1): Reddit in cassum omnis impensa, W próżno á w niwecz ſie obroćił wſziſtek nákład. Mącz 29c.
Szereg: »w prożno a wniwecz« (1): Mącz 29c cf Zwrot. ~

Synonimy: 1. pusto; 2. niedobrze, marnie, źle; 5. błędnie, fałszywie, nieprawdziwie, omylnie; 6. daremnie, darmo, marnie, niepotrzebnie, niepożytecznie, nikczemnie, zbytnie; a.ββ. trudno.

Cf PROŻNOMOWNY,PROŻNOZBYTNY

ZCh, AN