[zaloguj się]
[pdf]

DYSPUTACYJA (73) sb m

dy- (40), di- (33); -c- (70), -t- (3).

Pierwsze a jasne (w tym 9 r. błędne znakowanie), końcowe pochylone.

Fleksja
sg pl
N dysputacyjå dysputacyje
G dysputacyjéj dysputacyj
D dysputacyjåm
A dysputacyją dysputacyj(e)
I dysputacyją
L dysputacyjéj dysputacyjach
inne sg N (lat.) - disputatio

sg N dysputacyjå (9). ◊ G dysputacyjéj (9); -éj(1), -(e)j (8). ◊ A dysputacyją (13). ◊ I dysputacyją (1). ◊ L dysputacyjéj (3); -ej (1), -(e)j (2). ◊ pl N dysputacyje (14); -e (3), -(e) (11). ◊ G dysputacyj (7). ◊ D dysputacyjåm (1). ◊ A dysputacyj(e) (10) [w tym: ę (2)]. ◊ L dysputacyjach (5); -ach (3) OrzList, ModrzBaz, CzechEp, -åch (2) Oczko, SkarŻyw. ◊ (lat.) N sg disputatio (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Polemika, dyskusja, spór naukowy, słowna wymiana poglądów (przeważnie na tamaty religijne); disputatio Mącz, Modrz, Cn; concertatio verbalis Mącz; altercatio, contentio discendi, contentio orationis, conflictus cum adversario Cn [disputatio ‒ rozmowa, gadka Calep] (55): bo to wiedz W. M. na mię/ że w Dyſputácyách ſye gniewáć nieumiem. OrzList g2; Doleo recrudere doctorum virorum disputationes, Zal mi yſz ſie záś wznawiáyą/ miedźi vczonemi ludźmi niepotrzebne diſputácie. Mącz 69c, 49d, [234]b, 249d, 376a, 467a; SarnUzn E4; GórnDworz B2; iákich mow zgorſzliwych doſyć tych cżaſow nie ſpokoyne diſputácye námnożyły. WujJud 175v, 127v, 134v, L18v; Oczko 4v [2 r.], 5v [2 r.]; Drugi raz przywiedli nań [na św. Piotra] Heretykowie lud niemáły/ y iednego żwáwego y tubalnego głoſu Miniſtra: ktory miáſto ſłuſzney dyſputácyey: wołánim y ſzemránim ludu/ zátłumić chćiał ſłowá prawdy SkarŻyw 372, 119, 299 [2 r.], 390; CzechEp 152; tá dyſputácya miedzy Láćińſkim á Greckim kośćiołem [...] nie inſzeg° nie ieſt/ iedno ſzkolna zábawká. ReszPrz 87; [daj Boże] áby to diſputáciae takie miáły [...] albo miárkowánié iákié/ álbo też wierę koniec iáki: boć przećię tym odrywáni będąc Niemcy [...] vſtáwicznie témi gadkámi/ by w ſzkole żacy/ czás prózno trawią OrzJan 129; od diſputácyey/ na ktorey vſtáwicznie tráćili/ do chytrych rad/ y wynálazkow fwoich vćiekáią ſię. SkarKazSej 68lb.

dysputacyją o czym, o kim (3): Dyſputácye bywáły o tych rzecżách/ ktore ieſzcże w kośćiele nie pewne były. WujJud 127v; CzechEp 76; y bárżo ſię on nieborak oſzuka/ co criminaliter pozwał/ á naydą Senatorowie że ieſt civilis. O czym diſputátiy nie byłoby trżebá/ gdy by ſtáteczny w Státućie rozdźiał był actiy GórnRozm H4.

dysputacyja z kim (4): Diſputácya z Heretykiem. SkarŻyw 372 marg, 390; Szátan táką ſemną diſputácyą zácżął. ReszPrz 46; WujNT 825.

Ze zdaniem pytajnym (1): Y bywáłá dyſputacia kto winnieyſzy/ ieśli ten kto kram otwarza/ cżyli ten kto widząc tárguie. PowodPr 76.

W charakterystycznych połączeniach: dysputacyja długa, niepotrzebna, niepożyteczna, niespokojna, prożna, słuszna, zawikłana; posyłać na dysputacyją; uciekać od dysputacyje.

Zwroty: »w dysputacyje wdawać się« (1): żeby dla tego IchM nie chcieli się ani w żadne odpowiedzi, ani w żadne dysputacyje wdawać, bojąc się, aby jakiego więtszego scandalum nie uczynili w kościele ś. DiarDop 102.

»na dysputacyją w(y)zywać, powabić« [szyk zmienny] (7 : 1): Papieſcy Poſłowie w Cárogrodzie Greki na dyſpu- tácyą wyzywáli/ y w ogień iść chćieli/ ieſliby byli przekonáni. SkarJedn d8, A*, 242, 251, 252, 297; Obacż obycżáie Heretyckie w ten cżas na diſputácye wyzywáią/ gdy świeckie pány po ſobie máią SkarŻyw 301, 119.

Wyrażenie: »dysputacyje szkolne« (1): Bo niemoże ſię wſzytko ták dowodnie na kázaniu powiedźieć/ ktore do vſzu wſzego mnoſtwá bywaią przytoſowáne [!]/ iáko na dyſputácyách ſzkolnych [in disputationibus scholasticis] ModrzBaz 129v.
Szeregi: »dysputacyja i deklamacyja« (1): Trzebá ſię też ćwicżyć w piſániu/ dyſputácyie y deklámácyie ſpráwowáć [disputationes et declamationes exercendae] ModrzBaz 134v.

»gadanie i dysputacyja« [szyk 2 : 1] (3): A nie poſyłam/ powiada/ poſłow na dyſputácyą y gadánie/ iedno na przyięcie tego wſzytkiego/ co Papieſz około wiáry poſtánowi. SkarJedn 311, 251, 365.

»gadki a(l)bo dysputacyje« [szyk 1 : 1] (2): WujJud 129; GADKI ábo dyſputácye niepożytecżne/ ktorych ſię ſtrzedz mamy WujNT Yyyyy3.

»(roz)mowy (a. mowienie) i dysputacyje« [szyk 2 : 1] (3) : Iużeśćie [...] ſpowiedź świętą/ która z wielkim wſty- dem y z żáłośćią przed Kápłanem być ma/ iáko przed ſámym P. Bogiem/ w rozmowy ſproſne á niewſtydliwe/ y w diſputácye obroćili. WujJud 84v; Znowu Márká tego po kilá kroć na dyſputácyą/ ý mowienie [...] wyzywano SkarJedn 297; Y zgániwſzy nikcżemne y ſproſne mowy y diſputácye o Bogu/ gáni też y vkázuie obmierzłe y obrzydłe mowy o Chriſtuśie CzechEp 76.

»(nie tak) spor(a), (jako) dysputacyja« [szyk 1 : 1] (2): Clausulam disputationi imponere, Zámknąć skończić diſputácią/ ſporę. Mącz 311a; W Antyochyey nie ták był ſpor/ iáko dyſputácyą albo gadká y pytánie WujJud 129.

»dysputacyja, (abo) swar« [szyk 1 : 1] (2): Boby ták nigdy nie był koniec ſwarow/ dyſputáciy y piſánia [...] áleby záwſze było więcey ſekt y rozerwánia. WujNT 460; Diſputácyey abo ſwarow nie rádzę PowodPr 46.

Przen: Zawody, współzawodnictwo (2): A kto ſie w thym ſemną nie zgadza/ ten niechay cżeka tákiey diſputáciey/ gdzie żołnierzom będzie wolno vżywáć ſwego nacżynia/ á vcżonym przećiwko nim takież/ vźrzy to ná oko/ iż żelazo wygra/ á kſięgi przegráią. GórnDworz G7v; chwalił ſię iáwnie przed wſzytkim zgromádzeniem ludźi/ że wſzytkie ile ich na świećie/ nie tylko wyzwolone ábo ſzkolne/ ále też ręcżne náuki y rzemięſłá vmiał/ wyzywáiąc ná Dyſputácyą ktoby iedno chćiał. KlonFlis A2.
2. Roztrząsanie, rozważanie, badanie naukowe; rozprawa (10): w owéy Dyſputácijey (marg) In Librii de morbo Gallico (‒) kthórąſmy o Merkurijuſzu mieli [...] okázáć ſye może/ iáko różne rozumy náſze Oczko 2; wſzyſtko Bóg dobrze vczynił czáſu ſwego/ á świát podał diſputácyam ich [filozofów] [mundum tradidit disputationi eorum Vulg Eccle 3/11] áby niewidzieli ſpraw którémi wſzyſtko trzyma od początku áż do ſkończenia. Oczko 5v, 10, [41], [43]; WujJudConf 34; tu iuż nie trzebá wielkich diſputáciy/ co ma cżynić nędzny a vpádły cżłowiek/ vznawſzy grzech ſwoy á vpadek ſwoy. RejAp 19v; SkarŻyw 47; Y v Tobiaſzá oni przyiaćiele lobowi (ktorzy też byli Mędrcy/ iáko ich dyſputácye pokázuią) krolmi ſą názwáni. WujNT 8; O tym náſz Panormitanus Polſki pożytecznie z Commentarzów práwá Ceſárſkiégo przenióſł diſputácię w kśięgách Státutu. Bo tá diſtinctia o wielkich rzeczách nas vpomina, y ſzeroko ſie ciągnie. SarnStat 1272.
3. Nauczanie, wykład (3): proſtakom/ zániechawſzy dálſzych diſputáciy/ dał znáé ktora religia iemu ſie podoba/ y przy ktorey zoſtawáć máią. PowodPr 56.

dysputacyją około czego (1): poſłáli do Konſtántynopolá wielce vcżone Doktory y Biſkupy y Mnichy/ áby wſzytkim Grekom/ około pochodzeniá Ducha S. y od ſyná diſputácyą ſtáwili. SkarJedn 252.

Szereg: »dysputacyja abo nauka« (1): Pierwſzy [list do Rzymian św. Pawła] áż do rozdziału dwunaſtego/ ma w ſobie dyſputácyą/ ábo náukę o łáſce wiáry Páná Chriſtuſowey. WujNT 520.
4. Pogląd, mniemanie, opinia (5): varias opiniones genuit haec sententia, Tá ſententia rozmaiytą diſputácią vrodźiłá. Mącz 145d; drugich też podleyſzych ſtanow diſputacije [inferiorum ordinum disputationes] [...] wiádome mi były/ przeto vmyśliłem ie wam wypiſáć ModrzBaz 137; Oczko 21; Powiedziałem ią zeć to iuż niemoia disputacya. ActReg 184.
Szereg: »dysputacyje a mniemania« (1): Scholae etiam dicuntur, Diſputáciye á mniemánia ktore w ſzkolách trzimawáyą. Mącz 371d.

Synonimy: 1. dyskurs, gadka, gadanie, hadrunek, kwestyja, niezgoda, poswarka, spor, swar; 2. badanie, rozbieranie, rozważanie; 3. nauczanie, wykład, wywod; 4. mniemanie, opinija.

Cf DYSPUTOWANIE

JW