[zaloguj się]
[pdf]

DZIECI (1544) sb pl t

e jasne.

Fleksja
pl
N dzieci
G dzieci
D dziecióm, dzieciåm, dzieci(e)m
A dzieci
I dziećmi
L dzieciåch, dziecioch
V dzieci

N dzieci (365). ◊ G dzieci (275). ◊ D dziecióm (178), dzieciåm (41), dzieci(e)m (8); -åm ZapWar (2), LibMal, SeklKat, RejKupSekl (2), MurzHist (3), MurzNT, GroicPorz, KrowObr, BibRadz, BudBib, CzechRozm, ModrzBaz (3), ReszPrz; -(e)m LibLeg, WróbŻołt; -óm : -åm GlabGad (3 : 1), GliczKsiąż (16 : 2), UstPraw (7 : 1), BielKron (10 : 1), Mącz (3 : 2), SienLek (5 : 1), HistLan (12 : 1), BudNT (2 : 1), Oczko (1 : 2), ZapKościer (3 : 1), WujNT (4 : 4); -óm : -(e)m FalZioł (28 : 6); ~ -óm (20), -om (4) KochEpit, SarnStat (3), -(o)m (154); -åm (32), -am (1) -(a)m (8); -åm: -am Mącz (1 : 1). ◊ A dzieci (436). ◊ I dziećmi (190). ◊ L dzieciåch (22), dziecioch (4); -och GroicPorz, HistLan, BudBib; -åch: -och RejZwierc (1 : 1); ~ -åch (13), -ach (7), -(a)ch (2); -åch GliczKsiąż, KrowObr (2), UstPraw, BielKron, GórnDworz, BiałKat, RejZwierc, SiebRozmyśl; -ach KwiatKsiąż, HistRzym, SkarŻyw, GórnRozm, GrabowSet; -åch: -ach SarnStat (4 : 2). ◊ V dzieci (25).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Synowie lub córki w stosunku do swoich rodziców bez względu na wiek, potomstwo pierwszego stopnia; filii, liberi, pignora, prognati, soboles Mącz, Cn; partus Mącz (1079): yakom ya nye zabil oycza them dzieczam robothnego pawla ZapWar 1536 nr 2489, 1507 nr 1983, 1508 nr 2043 [3 r.], 1525 nr 2304, 1535 nr 2445 (10); BierEz A4, S3; HistJóz C3, C4; FalZioł IV 37b, V 17a; MiechGlab 55; BierRozm 3; LibLeg 9/54; WróbŻołt 16/14; RejPs 23; ComCrac 16 [3 r.], 19v [3 r.]; RejRozpr D4v, E3v; Wſtyd rodzyczom gdy dzieći błądzą RejJóz E4v marg, A7, B3v, N6, N7v; SeklKat H2, H4; RejKup g2v, g3, h6v, 17; MurzHist Hv, N3v [2 r.]; MurzNT 26 marg, 168v marg; BielKom nlb 4; Potrzebá tedy wyelka yeſt áby dzyecyom zwycżay dobry z młodu rodzicy nákłádáli. GliczKsiąż D8v, B, Bv, B5, B7v, B8 [2 r.] (15); GroicPorz ee3, ff3, gg [3 r.], gg3 [2 r.], gg3v; KrowObr 228, 237v; RejWiz 69v, 105v marg, Cc5; Leop 1.Reg 15/33, Is 2/6, Os 9/14; UstPraw B2v [2 r.], B3, B4 [2 r.], G4v, H3 [4 r.], H3v [2 r.]; RejFig Aa5v; BibRadz Matth 10/21; y wiele ſie ich pokrzćiło z dzyećmi. BielKron 385, 6, 8, 14 [2 r.], 18, 24v (27); KochSat B3; Fallere liberos parentibus, Rodzicóm dzieći vwieść. Mącz 116d, 57a, 63c, 97a, 98d, 99a (20); GórnDworz Y3, Hh4; HistRzym 129; RejPos 56; BiałKat 53v; BielSat H2, L4v; Strofuie złe á niewdzięcżne dzieći ná wſze ſtrony. HistLan ktv, A2, A2v, A3v, Bv [2 r.], B2 [2 r.] (38); KuczbKat 310 [4 r.]; BielSpr 54v; KochMon 24, 30; RejPosWstaw 41v, [412] [2 r.], [414] [3 r.]; BudBib Deut 22/7, I 346c marg, Is 8/18, 57/6, Eccli 14/15; BudNT Rom 9/7[8], Tit 1/6; CzechRozm 30v, 257v; Porucżył Bogom dzyeći y ſwey miłey żenie. PaprPan Hh4; KochPs 73; SkarŻyw A5v, 140, 143 [2 r.], 162, 180 (12); ZapKościer 1579/1 [2 r.], 1v, 1580/5, 6v [2 r.], 7 1581/6, 1585/61; StryjKron 345 marg [4 r.]; KochFr 37, 84; KlonŻal A2v, B3v, C3; KochPhaen 5; WisznTr 16; BielSjem 28; KochPieś 7, 37, 40; PudłFr 44, 55; GórnRozm I4v; Teraz záś ktoś mu ſerce do dźieći popſował ZawJeft 21, 22, 40; ActReg 163 [2 r.], 168; Calep 247b, 762b [2 r.], 763a; GrochKal 5, 11, 23; GórnTroas 27, 63; KochFrag 48; OrzJan 129; Iuſzći ſię z wámi dźiećmi mátká roſtać muſzę RybGęśli B4; WujNT Matth 2/16, s. 9, 10 marg, 41 marg, 79 marg (10); tedy dźieći [pueri JanStat 558] będą mogły vpomináć ſie częśći máćierzyſtéy. SarnStat 588, 86 [2 r.], 475, 522, 583, 584 [6 r.] (32); KmitaSpit Bv, C2v; SkarKaz 44a [2 r.], 45a, 273b, 420b [2 r.]; CiekPotr 29; SkarKazSej 657a, 668b; Sżło mu o żywot y wſzech dźieći zdrowie KlonFlis D3v, D4; KlonWor 12, 38, 63.

dzieci czyje (288): Iák mężowych dzieći mácochá/ Nie ták iáko ſwoich kocha. BierEz Cv, H2v, Iv, S2 [2 r.]; OpecŻyw 132v; Iako ya tho vyem ysze malgorzetha nyemyala Ranczycz pokoyv oth syostri anny y oth dzyeczy katharzyny. ZapWar 1507 nr 1972, 1507 nr 1972, 1520 nr 2243, 1523 nr 2295, 1529 nr 2373, 1549 nr 2662, 1550 nr 2676; HistJóz A2; BielŻyw 161; MiechGlab 55 [2 r.]; Pana boga proſzyemy abyſzmy swamy do vaſzego zywotha y do naſſego zywotha dobrze myeſkaly y naſſe dzyeczy thakyeſſ LibLeg 7/42, 6/160v, 10/97v, 11/59; WróbŻołt 16/14, ss6; RejPs 114, 158, 163, 167v, 204v; LibMal 1543/70v, 1555/151; Pomni że to ociecz naſz a my iego dzieći RejJóz E4v, A5v, L8, N7v; SeklKat H2v; MurzHist F3v, M2v, N3v; MurzNT 51, Matth 27/25; Tak też rodzicy s ſwymi dzyećmi obchodzić ſie máyą GliczKsiąż F6v, kt, A3 [2 r.], A4v, B, Bv (48); GroicPorz aa2v [2 r.], ee3, ff4v, gg, gg3 (8); KrowObr 149v, 224; Gdy Wſſechmogący był ſemną: á około mnie dzieći moie [pueri mei]? Leop Iob 29/5, 2.Par 31/18, Sap 3/12, 3.Mach 7/1; UstPraw B2v, G2; BibRadz Gen 31/17, Lev 26/22, 2.Par 13 arg, Iob 20/10, 3.Esdr 6/31, Eccli 32/23 [26], 33/22; OrzRozm O3 [Amelsuita] Boecyowym y Symáchowym dzyeciom záſię páńſtwá wroćiłá BielKron 162v, 19, 20, 26v, 34v, 44 (39); KochZg A4v; KwiatKsiąż A3v, H4; Matrueles, Od dwu ſioſtr dźiećy/ ciotczone dżiećy rodzone po mátkách. Mącz 211b; Prospicere liberis suis, Opátrzić ſwé dzieći rozrządzić rozpráwić Mącz 406b, 7d, 311a, 314a, 398a [2 r.]; RejAp 166; GórnDworz I2, Y2v, Y3, Z2v, Z7; HistRzym 21, 129, 129v [2 r.], 130v; RejPos 68, 247v, 248, 293v; HistLan C2, D4; KuczbKat 310; RejZwierc 10v, 125, 147v, 258; RejPosWstaw 41v [2 r.], [412]v; BudBib Gen 32/22, 48/6, Ps 136/9, 3.Esdr 8/69 [71], 4.Esdr 16/47 (8); HistHel D; BudNT Matth 7/11, Luc 7/35, 11/13; CzechRozm 74v, 110; ModrzBaz 12, 12v [2 r.], 48v, 53v, 66v; KochPs 134, 168, 196 [2 r.]; Tráfiło ſię teſz dwoie pácholąt zacnie vrodzonych (iednego oycá y mátki dzieći) iſz ſię náuczeni od rodzicow/ báłwochwálſtwem brzydzili. SkarŻyw 46, 46, 63, 100, 143, [197] (11); Pán potstaroſzczy Koſczerſki Adrian czeſtkowſki pogodzyel y porownal brati albo dzeczy nyeboſczika walęntego Mlinarza Lipuſkego ZapKościer 1584/46v, 1580/6v [3 r.], 1587/72v, 73, 1588/80v, 1589/89v (12); Witołtowe Dzieći/ Wielkie Xiążętá Litewſkie/ pánowáć miáły StryjKron 512, 185, 512; KochEpit A4; KlonŻal Cv; KochWz 142; KochMRot B; ReszList 172; WisznTr 16; Prze Bóg/ tychżeſmy oyców dźieći? KochPieś 15; PudłFr 55; BielRozm 4; ActReg 24, 159, 165 [4 r.]; GórnTroas 9, 15, 37, 43; KochFrag 42; LatHar 699, 724; WujNT 7 marg, 28 marg, Luc 11/13, s. 291 marg, 340 marg, Col 3/21, Apoc 2/23; A dźieći piérwſzéy ábo wtóréy żóny/ chćiáły mieć od nich to/ co im wedle práwá ſłuży SarnStat 1160, 449, 643, 1162, 1170 [2 r.], 1171, 1172 (10); SiebRozmyśl H3; Sámá gniazdá ich ſłáłá/ dźieći ich żywiłá/ Y właśnie iáko ſtárą pánią v nich byłá. KmitaSpit C6; PowodPr 26; SkarKaz 159a, 385a, 552a, 578b; CiekPotr 64, 68, 81; KlonFlis B3; KlonWor 38; PIiáne ſługi dźiećiom ſwym pokázowáli Spártáni/ chcąc by ſproſność piiáńſtwá w czás ználi. SzarzRyt D3v.

W charakterystycznych połączeniach: dzieci ciotczone (3), cudze (3), kmotrowskie, mężowe, stryjeczne (2), wujeczne; niewdzięcżne (7), proste (2), złe (15), złościwe (2).

Przysłowia: Rodzicy wielki grzech máią/ Iż ſwych dzieći nie náucżáią. BierEz L4v.

Dobrzeć dzieći pámiętáią/ Co ich rodzicy dziáłáią. BierEz Rv.

Kto ſzcżmi ná dzieći/ wſzytko się rozleći. BierEz S3.

Zwroty: »(z) dziećmi chodzić, chodząca, chodzenie« = być w ciąży; partum ferens gravida mulier, pregnans, pregnas Mącz [szyk zmienny] (3 : 1 : 1): Thu maſz naukę iako maſz poznacz ieſtli niewiaſta z dzieczmi chodzi FalZioł V 15; Mącz 121d, 149c, 317d [2 r.].

»dzieci ćwiczyć [= wychowywać]« (1): Abowiem á kto táki ieſt/ ktoby dźieći ſwoie dobrze ćwicżył [qui liberos suos instituat] ModrzBaz 12.

»męczyć się dziećmi« = cierpieć przy porodzie (1): Enitor, Vśiłuyę/ Morduyę/ Mocuyę ſie/ też rodzę/ Męczę ſie dźiećmi. Mącz 248b.

»mieć [= spłodzić] dzieci« [w tym: z kim (4)] = habere a. suscipere liberos Mącz [szyk zmienny] (12): BierEz M2v; powyada yſch stemtho malzonkyem ſwoym dwoye dzyeczy myala LibMal 1551/160v; GliczKsiąż B, B8; BibRadz 1.Par 8/8; á ktory by miał z niewłaſną żoną dzieći/ wezmą mu kápłáńſtwo BielKron 462, 348; Mącz 191b [2 r.]; SkarŻyw 153; Wſzákże y Auicenná piſze w kſięgach o Zwierzętach/ iż iedná Niewiáſtá ſiedḿdzieſiąt y ośḿ dzieći miáłá iednym porodzenim. StryjKron 345, 345.

»dzieci nie mieć« = non habere gentes, non erat ei natus PolAnt; non habere filium Vulg; liberos non habere Modrz [szyk zmienny] (14): y o to ſie ſnyą rozwiodł/ iż nyemogł myeć ſnyą żadnych dzyeći GliczKsiąż C2; KrowObr 231; Leop Matth 22/24; BielKron 16v, 202v, 301, 417v; BudBib Gen 11/30; BudNT Matth 22/24; A1eć widzę káżdy s tych choć dzyeći nie máią/ By bronili oycżyzny pilnie ſie ſtáráią. PaprPan E2v; ModrzBaz 47; StryjKron 512 [2 r.]; SarnStat 1172.

»dzieci miłować, miłowanie; miłość ku dzieciom« = amor erga liberos Mącz [szyk zmienny] (10 : 1; 2): GliczKsiąż F8 [2 r.]; Mącz 298a; Rozno mátká á ociec dzieći miłuią RejZwierc 178v marg [idem] Bbb2; SkarŻyw 63, 143, 209; Nikt przedtym dźieći właſnych więcéy nie miłował ZawJeft 21; ActReg 164; Calep 800b; WujNT 40; Miłość fałſzywa ku dziećiom. SkarKaz 421a marg.

»dzieci (na-, u-, po-, z-)rodzić, rodzące się; rodzą się dzieci; narodziło się, rodzenie dzieci« = suscipere liberos Mącz [szyk zmienny] (25 : 2; 2; 1 : 1): FalZioł V 17b, 18c, 23d; MurzHist Q3; GroicPorz mmv [2 r.], mm2; KrowObr 67v; Sarái thedy żoná Abrámowá nierodziłá mu dzieći [non genuerat liberos] Leop Gen 16/1; BibRadz Gen 10/1, 22/20, 23; BielKron 158, 363v; Mącz 36b, 332b; SienLek Sss4v; GórnDworz Z8v; BudBib 4.Esdr 16/47; CzechRozm 160v; SkarŻyw 63, 180, 290, 307, 456; StryjKron 345 [2 r.]; BielRozm 4; GórnTroas 63; Chcę tedy áby młodſze ſzły zá mąż: dźieći rodźiły [filios procreare]/ dom rządźiły WujNT 1.Tim 5/14; SiebRozmyśl Mv.

»dzieci (na)uczyć (a. nauczać)« [szyk zmienny] (10): BierEz Iv, S2 [2 r.]; á dzyeći ſwych [ojcowie] zá młodu nyech ludzkosći vcżą GliczKsiąż F5v, F4v, F5v, Kv; BielKron 44; KwiatKsiąż H4; Wſzyſcy ták wierzą/ rozumieią/ ták dźieći ſwe vcżą KlonWor ded **3.

»dzieci opuścić« = wyrzec się, porzucić [szyk zmienny'] (2): ktożby ſnas ták był ſzalony/ ktoryby miał żonę/ dzieći opuśćić BielKron 234; RejZwierc 10v.

lek. »porzucić, porzucenie dzieci« = poronić (1 : 1): Niewiaſtam brzemiennem aby nie porzuciły dzieci/ albo iżby nieiakiey ſzkody nie cierpiały: pomaga [woda, w której moczył się kamień balagijus]. FalZioł IV 49b, IV 54c.

»dzieci spłodzić, spłodzone« (1 : 1): ZapKościer 1580/6v; Wſzytko to zgráiá Neptuná onego/ W morzu y w rzekách ták rozrodzonego/ Co dźieći ſpłodźił/ Nymfy miłuięcy/ Tyśiąc tyśięcy. KlonFlis B4v.

»umrzeć, zejść bez (a. okrom) dzieci« = nie zostawić potomstwa; vadere absque liberis Vulg; mortuus esi sine filio PolAnt (2): Leop Gen 15/2; Y wziął wtory żonę/ y ten vmárł bez dzieći. BudNT Luc 20/30.

»(wy-, od-, u-)chować (a. wychowywać), (wy)chowanie dzieci« = filios educare Vulg [szyk zmienny] (8 : 7): BielŻyw 127; áby [rodzicy] nyedbáli nye byli/ około dobrego a ſtáthecżnego wychowánya dzyeći ſwych GliczKsiąż E6v, kt [2 r.], A4v; GroicPorz a2; RejWiz 57 marg, Dd3; BielKron 319v; HistRzym 129; HistLan A3v; SkarŻyw 242, 320; Calep 643a; WujNT 1.Tim 5/10.

»dzieci wydziedziczyć« [szyk zmienny] (2): Przyczyny prze ktore Rodzicy mogą Dzieći wydźiedźiczyć z Imienia. GroicPorz 14v, nn3v.

»(z)nabywać [= płodzić] dzieci« [szyk zmienny] (2): Nabyway dzieci z ſwiebodney żony, aby im nieprzimawiał żadny. BielŻyw 20; BielKron 348v.

»dzieci zostawi(a)ć« = odsadzać od piersi (4): W Pannie [znaku zodiaku] Dobrze ieſth ſzcżepić/ ſiać/ około ziemie robić/ dzyeći zoſtawiać Goski *3v, ktv, *3, *4.

»dzieci nie zostawić« = umrzeć bezpotomnie; non reliquere natos PolAnt (2): MurzNT Mar 12/19; Y trzeći wziął ią takież/ y (wſzytcy) tákież śiedm/ á dzieći nie zoſtáwili y po márli. BudNT Luc 20/31.

Wyrażenia: praw. »dzieci dobrego łoża« = urodzone z legalnego małżeństwa (2): temu ſądowi Duchownému należy dowiedźieć ſie y ſądźić/ które dźieći dobrégo łożá ſą álbo nié [de legittimi vel illegittimi tori liberis, seu natalibus. JanStat 236]. SarnStat 214, 643.

»miłe dzieci« = dulcia pignora Mącz; nati dilecti PolAnt [szyk 4 : 2] (6): Ach me namileyſze dzieći czoż ſie to wzdy dzieie RejJóz L8; Mącz 299b; HistLan Bv; BudNT Eph 5/2[1]; SkarŻyw 58; GrochKal 10.

praw. »dzieci pierwsze« = z pierwszgo małżeństwa [szyk 4 : 1] (5): A natym domie ieſcze máią dzieci pierwſze część z oiczystego ZapKościer 1580/6v, 1580/6v, 7 [2 r.], 7v.

»(jako) własne dzieci« [szyk 6 : 1] (7): RejKup p4v; BielKron 36v; Maculare partus suos parricidio, Właſne dzieci pobić/ potráćić. Mącz 203b; RejAp 166; mátki właſne dzieći ſwe żárły iedná drugiey wydzieráiąc ſobie. RejZwierc 258, 125; ZawJeft 21.

Szeregi: »dzieci albo bliższy« (1): dla czego niektóré dobrá dźiećióm álbo blizſzym [pueris, vel proximioribus JanStat 575] przez nie dozór y złé iéy rządzenié/ bywáły káżoné/ y puſtoſzoné. SarnStat 640.

»dzieci, (i) czeladź (a. czeladka)« = filii et familia JanPrzyw; liberi et familia Modrz [szyk 9 :1] (10): BielŻyw 165; roſkazałem cżeladzi ſwey y dzyeciom áby cię w pokoiu zachowáli BielKron 53, 15; HistRzym 119; ModrzBaz 93, 124; SkarŻyw 102; Bo żadne nie ſą więtſze zabáwy świeckie/ iáko ſtáránia o żywnośći/ y opátrzeniu żony/ dzieći/ czeládzi. WujNT 738; SarnStat 351, 893.

»dom [= rodzina], (i) dzieci« (4): RejWiz 56v; BielKron 229; Bo dom/ dzieći/ żoná [...] wſzytko to ieſt iáko páięcżyná w ręku twoich. RejZwierc 151; SkarŻyw 102.

»matka i (abo) dzieci; matka i z dziećmi« = mater et filii Vulg [szyk 4 : 1] (3; 2): BielKron 109; wyrwi mię z ręki brátá mego Ezaego/ boć ſię go bárzo boię: áby mátki y zdziećmi niepobił. SkarŻyw 347; ZapKościer 1585/56; WujNT Mar 10/29, 30.

»mąż i (takież) dzieci« (4): Thedy wſzytek Grat y ſczebrzuch [...] na żadnego inſzego/ iedno ná Mężá y dźieći iey [...] ma przyſłuſzeć GroicPorz gg3; BielKron 458v; GórnDworz Y8v; KmitaSpit A3.

»ojcowie, (i) dzieci; ojciec z dziećmi« [szyk 2 : 1] (2; 1): KochPs 160; Vczy potym/ iáko ſię máią ſpráwowáć żony y mężowie/ dzieći y oycowie/ ſłudzy y pánowie. WujNT 700; SarnStat 86.

»dzieci, (i, a, a(l)bo) potom(ko)stwo (a. potomkowie)« = liberi et haeredes Modrz (12): LibLeg 10/96; tedy dzieczi y yni potomkovie onego męzoboicze vchodzą telko ſiedzenia vieze ComCrac 16; GliczKsiąż E2; BibRadz Sap 3/12; Mącz 397d; BudBib Sap 3/12; ModrzBaz 82; Calag 307b; ZapKościer 1584/44; A oſtátek imięnia [...] ná dźieći y potomki iego ma zoſtáwáć SarnStat 1171, 449, 643.

»dzieci, (i, a(l)bo) przyjaciele« = pueri aut amici JanStat [szyk 6 : 3] (9): Gdźie przyiaciele i dźieci moie/ ſzálenie czynią MurzHist F3v, N3; GroicPorz aa2v; SkarŻyw A3v; A ieſliby w wieży vmárł/ przedśię z máiętnośći iego ma bydź głowá zápłáconá dźiećiom/ ábo przyiaćielom zábitégo. SarnStat 1170, 587, 679, 1162, 1170.

»rodzice, (i, abo) dzieci« (3): GroicPorz ff3; ktorzy więcey Páná Bogá niſzli rodzice y dzieći miłowáli SkarŻyw 209; WujNT 40.

»synowie, (a, i, albo) dzieci« [szyk 3 : 3] (11): Krew iego niechátz będzie na nás/ ij na ſyny ij dzieci naſſe. OpecŻyw 132v; MurzNT 73v; nyemáła potrzebá yeſt/ áby rodzicy dzyeći á ſyny ſwe ná wodzy mieli GliczKsiąż F8v, Bv, F8, G, G2, G2v, L; SkarKaz 422a; SkarKazSej 667a.

»dzieci a(l)bo (i) wnęki (a. wnuki, a. wnuczęta)« = filii aut nepotes Vulg (4): A gdy niemáſz Dźieći álbo Wnękow/ y innych ná doł idących: tedy ſpadek przychodźi ná bliſzſzą perſonę między tymi co wzgorę idą GroicPorz ff4v, gg; Phil O; WujNT 1.Tim 5/4.

»żona (a. małżonka), (i, a, a(l)bo itp.) dzieci; żona z dziećmi« = uxor et filii Vulg, PolAnt, JanStat; uxor et liberi Vulg, Modrz; uxor et nati, coniunx ac liberi Vulg; mulier et filii PolAnt; uxor seu pueri JanStat [szyk 165 : 34](184; 15): BielŻyw 165; tedy go panowie Litewſci z żoną y z dziecmi poimawſzy go, zaſłali na zamek Kowno MiechGlab 73, 21, 26, 33, [89]; BierRozm 13; LibLeg 7/9v, 10/58v; RejŁas w. 56; ComCrac 17 [2 r.]; RejJóz M3v; SeklKat K4v; HistAl I; MurzHist C2v, C3; Trzebá ná żonę ná dzyeći/ Przeto z mieſzká groſz wyleći BielKom A2; GroicPorz aa2v, kk4; KrowObr 7, 140, 140v [3 r.], 141, 186v, 224; RejWiz 56v; Leop Gen 31 arg, 31/17, 36 arg, Num, 16/27, 2.Par 31/18 (8); OrzList iv; Oćiec Dziećiom y żenie może Opiekuná vczynić. UstPraw B3, B3, H3c; RejZwierz 11, 13v; BibRadz Gen 31/17, I 108c marg, 1.Reg 30/22, 2.Par 13 arg, Sap 3/12; OrzRozm H2v, O3, T; Weźmicie kołtki żon wáſzych y dzyeći BielKron 34v, 3, 15 [2 r.], 16v [2 r.], 20v, 41 (68); OrzQuin Y3v; RejAp 89; GórnDworz Z4; HistRzym 119, 130v; RejPos 246, 247v, 248 [2 r.], 248v, 293v; RejZwierc 151, 158; BielSpr b4v, 40, 76; BudBib Os 1/2, Sap 3/12, Bar 5[6]/32, 1.Mach 5/23; HistHel D; BudNT Matth 18/25; ModrzBaz 42v, 93, 116, 139; SkarJedn 358; KochOdpr Cv; SkarŻyw A3v, 103, 348, 480 [2 r.], 503, 570, 571; Obiecuiąc iey i potomkom za pokoi wiecżny ſąm od siebie i malżonki swey i dźieci ZapKościer 1581/25v, 1582/33; StryjKron 497 [4 r.], 582; KochWz 142; ReszList 172; KochWr 33, 36; PaprUp G3; ActReg 162; GostGospPon 170; Phil O4; KochAp 13; WujNT 44, Matth 18/25, s. 76, Luc 14/26, 18/29, s. 738; SarnStat 351, 506, 584, 647, 654 (8); KlonKr B2v; KmitaSpit B4v, C5v, C6v; Przywiodł wſzytek dom ſwoy: nie tylo żonę/ dźieći SkarKaz 421b, 385a, 387a [2 r.], 578b; SkarKazSej 667a, 682b; KlonFlis C3v; Zoná/ dźieći/ goſpodarz/ máią wielkie wcżáſy. KlonWor 49, 68.

W przen (15): Bo iedno tákie mądrość ſwemi dzyećmi zowie/ Gdzye wſzytki ine cżłonki kłániáią ſie głowie. RejWiz 29v; Vránius Celius ſyn Kretow/ ktorego piſzą niebem/ roſpłodził ſie z żoną Weſtą/ to ieſt z zyemią/ kthorych dzieći: Tytán/ Ocean wſzytkich wod. BielKron 22v, 22v; BielSat G2; SkarJedn 4; Poznaſz iáko tá mátká kośćioł Rzymſki odpocżątku święte rodźiłá y rodzi/ y iakie dzieći záwżdy wychowywała. SkarŻyw A3v; [Węgierska ziemia mówi] Niech náſzych dzieći więcey niebiorą w poborze. BielSen 13, 15; Bogá dzieći/ Bogá trzebá/ Kto chce ſyt być ſwégo chlebá. KochSob 57, 56, 63; GrochKal 24; SkarKazSej 666b.
Wyrażenie: »dziecinne dzieci« = lalki (1): Pupa, Lątka/ dźiećinne dźieći/ łątki. Mącz 332a.
Szereg: »dzieci i synowie« (1): Nie máſz iáko świádomi powiádaią/ żadney ták nieſzczęśliwey Rzeczypoſpolitey/ ktoraby mniey przyiáźni v ſwoich dźieći y ſynow miáłá/ iáko tá náſzá. SkarKazSej 705a.
Przen (53):
a) Wierni jako dzieci Boga Ojca i wyznawcy Chrystusa i Kościoła lub niewierni jako dzieci szatana; pueri Vulg, PolAnt; filii, infantes, nati PolAnt (50): WróbŻołt 112/1, mm3v; RejKupSekl a4v; Leop Hebr 2/14; Oto ia y dźieći ktore mi dał Bog. (marg) Ty słowá z Ezáiaſzá ſą wźięte/ ktory to o ſobie y o vcżniach ſwych mowił (‒) BibRadz Hebr 2/13, Hebr 2/14; BudBib Is 57/4; BudNT Rom 9/7, 8, l.Cor 3/2, Hebr 2/13, 14; Ten ſam ieſt kośćioł S. iáko mátká wſzytkiego Chrześćiáńſtwá/ od ktorey dzieći nieſpokoyne á niepoſłuſzne odſtąpiwſzy/ do zgody nigdy nie tráfią SkarJedn A3v, 82, 326, 398; ArtKanc M17; WujNT Ioann 21/5, Hebr 2/14.

dzieci czyje (19): Niewierzyć w pana Boga [...] Wętpyć wiego laſkawym miłoſierdziu a woycowſkiey iego miłoſcy ktorą ma ku nam dzieciam ſwoym. SeklKat O; RejKupSekl a5; Leop Hebr 2/13; RejPos 188, 243v, 259; BudNT Matth 23/37; Lecżyć nie morzyć chce mátká kośćioł ś. dzieći ſwoie. SkarJedn 237, A3v, 28, 269; KochTr 19; CzechEp 35; KochMRot A3; ArtKanc M19, N; GrabowSet C4; WujNT Hebr 2/13; rzecze [Bóg]: Nie moie to dźieći/ ták okrutne y niemiłośierne. SkarKaz 278b.

Zwroty: »miłować dzieci boże« (1): Potym znamy że miłuiemy dzieći Boże [diligimus natos Dei]/ gdy Bogá miłuiemy BudNT 1.Ioann 5/2.
Wyrażenia: »dzieci boże« = nati a. filii Dei PolAnt (8): Abyśćie byli bez przygány/ y ſzcżyrzy/ dzieći Boże nie nagánione/ wpośrzodku rodu niepráwego á przewrotnego. BudNT Philipp 2/15, Ioann 11/52, Rom 9/7[8], 1.Ioann 3/1, 2, 10, 5/2; NiemObr 12.

»dzieci diabłowe, złego« = potępieni; nati diaboli PolAnt [szyk 1 : 1] (1 : 1): BudNT 1.Ioann 3/10; A źli záś do złego/ áby y ći będąc onego złego dźiećmi z nim weſpołek karánie cżáſu ſwego odnieśli. CzechEp 259.

»ludzkie dzieci« (1): Sam Pan Bog z niebá tu pátrzy/ ná wſzyſtki ludzkde dźieći ArtKanc Q5.

»miłe dzieci« [zawsze w wołaczu] [szyk 4 : 1] (5): Obrzeżcie iuż ſobie moie miłe dzyeći zátwárdzyáłośći ſwoie w ſercoch wáſzych RejPos 243v, 188, 259; RejZwierc 197v; SkarŻyw 511.

b) Podwładni (3): ktory [Achimelech] Dawidowi y iego dziećiam/ chlebá kośćielnego odmawiał KrowObr 226; RejZwierz 137v; Pośiláiąc ſwych krzyczy/ Hey dzieći do ſpráwy StryjKron 230.
a. Potomstwo w ogóle (nie tylko pierwszego stopnia) [czyje] (3): Adámie ty Boży kmiećiu/ ty śiedziſz v Bogá w wiecu/ domieść nas ſwe dzieći/ gdzie kroluią Anieli SkarŻyw 357.
Wyrażenie: »dzieci Jadamowe« (1): iż z iego krwie y potomſtwá/ wyniść miał ſyn ten táki z ktorego y błogoſłáwieńſtwo/ ná wſzytki Narody y dzieći Iádámowe wylać/ [...] miał. SkarŻyw 2.
Szereg: »plemię abo dzieci« (1): Ieſteſmy naśienie [semen] (marg) plemię ábo dzieći. (‒) Abráhámowe WujNT Ioann 8/33.
b. Potomstwo zwierząt i ptaków; catuli PolAnt, Cn; fetus, infantes, liberi, pulli Cn (80): Potym liſzká przybieżáła/ Skrwáwione dzieći vźrzáłá BierEz Mv, M3 [2 r.], Nv, N4v [2 r.], O [2 r.]; FalZioł IV 17b, c, 20c, 22c, 23a (14); BielKom C4 [2 r.]; KRolik pod Orlem gniazdem/ wylągł w iámie dzieći RejZwierz 120v, 78v, 127v; BibRadz 2.Reg 17/8; BielKron 36v [2 r.], 298v, 444v, 451; SienLek 105; RejPos 81v; HistLan B2v; RejZwierc 150v; PaprPan E2v; KochPs 40; Hukam/ iák gołąb/ po dźiećiách ſtráconych GrabowSet G4v; [Pigmejowie] wielkim woyſkiem od Morzá przychodzą/ [...] Dźieći/ iáycá/ popſuią/ co Zorawie ſpłodzą. KmitaSpit A2v, A2v, A3, B4v [2 r.]; KlonWor 60, 61.

dzieci czyje (17): Tudzież liſzká ſwoie dzieći/ Położyłá w máłey kleći. BierEz H3; FalZioł IV 12c [2 r.], 17b [3 r.], 21d, 25d; GlabGad H8v; GliczKsiąż F3; RejZwierz 121; BibRadz I 416b marg; BielKron 1v; SkarŻyw 52, 317; Pelikan ptak Egiptſki/ obumarłe dźieći ſwe wylaniem krwie ożywia. LatHar 387; SzarzRyt Cv.

Zwroty: »dziećmi chodzić« (1): Chybáby Páni miáłá Elephántá rodźić: Bo ten cáłą dzieśięć lat/ muśi dźiećmi chodźić. KlonWor 63.

»dzieci chować (a. wychowywać)« [szyk zmienny] (2): FalZioł IV 20c; wężowie wychowywáią dźieći ſwe/ ále corki Izráelſkie nie wychowywáią ſwoich. BibRadz I 416b marg.

»dzieci mie(wa)ć« = płodzić potomstwo (6): Samicza aż po trzecim roku dzieci miewa FalZioł IV 21d, IV 11b, 21c, 27a, 40b; GlabGad H6v.

»dzieci rodzić, rodzą się, rodzone« [szyk zmienny] (3 : 1 : 1): BierEz M; A dla tego też nie ktorych zwierząt dzieci rodzą ſie prawie martwe Iako lwięta, niedzwiędzięta etc. GlabGad B4v, D6v, H6v; KlonWor 61.

Wyrażenia: »dzieci dorosłe« (1): gdy ſie iuż Orzeł z ſtarzeie [...] na gniazdo leci miedzy dzieci ſwe iuż doroſle. FalZioł IV 17b.

»dzieci małe« (1): Vźrzał áno Bociani z miáſtá wylatáią/ A dzieći precż na ſkrzydłach máłe wynaſzáią. RejZwierz 20v.

»dzieci młode« (1): [łasica] Dzieci też ſwoie młode zmieſtcza na mieſtcze przenoſi aby gich nienaleziono. FalZioł IV 12c.

»miłe dzieci« (1): Gdźie ledwé przedtym piorá donaſzáły Mężnéy orlice/ gdy do miłych dźieći Z obłowem leći. KochPieś 32.

Szereg: »żona z dziećmi« (1): Zołw iuż był domu zápomniał/ Acżkolwiek żonę z dziećmi miał BierEz Q.
2. Osoby małoletnie, niedorosłe, chłopcy lub dziewczęta; liberi BartBydg, Mącz, Cn; filii, pueri Mącz, Cn; infantes Mącz; bupaedae Calep (465): Boć tę gadkę dzieći gadáią/ W Bábilonie gdy igráią. BierEz G3, A4v [2 r.], B2, G2, L3; OpecŻyw 29, 73, 117v, 120, 121, 121v; BartBydg 81b; Takieſz y boleſci głowne dzieciem vſmierza FalZioł I 88b, I 18b, 32a, 33d, 34b, 36b (57); BielŻyw 27, 37; GlabGad B4v, C4, H [2 r.], H5 [2 r.], L5v [2 r.], O5; RejKup o7; HistAl C6v; KromRozm I L4v, Mv [2 r.], M4; MurzNT Matth 2/16; KromRozm III K2; BielKom Cv, C2v; GliczKsiąż D7, E, E5 [2 r.], F6, F7 (13); GroicPorz eev [2 r.], 114 [3 r.]; KrowObr 35v, 81, 82v, 104, 119, Vu3v; RejWiz 105v, 161v; UstPraw B3; RejFig Aa5v [2 r.], Aa6 [3 r.], Bb2 [2 r.], Dd2v, Dd3v, Eev; RejZwierz 110v, 127; BibRadz Mar 7/27, Eph 4/14; Dzieći ktorym śiedḿ lat minęły/ nie do miáſtá ále ná wieś do roley [Likurgus] dáwáć kazał BielKron 272v, 24v, 46, 47v, 60, 88 (31); KochSat B3v; KwiatKsiąż Bv, N4; Liberis imperare, Mieć ná wodzy dźieći. Mącz 280b, 14a, 17b, 35b, 49d, 68b (17); SienLek 11, 42, 49, 56v [2 r.], 74v (9); HistRzym 25; RejPos 31v, 37v, 38v, 40v, 56 [2 r.] (10); BiałKat 251 marg; GrzegŚm 29; KuczbKat 395 [2 r.]; RejZwierc A5, 6v [2 r.], 78v, 92 [2 r.], 125 [2 r.] (11); BielSpr 4v; WujJud 67; RejPosRozpr c [2 r.]; RejPosWstaw [414]v; BudBib Ex 25/17, Is 3/4, Ier 6/11, Thren 4/4, Dan 1/4; Strum H3; Sáturnus dzieći morzy/y złe powietrze z chorobámi przywodzi. CzechRozm 6v; ModrzBaz 9v, 10v, 11 [2 r.], 11v [2 r.], 31v marg (12); SkarJedn 15, 232, 236; Oczko 22 [4 r.], 29v; Aliſz nákoniec dzieći płći męſkiey/ zábijáć bábom Sephorze y Phui Krol roſkázał/ gdy ie przy zlężeniu bráły. SkarŻyw 477, A3v, A5, 46, 189, 226 (19); KochTr 4; MWilkHist F3v, G2; StryjKron 365; CzechEp 65, 94, 137 [2 r.], 194, 213; NiemObr 37, 75 [2 r.], 146 [2 r.], 147, 148 [2 r.] (9); KochFr 22; KochMRot B4v; ZapKościer 1585/56; BielSen 7; GórnRozm A4, Dv, L; KochWr 38; Calep 142b, [745]a; y pod gárdłem zápowiedźieć/ áby [...] żaden ogniá nie śmiał niećić w boru/ áni chłop/ ani dźieći co bydło páſzą. GostGosp 12, 12; WujNT Matth 11 arg 21/15, s. 196 marg, Luc 7 arg, s. 462 (9); WysKaz 32; JanNKarGórn G4v; winni będą Opáći pewny poczet ſzlácheckich dźieći [puerorum nobilium JanStat 212] w klaſztorzéch chowáć SarnStat 201, 207, 256; SkarKaz 120b; CiekPotr 78; KlonFlis E2; KlonWor **, 55.

W połączeniach szeregowych (9): MiechGlab 8; ábowiem obacżywſzy to dźieći/ chłopiętá/ y drudzy/ zbiegli ſie do mnie BielKron 458, 38v, 47v, 97, 121; tám y dzieci/ y białegłowy/ y ini ludzie niewinni/ á wżdy tho tám iáko ſłyſzyſz wſzytko rázem poginęło. RejZwierc 261; ModrzBaz 12, 107v.

W porównaniach (37): BierEz Cv; RejKupSekl a3v; muśieli z niem częſto kroc płakać i iako dzieci łykać. MurzHist Kv; GliczKsiąż D7; LubPs hh4; Rownie by cżacżkiem dzyeći ták nas wſzytki łudziſz RejWiz 83, 47; RejZwierz 115v; Mącz 183b; GórnDworz M8v; GrzegŚm 41; HistLan B2; KuczbKat 135, 395 [2 r.]; A ták iednoć nas ſtráſzy tá obłudá iáko dzieći máſzkárą RejZwierc 178, 105, 166v, 178v; WujJud 37; RejPosRozpr c3; RejPosWstaw [1433]; Oczko 27; Krolowie iáko dzieci płákáć będą SkarŻyw 121, 261; CzechEp 117; NiemObr 44; KochFr 40; GórnRozm N; KochFrag 30; RybGęśli B4; Bráćia/ nie bądźćie dźiećmi wyrozumieniem [nolite pueri effici sensibus] WujNT 1.Cor 14/20 [przekład tego samego tekstu KuczbKat 395], 1.Cor 14/20; SkarKaz 43a, 422b; my iáko proſte dźieći/ ná wáſze ſię obmyślánie ſpnſzczamy SkarKazSej 665a, 695a.

W charakterystycznych połączeniach: dzieci bezrozumne, nierozumne, posłuszne, szlacheckie (2), starsze, żydowskie (3).

Zwroty: »(w naukach) dzieci ćwiczyć, ćwiczenie, wyćwiczone« = [szyk zmienny] (1 : 1 : 1): BielKron 272v marg; Artibus pueros inficere, W naukach dzieći ćwiczić. Mącz 115c; SkarŻyw 334.

»dzieci (dać) uczyć (a. nauczać), ku nauce dawac, na naukę dawać, uczą się« = instruere pueros Mącz [szyk zmienny] (14 : 2 : 1 : 2): Murm 178; FalZioł V 50; IEſt mi to dziſz napamięczy Iako wſzkolach vczono dziecy. SeklKat A3v; GliczKsiąż I6v, I7, K3v, K8v, L8; Goski A4, *3v; Mącz 134b, 198d, 272c [2 r.], 423a; GórnDworz Ff2v; ModrzBaz 144; Bożego práwá y dzieci náuczamy. SkarKazSej 697b marg, 697b.

»dzieci wychowawać, wychowanie, źle wychowane« (1 : 1 : 1): Nutritor, Náucziciel/ ten który dźieći wychowawa. Mącz 255b, 255b; KlonWor 41.

Wyrażenia: »(jako) dzieci małe (a, maluczkie, a. malutkie)« = parvuli Vulg [szyk 15 : 10] (25): NAprzod na bolenie gardła dzieciom małem: Figi warzone w wodzie/ á tym płokać vſta/ barzo pomaga. FalZioł V 81, V 76; KrowObr 157; RejWiz 105v; Leop Is 57/5; UstPraw H3; RejFig Aa3v; RejZwierz 21 v; iáko ſye Więc śmieiemy dźiećiom málutkiem/ gdy álbo czapkę Oycowſką ná ſye kłádą/ álbo trzewik Oycowſki obuwáią OrzRozm T3; BielKron 205, 214, 299, 423, 441; GórnDworz Ff2v; RejZwierc 76, 105; BielSpr 54; CzechRozm 73; SkarŻyw A5; MWilkHist F3v; CzechEp 92 marg; ReszPrz 65; ReszList 163; IVż go tu znáią y máluczkié dźieći/ Rad wielé mówi/ á wſzytko nie k rzeczy. PudłFr 36.

»(jako) dzieci młode« [szyk 8 : 8] (16): Dzieciom młodem richło zęby wyraſtaią od mozgu zaięcżego warzonego FalZioł V 80v, I 121d, V 42, 44v, 53v, 57 (8); GlabGad F6v; GliczKsiąż I5v; Dzyećiom młodym dawność nie idzye czynić o krzywdę ſwą iedno gdy przyidą ku látom UstPraw G4v; Mącz 473b; RejZwierc A5, 7v, 242; SkarŻyw 334.

»dzieci niewinne« [szyk 2 : 1] (3): co ieſt przećiw Bogu/ ktory kazał wdowy ſiroty/ y niewinne dzieći opátrzáć BielKron 311, 465v; LatHar 649.

»dzieci ssące« (1): Cżemu dzieciam zſącim mleko nie wadzi. GlabGad H5.

Szeregi: »dzieci i (a) młodzieńcy (a. młodzi, a. młodź)« [szyk 4 : 1] (5): GliczKsiąż M7v; Mącz 134b; Tego było z przodku zábrániáć dźiećiam y młodźieńcom [pueritiae et iuventuti] ModrzBaz 53v; SkarŻyw 481, SkarKazSej 706a.

»niemowlęta i dzieci« (1): zwłaſzcżá/ że y niemowlętom/ y dźiećiom przedtym ten Sákráment dawano LatHar 244.

»niewiasty, (i) dzieci; niewiasty (i) z dziećmi« = mulieres et parvuli a. pueri, uxor et filii PolAnt; mulieres et filii Vulg [szyk 12 : 8] (13; 7): Niewiaſt y dzieci thich było przez ſto tyſi(e)ci. MiechGlab 31, 17; HistAl M3v; MurzNT Matth 14/21; GroicPorz C2; Leop 2.Mach 12/21; RejZwierz 21v; BielKron 30v [2 r.], 43, 47, 292; BudBib Ier 40/7, 2.Mach 12/21; SkarŻyw 46, 501; RybGęśli B2; WujNT 47; niewiáſtom z poſpolſtwá z dźiećmi przyſtępu do śiebie [Pan Jezus] bronić nie kazał SkarKaz 416b; SkarKazSej 677a.

»(tak) dzieci, (i, jako, a) starzy (ludzie) (a. starce)« [szyk 5 : 3] (8): tenże Raſis piſze w tychże kxięgach: iż dzieci młode/ á ſtarzy barzo ludzie/ krwie pnſzcżać nie maią. FalZioł V 57, I 121d, V 53v, 54, 84v; MiechGlab 34; Y owſſem powyedáyą/ iż wſſyſcy krzeſciyánye/ ták ſtárzy/ yáko dźyeći/ ták byałe głowy/ yáko mężczyzny/ ſą kápłany/ krwyą páná Kryſtnſową ná kápłáńſtwo poſwyęceni KromRozm III I4v; SkarŻyw 502.

Przen: Figurki dziecięce ze srebra lub z wosku (1): Swiáttzy teſz to Obras Cżęſtochowſki/ do ktorego ſie obiecniećie y ſkielkádzieſiąt mil kożdego roku biegáćie/ głowy ręce/ nogi/ dzieći ſrebrne y woſkowe/ ktore przed nim ſtáwiaćie KrowObr 113.
a. I sg w funkcji przysłówka »dziećmi« = w wieku dziecięcym, w dzieciństwie (2): Abowim powyedáyą yáko martwe źwirzę/ nye yeſt práwe źwirzę/ ále ſcirw/ czegoſmy ſye yeſſcze dźyećmi w ſzkołach vczyli KromRozm III D3; PaprPan E3v.

Synonimy: 1. plemię, płod, potomki, potomstwo, synowie; 2. chłopięta, młodzi, młodzieńcy, młodź, niemowlęta.

Cf DZIATKI, DZIECIĘ, DZIECIĘCIE, [DZIECIOKRZCZENIEC], DZIECIOKRZCZEŃSTWO, DZIECIOWODZ, DZIECKO

SB