[zaloguj się]
[pdf]

MŁODZIENIEC (814) sb m

młodzieniec (808), młodzeniec (5), młudzieniec (1), [mładeniec, młodzioniec]; młodzieniec : młodzeniec GliczKsiąż (12:1), LubPs (5:1), KochZuz (2:1), Calep (1:1), SarnStat (7:1); młodzieniec : młudzieniec Leop (24:1; Iob 29/8).

-e- (811), -ę- (3); -ę- Calag, KochFr; -e- : -ę- Leop (24:1). ◊ W N sg: -ec (325), -eć (1); -ec : -eć BierEz (3:1). ◊ -ńc- (449), -nc- (39).

mło- (51), młó- (33); mło- OpecŻyw (10), MurzNT (3), KochFr, KochWz, KochPieś (2); młó- OrzQuin, BiałKat, KochWr, GórnTroas, OrzJan, WyprPl; mło- : młó- Mącz (27:3), SarnStat (3:5), GosłCast (4:19); a pochylone. ◊ W N sg pierwsze e jasne (Cn e pochylone); drugie e prawdopodobnie jasne (tak w -ec). W przypadkach zależnych -e- (33), -é- (4); -é- GórnTroas, -e- : -é- SarnStat (2:1), GosłCast (15:2). ◊ młodzioniec z tekstu nie oznaczającego ó.

Fleksja
sg pl du
N młodzieniec młodzieńcy, młodzieńc(e)
G młodzieńca młodzieńców
D młodzieńcowi, młodzieńcewi młodzieńcom
A młodzieńca młodzieńce, młodzieńc(o)w młodzieńcu, młodzieńca
I młodzieńcem młodzieńcy, młodzieńcami
L młodzieńcu, młodzieńce młodzieńcoch, młodzieńcåch
V młodzieńcze, młodzieńce młodzieńcy

sg N młodzieniec (326). ◊ G młodzieńca (38). ◊ D młodzieńcowi (34), młodzieńcewi (3); -owi : -ewi LibMal (2 : 3). ◊ A młodzieńca (95). ◊ I młodzieńcem (31); -em (1), -(e)m (30). ◊ L młodzieńcu (13), młodzieńce (1); -u : -e GliczKsiąż (1:1; P3v). ◊ V młodzieńcze (32), młodzieńce (2); -cze : -ce ForCnR (2:1; A2v), BielKom (3:1; D6v). ◊ pl N młodzieńcy (82), młodzieńc(e) (1); -y : -(e) BielKron (11:1; 320v). ◊ G młodzieńców (58); -ów (4), -ow (2), -(o)w (52); -ów MurzNT, SarnStat; -ow OpecŻyw; -ów : -ow Mącz (2:1). ◊ D młodzieńcom (19); -om (1), -(o)m (18). ◊ A młodzieńce (47), młodzieńc(o)w (3), młodzieńcy (1); -ow ReszHoz; -e : -ow BielSpr (1:1), SkarŻyw (4:1); -e : -y RejPos (1:1; 266v). ◊ I młodzieńcy (9), młodzieńcami (1), młodzieńcmi (1) BielSpr 41; -ami : -y CzechRozm (1:1). ◊ L młodzieńcoch (2) FalZioł, RejZwierc, młodzieńcåch (1) CzechRozm. ◊ V młodzieńcy (7). ◊ du A (cum nm) młodzieńcu (6), młodzieńca (1); -u BierEz Bv, Leop Gen 22/3, BielKron 12v, BudBib Gen 22/3; -u : -a HistRzym (2; 53, 132 : 1; 130v).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w. (z Cn).

1. Młody człowiek płci męskiej, chłopiec; adolescens Murm, Mymer1, Mącz, Calag, Cn; iuvenis Murm, Mącz, Cn; adolescentulus, ephebus Murm, Cn; caelebs Calep; iuvenculus, puber filius Cn (798): Młodzienieć ſie był ożenił/ A o tymże wſzyſtko pilił. BierEz S, A4v, Bv [3 r.], F3, I3, I4v (13); [anjoł] z wielkim weſelijm (wziąwſſy perſonę mlodzieńtza pięknego) w ocemgnieniu przed panną [...] ſtanąl OpecŻyw 8; wſſedſſy do grobu vzrzaly mlodzieńtza [Mar 16/5] ſiedzącégo na prawicy przyodziáneégo biálym odzienijm OpecŻyw 165, [34]v, 35, 44v, 107, 134, 134v; Miły młodźieńce o czo mie pytáſz/ radći wſzitko powijem ForCnR A2v, kt, A2 [2 r.], A2v, A4, Bv (37); PatKaz III 153v; Ephebus. [...] Młodzyenyec około. xiiii. lat. Murm 46, 46 [2 r.]; Mymer1 21; HistJóz A3; FalZioł IV 3a, V [4]v, 5v, 54v; Więtſzą pocżciwoſć maią mieć ci ktorzy młodzience vczą niż rodziczowie ich, bo rodziczowie tilko przyrodzenie dawaią, ale miſtrzowie cznoty y dobry żywot. BielŻyw 89, 27 [2 r.], 29, 36, 40, 50 (17); BielŻywGlab nlb 13, 14; GlabGad P8; ktorzy [Tatarzy] wſzytki ſą goli okrom młodzienczow kthorzy telko dwa troki włoſow na ſkroniach zobudwu ſthron zoſthawiaią na znamię ſwego panienſtwa MiechGlab 25; Przedmowa do wſzytkich Młodzieńczow Polskich/ Zwłaſzcża rodziczow Krakowskich. KłosAlg Av; RejPs 117; LibMal 1544/84, 88v, 1546/118, 1548/147; RejJóz D4, K3v, K7; Był thento lekarz Alexandrow ieſzcże młodzieniec [iuvenis; byl barszo mlody HistAl 1510/166]/ á we wſzytkiey náuce lekarskiey dobrze doskonáły HistAl E2v, E5v, K3v, L5v; MurzNT 38v, 91, 93v; BielKom D6v, F5, F5v [2 r.], F6, F6v, F7; co bárzo cżyſcye możem o káżdem them rzec młodzyeńce/ ktory ſie młodo żeni. GliczKsiąż P3v; Látáć nye cżynyą nigdy cżłowyeká godnego ná małżeńſtwo/ á zwłaſſcżá gdy yuż młodzienyec będzye w osminaſcye ábo we dwádzyeſcyá lat á trzydzyesći mu nye będzye GliczKsiąż P4v, K6v, Lv, L2, M7v [2 r.], Nv (12); LubPs P5v, Sv, hh3v [2 r.]; KrowObr 59v; RejWiz A5v [3 r.], A6 [5 r.], A6v [2 r.], A7 [3 r.], A7v (143); Vyźrzawſſy mie młudzieńcy [iuvenes]/ krili ſie przedemną Leop Iob 29/8, Gen 14/24, 21/20, Ruth 3/10, 1.Reg 25/5, 30/17 (20); KochZuz A3, A4, A5; RejFig Bb5v, Dd3; RejZwierz 8v, 15v, 75v; BibRadz I *7v, Gen 4/23, Iud 14/10, 1.Par 12/28, Ier 11/22 (15); OrzRozm H2, M3v; iż od tey dzyewecżki Sary vdawił dyábeł ſiedḿ młodzyeńcow/ káżdego z nich pirwſzey nocy ná pokłádániu/ ktorykolwiek z nią brał ſlub. BielKron 97v; poſłáłá zá nim ſyná młodego w leciech [...] Młodzyeniec ſyn krolowey goniąc Cyruſá/ nádiechał mieyſce gdzye woyſko leżáło Cyruſowo BielKron 112v; Młodzyeńce áż we XXXIII lat święcono. BielKron 150; iż tho [...] ſpráwá iedno Duchownych/ á thych kthorzy zniewieśćiáłym chcą mieć Krolá Młodzieńcá cżyſtego thák iáko ſámi ſą. BielKron 306v, 12 [2 r.], 12v [2 r.], 22, 24, 25v (64); KwiatKsiąż C4, D3v, E3; Iuvenis est quidem sed maturissime iudicat, Ieſzcze w prawdzie młodziencem yeſt/ ále ták bácznie y rozumnie mówi/ by mu było ſto lat. Mącz 211d, 3c, 71c, 71d, 72a, 78b (30); SienLek 34 [2 r.]; iż niemiáło iuż być ná ſwiecie/ nicz bácżnieyſzego/ nic czudnieyſzego/ nic dobrotliwſzego/ nic godnieyſzego miłośći/ nád tego młodzieńcá. GórnDworz M8, M8v, Aa4v, Aa5v, Dd7v; HistRzym 4, 4v [3 r.], 5, 5v, 53 (18); RejPos 2v [2 r.], 22v, 144v, 149 [2 r.], 221 (15); BiałKat 361; BielSat C4; GrzegŚm 8; KuczbKat 435; RejZwierc 21, 34, 126, 149, 164 (11); BielSpr 3, 7, 41; BudBib Gen 22/5, 12, 25/27, 37/2, 41/12 (31); Bo był [St. Murzynowski] młodzieniec nie ledáiáko więzyku Greckiem vcżony BudNT przedm c2v, Mar 16/5, Act 23/17, 18; CzechRozm 46, 48, 130v [2 r.], 252, 253; KarnNap G; Przydano też Kántory/ ktorziby młodźieńce [iuventutem] w náuce Muziki/ y w inſzych náukách Máthemátyckich ćwicżyli ModrzBaz 132, 13v [3 r.], 15, 23v, 31v, 110 (13); Calag 303a; A ſłużąc żołnierſką iuſz młodzieńcem/ z woyſkiem Perſkim aſz do Kálcedonu záſzedł. SkarŻyw 74; iuſz nie śćiągay ręki twey ná młodzieńcá [super puerum; ná dźiećię WujBib Gen 22/12]/ á nic mu nie cżyń: poznáłem iſz cżćiſz P. Bogá/ a nie żáłowáłeś iednego ſyná twego dla mnie. SkarŻyw 286; ieden nabożny cżłek przez chłopię poſłał mu żywnośći dwá koſzyki. ále on młodzieniec [...] tylko drugi oddał. SkarŻyw 325; Wyrozwſzy z pácholąt/ roſł w wielkich cnotách młodzieniec SkarŻyw 516, 14, 35, 50 [2 r.], 55, 56 (77); MWilkHist C; StryjKron 135, 607; ReszHoz 134, 135, 139; WerGośc 230 [2 r.], 231 [2 r.], 255; WerKaz 281, 296; BielSjem 21, 22; ArtKanc J18v; BielRozm 22, 27, 28; KochWr 38; PaprUp G3v; Calep 484b; Phil C2 [2 r.], C3, D3, E2, Q4; Cud ieden/ pánná śmiáłá/ młódźiéniec lękliwy. GórnTroas 74; Iam wprawdźie śiłá czytał/ á ieſczem więcéy będąc młódźieńcem ſłychał OrzJan 25; WyprPl A3v; LatHar [+9], 268, 271, 535, 656, 708; A gdy to ſłowo młodźieniec [adulescens] vſłyſzał/ odſzedł ſmutny: ábowiem miał máiętnośći wiele. WujNT Matth 19/22; Iáko ánioł Rápháel názwan ieſt młodzieńcem WujNT 116, przedm 38, Matth 19/20, Mar 14/51 [2 r.], 16/5, Luc 7/14 (21); gdyż przez młódźiéńce [adolescentibus JanStat 1083]/ ze wśi od właſnych rodźiców odchodzącé/ wśi bywáią ſpuſtoſzoné SarnStat 200, 200, 199, 660 [2 r.], 919 [2 r.], 1263; KmitaSpit B4; Y piſmo mowi: Słuchay milcząc/ á wſtyd tobie przyczyni boiáźni Młodźieńcze SkarKaz 42b; Dotkni ſię ręką ſwoią tych mar/ tych złych nałogow moich [...] záwołay ná mię: Młodźieńcze wſtań [Luc 7/14]. niech ſtára w złośćiách odmłodnie duſzá moiá SkarKaz 387b, 80a, 121b [2 r.]; CiekPotr 3, 9 [2 r.], 22, 67, 68, 69 (9); GosłCast 6, 7, 12, 14, 15 (23); SkarKazSej 668a; KlonFlis H4v; KlonWor 59, 60, 71; PudłDydo B3v; ZbylPrzyg A3, A4v [2 r.], B4; [młodźiońcy też w zacnych vbierzech y ſzáthach BibRadz 1.Mach 14/9].

W połączeniu z imieniem lub nazwiskiem [imię lub nazwisko + młodzieniec (15), młodzieniec + imię lub nazwisko (12)] (27): srebra polſchoſtha ſkoycza przeſz quarthi vkradl a ono zidovi ſlomye mlodzienczevi za 12 groſchi przedal LibMal 1550/153, 1544/91; RejJóz A4v, B8; Antyoch młodzieniec [iunior] piſał do Ionátáná BibRadz 1.Mach 11/57, Ez 30/17; dwá młodzyeńcy vrodziwi Struſowicowie Szcżęſny á Iurek/ odłącżywſzy ſie od woyſká/ ſzli w kozáctwo do Wołoch BielKron 402v, 130, 297, 341v; OrzQuin Aa5; RejZwierc 97; BudBib 1.Reg 2/26, 3/1; BiałKaz E; tráfił ſię do tego młodzieniec Boży Bonifácyuſz/ y ćieſzył ią ſłowy iako mogł. SkarŻyw 496, 368, 414, 451; StryjKron 125; Tę dwá młodźieńcy miłowáli/ Strato/ y Káliſthenes. KochWz 137; Kato młodzieniec ćwicżąc ſie w wymowie Philozophiey/ wielkiego milcżenia vżywał. Phil G, F2; LatHar 585; WujNT 514; CiekPotr 83; SkarKazSej 667b; [ábowiem gdy iuż z wielkiem grzmothem [buława] wpádłá miedzy nie/ niektory Dybreńſki młádeniec wźiął ią ná tarcż BarlBaz 196].

W połączeniach szeregowych (8): LubPs ff3v marg; RejWiz 82v; Niezlitował ſię nád młodzieńcem [adulescentis]/ áni nád pánną/ áni nád ſthárcem/ więc áni nád zgrzybiáłym: ále wſſyſthkie wydáł w ręce iego. Leop 2.Par 36/17; BibRadz Ios 6/21; ktorych [łupów] doſyć nábráli w mieſcie/ ták ſkárbow iáko zacnych pań/ pánien/ álbo młodzyeńcow. BielKron 55; BudBib Ps 148/12; BudNT Act 2/17; Goſpodárſtwo/ to álbo przy Pániey/ álbo v wdowcá/ bądź y v rządnego młodźieńcá/ zależy na rządną Dworkę GostGosp 128.

W przeciwstawieniach: »młodzieniec ... stary (2), baba, staruszek« (4): FalZioł V 54v; Stáry iął wyſkákowáć/ á młodzieniec zdychał RejFig Dd3; Cudniéyći będźie prząść kądźiél/ niż w wiencu Siedźieć zá ſtołem/ bábie przy młodźiencu. KochPieś 23; Ty [Fortuno] ſtáruſzki żywiſz/ młodźieńce połykaſz RybGęśli Bv.

W porównaniach (4): Stárzy [...] Káżdy iáko młodzyeniec idzye podrygáiąc. RejWiz 25v, 20; Iáka ieſt iábłoń miedzy drzewy leśnymi/ thákić ieſt namileyſzy moy miedzy młodźieńcy [sicut malus inter ligna silvae sic dilectus meus inter filios] BibRadz Cant 2/3; On ná ten głos porwał ſię iáko młodzieniec [...] ożył práwie duch iego/ y ćiáło láty zprochniáłe nową moc vcżuło. SkarŻyw 113.

W charakterystycznych połączeniach: młodzieniec cnotliwy (5), (za)cny (6), cudny (4), czysty, dobry, duży, gniewliwy, godny, krasny (3), miły (16), nadobny, obyczajny (2), piękny (3), poczciwy (uczciwy) (5), swowolny (5), szlachetny (4), śliczny, urodziwy (2), wstydliwy, wyborny, znamienity.

Wyrażenia: »w leciech młodzieniec« (1): Był ten to Roboas álbo iáko inſzy mowią Iobas w leciech młodzieniec [aetate adolescens; mlody byl wlyeczyech HistAl 1510/525] HistAl N.

»młodzieniec w [ilu] leciech, lat« (2:1): ktory vmárł łońſkiego roku młodzieniec w ſześćinaśćie lećiech BielKron 238, 211v; [Scipio] młodzieniecz we dwudzieſtu leciech/ y we cżtherzech GórnDworz Aa.

»młody (a. młodziuchny) młodzieniec« (2): vrina namieniona w młodym młodzieńczu: ktory ma cżternaſcie lat: albo mniey. Vſtawicżną á łożną niemocz ſwiadcży. FalZioł V 4c; vyrzał onego w kośćiele Bożym ſławnego káznodzieię Fránćiſzkanow Bernárdyná/ ieſzcże młodziuchnym młodzieńcem SkarŻyw 311.

Szeregi: »człowiek albo młodzieniec« (1): a oglądáy cżlowieka albo mlodzieńtza nádobnégo/ niewinną krwią oblánégo OpecŻyw 131.

»dzieci (a. dziatki) i (abo, a) młodzieńcy; dziecię albo młodzieniec« (9:1): siłá ználaſlby tákowych dzyeći y młodzyeńcow ktorzyby ſie rádzi vcżyli GliczKsiąż M7v; Leop Ier 9/21; BielKron 260; Iákie ſtáránie ma być/ około dobrego ćwicżenia dźiatek/ y młodźieńcow [puerorum ac iuvenum]. ModrzBaz 9v, 4, 11v, 13v, 53v; powiáda/ iſz kośćioł S. po wſzytkim świećie/ gdy ma chrzćić dziatki ábo młodzieńce/ nie bez przycżyny nád nimi/ niſzli wnidą wtaiemnicę odrodzenia/ wyklinánia Cżártá/ y tchnienia vżywa. SkarŻyw 91; SkarKazSej 706a.

»(tak) młodzieniec, (abo, jako) dziewka (a. dzieweczka); ani młodzieniec ani dziewica« [szyk 3:1] (3;1): Przytim ſie też godzi wiedzieć znamię nie czałoſci młodziencza abo dziewki GlabGad N8v; LubPs gg5; áni wychowáłám młodzieńcow/ áni podwyżſzyłám dziewic [iuvenes ... virgines]. BudBib Is 23/4; Ták dźiéwká iáko młodźieniec/ Nie proś mię nikt o móy wieniec KochPieś 64.

»młodzieńcy i mężczyzna« (1): Bázyliſſa pánienki y białe głowy: á Iulianus młodzieńce y męſzcżyznę Pánu Bogu pozyſkuiąc. SkarŻyw 178.

»(tak) młodzieńcy, (i, jako i) panny (a. panienki, a. panieneczki); młodzieniec i panna« = virgines et adulescentes a. iuvenes Vulg; virgines et pueri PolAnt [szyk 5:5] (9:1): Cżyńcye młodzyeńcy/ pányenki chwałę Pánu ſwemu LubPs ff3v; RejWiz 26; Leop Ier 1/18, Am 8/13; Náoſtátek y dzyatki á ludzye młodzi ták młodzyeńcy iáko y pánienki niech to ſobie dobrze vważáią RejPosWstaw 42; BudBib 1.Mach 1/27; rodzicom nie ná to ſámo pátrzáć potrzebá/ áżby ſie co nierządnie/ miedzy pánienecżkámi y młodzieńcy ſtáło CzechRozm 131; SkarŻyw A5v; Miecćie kwiatki ná ten grób/ pánny/ y młodźięńcy KochFr 83; SkarKaz 208a.

Przen: Ciało w znaczeniu ‘siedlisko żądz, zmysłowości’ (w nawiązaniu do Luc 7/14) (5):
Szereg: »młodzieniec a (to jest) ciało« (5): Ale ſie ocuć nędzniku á ocuć/ Poki do końcá nie obumrze ten ſwowolny młodzyeniec twoy á to márne ciáło twoie RejPos 223v, 223, 223v [3 r.].
2. Kawaler, człowiek nieżonaty; caelebs Calep (2): ijżby wſſytcy mlodzieńcy ſpokoleniá Dáwidowego albo Iuda iego dziada/ tak ſtarzy iako mlodzi (ktorzi ieſſcże w manżelſtwie nie byli) prziſſli do koſciola OpecŻyw 4; Caelebs – Mąż bez zoni albo zona bez meza, młodzeniec. Calep 147b.
3. Młody służący, pomocnik (14): Abráhám [...] oſiedłał oſłá ſwoiego/ poiąwſſy z ſobą dwu młodziencu [duos iuvenes]/ y Izááká ſyná ſwoiego. [...] Pothym dniá trzećiego [...] rzekł do ſlużebnikow ſwoich. Leop Gen 22/3; Kucharzow Mistrzow 4. [...] Mlodzienczow Kucharzow. 2. WyprKr 126; S trefunku młodzieniec ieden ſtoiąc v ſlużby ſkleniczę koſztowną kryſztałową ſtłukł. RejZwierc 81v; BudBib Gen 18/7, 22/3, Ruth 2/6, 2.Reg 4/12.

młodzieniec czyj [w tym: pron poss (5), ai poss (1)] (6): Tákież oſzcżyrce bezżeńcy/ Wſzytko to náſzy młodzyeńcy/ Pijanice koſterowie [...] Ci ſą wſzyſcy w náſzey [pokusy] rocie BielKom D2v; Y rzekł Boház młodzieńcowi ſwemu [puero suo] przyſtáwowi nád żeńcámi/ cżyiá to dziewká? BudBib Ruth 2/5, Gen 22/5, Ruth 2/9, 15, 2.Reg 9/9.

W połączeniu z imieniem (1): Y záwołał krol do Ciwy młodzieńcá Saulowego [puerum; sługi WujBib] BudBib 2.Reg 9/9.

Synonimy: 1. chłopeczek, chłopiaszek, chłopiąteczko, chłopiątko, chłopiec, chłopieczek, chłopię, młokos, okrzos, syn, szpiczak, wyrosłek; 3. chłopiec, pacholę, sługa, służący.

Cf MŁODY, MŁODZIC, [MŁODZIEC], MŁODZIENIC, MŁODZIK, MŁODZION, MOŁODZIEC

JB