[zaloguj się]
[pdf]

GORZKOŚĆ (172) sb f

gorzkość (161), gorskość (6), gorżkość (2), gorzskość (2), gorkość (1); gorskość Mącz (6); gorzskość LibMal; gorzkość : gorżkość : gorzskość FalZioł (32 : 1 : –), GlabGad (6 : – : 1), Calep (2 : 1 : –); gorzkość : gorkość GrabowSet (9 : 1).

-rż- (1), -rſz- (1).

Oba o jasne.

Fleksja
sg pl
N gorzkość
G gorzkości gorzkości
A gorzkość gorzkości
I gorzkością gorzkościami
L gorzkości
inne sg a. pl G - gorzkości

sg N gorzkość (37). ◊ G gorzkości (40). ◊ A gorzkość (35). ◊ I gorzkością (23). ◊ L gorzkości (13). ◊ pl G gorzkości (1). ◊ A gorzkości (9). ◊ I gorzkościami (1). ◊ sg a. pl G gorzkości (13).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Gorzki smak, gorycz, palenie, cierpkość (jako właściwość fizyczna); amaritudo Mącz, Cn; amaror, amaritas, amarities Cn (63): a ktoby niemogł ſamego ſoku pitz dla gorzkoſtzy/ tedy może ay [!] otzukrowatz według woley. FalZioł I 1b; yſz naſienie thego ziela ieſt rumiane á barzo gorzkie przykrą gorzkoſcią FalZioł I 109d, [*7], I 1a, b, 24b, 58c [2 r.] (18); Bowiem wſzelka zagniłoſć ma w tobie nieiaką gorzſkoſć, ktora po iedzeniu zoſtawa w ięziku GlabGad I5v, E6, 17, K2; A odeymyeſch myodovi myedzwnoſcz, gorcziczi Gorzskoſcz LibMal 1544/ 86; LubPs gg5v; Wieſz żec káżde lekárſtwo gorzkość w ſobie miewa RejWiz 79, 117v; BibRadz I 88d marg; Lepidium, [...] Ziele gorskością podobne gorczicy y pieprzowi. Mącz 189b, 99c; RejZwierc 98.

W charakterystycznych połączeniach: gorzkość mie(wa)ć (6); gorzkość jagod, octu; gorzkość mała, przykra, wielka (5).

Wyrażenie: »gorzkość żołci« = bilis atra BartBydg (2): BartBydg 19b; proſzę ćię przez gorzkość octu y żołći/ ktoreyieś ſkoſztował ná krzyżu. LatHar 296.
Szeregi: »gorzkość i też cirpnienie; gorzkość z ci(e)rpnością« [szyk 3 : 1] (1; 3): Gorzkoſć z cirpnoſcią iako ieſt Aloe y piołyn FalZioł [*7], [*7], I 126b, 135c.

»gorzkość, (i) kąsanie« (2): Chciałliby mieć mocz te ktorą gorzkoſc y kąſanie cżyni/ muſiał by tho inſzym miſtherſthwem ſprawić FalZioł II 2c, [*7].

»gorzkość i ostrość; gorzkość z ostrością« [szyk 2 : 2] (3; 1): oſthroſć y gorzkoſć w wodkach potrzebna ieſt FalZioł II 2c, I 34a, 126b, 128b.

»słodkość i gorzkość; gorzkość z słodkością« (1; 2): Iako przy Cinamonie nayduie ſie: iż ieſt gorzkoſć zſlodkoſcią zmięſzana FalZioł [*7], [*7], I 133a.

W przen (4): RejWiz 48v; wdzięcżnie ie od nas będzie prziymował/ gdy mu będziem ofiárowáć ty dáry/ to ieſt [...] gorzkość mirry ſkruchę á żáłość w ſercach náſzych/ zá grzechy náſze. RejPos 37.

W przeciwstawieniu: »słodkość ... gorzkość« (1): mnie roſkoſzj roſpycháią/ ćiebie gwoźdźie tárgáią: ia koſztuię z iábłká ſłodkośći/ ty z żołći koſztuieſz gorzkośći. LatHar 269.

Wyrażenie: »gorzkość nad żołć« (1): Iák zły owoc niepowściągliwości/ Gorzkość w nim nád żołć GrabowSet Q2.
a. Nieznośne wrażenie goryczy, palenia, niesmak (6): Picie wody zimney/ zagania piano gorzkoſć/ przethoż ią maſz rano pić z kwieciem bzowym FalZioł V 47, V 67; przeto iey para z żołądku, zaraża ięzik oną gorzkoſcią. GlabGad C4v; gorzkość w vśćiech SienLek 40; RejAp 87; Calep 190a.
b. Rzecz bardzo gorzka, paląca, piekąca (9): A Iezus vkuſiwſſy oné gorzkoſci/ niechciál daley pitz. OpecŻyw 149v; GlabGad E6, E6v; Vſtá [...] nápoione octem á żołcią/ y nieznośną gorzkośćią. ArtKanc E9v.

W połączeniu szeregowym (1): ale cirpnoſc/ kwaſnoſc/ ſlonoſc/ gorzkoſc/ przi zielſku na dnie zoſtanie FalZioł II 2d.

W przen (4):

W przeciwstawieniu: »słodkość (a. słodki) ... gorzkość« (3): OpecŻyw 134v; Abowyem on dzierży w ręku ſwoich/ nápoy ſlodki zgorzkoſcią zmieſſány/ gdzie przebrane ſwoie ſlotkoſćią raczy łáſkáwie nápáwáć á ſprzećiwnikom iego gorzkoſć gwałtem będzie wlaná w gárdłá ich. RejPs 110v.

Szereg: »gorzkości i słoności« (1): Spluńże precż z ięzyká ſwego ony márne gorzkośći y ſłonośći/ ktore vſtáwicżnie pochodziły z vſt twoich ku lekkości Pánu twemu RejPos 205.
2. Jad, trucizna; virus Mącz, Cn (4): [Elizeusz] GOrzkoſć z potráwy oddalił y nákarmił lud dźiwnem cudem. BibRadz 4.Reg 4 arg.
W przen (2): Gorskość yádu ſwego wyrzignąć przed kim. Mącz 507d; ták iż wiele ludzi muſiáło ſie záráźić y zemrzeć márnie vnioſzſzy ſie á nápiwſzy ſie tey gorzkośći iego. RejAp 74v, 74v.
3. Boleść, żałość, udręczenie, smutek, strapienie; amaritudo PolAnt, Vulg (52): Miey tedy lutoſtz nad iey miloſcią/ ſſukaiątz s nią iey ſynácżka/ botz pelna gorzkoſcij iey duſſa. OpecŻyw 32v, 160v; PatKaz III 125v; Iezu ktorys matkę z Ianem magdalenę z ſioſtrawi [!] gorzkoſcią żałoſci napełnioną opuſcił. ſmiłuy ſie nadna. TarDuch C6v; Leop Iob 9/18, Thren 1/20, Ez 3/14, 21/6; BielKron 53; RejAp 89; ábowiem kto lepiey fráſunki z głowy wybić męſzcżyznie/ [...] oſłodzić gorzkość tego ſwiátá może/ nád ſámicę? GórnDworz Bb6, Kk8v; RejPos 47, 103v, 215; KochPs 191; ArtKanc P18v; A zá me niepráwośći/ Wilżą pierśi łzą/ pełną wſzech gorzkośći. GrabowSet L; A ieſli ktory dźień/ wdźięcżnym ſię ziáwił/ Ten mi naprzykrſze gorkości zoſtáwił. GrabowSet Tv, Bv, H, Q2, P2 [2 r.]; SkarKaz 423a, 637b; GosłCast 65; Wſzedſzy w dom moy/ z nią odpoczywáć będę. Bo nie ma gorzkości towárzyſtwo iey/ áni teſknośći ſpołżyćie iey: ále weſele y rádość. SkarKazSej 657b.

W przeciwstawieniu: »słodkość (a. słodki) ... gorzkość« (7): RejAp 89; ábym ia theż thę ſłodkość nálazł tám/ gdzie drudzy gorzkość náyduią. GórnDworz C5, Ee7, Kk7v; W tym ſłodkim imieniu IEZVS/ wſzytki gorzkośći y nędze/ żywotá twego vtopiſz SkarŻyw 4; SkarKaz 639a; GosłCast 30.

W charakterystycznych połączeniach: gorzkość niezmierna, sroga; gorzkość skruchy (3), świata, żałości; gorzkość mieć (2), osłodzić (2), znać (2); gorzkością napełni(a)ć (się) (3), napełnion (2); gorzkości pełen (3).

Wyrażenia: »gorzkość dusze, duszy« [w tym: w gorzkości dusze (5)] = amaritudo, in amaritudine animae Vulg, PolAnt (7 : 1): Będę w gorzkośći duſze ſwey tu dziwne báśni ſtroił LubPs hh6v; Leop Prov 14/10; GrzegŚm 24; KuczbKat 205; BudBib Iob 7/11, Prov 14/10; Gorzkość ieſt duſzy wino zbytnie pite. WerGośc 213; LatHar 131.

»gorzkość serdeczna, serca« [szyk 2 : 2] (3 : 1): Racż tę gorzkoſtz ſertza mégo obrocitz w pocieſſenié obiáw mi ſyna twégo ij mégo OpecŻyw 32v; LubPs S4v, Y3v; ztąd nam przyſzło: żeſmy wnętrznym vżáłowániem y gorzkośćią ſerdeczną [gravi cordis amaritudine JanStat 842] rozważáiąc/ iáko wielkié y wiele roſtérkow y złych rzeczy z woien pochodźi SarnStat 1067.

Szeregi: »gorzkość ani ciężkość« (1): A to kiedy będzie/ tedy ten Dworzánin nie młody/ nie vcżuie żadney gorzkośći/ áni cięſzkośći ſerdecżney/ iáką młodzi ludzie niemal záwdy cżuią GórnDworz Mm4.

»gorzkość i uprzykrzenie« (1): Poćiechy y roſkoſzy świátá y ćiáłá tego: boleśćią ſię kończą/ y gorzkośći w ſobie y vprzykrzenia máią. SkarKaz 637b.

»gorzkość, żałość« (1): Nie kriy mi ſwey oblicżnośći/ Ciebie w gorzkośći/ W ćięſzkiey żáłośći: Wzywam z tych niſkośći. WisznTr 27.

W przen (2): O ſerce boſkié miloſci/ cżemus ſie obrocilo w piolun gorzkoſci? OpecŻyw 146; Pokroṕże myę o moy Pánye Izopem gorzkośći/ A będę ocżyſcyon s káżdey moyey nyeprawośći LubPs N4.
4. Ból, męka, cierpienie (fizyczne) (14): O gorzeż mnie ſmutné matce/ ijż cie teráz widzę z wielką gorzkoſcią vmiéraiącégo OpecŻyw 147v, 81v, 111, 146, 159v; RejPos 146; BudBib I 157b marg [2 r.]; GrabowSet N3v; rácż wſpomniec ná vdręcżenie y boleść ktorąś ćierpiał/ kiedyś y dla gorzkośći śmierći/ y dla nátrząſánia Zydowſkiego/ z wielkim głoſem [...] záwołał LatHar 296, 280.

W charakterystycznych połączeniach: gorzkość niewymowna, wielka (3); gorzkość pokuty, śmierci (2); gorzkości pełen.

Wyrażenie: »kielich gorzkości« (1): niechátz odſtąpi odemnie ten kielich niewymowné gorzkoſci. OpecŻyw 100v.
Szeregi: »gorzkość i cirpienie« (1): Tego dlá zmiéſſáy twą gorzkoſtz ij twé cirpienijé/ ze krwią milégo Iezuſa OpecŻyw [127]v.

»męka i gorzkość« (1): cżemus náſwiętſſe twe cialo [...] vcżynilas ie ſędem męki ij wielkié gorzkoſci? OpecŻyw 146.

5. Okrucieństwo, złość, zatwardziałość; nieprawość, występek; złe słowa; amaritudo Vulg, PolAnt; acerbitas Mącz (33): tą goląbycza przeſz zolczy{a} gorzkoſzczy byla marya ktora nyetknąla ſyą ſmrodu a yadu grzecha PatKaz III 100v; WróbŻołt V8; LubPs C2v; Ale ieſt ſſaleńſtwo ktore obfituie we złośći: á niemáſz tám ſmysłu (dobrego) gdzie ieſt gorzkość. Leop Eccli 21/15, Os 10/4; Gdyżeśćie wy ſąd obroćili w gorzkość/ á pożythek ſpráwiedliwośći w iad. BibRadz Am 6/12, Iob 6/30; Mącz 2b; O właſnieſz temu iezyoru przyrownáć możeſz ten marny á ſmrodliwy á wſzey gorzkośći nápełniony ſwiát RejPos 174; Y ználazłem że niewiáſtá gorzkośćią przewyżſza śmierć [invenio ego amariorem morte mulierem] BudBib Eccle 7/26, Iob 6/30; ArtKanc P19, Q5v; GrabowSet P4v; SkarKaz 387b.

gorzkość ku komu (1): Ktorich vſta pełne [...] Bluznienia ku bogu y gorzkoſci ku blizniemu. WróbŻołt 13/3.

W połączeniach szeregowych (bibl.) (4): BiałKat 51; BudNT Eph 4/31; CzechRozm 244; Wſzeláka gorzkość/ y gniew/ y zápálczywość/ y wrzaſk/ y bluźnienie niech będźie odięte od was z wſzeláką złośćią [Omnis amaritudo et ira et indignatio et clamor et blasphemia tollatur a vobis cum omni malitia] WujNT Eph 4/31.

W przeciwstawieniu: »gorzkość ... słodkość« (2): ktorzy pokłádáią gorzkość na mieyſce ſłodkośći [amarum (in) dulce]/ á ſłodkość ná mieyſce gorzkośći. BibRadz Is 5/20.

W charakterystycznych połączeniach: gorzkość czuć (2), odjąć (3), uskromić, zmorzyć; gorzkości pełen (3); gorzkością napełnion (3); gorzkośći przeklęte.

Szeregi: »gorzkość a nieprawość« (1): Tákże też ty weſthchni weźrzawſzy w niebo [...]/ á ſpluń wſzythki gorzkośći á niepráwośći z ięzyká ſwego RejPos 207.

»przeklinanie i gorzkość« = maledictio et amaritudo Vulg, PolAnt (3): Leop Rom 3/14; BibRadz Rom 3/15[14]; Ktorycb vſtá nápełnione ſą przeklinánia y gorzkośći WujNT Rom 3/14.

»srogość i gorzkość« (1): Lew ryczący [...] známionuie nam/ iż ſrogość y gorzkość Grzechu Smierći y Piekłá iuż ieſt odięthá BibRadz I 143c marg.

»zdrada a gorzkość« (1): Bo oni vbłágáiąc vſtá ſwoie czynią ie miodowemi wpowieſćiach ſwoich/ ano wnich pełno zdrády á gorzkoſći RejPs 82.

»złorzeczenie i gorzkość« (1): Ktorich vſta pełne złorzecżenia y gorzkoſći [maledictione et amaritudine]. WróbŻołt 13/3.

W przen (4): Piękna fárbá na wirzchu/ we wnątrz gorzkość przykrą/ Ták to ná nas zákryta ſámołowká chytra. RejWiz 83v.
Wyrażenie: »gorzkość żołci« = fel amaritudinis PolAnt, Vulg [szyk 2 : 1] (3): Abowiem ćię widzę być w gorzkośći żołći/ y związániu złośći. BibRadz Act 8/23; BudNT Act 8/22[23]; WujNT Act 8/23
*** Bez wystarczającego kontekstu (6): Amaritudo. [...] Gorzkoſcz. Mymer1 34v; Mącz 7c, 120c; Calag 93a; Calep 15a, 58b.

Synonimy: 1. cierpkość, cirpność; a. oskomina; 2. jad; 3. bol, boleść, ciężkość, frasunek, smutek, teskność, trapienie, troskanie, ucisk, udręczenie, zamutek, żal, żałość; 4. bol, boleść, cierpienie, ciężkość, dolegliwość, doległość, dręczenie, męka, niemoc, udręczenie.

Cf GORYCZ, GORYCZKA, [GORZKLIWOŚĆ], GORZKOĆ

ZCh