Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIETREFNIE

Następne hasło: NIETRĘDOWATY »

NIETREFNY (77) ai

nietrefny (44), nietrafny (33); nietrefny LubPs (5), RejWiz (3), RejFig, RejZwierz, (4), GórnDworz (6), RejPos (2), RejZwierc (16), BudBib, ZawJeft, Calep, Phil; nietrafny MurzNT, BielKom, Mącz (21), LeovPrzep, BielSat, KarnNap, Calag, WierKróc, BielRozm; nietrefny: nietrafny RejRozpr (1:1), MycPrz (1:1), PaprPan (1:2).

W pisowni lącznej (63), w rozłącznej (14).

Oba e oraz a jasne (w tym w a 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja

sg
m	N	nietrefny	f	N	nietrefnå	n	N	nietrefn(e)
	G	nietrefn(e)go		G	nietrefn(e)j		G	nietrefn(e)go
	D	nietrefn(e)mu		D			D
	A	nietrefny		A	nietrefną		A	nietrefn(e)
	I	nietrefnym		I			I	nietrefnym
	L			L	nietrefn(e)j, nietrafnyj		L	nietrafnym

pl
N	subst	nietrefn(e)
G		nietrefnych
A	subst	nietrefné
I	m	nietrefn(e)mi
L		nietrefnych

sg m N nietrefny (13). ◊ G nietrefn(e)go (1). ◊ D nietrefn(e)mu (1). ◊ A nietrefny (3). ◊ I nietrefnym (3). ◊ f N nietrefnå (5). ◊ G nietrefn(e)j (3). ◊ A nietrefną (2). ◊ L nietrefn(e)j (1) RejZwierc, nietrafnyj (1) MurzNT. ◊ n N nietrefn(e) (4). ◊ G nietrefn(e)go (24). ◊ A nietrefn(e) (2). ◊ I nietrefnym (1). ◊ L nietrafnym (1). ◊ pl N subst nietrefn(e) (2). ◊ G nietrefnych (3). ◊ A subst nietrefné (5); -é (1), -(e) (4). ◊ I m nietrefn(e)mi (1). ◊ L nietrefnych (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

1. Taki, który nie przystoi, niestosowny, niesłuszny, nie podobający się, obrzydły, godny nagany, zasługujący na potępienie (42)
2. Nie taki jak należy, nie nadający się, nieodpowiedni, niewłaściwy (bez oceny moralnej) (8)
3. Niedogodny, uciążliwy, niepomyślny, niepożądany (27)

1. Taki, który nie przystoi, niestosowny, niesłuszny, nie podobający się, obrzydły, godny nagany, zasługujący na potępienie; absurdus Mącz, Calep, Cn; illepidus, inconcinnus, ineptus Mącz, Cn; frigidus, indecorus, inscitus, insulsus, inurbanus, non aptus Mącz; a(b)normis, agrestis, barbar(ic)us, crassus, frutex, grandiscapius, illaudabilis, illevigatus, impexus, impolitus, incomis, incompositus, incomptus, inconditus, incultus, inelegans, infacetus, informis, inornatus, invenustus, non exasciatus, pinguis, rudis, rustic(an)us, semipaganus, (sub)horridu(lu)s, supinus, verrucosus Cn (42): RejRozpr K4; Drogę tę rácż mi [Boże] oznáymić po ktorey mam chodzić/ Abych ni nacż nyetrefnego thu nye mogł vgodzić LubPs ee5; RejWiz 2; Lecż gdy ſie to [wolność] zábáwi/ nietrefnym nałogiem/ Iáko ná płoney roli/ ták leży odłogiem. RejZwierz 50v, 51, 75, 123; Concinnus, Tráfny/ Chędogy/ Ochędożony /Wyſmukniony. Inconcinnus, Nietráfny/ Proſty. Mącz 54b; Decorus, Piękny/ Wdzyęczny/ cziſtey oſoby/ Vrodźywy [...] Indecorus contrarium Decorus Niepoczeſny/ Nieforemny/ Nietráfny. Mącz 79d; Ineptus, Niegodny/ nietráfny. Non aptus, Też mierziony. [...] Inepti mores, Nietráfne/ Błazenskie obyczáye. Mącz [169]c; Inscitus, Nietráfny/ nievmieyętny nieforemny/ gruby/ nierozumny/ głupi. Mącz 372d, ld, 13b, 137b, 189b, 223c (17); ſtrzeże thego pilnie/ żeby zá cżym niethrefnym nie przyſzedł we złe mnimánie tám/ gdzie o dobre naiwięcey ſtoi GórnDworz Bb6v, D, Dd3; gdyż káżda godzinká iákożkolwiek nam/ á zwłaſzcżá w nietrefney ſproſnośći/ vpłynie/ iuż nie náſzá ieſt RejZwierc 62v; To ieſt fortunny co złotu pánuie/ A nietrefnego nie ná ſię nie cżuie. RejZwierc 229v; gdy cżás brácia mili [...] Będziecie mieć/ cżćicież to kiedy gdzie możecie/ Iedno iżby poććiwie nikogo nie draźniąc/ A nietrefnemi żárty ſámi ſie nie błaźniąc. RejZwierc 239v, 46, 239v, 241v, 243, 267; KarnNap F2v; ZawJeft 23; Calep 10a.

W charakterystycznych połączeniach: nietrefna(-y) biesiadka, nałog, przypadek, przysada (3), sprosność, sztuka, żart; tak nietrefny (2).

Wyrażenia: »nietrefne podobieństwo« = zły przykład (1): A chceſzli áby oná [żona] byłá tobie wierna/ ſkromna/ trzeźwia/ we wſzem pomierna/ thákże ſie też ty záchoway przećiwko niey/ y tákie iey przykłády s ſiebie daway. A nie vkázuy iey żadnego nietrefnego podobieńſtwá po ſobie. (marg) Zły przykład złego cżyni. (‒) RejZwierc 34v.

»nietrefny postępek« (2): GórnDworz C5v; Tákże też dobry tzłowiek zły tzáfem może być. Co fie też w ſtaniech wielkich y máłych náyduie. A nie tráfny poſtępek w wielu pokázuie. WierKróc B2.

Szereg: »zbytni a nietrefny« (1): á coż rozumieſz ieſliże też tám oná niewinna duſzycżká nápoły nie obumrze? widząc á cżuiąc ták zbytnie á thák nietrefne przypadki około ſiebie. RejZwierc 60v.

2. Nie taki jak należy, nie nadający się, nieodpowiedni, niewłaściwy (bez oceny moralnej) (8): Pomni ná to cżytedlniku miły/ By ſie według miáry wierſze cżćiły/ Rozne w ſobie máią záchowánie/ Kto nie bacży nie tráfne cżytánie/ Ale kto z ich miáry nie wykrocży/ Dobrze ſie wierſz w cżytániu potocży BielKom nlb 7; RejFig Ee; Hic vestitus est satis magnificus sed gratia caret. Szátá w prawdzie yeſt páńska koſztowna ale [!] nietrafna [!] álbo nie trafnym [!] kroyem. Mącz 149a, 476b.

W przeciwstawieniu: »dobry ... nietrafny« (1): pán Chriſtus gdy tu wykładá ktoby był na dobréi źięmi zaśiany/ a kto na nietrafnyi niewſpominá mądrości ani głupſtwa MurzNT 116.

W charakterystycznych połączeniach: nietrafne(-y, -a) czytanie, kroj, szata.

Wyrażenie: »nietrefny postępek« (2): potrzebá nam ſobie rozmyſlnie poczynáć á cum magno iudicio futura pericula, kthoreby ná nás w thym tho Páńſtwie przyść mogły/ z náſzego nie trefnego poſtępku/ vważáć/ byſmy ná ſię nie nárzekáli MycPrz II A3v, I A4v.

3. Niedogodny, uciążliwy, niepomyślny, niepożądany; importunus Mącz, Calag (27): Bo y prawdá gdy nietráfna Y tá nie záwżdy mieſtcá ma RejRozpr E4; iáko ſie wierni w záfráſowánych myſlach/ y w inych niethrefnych przypadkoch ſpráwowáć máią. LubPs R4v, V2, Z5 [2 r.]; RejWiz 120v, 141; Mącz 266b; LeovPrzep A4; A chocia thá [białogłowa] będzie cnotliwą/ iednák roſpuſtnym ſmiechem/ zbytnie beſpiecżną/ á ſwiegotliwą mową/ przypráwi ſie o nietrefną ſławę. GórnDworz Xv, K6v; BielSat D; A chociayby też y co nietrefnego na nas przypádło/ iż ieſli będziem dufáć iemu/ iż ſie tho pewnie obroći w pociechy náſze. RejPos 51v; BielSat D; Nie trefna więc tho záwżdy bywa grozá/ W wiecżor ſie kijá bać ráno powrozá. Nie ſmácżne owo więc bywáią ſwiętá/ Siedząc w powrozie á na nogach pętá. RejZwierc 221v; Káżda rzecż ktora bez rozmyſłu bywa/ Nietrefny koniec záwżdy rádá miewa. RejZwierc 228v, 138, 139v; ieſliby ſię co nád nádzieię przytrefiło/ ábo iákie nie trefne poſelſtwo przyſzło [vel et nunciaretur quid difficile] do tych co w ziemi mieſzkáią/ żeby ſobą nie trwożyli BudBib 2.Mach 9/24; Gdy był [...] poważan [Gracchus] záraz zhárdzyał s tego/ Pocżął na lud wymyſláć wnet coś nietrefnego. Kazał role pomierzáć PaprPan [Hh]5, Tv; Calag 526b; BielRozm 24; A kto tákowe ludzi wzgárdza/ kto ie w mniemánie nietrefne podáie/ kto im powinney vcżćiwośći nie wyrządza/ proditor patriae merito exiſtimandus Phil 14.

W charakterystycznych połączeniach: nietrefna(-y, -e) biesiada (2), dzieje, gody, groza, koniec, mniemanie, nowina, prawda, przypadek, sława.

Wyrażenie: »nietrefna przymowka« (2): Iuż niethrefnych przymowek od niego [od pijanego] ledá ocż ſnádnie ſie náſłuchaſz/ bo mu ſie by nalepiey wſzytko opák widzi RejZwierc 62, 29v.

Szeregi: »nietrefny a sprzeciwny« (1): Ale záſię nád ſwięthym á nád wiernym Páńſkim gdy ſie co nie trefnego á ſprzećiwnego dzyeie RejPos 330.

»trafny, nietrafny« (1): A iż dom twoy tu w Polſzcże był tákowey cnoty/ Ze ſie oń opieráli iák o mocne płoty/ Wſzytki tráfne nietráfne dzyeie tey korony PaprPan A4v.

Synonimy: 1. głupi, gruby, nieforemny, niemądry, niemisterny, nieobyczajny, nierozumny, niesłuszny, nieumiejętny, niewdzięczny, prosty, sprosny, szkarady; 2. niesłuszny, niewłasny; 3. niemiły, niesmaczny, niewczesny, przeciwny, uciążliwy.

Cf TREFNY