[zaloguj się]
[pdf]

ŁUPIESTWO (133) sb n

-stwo (128), -ztwo (5).

e oraz o jasne.

Fleksja
sg pl
N łupiestwo łupiestwa
G łupiestwa
D łupiestwu
A łupiestwo łupiestwa
I łupiestwem
L łupiestwie

sg N łupiestwo (12). ◊ G łupiestwa (34). ◊ D łupiestwu (3). ◊ A łupiestwo (29). ◊ I łupiestwem (17); -em (1), -(e)m (16). ◊ L łupiestwie (8). ◊ pl N łupiestwa (18). ◊ A łupiestwa (12).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVII (z Cn) – XVIII w.

1. Bezprawne zabieranie komuś czego sprawiające stratę materialną; catillatio, depraedatio, latrocinatio, praedatio, spoliatio Cn (116):
a. Ciągnięcie nadmiernych zysków, pobieranie niełusznych opłat, zdzierstwo (43): Y ſámi ktorem by ſie co możnoſći pro bogáctwo trefiło nie wtem niemieyćie nádzieię/ ábowiem to być niemoże áby też tám częſć łupieſtwá niebyłá RejPs 91; LubPs ee6; A gdy nań [na Rugińskiego Władzisława] był vſtáwicżny płácż od poſpolitego cżłowieká ták o podwody iáko o inne łupieſtwá/ Biſkup Krákowſki Gedeon niechćiał thego ćierpieć BielKron 355v, 356; Przydą częſte dáni/ y ćięſzkie łupieſtwá/ ktorymi pánowie ſwoie poddáne częſto obćiążáć będą LeovPrzep E2; IEſzcże wiecżſze łupieſtwá/ ſą w Niemieckim Práwie. BielSat Ev [idem BielRozm 33]; Winni też oni tego łupieſtwá/ co oſzukawáią ty ktorzy im borgowáłi [!]: álbo ktorzy śie przą długow KuczbKat 329; RejZwierc 49; [Prze niebytność króla Ludwika Węgierskiego w Polsce] Zbytek ſię krzewił, práwá vſtawáły, Lupieſtwá drugich ſrodze vćiſkáły. Kázdy ná ſwoy młyn pilno ćiągnął wodę KlonKr E2v; Pátrzay iákie łupieſtwá drogośći náſtáły/ Nigdy tákie przeſzłych lat w Polſzcże nie bywáły. BielRozm 10, 33; SkarKaz 35lb [2 r.]; SkarKazSej 700b.

łupiestwo na kim (1): Woleli wſzyſcy ſpołu przycżyniáć Kroleſtwá / Niżli pátrzyć właſnego ná kmiotku łupieſtwá. BielRozm 8.

łupiestwo czyje = kto łupi [w tym: pron (3), ai (2)]: (5): Przeto też wiele ludźi dla ták wielkiego koſztu y nakłádow/ opuſzczáli ſpráwiedliwoſć ſwoię/ [...] dla koſztu álbo łupieſtwá Prokuratorſkiego GroicPorz e4v, e4v; LeovPrzep A3v; RejPos 260v; BielRozm 8.

W połączeniach szeregowych (9): LeovPrzep A3v; A tá zła wola niekiedy roſcie/ cżęſcią z nienawiśći/ á gniewu/ prze iákie nieznośne od páná krzywdy /ábo zelżenie/ prze łákomſtwo/ łupieſtwo/ pychę/ okrucieńſtwo/ y roſpuſtne życie iego GórnDworz Hh8, Hh7; [Pan postanowił] ábychmy w pocie cżołá ſwego ſzukáli cblebá ſwego: ále ták/ iżby ſpráwiedliwie/ pobożnie/ á cnotliwie/bez vſzcżypku/ bez łupieſtwá/ á bez krzywdy bliźniego ſwego. RejPos 71v, 115, 115v, 260v; SkarŻyw 482; SkarKaz 610a.

W charakterystycznych połączeniach: łupiestwo chytre, ciężkie, niepobożne, wielkie.

Zwroty: »łupiestwo czynić« (1): (marg) Aden miáſtho y port wielki. (‒) z inſzych kráin tám kupie przychodzą/ ále wielkie łupieſtwo vrzędnicy cżynią BielKron 457v.

»kupczyć z łupiestwem« (1): Tákże y ći ktorzy kupcżą z łupieſtwem [qui negotiantur in rapina]/ im oni dłużey ochędażáią miáſtá ſwe/ domy ſwe/ y máiętnośći ſwe/ y oſoby ſwe/ Tym ſię więcey oborzę ná grzechy ich BudBib 4.Esdr 16/48.

Wyrażenie: »łupiestwo ubogich« (3): [urzędnicy] nie mogą ſię y pánom iśćić/ y ſwoiego łákomſtwá nákarmić/ iedno krwią á potem á łupieſtwem vbogich. SkarKaz 610a; SkarKazSej 706b [2 r.].
Szeregi: »drapiestwo albo łupiestwo« (1): Tákowych ludźi okrutne wyciągánie/ ſpráwiedliwie drapieſtwem álbo łupieſtwem názwáć możemy. KuczbKat 330.

»kradziestwo i łupiestwo« (1): Nie máſz nigdźież podobno w Chrześćiáńſkich kroleſtwách ták znácznego y iáwnego kradźieſtwá y łupieſtwá: ná ktore kárnośći żadney nie poſtáwiono. SkarKaz 458a.

»łupiestwo i krzywda« [szyk 1:1] (2): RejZwierc 262; łupieſtwu y krzywdom końcá nie máſz. SkarKaz 351b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»lichwa albo łupiestwo« (1): [Pan Bóg] w rządzie á wlicżbie ſłuſznej wiſztko [!] poſtanowił. Nie dla lichwy albo chytrego łupieſtwa: iako niektorzy cżynią KłosAlg A4v.

»łupiestwo i czynienie szkody« (1): [grzechy przeciw siódmemu przykazaniu] Łupieſtwo/ y cżynienie ſzkody drugiemu LatHar 117.

»(nie) łupiestwo a (ani) (niepobożne) nabycie« (2): RejPos 26; iuż nie trzebá będzie łupieſtwá/ áni niepobożnego nábycia/ iedno pobożnośći á miłoſierdzia. RejZwierc 48v.

»łupiestwo, okrucieństwo« (1): Widząc Káźimierz tę chuć k ſobie odrzućił bráckie vſtháwy/ łupieſtwá/ y okrućieńſtwá/ á práwá ſłuſzne y ſpráwiedliwe wſzythkim vłożył. BielKron 356. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»łupiestwo i tyraństwo; tyraństwo z łupiestwem« [szyk 1:1] (2): Zaſz Miecław gdy Tiráńſtwá z łupieſtwem vżywał Monárchią ſtráćiwſzy aż w Miemcech przebywał. WierKróc A3; [ci którzy podatki] bez przycżyny ná ludźi wkłádáią/ ći ſię wyſtępkiem łupieſtwá y tyráńſtwá [rapacitatis et tirannidis] plugáwią. ModrzBaz 125v.

»łupiestwo i uciśnienie« (1): tákie były łupieſtwá y vćiśnienie vbogich od Chrześćiáńſkich Rzymſkich vrzędnikow/ iż lud radby był Gotty Aryany zá pány przyiął SkarKazSej 706b.

»łupiestwo albo wydzieranie« (1): [zbytek jest matką] łákomſtwá/ ktore potym rodźi y śmiáłość/ y łupieſtwo ábo wydźieránie [Quae tandem et audaciam gignit et rapacitatem] ModrzBaz 56.

»złodziejstwo albo łupiestwo« (1): A wſzyſtkich o złodźieyſtwo álbo łupieztwo [de furto vel spolio JanStat 620] obwinionych [dobra do skarbu obracamy] SarnStat 703. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

b. Rabunek, grabież, okradanie (71): [Łoktek] Rycerſtwu ſwemu dopuśćił łupieſtwá/ zbytkow wnętrznych biorąc z kośćiołow ſkárby BielKron 368; Tátárowie y Slężacy wielkie ſzkody w kroleſtwie cżynili przez łupieſtwo. BielKron 389v, 321v; BudBib I 447c marg; O poſtánowieniu vrzędu w Powiećiech/ ktoryby żołnierzow ná woynę idących ſwowolność hámował/ á łupieſtwá niedopuſzcżał [praedam comprimat] ModrzBaz 117, 117, 117v; PaprUp I4v.

łupiestwo kogo, czego [w tym: kogo (1), czego (żywotne) (1), czego (nieżywotne: dobra i kościoły) (8)] (10): A gdy ſie Fábiuſowie wyrwáli ná łupieſtwo wołow/ ogárnęli ie y zbili do iednego BielKron 120v; RejZwierc 46; Lupieſtwo dobr duchownych ſkarał Pan Bog nád zołnierzmi [!]. SkarŻyw 527 marg; OrzJan 55; WujNT 31; SarnStat 901, 903; kápłáńſka Iurisdycya zepſowána ieſt: zá czym ſię wielkie łupieſtwá kośćiołow bożych wzniećiły SkarKazSej 703b, 703b [2 r.].

W połączeniach szeregowych (25): GroicPorz m3v; iákie tám okrucieńſtwo/ łupieſtwo/ morderſtwo nielithośćiwe cżynili Hiſzpáni z Niemcy/ wyſłowić to trudno álbo piſáć. BielKron 204v, 378; GórnDworz Hh; RejZwierc 255v; BudBib I 411e marg; [żołnierze piesi, gdy mają swowolę] żadną śię rzecżą vcżćiwą niebáwią/ iedno tylko pijáńſtwem/ żebráctwem/ á táiemnym łupieſtwem [praedis occultis]. ModrzBaz 37, 107v, 117; StryjKron 406; NiemObr 20; ReszPrz 70; ActReg 17; WujNT 31; przećiwko tákim [mamy] powſtáć/ którzyby ſwowoleńſtwá/ gwałty/ náiázdy/ łupieſtwá/ ták máiętnośći Duchownych y Swietckieh oſób/ y kośćiołów [...] czynić ſie ważyli SarnStat 5, 303 [2 r.], 901, 903, 936 [2 r.], 1237 (11).

W charakterystycznych połączeniach: łupiestwo tajemne, wielkie.

Zwroty: »łupiestwo (u)czynić« = praedas agere Miech; rapinas debere JanStat [szyk zmienny] (11): czo pirwey pothaiemnie łupieſtwá cżynił [quod prius occultis insidiis egit], iuż więc iawnie pocął miaſtecka y miaſta naiezdzić y poſiadać. MiechGlab 65, 65; Tácy ludzye co imienie opuſćiwſzy y tułáią ſię/ łupieſtwá czyniąc/ trácą ſwe imienie. UstPraw I3; Gdy ſie powtory kroć do Ieruzálem Antyoch wypráwił/ tám więtſze łupieſtwo vcżynił niż pirwey BielKron 128v, 204v; ActReg 17; SarnStat 5, 303, 901, 903, 936.

»w niwecz łupiestwem obrocić« (1): wſzyſtki kráiny Márgrábſtwá Brandenburſkiego zwoiował/ potárł/ y w niwecz práwie ogniem/ żelázem/ łupieſtwem obroćił StryjKron 406.

»na łupiestwo udać się, wychodzić« = praedatum exire JanStat (1:1): Diogenes gdy przyiechał do niego Alexánder tedy mu wiele mowił/ iźeś ſie vdał ná nieſpráwiedliwość á ná łupieſtwo ludzi niewinnych. RejZwierc 46; SarnStat 920.

»łupiestwem żyć, żywiący« = ex rapto vivere Modrz (1:1): [Tatarzy] nie śieią/ áni żną/ vcżćiwego nic nierobią/ łupieſtwem żywą ModrzBaz 119v; StryjKron 477.

Wyrażenia: »łupiestwem się bawiący« (1): Praedabundus – łupieſtwem ſie bawiączi. Calep 831b.

»gwałtowne łupiestwo« (1): zá tym iákie nieſzcżęśćie/ rozruchy domowe/ gwałtowne łupieſtwá/ krwáwe mordy wyroſły/ [...] świádcżą to Francuſkie/ y Niderlándſkie kráiny NiemObr 20.

Szeregi: »łupiestwo i gwałtowne branie« (1): [jeżeliby płacono żołd wojsku] łupieſtwo y gwałtowne żywnośći bránie/ vſtáćby muśiáło VotSzl E3.

»drapiestwo i łupiestwo« (1): wiele Rycerſkich ludźi/ [...] ná drápieſtwie y łupieſtwie żywot ſwoy ſtrawili ReszHoz 139. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»łotrostwo i łupiestwo« (1): Bártoſzá Koſminſkiego ſwowolnie łotrowſtwem y łupieſtwem żywiącego [król Jagiełło] z Kroleſtwá wywołał/ á Odalenow zamek iego wziął. StryjKron 477.

»łupiestwo i (a) mord(erstwo)« = praeda at caedes Modrz (3): Sthey przycżyny Márkomani/ Węgrzy/ Polſkę śćiſnęli wielkim łupieſtwem á morderſtwem ze wſzech ſtron BielKron 341; LeovPrzep D4v; ModrzBaz 102v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»najazdy i (a) łupiestwo« = praedae Miech (2): MiechGlab 65; obáwiáć ſie trzebá/ áby Rákuſka Ziemiá y inſze ku niey náleżáiące/ Tureckich náiázdow y łupieſtwá nie poczułá. LeovPrzep B2.

»łupiestwo i spustoszenie« (1): A łupieſtwá kośćiołow Bożych/ y ſpuſtoſzenie ſłużby Bożey w tym kroleſtwie [...] iáką ma ſpráwiedliwość? SkarKazSej 703b.

Żart. (1): Nie ná żadną kradźież godzę/ Choćia ták po nocy chodzę: Wźiąłbych przedśię by co dano/ Lupieſtwo czártu porwano. KochPieś 24.

W przen (1): Bo nie w pyſze/ á nie ná łupieſtwo owiecżkam ſwoim Pan ie [przełożonych kościoła] thu przekłádáć racży/ ále w pokorze á w ſpráwiedliwośći/ áby krolowáli nád tym ſtádem Páńſkim RejPos 315.
Przen (15):
a) Prześladowanie (2):
Zwroty:»iść na łupiestwo« (1): (marg) Inſzy pokoy od Páná á inſzy od ſwiátá. (–) [świat] Dawa pokoy pogánom miedzy ſobą gdy idą ná łupieſtwo ludzi niewinnych RejZwierc 132v.

»wydać na łupiestwo« (1): ten pan kthory ieſt godzien wſſytkiey chwały niedopuſći nas wydać ná łupieſtwo ich [grzesznikow]. RejPos 192v.

b) Nieprawość, grzech (13): Abowiem źiemiá nápełnioná ieſt łupieſtwá od nich/ á przetoż wytrácę ie z źiemie. BibRadz Gen 6/13; WujJud 230v [2 r.], Mm6; Tákieć ieſt łupieſtwo Mſza ktora ieſt poháńbieniem Wiecżerzey Páńſkiey práwie po wſzem świećie. WujJudConf 230v; A niech obloką wory cżłowiek y ſkot/ áby krzycżeli do Bogá mocnie/ áby ſię też wroćił każdy od drogi ſwey złey/ y od łupieſtwá ktore wręku iych. BudBib Ion 3/8.

W połączeniach szeregowych (3): ty miáſtá bárzo k ſobie náwſzem podobny były/ y możnoſcią/ y zwirzchnoſcią/ y báłwochwálſtwem/ y łupyeſtwem/ y vćiſnieniem álbo przeſládowániem ludzi niewinnych RejAp 122; ModrzBaz 142v; ReszList 153.

Wyrażenie: »gwałtowne łupiestwo« (1): Ná ten czás ziemiá byłá ſkáżona przed Bogiem/ będąc pełną gwałtownego łupieſtwá [et repleta est terra iniquitate] BibRadz Gen 6/11.
Szeregi: »łupiestwo i nieprawość« (1): vfáliſćie w łupieſthwie y w niepráwośći [in extorsione et perversitate]/ á tymeſćie ſię podpieráli. BibRadz Is 30/12.

»łupiestwo i niesprawiedliwość« [szyk 1:1] (2): RejPos 5v; Czemuś mi Pánie vkazał złość y przykrość/ iż pátrzę ná łupieſtwá y nieſpráwiedliwość? SkarKaz 3a.

c. bibl. O rzeczach niematerialnych; przywłaszczenie sobie cudzej godności (2):
Zwrot: »mieć za łupiestwo« (2): Ktory (rozumyey pan Kryſtus) [...] nye myał ſobye zá łupyeſtwo/ iż yeſt rowyen bogu [non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo Vulg Philipp 2/6]. KromRozm II q4v, r2v.
2. Skłonność, predyspozycja psychiczna do grabieży (11): [Krystyjernus] záchowánie złe miał v wſzytkich poddánych dla łupieſtwá BielKron 199v.

W połączeniach szeregowych (2): łákomſtwo/ hárdość/ łupieſtwo/ zdrádá/ nieſtátek wſzytkich opánował: nieſpráwiedliwość y nieprawdá gorę wzięłá SkarKaz )(3; O by ſię o tę wolność ſtáráli owi wolni/ co pełni ſą mężoboyſtwá/ nieczyſtośći/ łupieſtwá/ lichwy/ zdrády SkarKazSej 692b.

Wyrażenia: »łupiestwo chciwe« (1): Swawola brzydka [panującego tyrana]/ y łupieſtwo chćiwé/ Wſzyſtki przymioty były złośći żywé. ZawJeft 8.

»srogie łupiestwo« (1): iáko náſtháły wyſtáwne zamki/ koſztowne miáſtá/ [...] tákże też poſpołu s tym náſtáłá ſproſna pychá/ niepobożne łákomſtwo/ ſrogie łupieſtwo RejZwierc 70.

»łupiestwo wilcze« (1): [Tatarzy Przekopscy] łupieſtwa ſwego wilcżego [lupinam rapacitatem et ferinam crudelitatem] z dawna á z rodu zwykłego nie mogą przeſtać MiechGlab 74.

Szeregi: »łupiestwo a drapiestwo« (1): [w tej bestyji] naydzieſz więtſze łupieſtwo á drapieſtwo dáleko niżli niedzwiedzemi [!] łápámi RejAp 107.

»łakomstwo, (a) łupiestwo« [szyk 2:1] (3): A iákoż ſie tu proſzę cie łákomſtwo á łupieſtwo zámnożyć nie ma? RejZwierc 58v, 67v, 70.

»niesprawiedliwość i łupiestwo« (1): Bo iuż y nieſpráwiedliwość y łupieſtwo nielza iż s tym pánem poſpołu z nim oſieść muśi [jeżeli zapanuje łakomstwo]. RejZwierc 57.

»łupiestwo albo pożądliwość« (1): nie dla łupieſtwá/ álbo iákich dobr poządliwośći/ ále o Ceſarſtwo y o chwałę mamy ſię z nieprziacielem ſtacżać. KwiatKsiąż M.

3. To co zostało złupione; direptio PolAnt (6): To ieſt/ máteryá z kthoreieś páłace ſwe budował będą ná ćię do Bogá wołáć y ná twe łupieſtwo z ktoregoś ie pobudował. BibRadz I 471b marg; RejZwierc 97v; BudBib Ez 34/8; Czemuśćie wypáśli winnicę moię? łupieſtwo vbogich w domu wáſzym [rapina pauperis in domo vestra Vulg Is 3/14]. SkarKaz 351b; Y mowi dáley Prorok/ dáiąc znáć/ iáko z onego łupieſtwá vbogich/ ſtroią żony y corki ſwoie zbytniemi y wymyślnemi koſzty. SkarKazSej 704b, 704a.

Synonimy: 1.a. kradziestwo, krzywda, lichwa, niesprawiedliwość, uszczypek, wydzieranie; b. drapiestwo, grabież, gwałt, pustoszenie, rozboj; 2. drapiestwo, łakomstwo, pożądliwość; 3. korzyść, plon, urywek, wydranina, zdobycz.

Cf ŁUPIENIE, ŁUPIEŻ

TK