[zaloguj się]
[pdf]

OPUŚCIĆ (1611) vb pf

opuścić (1608), opościć (3); opuścić : opościć OpecŻyw (50:2), HistJóz (1:1).

Oba o jasne.

Fleksja
inf opuścić
praet
sg pl
1 m opuściłem, -em, -m opuścił, ja opuścił m pers opuściliśmy, -smy opuścili, opuścilichmy, -chmy opuścili, -śmy opuściliśmy, -my opuścili
f opuściłam, -m opuściła, -ch opuściła m an
2 m opuściłeś, -ś, -eś opuścił m pers opuściliście, -ście opuścili
f -ś opuściła m an
3 m opuścił m pers opuścili
f opuściła m an
n opuściło subst opuściły
plusq
sg pl
3 m był opuścił, opuścił był m pers byli opuścili
imperativus
sg pl
1 opuśćmy
2 opuść, opuści opuśćcie
3 niechåj opuści
conditionalis
sg pl
1 m bym opuścił, bych opuścił m pers -byśmy opuścili, -bychmy opuścili
2 m byś opuścił m pers
f byś opuściła m an
3 m opuściłby, by opuścił, by opuści(e)ł m pers by opuścili
f by opuściła m an
con praet
sg pl
3 m by był opuścił m pers opuścili by byli, by byli opuścili
impersonalis
praet opuszczono, opuściło się, się było opuściło
participia
part praet act opuściwszy

inf opuścić (262). ◊ fut 1 sg opuszczę (68). ◊ 2 sg opuścisz (27). ◊ 3 sg opuści (147). ◊ 1 pl opuścimy (4), opuści(e)my (1); -imy : -(e)my HistAl (2:1). ◊ 2 pl opuścicie (9). ◊ 3 pl opuszczą (14). ◊ praet 1 sg m opuściłem, -em, -m opuścił (35), ja opuścił (1) ZapWar 1542 nr 2606. f opuściłam, -m opuściła (4), -ch opuściła (1) PaxLiz. ◊ 2 sg m opuściłeś, -ś, -eś opuścił (54). f -ś opuściła (10). ◊ 3 sg m opuścił (179). f opuściła (27). n opuściło (9). ◊ 1 pl m pers opuściliśmy, -smy opuścili (17), opuścilichmy, -chmy opuścili (5), -śmy opuściliśmy (1) Diar, -my opuścili (1) LibLeg; -chmy BibRadz, WujJud (2); -smy : -chmy WujNT (5:2); ~ -smy (15), -zmy (1), -śmy (1) Diar; -smy : -zmy Leop (1:1). ◊ 2 pl m pers opuściliście, -ście opuścili (15). ◊ 3 pl m pers opuścili (117). subst opuściły (7). ◊ plusq 3 sg m był opuścił (9), opuścił był (3); był opuścił OpecŻyw, LibLeg, GliczKsiąż, RejPos, HistLan, PaprPan, SkarŻyw, ReszPrz; opuścił był CzechRozm, WujNT; był opuścił : opuścił był BielKron (1:1). ◊ 3 pl m pers byli opuścili (5). ◊ imp 2 sg opuść (33), opuści (1); opuść : opuści OpecŻyw (2:1). ◊ 3 sg niechåj opuści (1). ◊ 1 pl opuśćmy (5). ◊ 2 pl opuśćcie (2). ◊ con 1 sg m bym opuścił (3), bych opuścił (1); bym Oczko, CiekPotr, bym : bych RejPosWstaw (1:1). ◊ 2 sg m byś opuścił (8). f byś opuściła (1). ◊ 3 sg m opuściłby, by opuścił (38), [by opuści(e)ł]. f by opuściła (12). ◊ 1 pl m pers -byśmy opuścili (4), -bychmy opuścili (1) RejPos. ◊ 3 pl m pers by opuścili (13). ◊ con praet 3 sg m by był opuścił (3). ◊ 3 pl m pers opuścili by byli (1) KromRozm II, by byli opuścili (1) WujNT. ◊ impers praet opuszczono (7), opuściło się (1) Mącz, się było opuściło (1) SarnStat. ◊ part praet act opuściwszy (442).

Sł stp notuje, Cn s.v. świat, szkołę opuścić, Linde XVI – XVIII w.

1. Odejść od kogoś, zostawić coś, kogoś samego, porzucić coś; (de)relinquere HistAl, Vulg, Mącz, PolAnt, JanStat, Cn; dimittere HistAl, Vulg, PolAnt, JanStat, Cn; deserere Mącz, Modrz, JanStat, Cn; abicere, declinare, deflectere, omittere Mącz; discedere Calag [w tym: kogo, co (998)] (1012): MetrKor 31/621; Więc go wſzyſcy opuśćili: Ktorzy mu z iádłá ſłużyli. Y oſtáwion w wielkiey nędzy BierEz M4, Lv, O4v; Iozeff chciál pannę opoſcitz OpecŻyw 13; dlá cżego tedy opuſciles mie matuchnę ſwą a zálimcie gdy od narodzeniá opuſcila/ nigdy OpecŻyw 33, 13, 13v [5 r.], 14, 30, 33 (20); OpecŻywList C2v; OpecŻywSandR nlb 2; ForCnR A3; PatKaz III 103; HistJóz D3; TarDuch B2v, C6v; Powiedział theż to [Dyjogenes] gdyby vzrzał pſa á on zatobą idzie opuſciwſzy ſwego pana odżen go od ſiebie precż, boć potim y ciebie opuſci. BielŻyw 77, 32, 33 [2 r.], 77, 158; Tedy Márchołt opuſćiwſſy krola ſkwápienim bieżał do ſwey ſioſtry imieniem Fudázy March2 D3; WróbŻołtGlab A3; LibLeg 11/59v; ták iż poznáią oni wdzięczną oſiádłoſć ſwoię ktorzy iuż ią byli prze iey niepłodnoſć mieli opuſćić. RejPs 160v, 24v, 68, 69v, 78, 103v (13); ZapWar 1542 nr 2606; RejJóz E7; SeklKat D4 [2 r.], F3, O, R; Iuż y prziaczele milj S[n]acż mię prawie opuſtili RejKup p3, m7, p2v, x7; Potym z onąd ruſzywſzy ſie/ opuſćili mieyſcá ſzkodliwe á nieprzeſpiecżne [dimiserunt loca periculosa] HistAl H7; nieſtetys nam nędznym/ gdzie opuſćimy páná náſzego Alexandrá. O miły Alexander przecż od ſwych Mácedonow precż odchodziſz? HistAl N3v, B8, G6v, G7, I, Iv, L; Yákoż to bywa/ iż y żeglarze kyedy yáſno á ćiche morze/ á wyátr dobry máyą/ opuſćiwſſy wyoſlá/ krotoſilą myędzy ſobą/ álbo co inego czynyą. KromRozm I Lv; MurzHist H, M3v; MurzNT Mar 1/18, 14/50; Myał duchá S. kyedy opowyedał znák á cudo/ ktore ſye ſpełniło: Ale go ná on czás opuſcił KromRozm II ſ4v; Trafilo ſzie theſz yednego czaſzu yſz mv zona dzyeczyathko marthwe vrodzila przecz on nanye bill chuczi nyedobrey a Czyąſchkoſczi nyeyakye yey czinyl, thak yſch opuſzczywſchi gi precz odeſchla. LibMal 1554/190v; Abowyemći nye doſić ná tym yeſt iżby go wychował/ á ku pewnemu yuż ſtanowi prziwyodł/ á potym opuśćił/ ták żeby wyęcey o nim áni wyedzyeć áni prace myeć nye chcyał. GliczKsiąż Q2, C8v, M7v [2 r.]; Obietnicá mocna/ choć ocyec mátká opuśći/ ále Pan nigdy. LubPs G2v marg, Sv, Y3v, Z6v, hh4v; KrowObr 140v [2 r.], 141 [2 r.], 144v, 156, 212, Rrv, Ss3v; RejWiz 60, 136 marg, 171v; Abowiem iáko człowiek który tráći przyiacielá ſwego: ták y który tráći przyiaźń bliźnego ſwego. A iáko ten ktory vpuſſcża pthaká z ręki ſwey/ ták y ty ktoryś opuśćił blizniego ſwego [dereliquisti proximum tuum] á nie vchwyćiſz go záś: nie śćigay go/ ábowiem ieſt dáleko od ćiebie Leop Eccli 27/21, Ex 14/19, 2.Par 13/10, 3.Esdr 9/36, Iob 19/14, Eccli 13/5 (12); OrzList c2v; UstPraw I3; BibRadz I 8a marg, 10c marg, 1.Reg 11/33, 2.Reg 21/22, 1.Par 28/9 (17); s. Dominik y s. Fráńćiſzek rodem z Aſſyzymu/ opuśćili bogáte zakony á záłożyli vbogie BielKron 183; Kthorzy z więźienia wyſzedſzy pocżęli robić/ ſiać/ oráć/ kopáć/ y goſpodárſthwem żywnośći nábywáć/ opuśćiwſzy kozáctwo BielKron 371; wſzákże pogonią byłá rychła zá nim/ w boru s koniá s ſiadł y opuśćił go á ſam nocą przyſzedł do Mázowſz do cory Anny BielKron 376v; myſmy ná ten cżas opuśćili Polſkie kroleſtwo chcąc widzyeć Ceſárſką oſobę BielKron 414, 9, 16, 27, 34v, 39v (43); GrzegRóżn O; I muſzę ia podobno/ prze ludźi lakome/ Opuſciwſzy iaſkinie/ y gory ſwiadome/ Szukać ſobie na ſtaroſć inſzego mieſzkania KochSat A2; Apostata, [...] Káżdy który ſtan ſwoy opuśći/ álbo z niego yáko nietráfnie wykroczy/ Lázęká. Mącz 12d; Curam abiecit filii, Opuśćył precz ſyná/ Nie dba oń. Mącz 72d; Animam relinquam potius quam illas deseram, Radſzey pirwey vmrę niżli bych ony opuśćić miał. Mącz 194d, 57d, 130a, 151b, 195a, 226c (15); Prot B2; A przedſię nas potwarzáią żebyſmy ij opuśćili/ gdyż oni ſámi od nas vciekli á nas odbieżeli. SarnUzn G7v; SienLek 196; RejAp 33, 102, 121, 141 [2 r.], 142, 181v; A młody cżłowiek záſię ſmielſzy/ hoynieyſzy/ ſzcżyrſzy [niż stary]. Ale hnet ſie zwádzi/ nieuſtáwicżny/ prędko ſie iednego rozmiłuie/ y záſię záraz go opuśći GórnDworz K3; y pocżęłá gąść á plęſáć/ á to ták ślicżnie á ták słuſznie/ że wſzyſcy opuśćiwſzy krolewſkye karmie/ dziwiwiliſie [!] iey kráſie/ gędźbie y plęſániu HistRzym 12v; Y rzekł ku ſwym dworzánom: Niechcę ia opuśćić gośćińcá/ chcećieli iedźćie wy śćieſzką/ á wizytko nágotuyćie niżli ia przyiádę. HistRzym 59, 73, 75, 116, 116v, 128; RejPos 9v, 23, 29, [36]v, 37v (32); BiałKat 66 [2 r.]; BielSat G3v, N4; Myſlił cżymby rátowáć mogł nędzney ſtárośći/ Widząc że go iuż dzieći ná wſzem opuśćiły HistLan B4, C; KuczbKat 175; RejZwierc 204; BielSpr 38v; WujJud 8v; RejPosRozpr c; BudBib 1.Reg 12/10, Ier 2/18, 19, 49/25, Ez 9/9, Bar 5/40, 1.Mach 1/43; HistHel [A2], B4v, C4; BiałKaz M2v; BudNT Matth 26/56; StryjWjaz A3v; CzechRozm 37, 38v, 66, 161; PaprPan Cc2v, Dd2v; Ná oſtátek/ niech oboie pomni/ że rodźice ſwe/ y wſzytkie przyiaćioły opuśćili [parentes suos et amicos omnes reliquisse] dla zwiąſku małżeńſtwá ModrzBaz 33; nieinácżey iedno iáko y ćiáło byłoby roſtárgnione/ gdyby cżłonki/ mieyſcá ſwe opuśćiwſzy/ przeniosły ſię ná drugich cżłonkow mieyſce ModrzBaz 68v, 9v, 20v, 30; SkarJedn 201, 387; Calag 47a; Námowił ták iednego/ ále ledwe dzień drogi znim vſzedwſzy/ opuśćił go on towárzyſz/ wracáiąc ſię názad. SkarŻyw 471; Tego dniá ktorego Papieſtwo zdał/ po Mſzey ſwey/ chromego iednym pożegnánim/ ktory chodzić niemogł/ zlecżył: ná poſromocenie tych/ ktorzy mowią/ iſz nie zpokory/ ále znicżemnośći ſwey Papieſtwo opuśćił. SkarŻyw 473, 13, 26, 56, 130, 185 (24); StryjKron 41, 46, 552; CzechEp 20, 76, 121, 245, 257 (8); ReszPrz 83; ReszHoz 136; ReszList 187; Z ktorego przykłádu obácżyć możeſz/ iáko ſobie pijańſtwá káżdy cżłowiek lekce ważyć nie ma/ będąc tego pewien/ iż dyabeł nie opuśći cżłowieká pijánego bez iákiego cłá y zyſku ſwego. WerGośc 256; BielSen 17; ArtKanc E10, K12; ActReg 23, 169; Phil M2; OrzJan 77; w niebieś opuśćiłá cżyſtego miłośniká twego/ á w piekleś ſzukáłá mierźionego ſkaźce twego? LatHar 150; WujNT przedm 7, Matth 1/19, 4/11, 18/12, 21/17 (19); SarnStat 466, 527, 663; KmitaSpit Bv; PowodPr 16, 29, 51, 58; SkarKaz 487a; Bacżąc pśi nieprzelewki nu bez ſpráwę w nogę/ Do domow ták mánowcem opuśćiwſzy drogę. CzahTr Ev, B4, E4v; GosłCast 48 [3 r.], 76; PaxLiz C2; SkarKazSej 685b, 703a [2 r.]; KlonFlis Cv, F2; KlonWor 53 [2 r.], 60, 72; Opuść ná chwilę Ankon vlubiony/ Y Cypr weſoły tobie poświęcony/ Spuść ſie nád Wiſlę/ obacz náſzę źiemię/ Ták ślicżne plemię. SzarzRyt D4v, B4v.

opuścić z czego (10): LubPs H3, I, Y5, aa5; Y rzekł/ Bołgoſłáwiony [!] Pan Bog Abráhámá páná moiego/ ktory z miłoſierdźia y prawdy swoiey/ nie opuśćił [non dereliquit] páná mego BibRadz Gen 24/27; RejAp 100v, 117; RejPos 257v; Niech ſye ná páná dom Aronów ſpuśći/ A on go złáſki ſwoiey nie opuśći. KochPs 174; SiebRozmyśl D4v.

opuścić kim (2): nieopuſſcżętz wás ſirotami OpecŻyw 173v; KrowObr 10v.

cum A cum inf (1): A Marthá ſtáráłá ſie około rozlicnych poſlug. Ktora tedy ſtánąwſſy rzekłá: Pánie nimaſſty otym ſtáránia/ iſz ſioſtrá moiá opuśćiła mnie ſámę ſlużyć [soror mea reliquit me solam ministrare]. Leop Luc 10/40.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): lepieyći iefth záprawdę tobie opuſćić to cżego zátrzymáć niemożeſz [relinquere que retinere non potes] HistAl E8.

W połączeniach szeregowych (4): OpecŻyw 107; Transfertur ad res incorporeas, ut abrumpere rem inchoatam, Poczętą rzecz opuścić/ prętko przeſtáć/ prętko ſtesknić. Mącz 360d, 396c; Pan káżdego opuśći kto go też opuśći á zdrádzi go/ á złamie wiárę iemu. RejAp 141.

W przeciwstawieniach: »opuścić ... iść (a. pość) [do czego, za kim] (23), naśladować (23), przystać [do kogo, ku komu] (10), udać się [do kogo] (6), przyłączyć się (5), służyć (5), (przy)jechać (4), szukać (4), uciekać się [do kogo] (4), ciągnąć (się) [do czego] (3), mieszkać [z kim] (3), obrocić się [do kogo, ku czemu] (3), przyjść (3), stać [przy kim] (3), (po)bieżeć [do kogo] (2), chodzić [za kim] (2), dzierżeć się (2), jąć się [czego] (2), kwapić się [ku czemu] (2), przestawać [na kim, na czym] (2), przyjąć (2), przystąpić (2), puścić się [do czego, na co] (2), skłonić się [ku komu] (2), wrocić się (2), być [z kim], chwycić się [kogo], gabać, nakierować się [do kogo], otrzymać, do ktorych inszych się przychylić, puścić się [za kim], rzucić się [do kogo], wstąpić [do kogo], wtargnąć, złączać się, zostać, zwrocie się [do czego]« (134): Swe woyſko zdrádnie opuśćił/ Do nieprzyiáćioł ſie rzućił. BierEz Q4, O4; Tedy opuſtil go diabeł/ a oto przyſtąpili anieli ſwięci/ ij poſlugowali iemu. OpecŻyw 38; Podzcie zamną/ vcżynię wás bytz rybitwy ludſkiémi/ a tu opuſćiwſſy wſſytko/ ij naſladowali iego. OpecŻyw 40, 49, 56, 86v; OpecŻywSandR nlb 3; PatKaz III 99; BielŻyw nlb 4; WróbŻołt O7; Aby ſwiát opuſćiwſſy kwápili ſie ku kroleſtwu niebieſkiemu. RejPs Ff4v, 74, 80, 125; LibMal 1545/102; Wſytka ſie ktobie ſkłoniła Wſytko ynſe opuſcziła RejKup p4; Alexánder tedy opuſciwſzy Thyr wtárgnął do Iozaphath HistAl B8v; Alexander tedy opuſćiwſzy miaſto Tebańskie ſpuſtoſzone/ ciągnął do Korinthu. HistAl D4, G6, H7, K4v; KrowObr 21, 141, 221; Opuść rádſzey ná ſtronę docżeśny pożytek/ Rádſzey zoſtań przy cnocie á tą ſie baẃ wſzytek. RejWiz 91; A przetoż opuśći cżłowiek oycá ſwego y mátkę [relinquet homo patrem suum et matrem]/ á będzie ſie dzierżał żony ſwoiey/ y będą dwá w iednym ćiele. Leop Mar 10/7; Ná pierwſſy moiey ſpráwie álbo obronie/ żaden przy mnie nie ſtał/ ále wſſyſtcy mię byli opuśćili Leop 2.Tim 4/16, 1.Par 5/25, 2.Par 7/22, Ier 16/11, 2.Tim 4/9; Przeto iż opuſćili Páná Bogá oycow ſwoich ktory ie wywiodł z źiemie Egiptſkiey á chwyćili ſię bogow cudzych BibRadz 2.Par 7/22; Tedy ty im powieſz/ Przetho iż oycowie wáſzy opuśćili mię/ mowi Pan/ á chodźili zá Bogi cudzemi BibRadz Ier 16/11, Gen 2/24, Iudic 2/12, 13, 3.Esdr 4/20; Cyrces wielka cżárownicá/ ſioſtrá Medee s Kolchis/ opuśćiwſzy oycżyznę [...] przyſzłá do Włoch BielKron 25v; opuśćiwſzy żonę cnotliwą/ dobrą/ y nádobną Máryánnę/ mieſzkał z Herodyádą z żoną brátá ſwego BielKron 137v; poſłáli do krolá Wacſłáwá do Prági vcżyniwſzy Siem w Poznániu/ áby ná kroleſtwo Polſke [!] przyiechał/ opuśćiwſzy Łokietká. BielKron 368; Potym puśćili ſie do wyſpu Antyglie/ ná ktorym był Kolumbus przeſzłych lát/ przeto opuśćiwſzy gi obroćili ſie ku Hiſzpániey. BielKron 447v, A6v, 53 [2 r.], 84v, 94v, 245v (13); ále opuśćiwſzy dziewięćdzieſiąt wiernych ſzukaſz iednego obłędniká tákiego RejAp 27v; opuśćiwſzy ziemię y márne wymyſły iey/ wſtąpili do niego do niebá. RejAp 94v; HistRzym 36v; Lepiey ieſt opuśćić krotkie roſkoſzy ſwiátá tego/ á otrzymáć wiecżne RejPos 326v marg, 7, 26, 30v, 38v, 39 (26); Nie opuśćił mię ſámégo ále zemną ieſt: Y ia y Oćiec iedno ieſteſmy. BiałKat 303v; RejZwierc 46v; ále day Boże/ áby wſzetecżne Miſtrze opuśćiwſzy/ do Doktorow świętych w cale ſie nákierowáli. WujJud 65v, 5v; Kryſtuſowi ſámemu tę chwałę muśimy oddáwáć weń wierzyć/ y ná nim ſámym przeſtáwáć inſze pomocniki y pośrzedniki opuśćiwſzy. WujJudConf 72; RejPosWstaw 110v marg, [1102]v; tedyć ten mowił przećiw Izráelcżykom onym/ ktorzy opuśćiwſzy Bogá ſámego/ do ludzi ſie/ á ieſzcże do Pogáńſkich narodow/ á miánowićie do Krolá Egiptſkiego vćiekáli/ o pomoc y obronę CzechRozm 66; potym ſłowo Boże/ y Bogá też ſámego opuśćiwſzy/ do báłwánow ſie vdáli. CzechRozm 71v; wſzákże go záraz duch Boży dobry krolewſki opuścił/ á ná mieyſce iego ſzátan go gábał. CzechRozm 140, 250v, 251; SkarJedn 51, 309; zápaláć ſię wnet do iego onego żywotá pocżął/ áby opuśćiwſzy żołnierſtwo Bogu służył. SkarŻyw 76; á náwroć owiecżki twoie do ćiebie/ áby drudzy ich przykłádem/ ktorzy ćię opuśćili/ do ćiebie ſię wroćili. SkarŻyw 125; Ieśli te ktore świátu służą/ opuśćiwſzy oycá y mátkę/ z śmiertelnym ſię cżłekiem złącżáią: dáleko więcey pánienká powśćiągliwa/ opuśćić ma wſzytkie rzecży świeckie SkarŻyw 393; on widząc iſz cżás miał/ opuśćił wſzytko/ y pobieżał do Arábiey SkarŻyw 479, 172, 436, 470, 504, 516, 536; nie tuſzę/ áby też ten ktoryby iedynego tego wodzá/ drogę/ żywot/ y náucżyćielá od Bogá dánego opuśćiwſzy/ á do któoych ſię inſzych przychyliwſzy miał żywotá wiecżnego doſtáć. CzechEp 121, 52, 116; WerKaz 282, 286; ArtKanc V2v; IAko záwdy nieſporo Grékóm port opuśćić/ Y z dómu/ y do dómu gdy ſię máią puśćić. GórnTroas 16; LatHar 426; A oni nátychmiaſt opuśćiwſzy śieći/ ſzli zá nim. WujNT Matth 4/20; Ieſli ći ktorzy żony máią/ [...] máią z nimi iáko y pierwey obcowáć/ cżyli ie opuśćić/ á mieſzkáć w czyſtośći? WujNT 594; W pierwſzey obronie moiey żaden przy mnie nie ſtał/ ále mię wſzyścy opuśćili WujNT 2.Tim 4/16, przedm 36, Matth 4/13, 22, 19/5, 27 (21); Iż opuśćiwſzy ná lądźie grunt cáły/ Iąłeś ſię pływáć po Wándźiney wodźie KlonFlis C2.

W porównaniu (1): To ieſt/ opuſzcżę ćie iáko wdowę BibRadz I 456a marg.

W charakterystycznych połączeniach: opuścić bliźniego, (Pana) Boga (30), bogacze (bogate) (2), cesarza, człowieka (człeka) (4), drogę, dziwy, dziecię (dziatki, dzieci) (6), godnego, gospodę, gościniec, grunty (3), grzesznego, jaskinię, katoliki, klasztor, kościol (9), krainę, krola (2), krolestwo (2), krześcijany (2), lud (6), łożko, majestat (2), mataninę, matkę (matuchnę) (5), miasto (7), miejsce (11), mienie, mieszkanie, mistrze, młodzieńce, monarchiją, nabożeństwo, narod (7), nauczyciela, nurt, oblubieńca, oboz, ojczyznę (5), omylnikow, Pana (swego) (27), pana (6), pannę (4), papiestwo, plotki, pogany (2), port, potomstwo (2), przyjaciela (4), robotę, rodzice, rolę (4), rzeszę, sieci (4), sługę (służebnika) (8), staranie, syna, towarzysze, ubogiego, wiernych (wierne dziatki) (21), wojsko (2), zakon (5), zebranie (2), ziemię (6), zwolenników, żolnierstwo.

Fraza: bibl. [Ps 21/2] »Boże moj (a. Boże Ojcze, a. Ojcze) czemuś mię opuścił itp.« = Deus, Deus meus, quare me derelinquisti Vulg (25): OpecŻyw 102v, 149; TarDuch A2, D4v; KrowObr 49v; RejPosWiecz3 98; CzechRozm 10; KochPs 30; ReszPrz 83; ArtKanc D13; LatHar 29, 248, 275, 282, 297 (8); A około dźiewiątey godźiny záwołał Ieſus wielkim głoſem/ rzekąc: Eli/ Eli/ lámáſábáchtáni? to ieſt; Boże moy/ Boże moy/ czemuś mię opuśćił? WujNT Matth 27/46, s. 121, Mar 15/34; SiebRozmyśl E, H4v, K; SkarKaz 161b.
Zwroty: »do czasu opuścić« (1): iednák [szatan] o nim do końcá nie zwątpił/ ále go tylko do czáſu opuśćił. WujNT 208.

»opuścić dom, domek« = relinquere domum PolAnt, Mącz, Vulg [szyk zmienny] (13:1): OpecŻyw 147v; MurzNT Mar 13/34; KrowObr 140, 140v; Mącz 135a; wnet bieżeli do niego/ wnet opuśćili domki ſwoie RejPos 275v, 293v; SkarŻyw 244; á ono wſzyſtko poydźie wniwecz/ co vżyli niewczáſu dom opuśćili/ zámieſzkáli ſobie/ y do wielkiey ſzkody prżyśli. GórnRozm Iv; ZawJeft 5; Zaden nie ieſt ktoryby opuśćił dom/ [...] żeby nie miał wźiąć tyle ſtokroć teraz/ zá tego czáſu WujNT Mar 10/29, Matth 19/29, Luc 18/29; WysKaz 6.

»męża opuścić« [szyk zmienny] (7): LibMal 1551/161; Leop Mar 10/12; WerKaz 284; A ieſliby żoná opuśćiłá mężá ſwoiego [si uxor dimiserit virum suum]/ á ſzłáby zá drugiego: cudzołoży. WujNT Mar 10/12, s. 80, 262, 595.

»opuścić (i, albo) ojca, (i, albo) matkę; opuścić rodzice; opuścić ojca; opuścić matkę« = relinquere patrem (et matrem) Vulg, PolAnt; dimittere patrem et matrem Vulg [szyk zmienny] (21;3;3;1): ktory by [św. Jan] táż powſſednie niezgrzeſſyl/ opuſciwſſy oyttza ij matkę w ijmieniu wielkim ij téż we cżcij/ w tako młodych leciéch żywot oſtry wiodl. OpecŻyw 31; PatKaz III 99; powyádáliſmy tobye pánu memu niemoże dzýećyę opośćyć oyca ſwego HistJóz D3; MurzNT Mar 1/20; KrowObr 141 [2 r.], 221; Leop Mar 10/7; BibRadz Gen 2/24, I 108c marg, 3.Esdr 4/20; BielKron A6v; HistRzym 6v, 116v; RejPos 42; WujJud 144; BudBib Ruth 2/11; CzechRozm 227; Bo máiąc lat trzynaśćie/ opuśćiwſzy bogáte rodzice [...] poniżył ſię w náſládowániu vboſtwá Páná náſzego SkarŻyw 200, 393; WerKaz 282, 286; BielSen 11; ArtKanc V2v; WujNT Matth 19/5, s. 151, Mar 10/7, Eph 5/31.

»precz opuścić« (1): bochmy/ Boże żywy/ Ciebie obrońcé/ y źrzódło wſzyſtkiégo Precz opuśćiwſzy dobrá pożądnégo: Do niemych ſłupów głupiechmy ſyłáli Módły ZawJeft 18.

»opuścić świat (a. światek), świata wymysł(y) (a. sprawy, dobrodziejstwa, możności itp.)« = wyrzec się spraw doczesnych [szyk zmienny] (18:11): OpecŻyw 56v; RejPs Ff4v; RejRozpr B4; RejWiz 38v; Moy towárzyſz miał mię zá ſwiętego/ y roſpowiedźiał wſzem Máchometanom mnie być ſwiętego cżłowieká/ mowiąc opuſcił ſwiát/ vdał ſie ná to áby ſłużył Bogu á Máchomethowi Prorokowi iego. BielKron 459; Opuść świát przez dobrowolne vboſtwo HistRzym 73; áby nam iuż nic milſzego nic wdzięcżnieyſzego á nigdy przyiemnieyſzego w myſlach y w ſercach náſzych nie było/ iedno opuśćiwſzy márne ſpráwy ſwiátá thego/ náſládowáć ták dobrotliwego Páná ſwego RejPos 173v, 23, 26, 30v, 39 [2 r.], 67v (14); á nas ták rzędźić á ſpráwowáć y miłowáć rácż/ iáko wierne poddáne ſwoie/ ktorzy opuśćiwſzy márny wymyſł świátá tego/ to co Bogu/ Bogu/ á co Ceſárzowi to Ceſárzowi wedle roſkazánia Páńſkiego záwżdy záchowáć chcą/ y záchowuią. WujJud 18; SkarŻyw [197], 198, 235, 508, 570 (8).

»świat opuścić« = umrzeć (3): RejAp 108; Przeto/ niechći bráćie myły ćięſzko niebędzie/ choćby w tey niemocy twoiey/ muśiał ten márny świát opuśćić/ ále przeſtaway ná woli Páńſkiey KarnNap E2; ArtKanc M17v.

»opuścić na wieki, na wieczne czasy, na wiek wieków, wiecznie wiekom« [szyk zmienny] (2:1:1:1): RejPs 67; LubPs T; BudBib Thren 3/31; TAkże nas iuż ná wieki/ boże náſz/ opuśćiſz? KochPs 109; Mieſczánie/ y poddáni ich máią przerzeczoné Kśiążę Swidrygałá opuśćić ná wieczné czáſy [deserere et dimittere perpetuis temporibus JanStat 844] SarnStat 1069.

»opuścić (ono, ine, insze) wszy(s)tko, wszy(s)tki rzeczy, wiele, niemało« [szyk zmienny] (58:4:1:1): Oto my wſſytcy opoſciliſmy wſſytko/ a naſladuiémy ciebie OpecŻyw 56, 56 [2 r.], 86v; OpecŻywSandR nlb 3; BielŻyw 80; LibLeg 11/10, 163; SeklWyzn g2v; RejKup d2v, d7, p4; Ktoby tedy wſzytko opuſćiwſzy [Qui ergo omnia dimiserit] á náſládował by lepſzych rzecży/ then nie ſlugą Bożym ále przyacielem iego będzie názwan. HistAl K4v; KrowObr 140v marg, 141, Rrv; A tám ſie około niey [rozkoszy] wſzyſcy zgromádzili/ Co wſzytko opuśćili by ſwiátá záżyli. RejWiz 22v, 28, 38v; Izali ći nie vdawáią ocżu ſwych zá nią/ opuśćiwſzy ono wſzytko [omnia haec relinquentes] y zápátrzáiąc ſię ná nię otwárſzy vſtá BibRadz 3.Esdr 4/19; BielKron 181v; Relictis rebus omnibus quesivi, Opuśćiwſzy wſziſtki rzeczi ſzukałem Mącz 194d, 151c; HistRzym 115v; RejPos 63, 79, 84v, 120v, 145 (9); RejZwierc 143, 252; WujJud 143v; ná coſz mię tu wyzwał ten Pan z oycżyzny mey? támem wiele opuśćił/ tu nic nie mam SkarŻyw 283; A chcąc nietylko zle nábyte/ ále y dobrze nábytego nie połowicę/ iáko Zácheuſz/ ále wſzytko dla Chryſtuſa opuśćić/ [...] żonę z dziećmi do imienia ſwego właſnego wyſłał SkarŻyw 571, 166, 291, 479, 508, 570 (11); ArtKanc B12; LatHar 426; Piotr odpowiedáiąc/ rzekł mu: Otoſmy my opuśćili wſzytko [reliquimus omnia]/ y poſzlichmy zá tobą WujNT Matth 19/27, s. 35, 77, 81 [2 r.], Mar 10/28, s. 208 (15).

»opuścić żonę, małżonkę (a. manżolkę)« [szyk zmienny] (31:2): Opuſtz tę mánżolkę (tzuſs żonę) a naſladuy mię OpecŻyw 41v; LibMal 1551/161; KrowObr 140, 140v, 141 [2 r.], 223 [2 r.], 223v, 224; BielKron 137v, 234, 374v; RejAp 89; HistRzym 6v; RejPos 293v; CzechRozm 227; Bo wiele ich opuśćiwſzy żonę [uxore ... relicta]/ dźieći/ wárſtát/ oráctwo y goſpodárſtwo/ idą ná woynę/ áby vſzedſzy roboty y prace domowey/ ſwowolnie żyli/ łupili/ á cudzych rzecży pożywáli. ModrzBaz 116; Piotr miał pierwey żonę/ ále ią opuśćił po ſwym powołániu. WujNT 208, 35 [2 r.], 81, 208 marg, 271, 397 (14); KmitaSpit Bv.

Szeregi: »nie opuścić ani oddalić« (1): iż go [syna] nyema [ojciec] opusćić áni od ſiebye y łáſki ſwey oddálić. GliczKsiąż Q2.

»opuścić i się oddzielić« (1): ktorą [naukę] gdy inne kośćioły opuśćiły/ y od Rzymſkiego ſię kośćioła mátki y miſtrzá ſwego oddzielili/ dane ſą pogáńſtwu ná pośmiech y vpadek. SkarJedn 307.

»opuścić, (i) odejć« = relinquere, abire PolAnt, Vulg; derelinquere et recedere, dimittere et abire Vulg [szyk 8: 1] (9): OpecŻyw 75; Leop Ier 9/2, Matth 22/22; BibRadz 1.Mach 10/13; RejPos 250; oto Pan ſtobą/ á cżemużeś mowił/ opuśćił mię/ y odſzedł ode mnie? SkarŻyw 188; A opuśćiwſzy ie/ wſtąpił záſię w łodź/ y odſzedł ná drugą ſtronę. WujNT Mar 8/13, Matth 16/4, 22/22.

»opuścić a na stronę odłożyć« (1): A thák iáko nas piſmá vpomináią/ ábychmy opuśćiwſzy á ná ſtronę odłożywſzy ty rzecży docżeśne/ ſzukáli ſobie pirwey onych ſkárbow ktore wiecżnie trwáią RejPos 312.

»opuścić, (a, ani, i) odstąpić« = abire et relinquere; dimittere, derelinquere Vulg; laxare, derelinquere PolAnt; deserere vel recedere JanStat [szyk 10:7] (17): LubPs gg4v; Leop Ios 1/5, 24/16; BibRadz Ios 1/5; A cżegoż ſie iuż maſz nádzyewáć gdzye iuż then Pan opuśći á odſtąpi od ciebie RejPos 167v, 7, 49v, 106v, 115v [2 r.], 176 (11); Snam ćię opuśćił/ przetom cżłek zelżony? Odſtąpiłem ćię/ więcem w proch rzucony? GrabowSet R; SarnStat 989.

»opuścić i porzucić« (1): żeby iuż ná potym opuśćiwſzy y porzućiwſzy te obłędliwe Kátholiki/ [...] do ſámego iednego náucżyćielá/ [...] przyſtáli CzechEp 128.

»opuścić, przenieść się« (1): ſtamtąd ich przodkowie opuśćiwſzy ty mieyſcá gdzie dziś Litwá/ przenieśli ſie byli do Prus. StryjKron 46.

»opuścić, rozłączyć się« (1): Pan Chryſtus byćiem ná świećie/ nie opuśćił Oycá/ áni ſye z nim rozłączył BiałKat 303v.

»nie rozstawać się ani opuścić« (1): ſłużą ſobie zobopolnie/ á nie rozſtawáią ſię/ áni opuſzcżą áż do śmierći WerKaz 304.

»opuścić abo stracić« (1): Iż ieſliby kto tu ná tym ſwiecie opuśćił ábo ſtráćił dla imieniá moiego dom ſwoy/ rolą ſwoię/ żonę ábo dzyeći ſwoie/ ſtokrotną zapłátę pewnie weźmie odemnie RejPos 293v.

»opuścić, (a, i) uciec (a. uciekać, a. pouciekać)« (6): OpecŻyw 104v; á że Sauł vmárł y trzey ſynowie iego/ opuśćili miáſtá ſwoie/ vćiekli ſnich [reliquerunt civitates suas et fugerunt]/ á przyſſedſſy Filiſthyni/ mieſſkáli w nich. Leop 1.Reg 31/7; RejPos 122, 253v, Ooo2v; BudBib 1.Reg 31/7.

»opuścić i (ani) ustąpić« [szyk 1:1] (2): co bacżąc S. Benedict á boiąc ſię áby ſię ktorzy młodſzy niewzgorſzyli: vſtąpił z onego mieyſcá/ y klaſztor (zábrawſzy z ſobą niektorą bráćią) opuśćił. SkarŻyw 250, [236].

»opuścić albo się wyrzec« (1): A ſlyſzyſz tu/ co to ieſt opuśćić/ álbo ſie wyrzec? KrowObr 140v.

»opuścić i (a, abo) wzgardzić« [szyk 3:3] (6): SeklKat Ev; MurzHist F2; KrowObr 138; RejPos 107, 335v; RejZwierc 192; właſny Máieſtatu náſzégo Stolec/ y właſnégo Páná práwo y zwiérzchność opuśćiwſzy/ y wzgárdźiwſzy [omissis et contemptis JanStat 1019]. SarnStat 953.

»(nie) zaniechać a (ani) opuścić« (3): owa wſzytkich roſkoſzy cżłowiek potahły/ pirwey zániecháć ma/ niżli go one/ prze ſtárość/ zániecháć á opuśćić máią. GórnDworz K2v; RejPos 63; Nie zániecham ćię/ áni ćię opuſzczę [Non te deseram neque derelinquam]. WujNT Hebr 13/5.

»zapomnieć i (a, abo) opuścić« = derelinquere et oblivisci Vulg [szyk 3:2] (5): Leop Is 49/14; RejAp 86v; Izali może kiedy mátká zápomnieć ábo opuśćić dzyeciąthko ſwoie ktore nośiłá w żywocie ſwoim? RejPos 256, 189v; KuczbKat 375.

»nie opuścić ani zarzucić« (1): A ſlyſzyſz thu ſwiádectwo Duchá Swiętego/ iż Apoſthołowie żon nieopuśćili/ áni zárzućili KrowObr 223.

»opuścić, zbiegać« (1): Przez dwie lećie był wielki głod w Polſzcże/ [...] ták iż niekthorzy z Polakow opuśćiwſzy żony y dzieći do Węgier zbiegáli BielKron 366.

»opuścić i (a, ani) zostawić« = deserere a. dissolvere, derelinquere PolAnt [szyk 3:1] (4): BibRadz Deut 31/8, Hebr 13/5; RejPos Ooo4v; nieopuſzcżę ćię y niezoſtáwię wtych trudnośćiach. SkarŻyw 501.

W przen (52): BierEz K2v; OpecŻyw 82, 89, 110, 145v; BielŻyw 38; Ktore [szczęście] mię ſnadz za me złoſći/ tak ze wſząd opuſćiło RejJóz C6; Ieſteś cżłowiek potępyony/ Od bogá ſwiętych wzgárdzony/ Iuż cie niebo opuśćiło/ A w náſzę moc porucżyło BielKom D; Mnie opuśćili ſtudnię wody żywey/ á nátzynili ſobie rozeſchłych y rozmáithych ſtudzianek/ kthore wody zátrzymać niemogą KrowObr 73v, 33v; RejWiz 6v, 56v; Leop Iob 8/4; BibRadz Sap 10/13, II 110c marg; BielKron 108; GrzegRóżn I3v; Bo ácżći Syn sſthąpił ná ſwiáth z łoná Oycá/ ále przedſię nie opuśćił tego łoná SarnUzn E8v; RejAp BB8, 17v, 18, 111v; O fortuno przemienna przecżeś mię opuśćiłá? HistRzym 78; RejPos 81v, 147v, 160, 205, 26lv, 326v; RejZwierc 173v; BudBib Ier 2/13; áleć iedney mym zdánim/ nawiętſzey cnoty niedoſtáie: to ieſt/ ábyś ſwą wolą y ſamego śiebie opuśćił SkarŻyw 235, 309; Otośćie mię mátkę ſwą właſną opuśćili/ A cudzych źiem zwycżáiow y ſpraw ſie nápili. Pátrzcie/ iákiem ia páńſtwo wam nágotowáłá/ A iák walecżnych ludzi dość pohołdowáłá. BielSen 11; ArtKanc E10; GrabowSet G3; WujNT Apoc 2/4.
Zwroty: »opuścić drogę« = viam derelinquere PolAnt, Vulg; viam deserere Modrz [szyk zmienny] (15): KromRozm I D2v, Ev; Opuśććieſz proſtaczkowie drogę waſzę/ a będźiećie żyć/ á chodźćie drogą roſtropnośći. BibRadz Prov 9/6, 4.Esdr 8/55; Mącz 492b; RejPos 9; WujJud ktv; BudBib 4.Esdr 8/55; CzechRozm 23v; Cżego więc boiąc ſię pilnowáli powinnośći ſwych ći co vrzędy trzymáli: nie śmieli opuśćić drogi cnoty ModrzBaz 91v; ArtKanc N16, S17; KołakSzczęśl B4; WujNT 2.Petr 2/15.

»pierze opuścić« = przestać się wywyższać (1): A wſzákże gdy przy tym wſzyſtkim weyrzymy w to/ co ſie ábo w Kośćiele álbo w Rzecżypoſp. v nas dzieie/ tedy muśiem/ iáko mowią/ pierze opuśćić: á onym náſzym miłym ſtárym proſtakom vſtąpić/ y dáć gorę. WujJud a4.

a. Wyłączyć z opieki, obrony, przestać być przy kimś; derelinquere Vulg, PolAnt; deserere Mącz, Modrz; dimittere PolAnt [w tym: kogo (204)] (209): OpecŻyw [34], 166v; Záwżdy ſwe wierne ſługi/ w obronie záchował [...]. Ták że też nieopuſćił/ y páná náſſego [...] Záchował go wezdrowiu bronił páńſtwá wſſego KlerWes A; WróbŻołt Y3v; RejPs 39v, 66, 67, 104, 112v (9); LibLeg 11/14; Y mnię ieſzcże gdy obacżyſz w tym mym ſtanie wiernego Nie opuſciſz bo ty bacżyſz/ y w piasku grzebiączego RejJóz C4; SeklKat E3v; KromRozm I Fv, F3, N3v; Lec on odpowiedźiáł/ o płaczeſz iá moiéi wielkiéi nędze/ że to czuię iſz mię bóg opuścił MurzHist I4v; KromRozm II ſ, v3v, v4; KromRozm III A5; BielKom F5v; Rad ſie then Pan przybliży k tym co go wzywáyą/ A wſſytkich nye opuśći co ſie w nim kocháyą LubPs ff, A4v, Fv, L4v marg; SeklPieś 19v; RejWiz 81, 129v, 133v, 136; Leop Is 41/17, 42/16; Iam ćię ná málucźki cżás opuſćił [in momento parvo dereliqui te] ále ćię záſię zgromádzę w wielkim miłoſierdźiu. BibRadz Is 54/7, Deut 31/17, 1.Reg 6/13, Is 41/17; BielKron [852]; OrzQuin E3v, K3; RejAp 1v, 44, 66v, 83v, 84v, 95v, 141v; A wſzákoż ia ich opiekálnikiem będę/ á nie opuſzcżę ich RejPos 158, 47 marg, 48, 50v, 51, 60 (39); KuczbKat 375 marg; A iáko ludowi Izráelſkiemu Moiżeſz powiedał/ Iż ieſli opuśćić was będzie racżył Pan/ dopirko nędznicy poznacie co tho ieſt chodzić bez obrony á bez opieki iego. RejZwierc 206v, 10v, 178v, 263; WujJud 126; WujJudConf 126; BudBib Deut 4/31, 1.Reg 12/22, 3.Reg 6/13, 2.Par 32/31; HistHel D2; CzechRozm 166; KochPs 18, 103, 142; SkarŻyw 25, 471, 572; CzechEp 153; Weyźrzawſzy Pan Bóg ná twé święte ſpráwy/ Nie opuśći ćię/ iak opiekun práwy. PudłFr 47; ArtKanc K3v, K10v [2 r.], N20v; GrabowSet F; OrzJan 38; WujNT przedm 32, s. 522; SiebRozmyśl E3; SkarKaz 205b; CzahTr B2, C2v.

opuścić z czego (2): dla tegoż ią wſzyſcy ktorzy idą tárgáią/ żeś ią opuśćił z obroney ſwey ArtKanc I16v, Q10.

opuścić w czym (30): OpecŻyw [27]v; LibLeg 10/114v; KromRozm II ſ2; LubPs C3, E3, Q3; RejWiz A4; BibRadz Sap 10/14; BielKron 209v; Desertores salutis meae, Którzi mię w moyey potrzebie opuśćili. Mącz [388]a, 253a, 387d; RejAp 10v, 72v; RejPos 5v, 128v, 132v, 150, 178v (8); GrzegŚm 24, 25; RejZwierc 174v marg; BiałKaz C4; Będą mu wſzytcy posłuſzni z chęći á nieponiewoli: w rzecżách trudnych nieopuſzcżą go [in rebus duris eum non deserent] ModrzBaz 23v; Trzebáby y tych opuśćić w ich niebezpiecżnośćiách [deserendi et isti essent in periculis]/ ktorzi pod zasłoną wolnośći iákich/ niechcą ſię ſpolnie do obrony Rzecżypoſpolitey przyłożyć. ModrzBaz 125v; PowodPr 16; ſrom mię Chudego przyiacielá w nieſzczęściu opuścić. CiekPotr 24.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z odpowiednikiem: ten (2); zaimek względny (5)] (5): Bo na nich yeſt miłoſierdzye y prawdá od nyego/ Nye opuśćić tych co ſtrzegą Teſtámentu yego. LubPs G, Cv; Leop Dan 14/37; Wſzyſcy wielkiem głoſem krzikną/ y cżeść Bogu dáli/ Ze on nigdy nie opuśćił/ ktorzy mu dufáli. KochZuz A5; WujJud 172.

W przeciwstawieniach: »opuścić ... przyjąć (3), być [z kim] (2), w pamięci mieć« (6): RejAp 167; Gdy oćiec moy y mátká moiá opuśćili mię/ Iehowá przyiął mię. BudBib Ps 27/10; Pánie obiecałeś mi rzekąc: będę z tobą: cżemużeś mię teraz opuśćił? SkarŻyw 188, 52, 151; A wſzákże choć oná opuśći/ álem ia ćiebie w ſwey garśći/ znácżniem przed ſobą nápiſał/ ábych ćię záwżdy w pámięći miał. ArtKanc K11.

W porównaniach (4): gdyż on wiernych ſwoich thák iáko mátká dziatek ſwoich nigdy opuśćić niechce. RejAp 100v, 2, 66v, 195.

Zwroty: »opuścić dziatki swoje« (3): A by theż oná opuśćiłá dziatki ſwoie/ ia was nie opuſzcżę. RejAp 66v, 100v, 195.

»nigdy nie opuścić« [szyk zmienny] (42): tako wierny towarzyſz/ iżći nigdy przijáciela nieopuſći ForCnR E3; PatKaz II 63v; RejPs 170v, 186v, 216; LubPs D2, H4v; RejWiz 107; KochZuz A5; RejZwierz 123; Poſtánowiłeś z nim przymierze wieczne/ obiecuiąc mu iżeś nie miał nigdy opuśćić potomſtwá iego [non unquam derelinqueres semen eius]. BibRadz 4.Esdr 3/15; iż on żadnego z namnieyſzych ſwoich nigdy nie opuśći/ á práwie vſtáwicżnie licży y włoſy ich áby żaden bez woley iego nie vpadł z głowy ich RejAp AA7v, AA3v, 2 [2 r.], 59, 66v, 73, 100v [2 r.], 195 [2 r.]; on nád káżdym wiernym á ſpráwiedliwym dzierży miłośćiwą rękę ſwoię/ áby go nigdy nie opuśćił/ przywodząc mu ziołká ábo ptaſzki niebieſkie ná pámięć/ iż ye on żywi/ páſie/ y przyodziewa bez wſzey pracey ich. RejPos 71, 25 marg, 37, 117v marg, 125, 182 (10); KuczbKat 375; A nákoniec by mátká właſna opuśćiłá właſne dzieciątko ſwoie/ ia nigdy nie opuſzcżę żadnego wiernego ſwego. RejZwierc 263, 10v, 128, 20lv, [203]; WujJud 118v; SkarŻyw 100; ArtKanc N20v; WujNT 354.

Szereg: »opuścić ani (a) zaniechać« [szyk 1:1] (2): vważaymy ſobie tho ſwięte miłoſierdzye iego/ iż on nas y w tych docżeſnych rzecżach/ ſmutkoch/ fráſunkoch/ y káżdych przypadkoch náſzych nigdy opuśćić áni zániecháć nie chce RejPos 128v, 178v.
W przen (3): ábowiem ſercá ſkruſſonego á pokornego pan náſz nigdy opuſćić nieobiecał. RejPs 186v; Ani go opuśćiłá [Mądrość] w więźieniu [Et in vinculis non dimisit illum]/ áż mu przynioſłá ſceptrum Krolewſkie/ á dáłá mu moc nád tymi ktorzy go vćiſkáli BibRadz Sap 10/14; RejPos 32v.
b. Zdradzić (1): O wielká falſſywoſtz zloſnégo Iudáſſa/ ijż przyſtąpiwſſy ku panu Iezuſowi/ naprzod go oblapil/ ktorégo on opuſcitz chciál OpecŻyw 106.
2. Pominąć, przeoczyć; praeterire Vulg, Mącz; praetermittere Mącz, Cn; dimittere PolAnt, Cn; deserere, omittere Modrz, Cn; postponere BartBydg; cedere PolAnt; neglegere Modrz; subtrahere Vulg; posthabere, transilire Mącz [w tym: kogo (26), co (166)] (203): BartBydg 230b; LibLeg 11/9v; ComCrac 16v; SehlKat D4; KromRozm I Mv; Diar 43, 84; GroicPorz 11v; RejWiz 60; Trzećie Kxięgi Máchábeyſkie/ ácż od kośćioła Krzeſćiánſkiego nie ſą przyięte/ wſſákże żechmy ie przy niekthorych Bibliach náleźli/ niechćielichmy ich theż opuśćić. Leop YYyy4; BibRadz Hebr 2/8; OrzRozm S, T; Rzekł mu krol/ idź rychło á vcżyń ták Márdocheuſzowi iákoś mowił/ á oſtrzegay ábyś s tych ſłow ſwoich nic nie opuśćił. BielKron 115, [852], 87v, 216v, 217v, 413v; Neminem praetermisit qui cum loqui potuit, cui non eadem ista dixerit, Zadnego nie opuśćił s którymkolwiek yedno mógł mówić/ komu by tego nie powiedział. Mącz 226d; Transiliare aliquid. Z nieobácznośći co przeſtępić álbo opuśćić. Mącz 365c, 151c, 315a, 39 lb, 477d; OrzQuin C; y wſzytko ine czo bych ia powiedzieć mogł/ nie prze nieumieięthność opuśćili/ [...] ale iż im podobno cięſzko było dáley mowić GórnDworz Ii8v, Ii4; y pomázał go wnet ná krolá/ opuśćiwſzy ony ſtárſze y pirworodne bráty iego. RejPos 56v, 56v, 186v; kilkákroć pytáiące punktćiki opuſzcżono/ to ieſt takowe? y ráz wſzcżepiáiące opuſzcżono. CzechRozm **7, 8, 30v, 71, 112; A ieſliże to nieieſt rzecż przyſtoyna/ áby ieden wiele vrzędow trzymał/ tedyć to będźie dáleko nieprzyſtoynieyſza iednego kogo/ opuśćiwſzy drugie [aliquis caeteris neglectis] zacnośćią pánowánia ábo vrzędow wywyżſzáć ModrzBaz 45, 52v, 99v; SkarJedn 242; Może kto chce opuśćić y śpiewánie/ ktore ieſt też per totam Hiſtoriam/ ále dobrzeby z śpiewánim. MWilkHist A2v; CzechEp 45 [2 r.], 106, 193; GórnRozm E4v; KochWr 22; GostGosp 84; WujNT Act 20/20; Sędzia ma ſie przypodobáć ku proſtoćie ſtron, ieſliby która niedomyślnie opuśćiłá potrzebné rzeczy ſobie do ſpráwy. SarnStat 159, 549 [2 r.]; Wſzytkiégom koſztowáłá/ á nic nie pomoże/ Teraz ieſcze pokuſzę/ przypátrzyć ſie może Oko wáſzé/ namnieyſzéy nie opuſczę rzeczy GosłCast 27; [Missa haec faciamus. Opuſćmy to. TerentMatKęt E8v].

opuścić w czym (1): Táki ieſli co wnábożeńſtwie opuśći/ z cnoty poſłuſzeńſtwa wſzytko ſię mu v Páná Bogá nágrodzi SkarŻyw 335.

Ze zdaniem dopelnieniowym (3): Aleć ták Dijabeł záwżdy tzyni/ iż tho co iemu ſſkodzi/ opuśćić muśi KrowObr 74v; Nihil praetermisi inter ornando, Nicem nie opuśćił com yedno twey chwale należeć baczył. Mącz 226d; A ták opuśćiwſzy tho/ co ku byſtrośći rozumu należy/ powiedz nam W.M. w cżym kuńſzt/ á fortyl/ pomoc do trefnośći może GórnDworz N8v.

W przeciwstawieniach: »opuścić ... mowić [o czym], [za co] się wziąć« (2): Raczyliście WM o jednych [potrzebach] mowić, a drugie opuścić Diar 29; Co opuśćiwſzy X.K zá inſzą [rzecz] ſię wźiął/ niż ieſt w propoſicyey CzechEp 384.

W charakterystycznych połączeniach: opuścić błędy (2), księgi, kwestyje, odpowiedź, pamięć, początek, przezwiska, śpiewanie.

Zwrot: »nie opuścić słowa jednego (a. żadnego)« = verbum non praeterire Vulg; verbum non cedere PolAnt [szyk zmienny] (2): słowá iednego nieopuśćił/ ze wſſyſtkiego roſkazánia/ ktore był Pan roſkazał Moizeſſowi. Leop Ios 11/15; BibRadz 3.Reg 8/56.
W przen (2): Gdyż ieſt ſlepa fortuná á nie pátrza thego/ Opuśćiwſzy godnego nátka nicżemnego. RejWiz 97; gdy ſię Chrześćiánie kryli po leśiech y gorách y mieyſcách puſtych/ á moc pogáńſka żadnego kątá nieopuśćiłá SkarŻyw 402.
a. Pominąć tekst lub jego fragment w rozważaniu, omawianiu; omittere Modrz, JanStat [w tym: kogo (13), co (118)] (139): OpecŻyw 35v; Takież y my chcemyli rozum zdrzowy [!] mieć wziąwſzy to z kxiąg czo ieſt prawdzie podobne, wſzitko inſze opuſcimy. BielŻywGlab nlb 11, nlb 9; GlabGad K2; MiechGlab *5; WróbŻołtGlab A4; A yednák wyele rzeczy ktemu ſłużących opuſcił/ ktore ſye w drugich Ewányeliach náyduyą KromRozm II d; Aczby ſye y tu przykłády wźyąć mogły: Ale to teraz opuſſczę: Ono tylko powyem co piſſe Páweł ſwyęty do Gálátow KromRozm II m4, d2v, h3v; KromRozm III G3, M5v; Diar 91; KrowObr 74v, 225v; Leop Nn5; BielKron 175v; Interscribo, W pośrzód co wpiſuyę/ miedzy co wráżam/ wſadzam com opuśćił. Mącz 375b; OrzQuin E3, L4v; SarnUzn C4v; SienLekAndr a3; RejAp 20; GórnDworz B3, B3v; RejPos 87, 280; KuczbKat 190; Y Ten Artykuł/ poniewáż wſzyſtek od nas wźięty ieſt/ [...] opuśćilichmy dla krotkośći. WujJud 62v, 43v; RejPosRozpr c3, c4 [2 r.]; RejPosWstaw [412]v, [1103], [1433]; CzechRozm 151v, 171; SkarJedn 65, 94, 98; Oczko 3v; Opuſzcżę wiele: żeby ſię rzecż tá nie rozwlokłá: á rzecży tylko niektorych dotykáć będę. CzechEp 409, 93, 113, 194, 250, 253 (17); NiemObr 85; ReszList 180; Dokłáda też tego Bielſki w Kronice ſwey/ co opuśćił Alexánder Guáguinus/ iż też o to ich oſzuſtwo klął ie Biſkup WerGośc 220; We Cżwartek/ o naświętſzym Sákrámenćie modlitwy: ktore tu maſz w dźień Bożego ćiáłá/ w ſzoſtym rozdźiale wydrukowáne/ opuśćiwſzy Alleluia. LatHar 356, 376; Bo Cyprian ná mieyſcu náznáczonym áni opuśćił/ áni mogł opuśćić tego ſłowá WujNT 555, przedm 18, 21, 32, s. 298 [2 r.], 555; WysKaz 40; SarnStat *6v, 753 [2 r.], 823, 1225 [2 r.], [1281]; PowodPr 58; SkarKazSej 699b.

opuścić w czym (4): według Metáſteneſá był [Aswerus] ſyn Dáryuſá pirwſzego/ ktorego Grekowie w ſwych hiſtoryach álbo opuśćili/ ábo inácżey zwáli. BielKron 114, 6, 86; Záśię co ſye było w pierwſzych Spiſkách miánowićie około Vniiéy opuśćiło/ á iednák ku záchowániu téy to Vniiéy bárzo potrzebné było SarnStat 1013.

cum inf (1): o panye yezuſye pyſacz euangelyſzczy opuſzczyly od lata narodzenya yego aſz do trzydzyeſnego roku PatKaz III 134.

Ze zdaniem dopełnieniowym (3): Márek/ [...] opuſciwſſy co ſye z Pánem náſſym do trzechdźyeſyąt lat dźyáło/ o dekrztu [lege: ode krztu] Yáná S. záczął KromRozm II dv, d4v; á nie telko thego [gdzie Plato mówi o dziecięcych zębach]/ ále y przed tym/ y po tym co tám ſtoi/ czo Káſtiglio ábo ex conuiuio de amore, ábo ex Phaedro, ábo y z inych mieyſc wyciągnął/ opuśćiłem: ábowiem Polſki ięzyk tego wyráźić nie może GórnDworz B5, b2.

W połączeniu szeregowym (1): [prawda jest] iżem thak długimi ſlowy niemogł wſzytkiego wypiſáć/ iákośćie tám nápiſali. Ale powiedzmi/ com odmienił/ opuśćił álbo przytzynił? KrowObr 205v.

W przeciwstawieniach: »opuścić ... (na-, o-, po-, wy)pisać (10), pość (5), przystąpić (5), mowić (i twierdzić) (3), wziąć (a. brać) przed się (2), brać [co] za sobą, dołożyć, pokazać, powiedać, przypisać, przypomnieć, przywodzić, włożyć, zostawić [komu] na pamięć« (34): A ták áni o tym chćyey rozumyeć/ áby [...] tylko to co yeſt potrzebne ku náſſemu zbáwyenyu popiſáli/ á co nyepotrzebnego opuſcili KromRozm II fv; Ktore ſlowá powiedaſz iżem wſzyſtki odmienił/ iedny opuśćił/ á drugie przypiſał KrowObr 205v, 14v; OrzList c2, e4; Tu opuſzcżę ine Ceſárze Konſtántynopolſkie/ [...] ábowiem nie máſz co o nich godnego piſáć BielKron 168v; ia to na ten cżás opuſzcżę/ tylko krotko powiedam BielKron 175v, 195, 224; GórnDworz b2; O tychby mówię przyſzło tu piſáć/ iákoby ié mierzyć: ále vgadzáiąc tym którzy czytáć máią ty Kśiążki/ ná ten czás to opuśćić muſzę GrzepGeom N2v; Wſzákże y oney dzyećinney ſpráwy iego nie opuśćił ktorą mieć racżył z onymi doktory o zbáwieniu náſzym: á zoſtáwił nam ná pámięć ony ſwięte ſłowá iego RejPos 281; Otoż ia też opuśćiwſzy tych pierwſzych dálſze wywody/ do wtorych przyſtąpię/ á ieſli też co máią pewnego obacżę. CzechRozm 18v; Ale opuśćiwſzy to/ podźmy do ſłow ſámych piſmá ś. CzechRozm 55v, 110v, 144v, 179v; co Auguſtin opiſuiąc pychę opuśćił [tradita omissum est]/ ále ma to być dołożono/ áby ták na wſzem było doſtátecżne opiſánie pychy. ModrzBaz 58v; niektore [świadectwa] włożyć muſzę: inne bez lidzby opuśćiwſzy SkarJedn 87; StryjKron 380 [2 r.]; A ták opuśćiwſzy iuż wiele inſzych rzecży/ [...] to mowię y twierdzę CzechEp 101; Ale y inſzych wiele świádectw do tegoż ſię śćiągáiących/ dla przedłużenia opuśćiwſzy/ trzećią też rzecż tákże pokażę. CzechEp 117; Opuſzcżam tu dowody/ ktore vcżeni doktorowie około tego kłádą: gdyż też nie bárzo ſą według poięćia wáſzego: áno nie tylko tych ktore opuśćił/ ále y tych ktore przywodźił CzechEp 148; Ktore ſłowá/ w cżęśći/ bierze też zá ſobą X.K. rzecż cáłą opuśćiwſzy. CzechEp 300; A ták ia liſt Iákubow opuśćiwſzy/ Piotrow przed ſię biorę CzechEp 317; Niewiem ſkąd ią pocżąc/ máiąc ták wielką rozlicżnych niezbożnośći Papieſkich/ obfitość y swiádectw y przykłádow? wſzytki wypiſáć/ rzecż ieſt niepodobna: opuśćić z nich ktore/ iákoś záłoſna CzechEp 385, 13, 221, 305, 362; LatHar 664; WujNT 298 marg.

W charakterystycznych połączeniach: opuścić artykuł (2), nabożeństwo, obietnicę, Święte Pismo, plotki, poprawę, przygody, przykłady, psalmy, świadectwa (4), tytuł, wykłady, wymysły, wywody (2); opuścić dla długości, dla krotkości, dla przedłużenia (4).

Frazy: »ale to opuściwszy« (2): Lecż to opuśćiwſzy/ dwá tylko niedawne ſynody/ przypomnieć chcę NiemObr 176; Ale to opuśćiwſzy/ do okázowánia dálſzego tych rzecży ktore mi X.K. nieſłuſznie zádáie przyſtąpię. CzechEp 221.

»bez pochyby nie opuściłby był tego« = na pewno by o tym wspomniał (2): A bez pochyby nyeopuſciliby byli tego/ iżeby miſtrzá ſwego/ ktorym ſye żegnáli/ ſpomnyeć nyemyeli/ ſlowá á náukę yego wypiſuyąc. KromRozm II d4v; WujJud 51.

»iż (a. że) [kogo, co] opuszczę« (7): tedy ſam [św. Paweł] (iż drugye ápoſtoły opuſſczę) przećiw temu wyſtąpił. KromRozm II x; Bezá wſzelákiemi zbytki y ćieleſnośćią ſplugáwiony/ zádłużywſzy ſie y przedawſzy beneſicya/ ze Fráncyey vćieć muśiał/ á ták Ewángelikiem zoſtał/ á (że inſze iego niecnoty opuſzcżę) [...] WujJud 13v; CzechEp 195, 318; LatHar 203, 478, 664.

Zwroty: »milczeni(e)m opuścić« (2): StryjKron 350; nie godźi ſię mym zdániem/ te [przykłady] też milcżeniem opuśćić CzechEp 46.

»nic nie opuścić« (4): KromRozm II fv; KromRozm III H2v; RejPos 281; Bo co ſie tycze Práwá Ziemſkiégo, któré ieſt fundámentem praw wſzyſtkich, tedym tám iednák nic nieopuśćił. SarnStat 1262.

Szeregi: »nie tylko nie opuścić, ale pilne baczenie mieć« (1): nietylko nie opuśćili óni ſtárzy co o Cieplicach piſáli/ ále pilná baczenié ná to mieć kazáli/ áby tego roku mniéy ſye do Cieplic ludźi odſyłáło Oczko 29v.

»nieco odmienić, nieco opuścić« (1): W uniwersalech około obrony i podatku tego nieco nad tę zmowę odmieniono, nieco opuszczono pilnego Diar 91. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

b. [Zapomnieć, przestać myśleć [co]: A opuść iuż tę vtrátę/ ćieſząc ſię tym co domá ieſt. HistFort Mv, G6.]
3. Odrzucić, zaniechać; omittere Mącz, Calag, JanStat, Cn: (de)relinquere HistAl, Vulg, PolAnt; deserere Mącz, Modrz; dimittere HistAl, PolAnt, Mącz; praeterire Modrz; neglegere, recedere PolAnt; abicere, abrumpere Mącz [w tym: co (172)] (175): BierEz C; OpecŻyw 5v; Pyſznego wzgardzay poki pychy nieopuſci BielŻyw 85; March3 Xv; WróbŻołt kk6; RejPs 22, 11v; przykázuiemy mocnie áby ty opuſćiwſzy ſzaleńſtwo y prożną chwałę do Mácedoniey ſie wroćił. HistAl C4, E8; Moi námileiſzy Franciſzku/ proſzęcię opuść ten vpor/ wybij zmysli twyi takowé mniemanié/ porzuć tę ſwą wolą MurzHist F, C; MurzNT 73v; KromRozm III B; Vmorzywſzy cieleſne buynośći/ Opuſzcżę iuż dziećinne płochośći. BielKom D8v, B6, F8; GliczKsiąż Iv; Iż nye chcyeli opuśćić myſli złey wſſetecżney. LubPs S; KrowObr 141; RejWiz 5v, 57v, 74, 163v; nápominaſz y námawiaż/ áby opuśćiwſſy złość/ wierzyli w ćię Pánie. Leop Sap 12/2, Prov 28/13, Is 58/2; RejZwierz 64v; BibRadz Iob 6/14, I 466a marg, 1.Thess 1/9; [Tarkwiniusz] panował Rzymiánom lat XXXV. nie práwem ále gwałtem á okrucieńſtwem/ przeto ſpoſob ochędożny pirwſzych krolow opuśćiwſzy/ nowy okrutny wnioſł. BielKron 103v; Legath Papieſki Márek Pátryarchá Akwileńſki rodem Weneth/ proſząc Krolá Polſkiego y tákież Cżeſkiego/ áby przeſtáli z Mátyaſzem walek: á thy nakłády niepotrzebne/ tákież walki wnętrzne opuśćili BielKron 395v, 17, 41v, 50v [2 r.], 174, 205 (13); GrzegRóżn E, I3v; Mącz 72a, 226c, 360d; á prze ten ſtrách opuśćili ſtrách Bogá żywego RejAp 120v, 11, 180; HistRzym 126v; á pothym cáły dzyeń ſkákáć/ bębnáć/ piſkáć/ pić/ á żadnego złego vcżynku/ ile ich ieſt do roku/ iuż ná on cżas nie opuśćić. RejPos 276v, 34v, 39 [2 r.], 44, 147v, 243, 245, 325v; GrzegŚm 9; RejZwierc 172v, 173v; BielSpr 61; WujJud 105; Obaczywſzy my przeto iż tákie poprawowánie/ iakieſmy byli zacżęli/ więtſzą by nam pracę zádało/ niż nowe tłumacżenie/ dla tego opuśćiwſzy popráwę/ [...] vmyśliliſmy znowu obá zakony tłumacżyć. BudBib bv, Deut 29/25, Ruth 2/20, Iob 6/14, Ps 37/8, 4. Esdr 14/13, Eccli 35/3, 15; Strześćie śię áby Pan Bog ſtáránia ſwego owas nieopuśćił. BiałKaz M3v, M3v; Ia też tákże cżynić będę: żeć też/ opuśćiwſzy ſubtylną Filozowſką y Oratorſką odpowiedź/ po proſtu odpowiedáć będę. CzechRozm 2v; Co ieſliże ći z ktoremi ſpráwę mamy/ wolą nam być nieprzyiaćielmi niżli przyiaćielmi/ á opuśćiwſzy wſzelákie ludzkie przepieránie [omnique humana concertatione praeterita]/ mocą á bronią známi cżynić chcą ModrzBaz 104, 30, 81; Calag 115b; O byśty prożne myſli opuśćiłá/ á ofiárę cżyniąc Bogom/ ſzłá zá mąſz SkarŻyw 125, [282]; ZawJeft 10; GrabowSet E2; WujNT 288, 370 marg, Rom 1/27, s. 566; WysKaz 6; GosłCast 28; SkarKazSej 682b, 704b; KlonWor 53.

cum inf (1): ſyn Achábow pocżął krolowáć w Sámáryey lat XII. wyrzućił báłwány oycowſkie s kościołá/ wſzákże cielcow nie opuśćił chwalić BielKron [852]v.

W przeciwstawieniach: »opuścić ... naśladować (4), udać się [do czego, na co] [za czym] (5), jąć się (2), nawrocić się (2), przystać (2), (u)czynić (2), brać się, brać przedsię, chwycić się, dzierżeć się, parać się [czym], poruczyć, przyjąć, rzucić się, skoczyć, służyć, spoić się, starać się, trzymać się, uciec się, ulubić, ustanowić, wniść, zabawić się [na czym]« (37): pokory iego opuſciwſſy pychę naſladuymy OpecŻyw 14; Y przykazał im Alexander aby pirwſze prawa opuſcili á nowe im vſtanowił. BielŻyw 160; Iuż bierz przed ſię dobrą myſl a opuſc żalobę RejJóz K6v; MurzNT 58v; iż wy opuśćiwſzy prawdę Ewánieliey ſwiętey/ trzymaćie ſie ieſztze nietylko żydowſkich/ ále teſz y pogáńſkich báśni KrowObr 99v; RejWiz 29v; Karze Apoſtoł Gáláty iż ták prętko Ewángelią opuśćili/ á ku inſſey przyſtali Leop Gal 1 arg, Zach 1 arg; Ale on opuſćiwſzy rádę ſtárſzych [dereliquit consilium seniorum] ktorą mu podáli/ wſzedł w rádę z młodymi BibRadz 1.Reg 12/8, 2.Par 7/19; Zydowie [...] Opuſciwſzy iego [Mojżesza] piſmo ſwięte [...] rzucili ſie do iney dzikiey náuki niezbożney BielKron 46; Senat roſkażał duchowieńſtwu/ áby opuśćili wſzytki vſtáwy ludzkie/ tylko ſzcżerego ſłowá pańſkiego áby ſie dzyerżeli/ á powiádáli ye. BielKron 198v; iż pirwſzy Dekret opuśćiwſzy/ nowy ycżynili w Spyrze ná Seymie BielKron 206v; opuśćiwſzy báłwochwalſtwo przyięli krzeſt. BielKron 351; Mieſzkáią w nim Máchometowie a Mámáluchowie/ ktorzy náſzę wiárę opuśćili/ á ná Máchometowę przyſtáli BielKron 455v; RejAp CC3, 121v; cżyli ma Dworzánin[...] thák mu gruntownie iedno ſchwalić/ á drugie zgánić/ żeby ſie záraz dobrego iął/ á złe opuśćił. GórnDworz Hh3v; Gdyż tho ſłyſzyſź iż Pan zá tę niedbáłość ták ſwiát záſlepiáć racży/ á zwłaſzcżá ty ktorzy ſie paráią ſpráwámi iego/ opuśćiwſzy ſpráwy Páná ſwoiego. RejPos 67; ſtáránie ſwoie opuśćić/ á porucżyć wſzytko w opiekę Pánu RejPos 67v; iż oná opuśćiwſzy ine wſzytki pomocy ſwiátá tego/ [...] thylko ſie ze wſzytką myſlą vciekłá do ſámego miłoſierdzya Páná onego RejPos [310]; A zwłaſzcżá ktho ſie o tho ſtára z wielkiemi pilnoſciámi ſwoiemi/ opuśćiwſzy w tym wolą/ opátrzność/ á przeźrzenie ſwięte iego RejPos 316, 82v; RejPosWstaw [212]v; że trudno zwykłe práwá opuśćić/ á nowych ſię chwyćić [usitatas leges omittere ac ad novas animum applicare]. ModrzBaz 143v; áby ſie na ſwarách y gadkách dwornego wtáiemnicách Boſkich ſzperánia/ zábáwili: á dobre vcżynki y pokutę ę y ſkutki wiáry opuśćili. SkarŻyw A2; á opuśćiwſzy roſkoſzy/ ná nędze/ powłocżenie/ niebeśpiecżenſtwo/ [...] vdać ſię muśieli SkarŻyw 26; daleko więcey pánienká powśćiągliwa/ opuśćić ma wſzytkie rzecży świeckie/ á z ſamym ſię Pánem z ſpoić. SkarŻyw 393, 478; NiemObr 149; niepráwość ſwą opuśćili/ ku tobie ſię náwroćili. ArtKanc M16v, I4v; Wnet opſtza [!] priuate/ ſkotza do publiki PaprUp A3v; Opuśćiwſzy buyną myśl/ bierz ſię do dobrego. GrabowSet D4v; Wſtyd opuśćiwſzy ſproſność vlubiłá GrabowSet M2v.

W charakterystycznych połączeniach: opuścić bałwaństwo (bałwany) (3), błąd (2), bogactwa, bojaźń (4), burdy (2), dekret, gniew (2), grzech (2), kunszt, miłosierdzie, modlitwę, myśl (3), nabożeństwo, naukę (3), nienawiść, nieprawość, obietnicę (2), pieniądze, pismo (2), płochość, pogrożki, prawdę (3), prośbę, prywatę, przymierze, pychę (2), rozkosz (2), rozterki, rozum (2), sąd, (nie)sprawiedliwość (2), srogość, staranie (2), szaloność, troskę, trudności, ufność, upor (2), ustawę (3), walkę, wątpienie, wiarę, wolę (3), wstyd (2), wymysły (2), zapalczywość, złość (2), zwirzchność, żałobę, żałość.

Zwroty: »opuścić frasunek« = być dobrej myśli (1): Zátym iákiś młodźieniec wſzedſzy do izby/ vpomina tych gośći/ áby opuśćiwſzy fráſunek dobrey myśli byli WerGośc 230.

»opuścić prawo« = deserere ius Mącz; ius omitteve JanStat [szyk zmienny] (7): BielŻyw 160; BielKron 213; Mącz 387d; OrzQuin B4; dla których długów mieſczánie zwykli Kmiećie w Mieśćiéch y w Miáſteczkách zápowiedáć/ zátrzymáwáć/ y pozywáć opuśćiwſzy Práwo SarnStat 920, 293, 665.

»opuścić przykazanie, rozkazanie (boże, pańskie)« = (de)relinquere mandatum Vulg; neglegere mandatum PolAnt [szyk zmienny] (5:3): WróbŻołt 118/87; MurzNT Mar 7/8; LubPs bb3; Leop 3.Reg 18/18, 2.Par 7/19; BudBib 4.Esdr 1/34; opuśćiwſzy roſkazánie Boże/ trzymaćie vſtáwę cżłowiecżą BudNT Mar 7/8; WujNT Mar 7/8.

»opuścić radę [w tym: jaką (6), czyją (6)]« = concilium dimittere Mącz; derelinquere consilium PolAnt [szyk zmienny] (13): MurzHist M3; Wzruſzą ſie myſli ludzkye ná hárdość ná zwádę/ Opuśćiwſzy y rozum y roſtropną rádę. RejWiz 128v; BielKron 82v; Mącz 62d; RejAp 56; RejPos 16v, 235v, 253, [310], 326, 351; BudBib 2.Par 10/8, 13.

»na stronę opuścić« (1): á wſſytki ine ſpráwy omylne á podezrzane ná ſtronę opuſćić. RejPs 185.

»opuścić zakon (i rozkazanie) boże« = (de)relinquere legem Vulg, PolAnt [w tym: czyj (4), (Boga) nawyższego (2), Mojżeszow (1)] [szyk zmienny] (8): WróbŻołt ee4v; MurzHist O2; KromRozm II h3; ábowiem opuśćili Zakon nawyſzſſego Krolowie Iudſcy y wzgárdzili boiaźń Bożą Leop Eccli 49/6, Eccli 41/11, Ier 9/13; BibRadz 1.Mach 1/43, 10/14.

Szeregi: »opuścić i na stronę odłożyć« (1): A on lew rycżący do ktorego przyſtał [...] odſtąpiwſzy Páná swego/ á opuśćiwſzy y ná ſtronę odłożywſzy ſwiętą opátrzność iego/ y możną opiekę iego: to go iuż drapie iáko chce RejPos 331.

»nie tylko opuścić ale podeptać« (1): Iż też oni tę prawdę/ dla vſtaw y wymyſłow ſwych/ nie tylko opuśćili/ ále nogámi práwie podeptáli. CzechEp 361.

»nie opuścić ani pogardzić« (1): á wżdy przedſię wodnego nurzánia nie opuśćił/ áni nim pogárdźił. CzechRozm 267.

»wzgardzić i (a) opuścić« (3): RejAp 41; Phil H4; Co wſzytko wzgárdzić y opuśćić mamy/ kiedy nam przeſzkadza do zbáwienia. WujNT 76.

»opuścić a złożyć z siebie« (1): A iákoż tu nie maſz przełomić w ſobie tego kámiennego ſercá ſwego: ábyś miał odſtąpić od Páná tego/ álbo opuśćić á złożyć/ s ſiebie/ prze kęs márnego vnieſienia twego á ſwey woley twoiey/ thę ſwiętą piecżą á opiekę nád ſobą iego RejPos 257v.

W przen (1): káżda ſtárość by to w mocy miáłá/ Ná wſzytki złośći ſwiátá wnetby ſie vdáłá/ Lákomſtwá nie opuśći y z nim ſie w grob włoży BielKom Ev.
4. Zaniedbać; relinquere PolAnt, Modrz, Vulg, Cn; deserere Mącz, Modrz; neglegere Modrz, Calag; intermittere, interponere, praetermittere, recedere Mącz; omittere Modrz [w tym: kogo (4), co (94)] (105): BierEz D; BielŻyw 51; RejRozpr A3v; SeklWyzn 4v; LibLeg 11/160v; SeklKat Q4v; Wſſák ſwyęty Páweł piſſe/ karz/ łay/ álbo bákay. (–) Aleś opuśćił/ we wſſey ćirpliwośći y náuce. KromRozm I Bv; MurzNT Matth 23/23; bo nie ku temu od rycerstwa są tu posłani, aby mieli to opuścić, ale owszem, aby o to co napilniej u KJM i u WM Senatorow koronnych a strożow wolności pospolitej staranie czynili Diar 25, 20, 26, 39; A tego nie chcę opuſćić/ dla przyiáźni/ mierżiączki/ boiáźni/ dárow/ álbo inney rzeczy. GroicPorz c, c2v, d2v, d4, e4; Goski A3v; BielKron 83, 200v, 220v, 363v; Neutiquam haec res neglectui est mihi, Niegodźi mi ſie tey rzeczi opuśćić. Mącz 188b; Deserere optime meritos socios, Opuśćić/ Nie chćieć rátowáć wiernego towárziſtwá. Mącz 387d, 233a, 331c, 377c, 505b; RejPos 69v, 170, 198, 225, 275v; Bo folguiąc temu ſwowolnemu oſłowi [ciału]/ ktoremu ſie tylko leżeć á pieśćić chce/ śiłá poććiwy cżłowiek ſobie rzecży poważnych á ſławnych á ſobie pożytecżnych opuśćićby muſiał. RejZwierc 113v, Bv, 105, 108, 198; RejPosWstaw [412]v; Strum Q4v; o wſzytkich cżłonkách Rzecżypoſpolitey mieć pilne ſtáránie á żadnego nieopuśćić. ModrzBaz 15; niektorzi wárſtáty y rzemiosłá ſwe opuśćiwſzy [officinis et artibus suis desertis]/ draby zoſtawáią dla leniſtwá/ y áby im wolno łupić. ModrzBaz 107v, 68v; SkarJedn 120; á nic w onej ſtárośći nieopuśćił/ choćiaż iuż bjł bárzo zemdlony SkarŻyw 311; á żadney zwykłey roboty nieopuśćiłá. SkarŻyw 580, 36, 57, 225, 226, 336, 459; Azaż ſię [...] godźi w drodze zránionego cźłeká opuśćić? CzechEp 60; GostGosp 6; LatHar 144; WujNT Matth 23/23; Bowiemech iuż prze rádość/ wſzyſtko opuśćiłá PaxLiz D2.

opuścić czym (2): SkarŻyw 354; ále Oycżyznę w iáwnym niebeſpiecżeńſtwie gnuſnoſcią opuśćić/ rzecż ieſt ſzkáráda. Phil C4.

Ze zdaniem dopełnieniowym (4): Nunquam unum intermittit diem quin semper veniat, I yednego dniá nie opuśći áby tu nie miał być. Mącz 226c; á ſtáray ſie ábyś nicz nie opuśćił czoś powinien Bogu/ ſobie/ przyiacielom/ y oycżyznie ſwoiey. RejZwierc 24v; Chociaż ták trunek ſobie bárzo vlubili/ Wſzák tego co przyſtoi cnym nie opuśćili. PaprPan H3; ModrzBaz [16]v.

W przeciwstawieniach: »opuścić ... służyć (4), (u)czynić (3), dopuścić się, garnąć się, naśladować, udawać się [za czym]« (11): bo on nyc złego nyeuczinyl a nyc dobrego nyeopuſcyl. BierRaj 23; KrowObr 4v; To ieſt/ kthorzy opuśćiwſzy słowo Boże vdawáią ſię zá ſwymi wymyſły. BibRadz I 333c marg; RejPos 22; RejPosWstaw [212]v [2 r.]; Nie przyſtoyno ieſt nam opuśćiwſzy ſłowo Boże/ ſłużyć ſtołom. BudNT Act 6/2; káżdy ſtudent opuśćiwſzy cudze ſpráwy/ będźie ſię do prawdźiwey z náuki chwały gárnąć [rebus omissis alienis ad veram eruditionis landem contendet] ModrzBaz 133v; A dobrze to Hieronym nápiſał/ iż Xiądz opuśćiwſzy pobożność/ gdy pocżnie niezboznośći/ y nieſpráwiedliwośći náśládowáć NiemObr 156; Gdy mię Szátan ná ten hak przywiedźie/ com cżynił/ álbo nie cżynił/ com opuśćił/ á cżegom ſię dopuśćił ReszPrz 48; WujNT Act 6/2.

W charakterystycznych połączeniach: opuścić gospodarstwo, kościoł, mienie, nabożeństwo (2), ojczyznę, pobożność, poprawę, posługę (2), post, potrzebę, powinność, pożytek, pracę, robotę, rzecz (4), rzemiosło, służbę, święto.

Zwroty: »jednego (a. żadnego) dnia, żadnej godziny (a. godzinki), najmniejszego czasu nie opuścić« [w tym: aby (4), by (1)] (2:2:1): Non tantullum intermittit tempus quin eum nominet, Naymnieyſzego czáſu nieopuśći któregoby nań nie wſpominał. Mącz 440c, 226c; RejPos 347v; RejZwierc 102v; Swiádcżą Hiſtorye o wielu Krolow ſtárodawnych/ ktorzi żadnego dniá nieopuśćili [nullum diem sibi elabi passi sunt]/ áby cżegokolwiek cżytáć niemieli. ModrzBaz [16].

»opuścić nauk(i)« [szyk zmienny] (2): KwiatKsiąż B2v; Niektorzi też/ ktorzi w pámięći ludzkiey przednieyſzemi ſą/ żadney náuki nieopuśćili [nullum doctrinae genus omisisse videntur]/ w ktoreyby ſię wiele ćwicżyć niemieli. ModrzBaz [16]v.

»pogodę opuścić« = zaniedbać okazję; negligere occasionem Calag [szyk zmienny] (3): Maſz W.M. wielką teraz pogodę ku okazániu cnoty/ y dźielnośći Senátorſkiey ſwey/ nigdy potym tákiey drugiey mieć nie będźieſz/ ieſliże ná tym Seymie przyſzłym Piotrkowſkim tę ninieyſzą pogodę opuśćiſz. OrzRozm A4; Calag 228a; StryjKron 662.

»z potrzeby opuścić« (2): Pánny Máryey godziny/ śiedm pſálmow y zá vmárłe przydawał/ y rzadko to kiedy z potrzeby opuśćił SkarŻyw 412, 412.

»opuścić Słowo Boże (a. Pańskie)« [szyk zmienny] (8): KrowObr 4v, 108v; BibRadz I 333c marg; BielKron 193, 211v; RejPos 22; BudNT Act 6/2; A ták oni dwánaśćie zezwawſzy gromádę vczniow/ rzekli im: Nie ieſt ſłuſzna żebyſmy my opuśćili ſłowo Boże [derelinquere verbum Dei]/ á ſtołom ſłużyli. WujNT Act 6/2.

»opuścić sprawy« = polire curas rerum Mącz; negotium, rem omittere Modrz [szyk zmienny] (8): RejPs 120v; Diar 31; POpiel wtory [...] iął ſie roſkoſzy domowych/ weſela/ tańcow/ muzykow z prożnowánia/ opuśćiwſzy ſpráwy y rzecż poſpolitą. BielKron 342; Mącz 93a, 309d; ModrzBaz 107, 133v; SarnStat 812.

»urząd, rząd opuścić« [szyk zmienny] (4:2): BielŻyw 169; MurzNT 21; Deserere ordinem, Swóy rząd opuśćić/ Nie wypełnić ſwey powinnośćy álbo vrzędu. Mącz 268a, 43d; Bo iedni vrząd ſwoy opuſćili á nie oń práwie niedbáią: Drudzy ſpráwowáć go nieumieią: A trzeći záś ták ij ſpráwuią/ że máły z niego Páńſkie Owiecżki/ y oni ſámi pożytek/ á my wielką záłoſć odnoſić muſimy. KarnNap A2; SkarŻyw 412.

»opuścić wniwecz« (1): Ey ſtadko Pańſkie málucżkie/ opuść wniwecż groźby ludzkie/ gdyż maſz k ſobie ſłowo Boſkie. ArtKanc O.

Szereg: »nie zaniechać ani opuścić« (1): Bo gdy thák wielką praczą náſz wſzechmogący Pan podiąć racżył dla zbáwienia náſzego/ niechciał theż tego ni w nicżym zániecháć/ áni opuśćić w náukach ſwoich RejPos 128v.
W przen (3): Prorok woła ku pánu bogu [!] przecz zebránie winnice ſwey ták opuſćił á proſi iáwnie oprzyſćie ſyná bożego RejPs 119v; RejPos 325v; BudNT Act 14/17.
5. Odesłać, odprawić; dimittere HistAl, Vulg, PolAni, Mącz [w tym: kogo (58] (64): A potym iął Krolá żędáć/ Chcąc też Grecyą oględáć: By go racżył ná cżas puśćić/ Slubuiąc śię záśię wroćić. Krol go łáſkáwie opuśćił/ Bárzo wielką chwałą vcżćił. BierEz G3v, G; OpecŻyw 11v, 52, 55; I mi thesch zaſſye tego poſla waschego od dworv naschego dobrze y potczywye do was przyacziela naschego opvſczyly LibLeg 10/113v; Ten liſt dał poſlom Dariuſowem y dari wyborne/ á opuſćił ie. HistAl E6v; Leop Mar 10/3; BibRadz Ier 3/8, Mar 8/3; BielKron 416; Mącz 285b; RejPos 182v, 224v; RejZwierc 167v; BudBib Deut 22/19; Miſtrza y Contorow Krol z wielkimi podarkámi opuśćił StryjKron 647, 149; LatHar 103 marg, 640, Aaa5v; á ieſli ie opuſzczę głodne do domow ich/ vſtáną ná drodze: bo niektorzy z nich z dáleká przyſzli. WujNT Mar 8/3, Matth 15/32, Mar 12/12; SiebRozmyśl Gv.

W przeciwstawieniach: »opuścić ... napełnić dobrami (a. wszytkiego dobrego) (2), przygarnąć« (3): ábyś niedoſtátecżnego/ błędnego/ głodnego/ á nágiego nie opuśćił bez wſpomożenia iego/ á przygárnął go do ſiebie y do wſpomożenia ſwego. RejPos 193 v, 304; Láknące nápełnił dobrámi/ á bogáte głodne opuśćił. LatHar 66.

Zwroty: »opuścić w pokoju« (6): OpecŻyw 26; RejPos 55, 55v, 57v; LatHar 640; Opuśćże iuż w pokoiu/ proſzę/ ſługę ſwégo. SiebRozmyśl Gv.

»wolno opuścić« = zwolnić [szyk zmienny] (2): A zmiłował ſie pan nád ſługą onym/ y opuśćił go wolno/ y dług on odpuśćił iemu. RejPos 246; GosłCast 27; [Pisano do p. Latalskiego, aby br. Stanislausa, katechistę, opatrzył, gdyż dawno skarży się na niedostatek, abo żeby go wolno opuścieł. AktaSynod III 182].

»opuścić żonę, małżonkę« = dimittere uxorem Vulg, PolAnt, Mącz [szyk zmienny] (25:1): KromRozm II 13v; Rzymyánin yeden ná imyę Kárbilius małżonkę ſwoyę dla tego był opusćił/ y o to ſie ſnyą rozwiodł/ iż nyemogł myeć ſnyą żadnych dzyeći GliczKsiąż C2; KrowObr 224; Ktokolwie opuśći żonę ſwoię/ á inną poymie/ dopuſſcża ſie cudzołoſtwá przećiwko niey. Leop Mar 10/11, Mar 10/2; BibRadz Ier 3/1; BielKron 40; Mącz 226b; StryjKron 150; WujNT Matth 5/32, 33, s. 22, Matth 19 arg, 3 (17).

W przen (3): SeklKat E2; Pátrzayże iáko to ieſt żáłobliwa rzecż odſtępić Páná tego/ á ſtráćić go/ á opuśćić go s ſercá ſwego. RejPos 40; Lecz ieſli w któréy rzeczy potrzebá ieſt miáry/ W zákochániu przyiaźni/ á ſłuchay mnie ſtáréy. Niepuſczáć iéy do ſercá pożarem ſzerokiém/ Wolno opuśćić/ trzymáć/ gdy z mądrym wyrokiém. GosłCast 27.
6. Zrezygnować z czegoś, opuścić, darować [w tym: co (20)] (21): LibLeg 11/134; MurzHist C4; MurzNT 211 marg; GliczKsiąż M2v; RejWiz 16; ſtrony Papieſkiey niechćieli nic opuśćić/ przeto nic nie ſzło kuzgodzie BielKron 208, 359; RejPos 275, 326; nic tho w káżde ſie trudnośći wdáć/ opuśćiwſzy onę wdzięcżną wolność y ſwobodę ſwoię/ kiloby nas woythy zwano/ á kilobychmy wżdy też iákiey ſzárey pyſzki s tego iáko táko záżyli. RejZwierc 66v; BielSpr 76; Zácżym ſprzećiwnicy iego przedśięwzięćie ſwoie opuśćić muśieli BudBibKaw A2v; PaprPan Y3; á nic dla ſłodkośći duchowney vćierpieć y opuśćić niechcemy. SkarKaz 519a; Nicbym dobrego bytu mego nie opuścił CiekPotr 37; GosłCast 25.
Zwroty: »opuścić bez karania« (1): iákoż opuśći bez karánia złupienie y zgwałcenie kośćiołow przez ceremonie haeretyckie/ y kazánia ich WujNT 167.

»na swe skrzydło opuścić« = obrócić wszystko na swą korzyść (1): Bá nic ten ná ſwe ſkrzydło nigdy nie opuśći. RejWiz 75.

»na lewą stronę opuścić« = porzucić, pozostawić (1): Bo chceſzli być pocżćiwym/ iuż márne pożytki/ Muśiſz ná lewą ſtronę iuż opuśćić wſzytki. RejWiz 102.

»opuścić winę« (1): Praetermittere poenam, id est, ignoscere, Opuśćić winę. Mącz 226d.

W przen (1): A iż muśiſz byeſiády iuż y towárzyſtwo/ Prze nikcżemny ráńtuſzek ták opuśćić wſzytko. RejWiz 60v.
7. Ustąpić od kogoś; utracić coś; (de)relinquere Vulg, Mącz; dimittere Vulg, JanStat [kogo, co] (21): WróbŻołt 37/11; RejPs 44v; Zátrwożyło ſobą ſerce moię we mnie/ opuśćiłá mię moc moiá: ſwiátłość ocżu moich y thá nie ieſt przy mnie. Leop Ps 37/11, Luc 4/39; Mącz 194d; SienLek 59v, 152v; RejPos 242v; Abowiem cżłowiek mądry nie ma cżekáć tego áby go fráſunk opuśćił RejZwierc 150v, 13; BielSpr b3v; PaprPan E4; KochPs 58; Do ćiebie świátło bieżę/ oświeć one Smyſły me/ wſzelka władza opuśćiłá/ Tyś żywot/ k tobie Duſzá ſię rzućiłá GrabowSet T2v; y dotknął ſię ręki iey/ y opuśćiłá ią gorączká: y wſtáłá/ y poſługowáłá mu WujNT Matth 8/15, Mar 1/31, Luc 4/39, Ioann 4/52; A ieslis winien/ niech ćię trąd y iad záráźi/ ten ktory zá modlitwą Helizeuſzową Náámáná opuśćił/ á Gezego záráźił. SarnStat 264; SkarKaz 420a; CzahTr H3v.
8. Spuścić na dół, obniżyć; zepchnąć; remittere PolAnt [w tym: kogo (1), co (4)] (5): Mącz 143d; RejZwierc 264v; Strum B2v; Gdy lepak żeglarze chcieli vćiec z okrętu/ y opuśćili bárkę ná morze/ rzkomo máiąc z przodku kotwice zápuśćić. BudNT Act 27/30; [gdi ſzię Waczlawowi iuſch ſprzecziwicz niemogl wnet pocżąl na moſt vcziekacz wſchakzego Waczlaw niedaleko na moſt zanim biezawſchi opuſzczil ZapWpolActAdv 1548 204/201, 1548 204/201].
Przen (1):
Zwrot: »opuścić ręce« (1): Ze przyidę nań á on ſprácowány/ y opuśćiwſzy ręce [remissis manibus]/ á (ták) pogromię go/ że vćiecże wſzytek lud ktory przy nim/ y zábiię krolá ſámego. BudBib 2.Reg 17/2.
9. Puścić, nie trzymać (2): A chceſzli wiedźieć w kthorey ſtronie ieſt niemoc/ położywſzy pálce/ ták iáko pierwey przyćiśni żyłę máło/ á potym opuść SienLek 24v, 168.
10. Otoczyć [kogo, co czym] (3): Potym Iupiter wzyął dzyewkę Izydis álbo Iho gdy ſzłá z domu/ opuśćił ią mgłą áby nikt nie widzyał/ y pocżęłá od niego Epahum. BielKron 20v, 84v; Tákże też cżynili [Rzymianie] kiedy ie gonił nieprzyiaćiel: iż wodą wkoło woyſko opuśćili ná drugą ſtronę łácno ſie przepráwili á nieprzyiaćielowi przepráwy bronili. BielSpr 7.

Synonimy: 1. odbieżeć, odejć, odstąpić, porzucić, rozłączyć się, uciec, zostawić; 2. ominąć, pominąć; 3. oddalić, odrzucić, porzucić, wzgardzić; 4. omieszkać, zaniechać, zaniedbać; 5. odesłać, odprawić; 6. darować.

Formacje współrdzenne cf PUŚCIĆ.

Cf OPUSZCZENIE, OPUSZCZONY

MŚ