Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PRZYMIERZANY]

Następne hasło: PRZYMIERZENIE »

PRZYMIERZE (1192) sb n

przymierze (1183), przymirze (8), przyjmierze (1); przymirze BartBydg, MiechGlab (2); przymierze : przymirze KromRozm II (3:1), Leop (40:2), BibRadz (124:1), NiemObr (3:1); przymierze : przyjmierze SkarJedn (1:1).

-e- (1183), -ę- (1).

-mié- (158), -mie- (32); -mié- BiałKat (3), KochPs (12), KochFr (2), KochPieś (1), OrzJan (97); -mié- : -mie- Mącz (14:29), ZawJeft (2:1), SarnStat (27:2); -rze (74), -rzé (3); -rzé BiałKat, KochFr; -rze : -rzé KochPs (5:1).

Fleksja

	sg	pl
N	przymiérze	przymiérzå
G	przymiérzå	przymiérz
D	przymiérzu
A	przymiérze	przymiérzå
I	przymiérzem, przymiérzym
L	przymiérzu

sg N przymiérze (106); -e (25), -é (1), -(e) (80). ◊ G przymiérzå (431); -å (371), -a (8), -(a) (52); -a BielSpr; -å : -a BibRadz (39:2), Mącz (9:4), BudBib (28:1). ◊ D przymiérzu (17). ◊ A przymiérze (450); -e (48), -é (2), -(e) (400). ◊ I przymiérzem (82), przymiérzym (18); -ym RejZwierc; -em : -ym CzechRozm (24:13), StryjKron (2:2), CzechEp (2:2); ~ -em (33), -(e)m (49). ◊ L przymiérzu (71). ◊ pl N przymiérzå (8). ◊ G przymiérz (1). ◊ A przymiérzå (8); -å (6), -(a) (2).

Sł stp: przymierze, przymirze, Cn: przymierze, Linde XVI (sześć z niżej notowanych przykładów) – XVII (z Cn; XVIII) w.

Znaczenia

1. Porozumienie między dwiema lub kilkoma stronami mające na celu osiągnięcie obopólnych korzyści (631)
- W przen (2)
- Przen (2)
- a. Umowa, układ, sojusz zawierany (najczęściej pisemnie) między państwami, zwykle mający charakter polityczny, oparty na stosunkach przyjaźni i dobrosąsiedztwa (385)
  - W przen (3)
  - Przen (2)
- b. Rozejm, zawieszenie broni między walczącymi stronami (170)
  - W przen (1)
  - Przen (2)
- c. Umowa zawarta między dwiema osobami, mająca charakter prywatny (21)
  - Przen (14)
  - α. O umowie małżeńskiej (3)
- d. Bliskie związki, bratanie się (8)
  - W przen (1)
2. Umowa zawarta przez Boga z narodem izraelskim, w której Bóg obiecuje swoją opiekę i przyjaźń w zamian za przestrzeganie Jego przykazań, odnowiona za pośrednictwem Chrystusa i przeniesiona na wszystkich ludzi (560)
- W przen (5)
- Przen (3)
  - a) Znak przymierza (1)
3. Związek krwi, pokrewieństwo (1)

1. Porozumienie między dwiema lub kilkoma stronami mające na celu osiągnięcie obopólnych korzyści; foedus BartBydg, Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz, Calag, Calep, JanStat, Cn; pactum PolAnt, Mącz, Calag, Cn (631): BartBydg 57; Z tego też práwá [zwanego Gentium] [...] vroſły vmowy/ targi/ [...] przymierze/ poſelſki pokoy/ rozdźielnoſć ludźi/ ſtánowienie Kroleſtwá GroicPorz a2v; Mącz 132d [2 r.]; Káżdemu kto nie dowierza/ Vbywa záwżdy przymierza RejZwierc 231v; nigdy żadne przymierze/ bes pewnych vmow/ y poſtánowienia nie bywa. CzechRozm 92v, 86v, 87; Bund. Przymierze. Foedus. Calag 105a; Calep 426b.

przymierze czyje (2): LubPs S5v; Socii populi Romani, vczeſnicy buntu y przimierza ludu Rzimskiego. Mącz 398a.

W połączeniu szeregowym (1): [w ten dzień] Nieſprawiay pokoiu/ iednania, ani przymierza żadne^go. FalZioł V 52v.

Zwroty: »przymierze chować« = servare foedus, stare foedere Cn (1): trudno ſie ſtákim vgadzáć/ ktory żadnego przymierza áni wiáry chowa BielKron 220v.

»dzierżeć przymierze; trzymanie przymierza« [szyk zmienny] (1;1): Imperare obsides, Roskázáć więznie ſtáwić dla pewnośći trzymánia przymiérza. Mącz [380]b, 351b.

»przymierze przyjąć [z kim]« (1): Coire in foedera, Przimierze prziyąć skiem. Mącz 104d.

»przymierze sprawiać (a. sprawować)« [szyk zmienny] (2): FalZioł V 52v; Trzecziak Słonczá [...] ku prawu prziydz/ pokoy a przymierze ſpráwuy. Goski A3v.

»przymierze (u)czynić, udziałać« [w tym: przeciw komu (1)] = foedera iungere Mącz, Cn; foederare Calep, Cn; facere a. ferire a. icere a. percutere a. sancire foedus Cn (2:1): Abowyem yuż yednoſtáynye w tey rádzye zoſtáli/ Przymyerze ſwe przećiw tobye Pánye vdzyáłáli [twoi wrogowie] [adversum Te testamentum disposuerunt Ps 82/6]/ Namyoty Idumeycżykow Hizmáelitowye/ Moábcżycy Agáreni wſſyſcy pogotowye LubPs S5v; Foedera iungere, Przimierze vczinić. Mącz 177d; Calep 426b.

»przymierze wziąć« [w tym: z kim (1)] = percutere foedus Mącz, Calag [szyk zmienny] (6): Foedus iacere vel inire vel ferire, Przimiérze s kim wźyąć. Mącz 132d, 105a, 121c, 164a, 339c; Bund machen. Wziąć przymierze. Facere foedus. Calag 105a.

»przymierze (z)łamać; złamane przymierze; przymierza łamca, złamanie« = foedus frangere Mącz, Modrz, Cn; foedus violare Mącz, Calag, Cn; foedus rumpere Mącz, Cn; foedus negligere a. rescindere Cn [szyk zmienny] (11;1;1:1): ći [Tatarzy] przymierza łamią. BielKron 232; Foedifragus, Ten który przimiérze złamał. Mącz 132d; rupta pacis foedera, Złamáne przimierze. Mącz 360c, 135c, 360c, 498b; RejZwierc 242; naydźie [mocarz] ládá przycżynę złámánia przymierzá. BielSpr 75v; MycPrz II B4v; Dla tegoć Rzymiánie Annibálá przeniewiernym/ á Kártágineńcżyki niesłownemi á wiárę łamiącemi zwáli: iż oni y o wiárę niedbáli/ y Przymierze łámáć zwykli byli. ModrzBaz 21v; Calag 105b; Foedifragus – Ten ktori przimierze łamie. Calep 426b, 897a [2 r.].

Wyrażenia: »wieczne, wiecznej jedności przymierze« (1:1): Záwżdy gdy obráżona/ przyiaźń bywa názbyt/ Ná wiecżne tám przymierze/ trudno bywa o kwit. RejZwierz 119b; SkarJedn 269.

»zrzucenie przymierza« (1): Spectat ad rebellionem res, Nieſie ſie ku zrzuceniu przimierza/ ku zwádzie. Mącz 405a.

Szeregi: »bunt i (a) przymierze« (2): sociale bellum Woyná miedzi buntowniki buntu á przimierzá vczeſniki. Mącz 398b, 398a.

»pokoj a przymierze« (1): Goski A3v cf »przymierze sprawiać«. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rakosz i przymierze« (1): Abowiem/ gdyby mieli być mordowáni heretycy/ tedyby ſię ná świát/ bez rakoſzu y przymierza/ walká wprowádźiłá. CzechEp 38.

»przymierze i (ani) wiara« (2): BielKron 220v; Pactorum foederumque religionem et fidem nunquam ista natio coluit, Nigdy ten lud przimierza y wiáry nie dźierżał. Mącz 351b.

W przen (2): Sub umbra foederis, Pod cieniem przimierza. Mącz 425a; Weſelſię niebo y raduyſie ziemio: śćiáná ſię ktora dzieliłá wſchodny kośćioł od zachodnego rozwáliłá: y náwroćił ſię pokoy y zgodá/ przez on węgielny kámień Chryſtuſa/ ktory zdwoygá vcżynił iedno: y iednę śćiánę mocnym miłośći y pokoiu y wiecżney iednośći przymierzem ſpoić racżył. SkarJedn 269.

Przen (2):

W przeciwstawieniu: »gniew ... przymierze« (1): KTo naprzód począł miłoſć dźiéćięćiem málowáć/ [...] Tenże nie dármo przydał do rámięnia piérzé/ Bo tám [w miłości] częſta odmiáná/ to gniéw/ to przymiérzé. KochFr 81.

Zwrot: »uczynić przymierze z omylnością [= omylne]« (1): [mówi prorok Ozeasz do ludu izraelskiego:] Mowćie ſlowá widzenia nievżythecżnego/ á vcżynićie przymierze z omylnośćią [et ferietis foedus]: y zrodzi iákoby gorzkość ſąd ná zagoniech polnych. Leop Os 10/4.

a. Umowa, układ, sojusz zawierany (najczęściej pisemnie) między państwami, zwykle mający charakter polityczny, oparty na stosunkach przyjaźni i dobrosąsiedztwa; constitutum PolAnt (385): bo taka yeſt zmowa wprzimierzv yz krol y^ego M. takowich [zbiegłych poddanych] wziemy swoyey chowacz niema LibLeg 11/72; Aczkolwyek bi theſzh od naſſz czo ſzye przeczywko przimyerzv dzyacz myalo yakoſch ſzye wthim czvyemi yſz ſzye nycz nyedzyeye. LibLeg 11/136v; O lyvdzye zbyegle wprzimyerzv yeſth opyſano yſch ych wpaniſthwach naſchich przechowacz nyemami nad czo wyeczey biſzmi nyepowynny. LibLeg 11/158v; Volno chodzenye ſkvpyamy sobopolne kvpczom. baczicz raczi ye^go Kro.m. yſch yeſth potrzebne. [...] y dlya thego yeſth opyſane wprzimyerzv. LibLeg 11/182, 6/55v, 10/64, 64v [2 r.], 120v, 152 (14); Etyopcżycy/ Libiánie/ y Lidiyczycy ze wſzytkim ludem poſpolitym/ y Chubczycy też/ y ſynowie źiemie przymierza [tj. ziem sprzymierzonych] polęgną od miecżá z nimi. BibRadz Ez 30/5; bo nieprzyśięga żaden/ iedno álbo rowny rownemu/ iáko Krolowie ſobie w przymierzu przyśięgáć zwykli: álbo niſzſzy wyſzſzemu/ iáko poddáni przyśięgáią Krolowi: ále wyſzſzy niſzſzemu nigdy nieprzyśięga. OrzRozm I4v; Ewángelikowie po roziechániu ſwym/ poſłáli do krolá Fráncuſkiego o pomoc/ takież do Angielſkiego/ wymowił ſie im ſtego Krol Fráncuſki przymierzem BielKron 228v; RejZwierc 242; BudBib Ez 30/5; PaprPan B, B2; StryjKron 682; Turká przymiérza żadné nieutrzymáią/ że go żadna wiárá niehámuie OrzJan 86; czyli wáſzá kró: M. mówić będźieſz/ żeć przymiérze niedopuśći/ ábyś nań [na Turka] vderzył? OrzJan 102; Nie przymiérzem tedy ono Królá Włádyſłáwá było: náwet nic podobnégo do przymiérza nie miáło: ponieważ Amurath wiáry nie ſtrzymał ſwoiéy: áni kondicióm pokoiu doſyć czynił OrzJan 119, 9, 14, 74 [2 r.], 77, 88 (30); SarnStat 1098.

przymierze miedzy kim (a (i) (miedzy) kim) [w tym: miedzy sobą (10)] (30): Krolowa yey m. ma dobre baczenie na przimierze to kthore yeſth miedzi namy a Czess: Thur. y. M. LibLeg 11/39v; Gdi bilo pyerwey yz zyemia Vegierſka y polſka y zemia nascha Moldawſka bili miedzi sobą wdobrim pokoyv y w przimierzv y wyednaniv bili ti zyemie wiſſey pyſſane LibLeg 11/55, 11/135v, 186; Przymierze miedzy Abráhámem y Abimelechem. BibRadz Gen 21 arg; Iż ieſt przymierze miedzy mną y miedzy tobą [Asą i królem Syrii]/ á miedzy oycem moim y miedzy oycem twym BibRadz 3.Reg 15/19 [przekład tego samego tekstu] 2.Par 16/3; SarnStat 997. Cf Fraza, Zwroty; »wedle przymierza«, »nad przymierze«.

przymierze z kim (129): LibLeg 11/163v; Tego cżáſu Tatárowie Przekopſcy gdy Krol był w Wilnie gothowáli ſie ze cżterzmi woyſki/ do Moſkwy głos puśćili/ á do Rusi poſzli nád nádzyeię náſzych/ bo ſnimi było przymierze BielKron 416, 232, 422v; łácnieyſię do tego przywieść dádzą [książęta moskiewscy do zjednoczenia z kościołem rzymskim] Zwłaſzcżá gdy im Pan Bog da ſpokoyne pány/ á wiecżne z K. Litewſkim y z Polaki przyimierze. SkarJedn 379; O vgodzie brátow Krolow/ Władisłáwá Węgierſkiego z Albrichtem Polſkim/ y Alexandrem W:X:Litewſkim/ á o vdziale Sigmuntowym w Sląſku/ y przymierzu z Stephanem Wołoſkim/ Iwanem Moſkiewſkim/ Báiazetem Tureckim/ Monárchámi. StryjKron 677, 511, 687, 757, 777; OrzJan 104; SarnStat 1012 marg. Cf Fraza, Zwroty.

przymierze czyje [w tym: G sb i pron (10), pron poss (9), ai (4)] (23): MetrKor 38/500, 503; LibLeg 10/121v, 11/186; BibRadz 3.Reg 15/19, 2.Par 16/3; [mistrz pruski mówi:] Co ſie tycże Státáry przymierza náſzych/ ktemu ſie nie znam/ ſam to rozum ſkázuie/ komu ſą przylegleyſzy Krol ich Polſki vżywa zá pieniądze bo mu ſą przylegleyſzy. BielKron 232; OrzJan 17; Bo ponieważ ſie tákich rzeczy przećiw oſobie twéy [królu] waży [Turek]/ któré vpadek y zginienié króleſtwu temu przynoſzą/ któż tákowi ieſt/ któryby to wáſzé przymiérze rádniéy przymiérzem názwáć miał/ niżeli pokrytą obłudą OrzJan 113; ći tylko ſámi zoſtáli/ którzy przymiérzem Tureckim będąc vwikłáni/ doznawſzy iego zdrády y chytrośći/ wczás śideł fałeſznéy wiáry iego vſzli OrzJan 122, 7, 8, 15, 65, 76 (14). Cf »pod przymierzem«, »za przymierzem«.

Ze zdaniem przydawkowym referującym treść przymierza (1): Obawiáiąc ſie áby kto możnieyſzy ich nie rozwádził/ tákowe miedzy ſobą przymierze vcżynili [Mucyjus Scewola i król Porsena]/ żeby pewnego dniá s pośrzodku ſiebie poſły wypráwili Phil C2v.

W połączeniach szeregowych (25): [Oczaków] yeſt wrekv Czeſſarza Ture⟨cki^ego⟩ ſktorim mi mami przyasn przymierze y pokoy LibLeg 10/70v, 11/27, 32v, 55, 151v; Pactio – Vmowienie, Vſtawienie, Przimierze. Calep [744]b; zaż oſtátki źiemie Węgierſkiéy/ y ſam Piotr Wołoſzyn wáſzę kró: M. nieupomináią? zaż o tym nie powiádáią zaż nieprzeſtrzégáią/ ábyś wáſzá kró: M. nieſczęſnégo przypadku vchodźił/ á przymiérzu/ przyiáźni/ áni wierze tureckiéy niedufał? OrzJan 86; żadna go [Turka] rzecz niezátrzyma/ nie przymiérze/ nie wiárá/ nie nabożeńſtwo/ nie práwo/ nakoniec áni obyczáie narodów inſzych OrzJan 89, 104, 119, 126, 133; y przed naiwysſzym Biſkupem pánem náſzym naiświętſzym Papieżem/ będźiemy [my, mistrz pruski] zeznawáć/ wyznáwáć/ y kożdy z nas oſobnie będźie iáſnie zeznawał/ wyznawał przerzeczoné ziednoczenié/ przymiérze y pokóy SarnStat 1104; [przysięga biskupa warmińskiego królowi polskiemu] Ani żadnych tráktatów/ związków/ áni przymiérza z nieprzyiaćielmi będźiemy czynić/ y potomkowie náſzy: okrom wiádomości y zwolenia Królá Iego M. y iego potomków. SarnStat 1127, 1081, 1093, 1094, 1095, 1099 (13).

W przeciwstawieniach: »przymierze ... boj (2), wojna (2), fortel, pokryta obłuda, podeszcie, zdrada« (6): BielKron 382v; Widzę Iágełłá/ y dwu Káźimiérzu/ Dobrych ták w boiu/ iáko y w przymiérzu KochPieś 13; [to przymierze] nie przymiérzem/ ále zdrádą/ fortélem/ y podeſzćiem tureckim v waſzéy Kró: M. bydź ma OrzJan 114, 48, 113; Byli tám [u Rzymian] Foeciales y Patres patrati, Co im niegdy zlecano przymierza y boie Krwáwe Ceremonie/ woyny y pokoie. KlonWor 30.

Fraza: »stało się, zaszło przymierze« [w tym: miedzy kim a kim (4), z kim (1)] [szyk zmienny] (3:2): MetrKor 38/502 [2 r.]; Látá od Kryſtuſá 1220/ sſtáło ſie przymierze miedzy Sáráceny á Krześćiány. BielKron 180; iuż záſzło przymiérze wieczné między Niemcy á Polſką. OrzJan 89, 115.

Zwroty: »przymierze (w mocy) chować (a. zachow(yw)ać); (za)chowanie przymierza; przymierze zachowano było« [w tym: z kim (5), w czym (1)] = foedus attendere JanStat [szyk zmienny] (13;5;2): yedno yakobi sye to samemv dzialo od V.C.m. brata y przyacziela mylego sktorim przyasny przimierze myloscz braczką y dobre sąsyedztwo chcze Zachowacz wedle obyetnycze y sapyssow swoych LibLeg 11/32v, 10/121v, 155v, 11/24v, 135v, 139v [2 r.] (14); Diar 23; Przeto Krol y Senat Koronny Tureckiemu Ceſárzowi przymierze záchowáć/ ponieważ go ſam proſił vmyſlili StryjKron 722; Czy Turek inákſzym ſpoſobem w Polſcze królem bydź niemógł/ áżby mu to pilné chowánié náſzé przymiérza drógę do Polſki otworzyło? OrzJan 102, 104, 120; SarnStat 1106.

»przymierze dać [= zawrzeć]« (4): Przimyerze kthore ye^go Kro.m. panv Pyotrowy Voyewodzie y zyemy Voloſkyey dacz bil raczil. Za ſprawam y poſtanowyenym pana Crac hethmana Coronnego chowacz ſpanem jlyaſchem Voyewodam chcze. LibLeg 11/181, 11/159v, 160; BielKron 221.

»przymierze dzierżeć, trzymać; przymierze dzierżane« [w tym: z kim (6), miedzy sobą (1)] = foedus tenere JanStat [szyk zmienny] (8:6;2): Alye czoſczye donaſſ pyssaly, aby naſſ ſſyn swaſzym ſzynem do ych zywotha thakyeſz theſz przymyerze trzymaly, thegocz by wam nyetrzeba any nam LibLeg 7/41, 10/155v, 11/24v; poſeł Wenecki Gábryel Tryniſan/ w poſelſtwie iechał do Skánderbegá od Wenetow/ proſząc áby z Turkiem przymierza niedzierżał. BielKron 253v; z wielką ſtátecżnośćią od wiela lat Polákom Turcy przymierze dźierżą BielKron [332²]v, 179, 254 [2 r.], 383v, 407v; Ieſli s poyśrżodká ſiebie Páná weźmiemy obiecuie nam [Turek] prżymierze dźierżeć. MycPrz II B4, I C; StryjKron 687; SarnStat 1012, 1022, 1093.

»przymierze mie(wa)ć« [w tym: z kim (29), miedzy kim, czym (4), od kogo (1)] [szyk zmienny] (40): Alye czo ſie obroni doticze tedi tho iego k. mt oznaymvye panu Voyewodzie iſſ ma sczeſarzem thureczkim przymyerze, nad ktore nicz vczinicz nyechcze LibLeg 6/55v; atesz pan moy zna bicz dobrim a ſtalim przyaczielem Czeſſarza Thvreczkie^go y przimierze tho ktore ma ſyego M. dobrze chowa y dzierzi y dzierzecz chcze LibLeg 10/155v; to przimyerze ktore miedzi ziemiamy mami pylnie chowami y chowacz pylnie bedziemi LibLeg 11/24v, 7/41 [3 r.], 10/64v, 70v, 94, 150 (25); RejZwierz 28v, 34; Pod thym Ceſárzem [Leo pierwszym] Theodemir krol Oſtrogocki woiował Węgry/ Illiryk/ Miſyą/ y ine kráiny/ ále z nim Leo miał przymierze BielKron 161; Takież y Lubárdus Kſiążę Litewſkie potáiemnie á nád wiárę ſwoię/ máiąc s krolem przymierze/ obegnał Hálicż Káźimierzowi BielKron 375, 47v, 179, 308v; Zwykli poſpolićie pogránicżni narodowie y Pánowie/ dla tego ſpolne przymierze miedzy ſobą miewáć [Solent ad eam rem foedera vicini populi et principes inire]: ktorzi iż ſędźiego żadnego niemáią/ przeto z ſwey dobrey woli/ obieráią z obu ſtron ſędźie do roſtrzygnienia roznic ModrzBaz 103; StryjKron 537; Foederati, dicuntur populi qui foedere et amicitia sunt coniuncti – Czi ktorzi ſpolne przimierze maią. Calep 426b; Czy mniémaćie/ żeſmy byli rozumu pozbyli/ iżeſmy ſie záwſze przymiérza iego [Turka] wyſtrzégáli/ á przymiérza z nim nigdy mieć niechćieli? OrzJan 17, 112, 118, 122; KmitaSpit A3.

»naruszyć (a. wzruszyć), zrzucić przymierze; zruszenie, rozerwanie przymierza; przymierze naruszono być ma« [w tym: miedzy kim a kim (1), z kim (1)] [szyk zmienny] (2:1;2:1;1): Gdiſch ye^go Kro. mcz. [...] ſtrzecz thego pylnye raczi abi zadna prziczina ſrvſchenya they prziyazny y przimyerza [z państwem wołoskim] ſpaniſthw ye^go Kro. mczi dana nyebila. LibLeg 11/169v; yakoſch ſzye tho okazacz nyemoze. Abi S oſobi naſchey aza wolyam naſcham czo ſzye thakowego dzyacz myalo czem bi tha prziyaſzn a przimyerze kthore yeſth myedzi namy a Cze. ye^go mczą narvſchono bicz myalo. LibLeg 11/173, 10/94, 11/139; otoć ſzlę dáry złoto y śrebro/ ábyś zrzućił przymierze [vade irrita pactum] twe z Báázą Krolem Izráelſkim/ áby odćiągnął odemnie. BibRadz 3.Reg 15/19; Phil C3; Rátuy [królu Zygmuncie] ſtrapionych ludźi przeſtrzegáiąc ſwego/ Pokoiu ták iákobyś nie popadł iakiego. Vpadku z rozerwániá przymierza ſłownego/ Cżego mądrze przeſtrzegay cżáſu ſpokoynego. CzahTr Gv.

»przymierze poprzysiąc; przysięga przymierza« (2;1): gdi ſzye wrocza [posłowie]. a pan Voyewoda poſli ſzwoye poſlye ye^go K.m. bendzye raczil przimyerze tho [pana hetmana koronnego z panem Piotrem wojewodą] poprziſzyancz y lyſthi ſzwoye ſwolyam rad ſwoych dacz. LibLeg 11/185v, 11/185v; ponieważ y ſam Ceſarz Turecki przyſięgę przymierza ſpolnego przedtym iuſz był dobrowolnie przyſłał/ Byłoby to przećiw práwu wſzech národow/ gdyby Polacy áczkolwiek Pogáńſkiemu Pánu wiárę złamáć mieli StryjKron 722.

»przymierze (po)stanowić, ustawiać; postanowienie przymierza; przymierze stanowione« [w tym: z kim (7), miedzy kim (2)] = statuere foedus JanStat [szyk zmienny] (9:1;1;2): LibLeg 11/185v, 186; przypádnieli ná Zydowſki narod pierwey woyná/ będą ich Rzymiánie rátowáć z chući/ á vprzeymie/ iákoby im cżás dopuśćił: [...] W te ſlowá poſtánowili Rzymiánie z Narodem Zydowſkim przymierze [Secundum haec verba constituerunt Romani populo Iudaeorum] Leop 1.Mach 8/29; BielKron 387; Tego też czáſſu Krzyżacy przećiw poſtánowieniu przymierza Páſſenheymeńſkich mieſzczan namawiáli/ áby ſię od Krolá do nich przedáli StryjKron 637, 447, 747; ábowiem poſtánowiwſzy przymierze miedzy ſobą [Władysław Węgierski z cesarzem tureckim Amuratem]/ Włádyſław ie złamał/ zá námową y perſwázyą Papieżá Phil O4; OrzJan 48; z którémikolwiek oſobámi/ któréykolwiek doſtoynośći/ nie będźiemy ſpráwowáć/ vſtáwiáć/ y vmocniáć iákich przymiérz/ zapiſów/ ábo poſtánowienia/ iáwnie y táiemnie/ áni przez śię áni nápráwné oſoby: áni My Miſtrz/ Komendorowie/ y náſzy potomkowie/ żadnych woien przećiwko Krześciáńſkim ludziom wſczynáć SarnStat 1095, 1012, 1022; KlonKr D2.

»przyjąć przymierze« [w tym: z kim (5)] = percutere foedus PolAnt; acceptare foedus JanStat [szyk zmienny] (7): przed kylkyem lyath pan Voyewoda przimyerze y s zyemyam ſwam od naſch prziyal. LibLeg 11/158; Przeto Máchometh poſłał do Epiru przodkiem ſwego Hethmáná Amezę ze trzemidzieſty tyſiąc ludzi/ przyiąwſzy przymierze z Perſy/ áby Skánderbegá trapili. BielKron 251v; Látá od Kryſtuſá 1415. Kſiążę Boſeńſkie odſtąpiło od Zygmuntá Krolá Węgierſkiego/ y przyięło z Turkiem przymierze. BielKron 274v, 207; BudBib Ios 9/7[8], 11; SarnStat 1104.

»przymierza strzec (a. przestrzegać)« = foedus observare JanStat (3): LibLeg 11/81; [powie Dergut czaus wysłannik hospodara] O statecznym Kr. IM vmysle, wchowaniu dobrey przyiazni, y sąsiedztwa z Cesarzem IM y Panstwy iego, przykładem Przodkowswych aze KIM kazał swym przymierza przestrzegac, pilnie ActReg 122; SarnStat 1106.

»szukać przymierza« [w tym: z kim (1)] (2): A ſnadz wſſyſcy przełożeni z Egiptu pobieżą poddáwáiąc ſie pod możnoſć twoię y ziemie murzyńſkie podádzą dobrowolnie ręce ſwoie ſſukáiąc przymierza [Ps 67/32]. RejPs 99; (nagł) Eudámidás Lákońſki. (–) TEn gdy Perſy poráźił/ potym z Mácedony/ Szukał prętko przymierza/ choć nie zwyciężony. RejZwierz 26v.

»(u)czynić, udziałać, sprawować przymierze; przymierze (jest) (u)czynione(-o)« [w tym: z kim (18), miedzy kim (a kim) (6), o co (1)] = percutere foedus Vulg, JanStat, Cn; facere foedus Modrz, JanStat, Cn; inire foedus Vulg; componere pactum PolAnt; celebrare foedus JanStat [szyk zmienny] (24:1:1;10): MetrKor 38/501, 502; Strzecz thego pylnye bedzye ye^go Kro.mcz.abi Zamek zadni na zyemy ye^go Kro.mczi bvdowan nyebil. y nyeyeſth the^go mnymanya o Czeſarzv Tvreczkyem abi tho myal nad przimyerze kthore ye^go Kro.m. ſznym ma vczinycz. LibLeg 11/181v, 10/64, 150, 150v, 11/186; Wżiął [!] tedy Abráhám owce y woły/ y dał Abimelechowi: y vcżynili obá miedzy ſobą przymierze. Leop Gen 21/27; Y prorokował Eliezer ſyn Dodau z Máreſá mowiąc do Ioſáffátá: Iżeś vcżynił przymierze z Ochozyaſſem [Quia habuisti foedus cum Ochozia]/ ſkarał Pan pracą twoię/ iż po rozbijáły [!] ſie Okręthy/ áni mogli plynąć do Thárſys. Leop 2.Par 20/37, Gen 21/32, 2.Reg 5/3, 1.Mach 11 arg; BibRadz Gen 21/27, Dan 11/6; BielKron 389v; Y wypráwił [Ptolemeusz] poſły do Demetryuſzá Krolá ſtymi słowy/ vcżyńmi rychło miedzy ſobą przymierze/ á corkę moię ktorą ma Alexánder/ tobie dam w małżeńſtwo/ y otrzymaſz kroleſtwo oycowſkie. BudBib 1.Mach 11/9, Gen 21/27, 32, Ios 9/6; ModrzBaz 103; Potym Kroniká Ruſka wſpomina/ [...] iſz Bolesłáw Chrobry Miecisławowić pierwſzy Krol Polſki/ Roku 999. od Ottona wtorego Ceſárzá w Gnieznie koronowány/ vczynił przymierze z Wołodimirzem Xiążęćiem Ruſkim StryjKron 165; Phil C2v, C4; Y tym práwem turczyn v ludźi wielkim ieſt/ y przez to zda ſie być zwyćiężcą ſtráſznym/ gdy vczyniwſzy ztobą przymiérze/ ták rozumié/ że mu wſzjtko czjnić wolno/ á tobie nie wolno. OrzJan 105, 73, 87, 116, 118; Tákiż [lege: Takież – tak JanStat ] co ſie tycze Artykułu de Foederibus et Pactis z poſtronnémi Narody/ ná to ſie zobopólnie zgodźili [mistrz pruski i król polski]: iż ná potym żadné zmowy y Przymiérza czynioné áni ſtánowioné/ [...] bydź niemáią SarnStat 1012; y przy Iego Iáſnośći y Kroleſtwie będę ſtał/ y przy iego potomkách iáko Rádá iego Iáſnośći przećiwko kożdemu iego nieprzyiaćielowi: z ktorym to nieprzyiaćielem żadnego ſtánowienia y przymierza nie będę czynił [nullos tractatus, faedera aut inducias faciam JanStat 909]/ przez zwolenia iego Máieſtatu SarnStat 1125, 1012, 1022 [2 r.], 1095, 1127; [PamJancz 65].

»przymierze utwierdzić (a. potwierdzić, a. potwierdzać), umocni(a)ć; przymierze (jest) utwierdzone (a. potwierdzone) (przysięgą), ugruntowane; potwierdzenie przymierza« [w tym: z kim (4), miedzy kim i kim (2), z strony kogo (1)] = foedus affirmare, firmatum foedus JanStat [szyk zmienny] (7:2;5:1;2): ſzda ſzye ye^go Kro.mczi za rzecz potrzebnam Abi pan Voyewoda przimyerze tho. thak yako przodkowye ye^go y oczyecz czinyly. prziſzyegam ſſwam vczwyerdzyl. LibLeg 11/171, 10/64, 11/175, 181, 185v; [zjechali się królowie z pany radnymi] rádźić iáko by ſie mogli wſzyſcy ſpolną ręką pomśćić okrutney śmierći ſtryiá ſwego Włádźiſłáwá Krolá Węgierſkiego nad Thurki: [...] Wiedzyał to dobrze Turek/ s tey przyczyny wielki poſeł iego przyiechał do Krákowá tegoż roku/ chcąc potwierdźić przymierze BielKron 398, 254, 407, 407v [2 r.]; A iż tákowe ſprzymierzenia/ nietylko ludźiom iedney religiey/ ábo iedney wiáry/ ále też y rozney godźi ſię miedzy ſobą mieć/ przykłádem oycow świętych może ſię to pokázáć: iáko gdy Abráham napirwey/ á potym Izáák z Abimelechem przymierze vcżynili/ y przyśięgą ie potwierdźili [foedus fecerunt illudque iureiurando confirmarunt]. ModrzBaz 103; A Táránowſki Andrzey z ziazdu Wárſzáwſkiego/ tegoż Roku 1574. Wieſieni o S. Michále do Turek był poſłan/ dla potwierdzenia przymierza z Kroleſtwem Polſkim y Wielkim Xięſtwem Litewſkim bez Krolá. StryjKron 777, 777; SarnStat 1093, 1095, 1104. Cf »wedle przymierza przysięgą utwierdzonego«.

»wniść, wstąpić w przymierze« [w tym: z kim (1)] = foederari PolAnt (2:1): Oni mu odpowiedzieli [Abimelech i Pikol Izaakowi]/ Widzieliſmy ſthobą być Páná/ y dla tegoſmy rzekli: Niechay będzie przyſyęgá miedzy námi/ á wſtąpmy w przymierze [et ineamus foedus]: ábyś nam nic złego niecżynił Leop Gen 26/28; BibRadz Gen 14/13; BielKron 209v.

»wypowiedać (a. wypowiedzieć) przymierze; wypowiedzienie przymierza« [szyk zmienny] (3;1): Kliweńſkie Kſiążę/ wźiąwſzy od Ceſárzá gleytowne liſty/ poſłał poſły do Krolá Fráncuſkiego wypowiádáiąc mu przymierze BielKron 221v, 245; SarnStat 440; [Tatarzyn brzydliwy] Dla plonu/ dla korzyśći niecnotę ſwą płodźi: Morduie/ pali/ we krwi Chrześćiáńſkiey brodźi. Nie iáko Rycerz práwy iáwną woynę tocży/ Przymierze wypowieda/ potyka ſię w ocży KlonWor 30.

»wziąć, brać przymierze (pod przysięgami); przymierze wzięte« [w tym: z kim (36), przeciw komu (1)] = percutere foedus PolAnt [szyk zmienny] (33:6;2): FalZioł V 52v; Gdyż do Połowczow przybrali ſie Tatarzy/ tedy oni wziąwſzy z Ruſią przymirze [postularunt per ambasiatam ipsos principes rutenorum], żądali ich o pomocz/ [...] gdy by Thatharzy Połowcze zwyćiężyli MiechGlab 3; LibLeg 10/62; Herod bierze przymierze z Tyriyczyki y Sydończyki. BibRadz Act 12 arg, Gen 21/32, Os 12/1; Tego cżáſu krolował w Ieruzálem Adoniſedech/ ktory gdy vſłyſzał iż Gábáonitowie wzyęli z Zydy przymierze/ bał ſie BielKron 47v; Lántgraw widząc ty niezgody/ wźiął przymierze do ſześći lat/ z Tygurzány/ Bázyliyſkiemi/ Argentińſkiemi/ áby ſobie ſpołu pomagáli BielKron 209v; Prowádził go [cesarza] Krol Boleſław z Gniezná áż do gránic z wielką poććiwośćią. Przyiechawſzy do Gniezná wźiął przymierze z Ruſkim kſiążęćiem/ á przećiw Boleſłáwowi brátu ćiotcżonemu BielKron 345, 47v [2 r.], 49, 163, 168v, 207 (27); Bázyli choć był Ceſarz zániechałby zwády/ Nie sſtáłoby mu ſkárbow ná wielkie żołnierze/ Muſiałby z Orchowſkiemi wzyąć záraz przymierze/ Bo tych wiele w ſąſiedztwie á porządnie żywą PaprPan T3v, T3; z ſąśiády pogránicżnemi przymierze bierz [Cum vicinis autem populis foedera ineunda sunt]. ModrzBaz 126v; StryjKron 335, 582 [2 r.]; y czułeś to wáſzá kró:M. dobrze ſam/ y tákeś rozumiał/ że iemu [cesarzowi tureckiemu] ſie godźiło wſzyſtko czynić/ wáſzéy K.M. tylko ſámému niegodźiło ſie dla przymiérza iuż wźiętégo nic poczynáć. OrzJan 75, 74.

»zawrzeć przymierze« (1): Bo tho [zgodę między cesarzem tureckim a Ludwikiem węgierskim] yednacz maſz yvſz vczynywſzy a zawarwſzy pokoy gy przymyerze MetrKor 38/502.

»zjednać przymierze« [w tym: z kim (1), od kogo (1)] (2): Thegoż roku Piotr Opaleńſki poſeł wielki/ do Turek ieźdźił w poſelſtwie: ten z iednał y przynioſł przymierze do żywotá obu Krolow Zygmuntow/ thak od Tátar/ Wołochow/ iáko od Turkow. BielKron 422v; StryjKron 757.

»przymierze (z)łamać, (z)gwałcić; (z)gwałcenie, złamanie przymierza; zgwałcone, złamane, niezgwałcone przymierze; zgwałciciel przymierza« [w tym: z kim (2)] = violare foedus Modrz, Cn; violatio foederis JanStat, Cn; inviolabile foedus JanStat; transgredi constitutum PolAnt; foedifragus Cn [szyk zmienny] (12:4;6:2;2:2:2;1): BibRadz 2.Par 16/3; Ceſarz Konſtántynopolſki widząc kroleſtwo Egipſkie być w ſłábych rękach/ obawáiąc ſie áby nie przyſzło w nieprzyiacielſkie ręce/ nápráwił Almeryká krolá/ áby on złamawſzy przymierze ktore miał s Sultanem/ Egipt pod ſwą moc podbił BielKron 179; Pruſki też Miſtrz Páweł z Ruzdorfu/ złamawſzy przymierze/ ktore był Zygmunt miedzy imi v iezyorá Mielno poſtánowił/ źiemię Kuiawſką y Dobrzyńſką cżáſu wniebo wźięćia pánny Máryey okrutnie woiował BielKron 387, 312, 400v; BudBib 1.Mach 7/18; ModrzBaz 21v; Tám go [Sachmata carza zawolskiego] wnet Krol Alexander oſądził być zgwałćicielem przymierza [z carem przekopskim]/ y zdraycą StryjKron 697, 717; Phil O4 [2 r.]; nie vfa [Turek] zgołá przymiérzu ſam ſwému/ któré złamał/ wźiąwſzy przez zdrádę źiemię Wołoſką. OrzJan 7, 8, 25, 87, 113 [2 r.], 115 (11); Téż wſzyſtki zgwałcenia Przymiérza/ pokoiu/ y poſtánowienia obietnic/ ieſliby któré między ſtronámi ná woynách przeſzłych przydáły ſie/ zá mocą ninieyſzéy zgody nikczemné czynimy y wniwecz obrácamy. SarnStat 1081, 1068, 1081 marg, 1086, 1093 [2 r.], 1099, 1115 [2 r.]; [BielKron 1551 17v].

Wyrażenia: »do czasu, doczesne przymierze« [szyk 3:1] (3:1): Gdy ſie Ceſarz zebrał ná Kſiążę Kliweńſkie/ Kſiążętá Niemieckie proſiły przez poſły Graⁿwellaná/ áby docżeſne przymierze Kliweńſkiemu Kſiążęćiu dał BielKron 221; Potym rychło Weneccy poſłowie przyiecháli/ winſzuiąc mu [nowo koronowanemu królowi Olbrachtowi] wſzytko dobre ná tym przełożeńſtwie: takież Tureccy poſłowie/ s kthorymi do cżaſu wzyął przymierze. BielKron 398; OrzJan 8, 9.

»mocne przymierze« (1): (nagł) Pelopidás Tebáńſki Krol. (–) ALexánder Fereyſki kiedy go poimał/ Máiąc mocne przymierze/ wiáry mu nie ſtrzymał. RejZwierz 34.

»pewne (bliskości) przymierze; upewnienie przymierza« [szyk 2:1] (2;1): Niemiecką źiemię/ Włoſką/ y Węgierſką pewnym bliſkośći przymiérzem mamy z króleſtwem ſpoioné. OrzJan 63; Y więc ty o Królu rozumieć będźieſz/ áby z tym człowiekiem [cesarzem tureckim] przymiérze pewné bydź miáło? OrzJan 104, 115.

»przyjacielskie przymierze« (1): Przyiecháli też poſłowie Moſkiewſcy Litewſkie rzecży poſtánawiáć. Też poſeł Przekopſkiego Carza o przyiaćielſkie przymierze/ iáko s Káźimierzem oycem dzyerżeli. BielKron 407v.

»spolne przymierze« [szyk 7:2] (9): [Książęta złożyli sejm] ieſli bi ſie w cżym niezgadzáli pilnie ſie tego wywiádowáli/ á gdy miáſtá niewſzytkich Artykułow Kſiążęcych przyimowáły/ niebyło ſpolnego przymierza BielKron 207, 207 [2 r.]; ModrzBaz 103; Bundgenoſz. Sprzzymierzony [!]/ Przyśięgły: Et, W ſpolnym przymierzu będący. Confoederatus. Calag 106a; A gdy ták zbići byli od Zmodźi Krzyżacy/ Iuſz mieli ſnádny pokoy od Pruſow Polacy/ Wźiąwſzy ſpolne przymierze z młodym Krolem potym/ Zgruntowáli w pokoiu Polſkie ſpráwy złotym. StryjKron 582, 722; Calep 426b; OrzJan 115.

»przymierze w wierze, wiary« (2:1): Argentinowie dla obrony przyięli ſpolne przymierze w wierze z Tyguryány/ z Berniány/ y z Bázyliány/ bo też ſobie ſą bliſko. BielKron 207, 207, 209v.

»przymierze (jest) wieczne« = foedus perpetuum JanStat [szyk 8:4] (12): Ie^go Kro.m. aczkolwyek wyedzyecz raczi yſch przimyerze ye^go Kro.mczi myedzi panyſthwi Ie^go Kro.m. a szyemyam Moldawſkam yeſth wyeczne. [...] A wſchakoſch [...] LibLeg 11/186, 10/150; Sultan Egiptá/ poſłał do Almeryká krolá o pomoc/ obiecuiąc mu trybut wielki poſtąpić/ y wiecżne przymierze trzymáć. BielKron 179, 356v, 395; SkarJedn 379; Krol Polſki Kázimierz/ wielki rzeczony/ poſtánowiwſzy przymierze wieczne y krewność z Ceſárzem Karoluſſem Krolem Czeſkim/ vmyſlił oſtátká Ruſkich zieḿ dochodzić á do Polſki przyłęczyć StryjKron 447, 747; OrzJan 89; Którą to zgodę/ iedność/ y przymiérza wiecznégo zámknienié/ My brát Lodwik z Erlichawlen Miſtrz wielki/ z Komendory/ Conwentem/ y Zakonem náſzym/ imięniém náſzym y potomków náſzych y Conwentu/ [...] pochwalamy SarnStat 1105, 1106; KAzimierz w dobry cel tę ziemię wſtáwił, Wyiął z nierządu, wczás y pokoy ſpráwił. Z Węgry przymierze poſtanowił wieczne, Chcąc mieć od ſąśiádá włośći ſwe bęſpieczne [!]. KlonKr D2.

»przymierza zamknienie [= postanowienie]; przymierze zamknione« = foederis conclusio, foedus conclusum JanStat (2;1): Téż áby ninieyſzégo pokoiu álbo przymiérza y iednośći zámknienié z tym obfitſzą przeſtrogą było ſtrzeżono przez nas Miſtrzá/ Komendory/ y Zakon: [...] przyśięgą [lege: przysięgną]: iż będą chowáć ninieyſzy pokóy niezgwałcenié á nienáruſzenié SarnStat 1103, 1093, 1105.

»zdradne (a. zdradliwe), krzywoprzysięgłe, omylne, zmyślone przymierze« (2:1:1:1): RejZwierc 188; Y ták oblikiem zdrádnégo przymiérza was podſzedſzy [cesarz turecki]/ naprzód Białą Graeciią pośiadł/ potym Wárádzyń OrzJan 6, 75, 88, 116.

»przymierze do żywota (do żywotow), dożywotne« [szyk 3:2] (4:1): Azaſzyąſczye nasz zandaly, aby theſz vaſſ szyn, znaſzem szynem do ych zywothow przymyerze myely LibLeg 7/41, 7/41 [2 r.]; BielKron 422v; Tegoż Roku Piotr Opalenſki poſzedł do Turek/ ziednał przymierze z obiemá Krolámi/ dożywotne/ od Turkow/ Tátarow/ y Wołochow. StryjKron 757 [idem BielKron].

Szeregi: »inducyje alias przymierze« (2): thedy thy nyemayącz natho baczenya, przedſſyą yedz ſthą Inſtructyą. a wedlye they wſzythko sprawy [lege: spraw] okolo tych induczyy alias przymyerza wangyerſkyego MetrKor 38/503, 38/500.

»przymierze i obietnice« (1): Czo ſye dothicze o wyeznye ktore pan woyewoda powyada bicz yeſcze na olſthinye [...] Tho Krol ye^goM chcze przimyerze y obyethnycze swoye wtich y wynich rzeczach zachowacz LibLeg 10/121v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(ani) pokoj i (a) przymierze« = pax et foedus JanStat [szyk 8:2] (10):nyeodmyenna Inſtructia a reſolucia dawamy, [...] aby theſz thakyeſch [cesarz turecki] vczynyl przymyerze a pokoy skrolyem yego myloſczyą wangyerſkim MetrKor 38/501, 38/502 [3 r.]; A ia Rudolff z łáſki Bożéy Biſkup Láwentſki [...] iżem wſzyſtki przerzeczoné rzeczy ſtánowił/ zgadzał/ [...] y dla więtſzéy wiádomośći y świádectwá ręką moią podpiſałem/ tákowy pokóy y przymiérze pochwaláiąc [concordiam et foedus approbando JanStat 887]/ y wdźięczny y mocny máiąc/ Biſkup Láwentińſki ręką ſwą. SarnStat 1107, 1068, 1086, 1099, 1115 marg; Bo iáko przed Tátáry Ruśin záwżdy cżuie/ Gdy przez wieśći przypádnie y iego plundruie. Ták y oni [żurawie] przymierza nie máią żadnego. Ani pokoiá nigdy w domu beſpiecżnego. KmitaSpit A3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 12 r.]

»przymierze i posłuszeństwo« (1): Bochdan Woiewodá Wołoſki złamawſzy przymierze y poſłuſzeńſtwo według hołdu/ do Podolſkich y Ruſkich Zieḿ ná początku Mieſiącá Lipcá zwielkim woyſkiem wtárgnął był StryjKron 717.

»przyjaźń i (a) przymierze« [szyk 15:4] (19): ony [synowie sułtana Sulejmana i króla Zygmunta] theſz mogą po naſzey smyerczy samy ſzsobą dobrze szyą zachovaczy, y przyaſzny myeczy y przymyerze. LibLeg 7/41; y bendzye ych [poddanych cesarza] zadal [nasz poseł] ymyenyem naſſchem. Abi [...] otho ſzye prziczinyaly abi prziyaſzn y przimyerze kthore S Czeſſarzem ye^go mczą mami zachowano bilo. LibLeg 11/173, 7/41, 11/135v, 139v [2 r.], 140, 169v (14); [cesarz turecki] przymiérzem y ſpólną przyiáźnią was [panowie rycerze] vłowił y vwikłał OrzJan 6, 65. Cf »wedle przymierza a (i) przyjaźni«, »nad przymierze i przyjaźń«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»przysięga i przymierze« = constitutum et iusiurandum PolAnt [szyk 3:1] (4): abowiem rozvmiemi yz za yego panowania. granyczam naſchim tham sthey stroni pokoy bedzie zachowan dla they prziſſyegy y przimyerza ktore pan Woyewoda wyeczne ſnamy ma y Z zyemyą naschą vdzialal y poprziſſiiagl LibLeg 10/150; BudBib 1.Mach 7/18; Ieſt też znácżna kaźń Boſka s ſtrony złamánia przyſięgi y przymierza vcżynionego/ miedzy Włádyſłáwem Węgierſkim Krolem/ á Amuratem Ceſárzem Thureckim Phil O4; OrzJan 115. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»przymierze albo (i) stanowienie« = foedus et tractatus JanStat [szyk 2:1] (3): A Przymiérza álbo ſtánowienia z którymkolwiek Narodem przed tym vczynioné/ któréby były ſzkodliwé któréy ſtronie/ dźierżáné bydź nie máią. SarnStat 1012 [idem] 1022, 1125.

»umowa (a. zmowa) i przymierze« (3): StryjKron 511; Foedera aut pacta, álbo zmowy/ y przymierza z poſtronnémi narody wedle ſpólnéy zgody Wárſzáwſkiéy ná potym żadné czynioné áni ſtánowioné/ [...] bydź nie máią SarnStat 1022. Cf »przeciwko umowie i przymierzu«.

»przymierze i zjednoczenie« = unio et foedus JanStat [szyk 2:2] (4): BielKron 209v; DAniło Krol Ruſki wziąwſzy przymierze y ziednoczenie z Mendogiem Krolem Litewſkim/ poſłał z nim śieſtrzeńcá ſwoiego Swarna álbo Swarmira ná burzenie Mazowſza StryjKron 335; Oznáymuiemy przez ninieyſzy Liſt/ [...] Iż ácz ziednoczenia y przymiérza między Páńſtwy/ to ieſt/ Króleſtwem Polſkim y Wielkim Kśięſtwem Litewſkim y źiemiámi imże podległémi/ [...] ſą chowáné. wſzákże gdy [...] SarnStat 997, 1095. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

Wyrażenia przyimkowe: »wedle (a. podług) przymierza« (26): To tez kazal krol ye^go M. powiedziecz yz na seymi vedle przimierza Staroſtam kaze yeſdzycz LibLeg 11/72; Abowyem ſkarza ſzie kvpczi Ie^go Kro.M. yſz nyemaya thego beſpyeczenſthwa y ſzwobodi do Voloch y do Tvrek ſkvpyamy ſzwimy yeſzdzycz ktorebi wedlye przimyerza myecz myely. LibLeg 11/139; Agdzye bi otho myanowyczye kthorego poddanego. ye^go Cro. mczi pan Voyewoda wimyenycz chczyal. ye^go Kro. mcz ſznyem wedlye przimyerza czinycz bendzye raczil. LibLeg 11/170, 11/71v, 73, 138, 139, 151v (19).

~ wedle przymierza miedzy kim a kim (1): ye^go M Thur: Czess: livdziem roſkazal zebi na potim tego [tj. szkód] nieczinyly alie yzebi ſye wedle przimierza a przyazny tey ktora yeſth miedzi namy a Czess: Thur: zachowiwaly LibLeg 11/28v.

Wyrażenie: »wedle przymierza przysięgą utwierdzonego« (1): yakoſch tho yeo C. m. y zatha prziyaznyam kthoram s ye^go m. chowami y wedlye przimyerza prziſzyegam ye^go mczi vczvyerdzonego vczinycz yeſth powynyen. LibLeg 11/174.

Szeregi: »podług postanowienia i przymierza« (1): [poseł króla polskiego ma oskarżać Tatarów przed cesarzem] ze się do Panstw Kr. IM. wezbrali, [...] aze to czynią Niemcom ku pomocy. na ktore ze Kr⟨olowi⟩ IM Tatarowie iako powinni podług postanowienia y przymierza pomagac mieli ActReg 122.

»wedle przymierza a (i) przyjaźni« [szyk 1:1] (2): yakoſch mi nyeodmyennye dvfanye oye^go mczi mami yſch wthem wedlye prziyazny y przimyerza kthore sye^go mczią mami zachowacz ſzye bendye raczil. LibLeg 11/174, 11/28v.

»wedle spisków (a. zapisow) i przymierza« (2): powie possel nasch panv woyewodzie. yz go mi za tho ządami abi roſkazal wſziczkim wſzitky krziwdi poddanich naschich przeſluchacz aym sprawiedlywoscz nieodwloczna vdzialacz wedle ſpyſkow y przimierza ktore miedzi namy yeſth vczinyono. LibLeg 10/150v, 10/151.

»wedle zwyczaju i przymierza« (1): Alye ych bi syem wedlye ſwego zwiczayv y opyſſanego przimyerza na granyczach bicz myal [Piotr wojewoda wałaski] pozwolicz nyechcze. LibLeg 11/152. ~

»z przymierza« (3): Abowyem ye^go Kro. m. kaſzdemv Samſzyadowy ſſwemv. thilye ylye ſprzimyerza yeſth powynnyen ſprawyedlyvoſcz ſſam s syebye czinycz raczi y ſtrzeze thego pylnye LibLeg 11/171, 11/162; [wspomnij sobie] ieſli przedtym kiedy/ teraz niedawno/ kiedy mężá czyſtégo Bernátá Pretwicá domagał ſie [Turek] od wáſzéy K.M. z przymiérza OrzJan 87.

»przeciwko przymierzu« (1):

~ Szereg: »przeciwko umowie i przymierzu« (1): Przithym thesz pan moy kazal Vaſzey C.M. powyedziecz, ysz przeczywko vmowye y przymyerzv ludzye Vaſzey C.M. Tvrczy sthoyą s owczamy ſzwoyemy y sbarany, y paſzſzą ye wzyemy K ye^go M. pana mego LibLeg 7/9. ~

»nad przymierze« = wbrew przymierzu (3): Oborzyli ſie [Gieza i Salomon] theż ná Bulgary/ iż puſzcżáli do nich nieprzyiaćiele ich Kumany álbo Wáłáchy nád przymierze. BielKron 300v, 345; [BusLic 5v; iz czar tatarski Kazigierey obraził nas, szkody w ziemi naszey nad przymierze czyniąc. CorfusDocum [1597] nr 199].

~ nad przymierze miedzy kim a kim (1): LibLeg 11/28v cf Szereg.

Szereg: »nad przymierze i przyjaźń« (1): A wlozą [nasi] na Turky nasche wynę ſkarzacz przed Sedziakiem ze ony nad przimierze y prziyasn ktora yeſt miedzi namy a Czess. Thur: to czinycz panſtwam y poddanym naſzim smiely LibLeg 11/28v. ~

»pod przymierzem« (4): czyli wáſzá kró: M. mówić będźieſz/ żeć/ przymiérze niedopuśći/ ábyś nań [na Turka] vderzył? O mizeria náſzá/ ieſliżeſmy ináczéy zginąć niemogli/ ieno pod tym przymiérzem. OrzJan 102; Powiédzmi Céſárzu turecki/ Maſz [tj. czy ma] Król polſki Zygmunt przyiacielá z ćiebie zá tym przymiérzem? Ma. Czemu? Temu/ ábym pod tym przymiérzem doſtał źiemie Węgierſkiéy OrzJan 114, 109.

~ pod przymierzem czyim (1): Y przetóż z nim [Turek z królem] przymiérze vczyniwſzy/ rzućił ſie nań pod tymże przymiérzem ſwoim/ którégo ón nigdy zá przymiérze ſobie niémiał OrzJan 118. ~

»za przymierzem« (4): Potim Gotowie ktorzi ieſzce byli w Scitijey zoſthali po miaſtach niektorych za przimirzem [pace oblata]. Rozmnożywſzy ſie Tatary [...] wykorzenili. MiechGlab 37; náwet Węgierſka źiemiá od niego [od Turka] zátym przymiérzem beſpieczna nie byłá. OrzJan 119, 114.

~ za przymierzem czyim (1): Co rzekę o inſzych narodźiéch y króleſtwach/ któré zá tym przymiérzem wáſzym przyſzły pod moc iego [cesarza tureckiego]? OrzJan 9. ~

W przen (3): Czyli to oſobnéy łáſce Bożéy nád ſobą przyznáwáć nie mamy? że to iuż w garśći teraz ieſt wáſzéy [panowie rycerze]/ kinąwſzy ná ſtronę przyiáźnią obłudną Turecką/ wyzuć ſie z tych śideł przymiérza iego/ którémi was vwikłał OrzJan 15; Co wſzyſtko/ by było cáłé á nie zgwałconé/ y by ſie pod płaſczykiem przymiérza świętégo ten gwałt/ y té zdrády nie táiły iego [cesarza tureckiego]/ nigdy to pewna/ nie byłby był Papiéż powodem do tákiéy woyny OrzJan 119, 127.

Przen (2):

Zwrot: »przymierze uczynić [z czym]« (2): Izali przymierze vcżyni żelázo z żeláz^em [Numquid foederabitur ferrum ferro] od pułnocy/ y miedź? Bogáctwá twoie/ y ſkárby twoie/ dam ná roſthárgánie dármo/ we wſſelkich grzechach twoich/ y we wſſyſthkich gránicach twoich. Leop Ier 15/12; Ieſliby te obietnice o ludziách á nie o tychże beſtyách námienionych rozumiáne miáły być: á ná cożby Bog przez Ozeaſzá [...] obiecował przymierze vcżynić dla ludu ſwe^go/ z źwierzęty polnemi [foedus ... cum bestia agri Vulg Os 2/18] CzechRozm 114v.

b. Rozejm, zawieszenie broni między walczącymi stronami; pax HistAl, Mącz, Vulg, Calag, Cn; indutiae Mącz, Cn; dextra Vulg; pactum PolAnt; pactio, quies, vacatio militiae Mącz; foedus pacis Modrz; feriae belli Cn (170): RejRozpr E; Benádáb krol Syriyſki zebrał wſzytek zaſtęp ſwoich ludzi/ ktemu było z nim XXXII. krolow/ obległ Sámáryą. Poſłał tedy Acháb poſły do Benádáb o przymierze/ ále go nie mogł otrzymáć BielKron 85; y poſzcżęśćiło ſie Kliweńſkiemu Kſiążęćiu zá pomocą Krolá Fráncuſkiego/ przeto Kſiążę Kliweńſkie wzgárdził tym przymierzem [z cesarzem] BielKron 221, 58, 241, 252v, 383v, 406 marg (10); Quies etiam, Pokóy/ to yeſt przimierze. Mącz 341c; Pax sequestra, Przimiérze/ to yeſt/ podnieſienie woyny do niektórego czáſu. Mącz 384c; Perturbare pactiones bellicas periurio, Wykroczić przećiwko przimierzu. Mącz 469d, 96c, 99a; IAko maćie pod Moſkwą/ ſwoich zamkow doſtáć/ Powiem wam/ [...] iść [...] Pod párkan/ włożywſzy ie [niecki] ná ſwoie rámioná/ [...] Gdy tą ſpráwą poydziećie/ w koło miáſtá ná nie/ Wnet vkażą przymierza/ známię ná párkánie. BielSat N2 [idem BielSjem]; PaprPan B3; ModrzBaz 22; ácz Miechouius/ y Wapowſki/ tákże Bielſki tey bitwy ſkutku nie kłádą/ Ale Cromerus [...] kłádzie/ iż ſię tá woyná przymierzem ſkończyłá StryjKron 697; Krol Sigmunt przyiáchawſzy z Litwy po Moſkiewſkiey oney woynie y przymierzu/ złożył Siem w Piotrkowie StryjKron 717, 572, 687, 737 marg, 782; BielSjem 37; OrzJan 104 [2 r.]; [HistTroj I4].

przymierze z kim, z czym [= społeczność] (47): Przymierze z moſkwą. BielKron 401v marg, 253v marg, 389v; Vacatio militiae, Stanie przimierzá s nieprziyacielem. Mącz 472b, 457a; Przymierze z Krzyżaki. StryjKron 577 marg, 687 marg, 737; [BielKron 1551 241]. Cf Fraza, Zwroty.

przymierze czyje (1): Ze go [tego, co ludzi Turkom wydawał] tákim ſpoſobem karano ná rynku/ Iak był karan v Rzymian/ za Hoſtiliuſá/ Metius Suffetius, zá Krolá Tulluſá: Iż rozerwał przymierze świeżo námowione/ Albánow y Rzymiánow mocno ſtánowione. KlonWor 32.

Ze zdaniem przydawkowym referującym treść przymierza (1): Nie odmowili [Polacy] przymierza Kſiędzu Moſkiewſkiemu. A ták przez ſwe poſły tákie przymierze wzyęli do ſwych żywotow/ iż zamki wſzytki ktore Michał Glińſki w Litwie oſadźił miały być wrocone krolowi/ więznie z Moſkwy y z Litwy wſzythki z wypuſzcżáć BielKron 406v.

W połączeniu z określeniem czasu trwania przymierza [w tym: do [ilu] lat (11), dni (5), miesięcy (3), czasow; do gromnic, do [którego] dnia, do [którego] czasu; za [ile] lat, dni; na [ile] lat (4), na [jaki] czas (2); [ile] dni, od [ilu] lat, od [kiedy] do [kiedy]] (34): RejZwierz 37v [2 r.]; Przeto Grekowie żądáli do trzech lat przymierza/ y otrzymáli. BielKron 57v; Widząc Agámenon co dzyeń to mniey ludu być/ prośili przymierza do ſiedmi mieſięcy. BielKron 58v; w ten cżas też Gerárdus Welthuichus przyiechał z poſelſtwá z Thurek/ y przynioſł zá pięć lath przymierze. BielKron 230; Obległ Boleſław Nakło/ ná kthorym było dzieſięć tyſiąc Pomorzan. Vproſili ſobie Pomorzánie przymierze do piętnaſtego dniá. BielKron 352v; [mistrz pruski wziął ziemię dobrzyńską] Krol/ ćiągnął s Polaki do Bydgoſzcżey/ dobył iey záſię/ chćiał dáley iecháć dobywáć: á w ten cżás przyiecháły Kſiążętá Sląſkie/ Oleſznickie/ [...] biorąc miedzy nimi przymierze od puł poſtu áż do S. Ianá krzćićielá. BielKron 383v; Bacząc tho Waśił Iwánowic wielki kſiądz Moſkiewſki/ iż ſie mu nie wedle myśli wodziło/ zwłaſzcżá/ kiedy widzyał ſwoie ránne y wśy ſpuſtoſzone/ poſłał do krolá o przymierze do kilká dni BielKron 406, 57v, 58 [2 r.], 58v, 59 [2 r.], 109 (22); cessatio pugnae pactitia, Vmowione przimiérze do kilká dni. Mącz 272b, 167a, 275c; [panowie polscy i węgierscy] przymierze ná trzy látá z Węgierſkimi/ Polſkimi/ y Czeſkimi Krolámi poſtánowili/ pod tymi Condiciámi/ áby Zamki y więźniowie wzięći z obu ſtron były zwrocone StryjKron 652, 416, 572, 577, 687; Induciae, Dicuntur quaedam quasi pax, vel potius cessatio a bello in certum tempus inter hostes pacta: ita dictae, quod in certum diem a pugnando otium praebeant – Przimierze na woinie do niektorgo [!] czaſsu. Calep 528b; KmitaSpit C4v; [HistTroj I4, I5v].

W przeciwstawieniach: »przymierze ... bitwa, wojna« (2): Mieſiącá Liſtopádá/ Ewángelikowie [...] bacżąc iż [...] każdy dzień woyſká vbywa/ radzili co maią cżynić/ zwłaſzcżá gdy ſie iuż ku źimie śćiągáło/ álbo ruſzyć ſie do domow/ álbo przymierze do cżaſu wźiąć/ álbo bitwę zwieść BielKron 228; Fecialis, Poſeł á vrząd który przed czáſy przimiérze y pokóy Nieprziyacielóm wypowiedał á woynę oznaymiał Mącz 120c.

Fraza: »czas przymierzu wyszedł; wychodziło przymierze; wyście, skończenie przymierza« [w tym: z czym [= społeczność] (1)] = exierunt indutiae, exiit tempus indutiarum Cn [szyk zmienny] (2;1;1:1): Po wyściu przymierza potkáli ſie znowu Troiáni z Greki/ z obu ſtron wielki lud poráżon. BielKron 58; Przeto Láćinnicy y drudzy nieprzyiaciele dobrowolnie żądáli z Rzymiány pokoiá do cżáſu. Potym gdy cżás wyſzedł przymierzu/ zebráli ſie Láćinnicy s Tárquiniuſy ná Rzymiány BielKron 106v, 58; FAbius Ceſarz Rzymſki/ gdy wychodźiło przymierze Rzymiánom z miáſtem Carthago, poſłał poſły pokoiá y walki BielSpr 48v; StryjKron 687; [HistTroj I8].

Zwroty: »przymierze chować; zachowanie przymierza« [w tym: z kim (2)] [szyk zmienny] (1;2): Mącz 90a; zá ſtáteczne záchowánie poſtánowionego przymierza y gránic Litewſkich z Moſkwą po Vhrę rzekę/ áby ſam Kniáź wielki Dimitr [...] przyſięgę vczynił. StryjKron 421; Przyiácháli poſłowie do Kriu z tráktáty/ [...] Nád to gołego źiárná tyśiąc korcy dáli/ A więcey áby z nimi przymierze [Pigmeje] chowáli. KmitaSpit C6v.

»przymierze dać« [szyk zmienny] (3): Kleomenes zá ſześć dni z Greki przymierze wziął/ [...] On ie w nocy przypadſzy/ poráźił/ poimał/ Hetman będąc w więzieniu/ ſłow ſie vpominał. Ten rzekł/ wſzákem ia iedno ſześć dni przymierze dał/ Alem ia nocy żadney nigdy nie wſpominał. RejZwierz 37v; BielKron 252; StryjKron 120.

»dzierżeć przymierze; dzierżenie przymierza; trzymający przymierze« (1;1;2): Abowiem będą ludźie [...] Bez miłośći/ nie trzymáiący przymierza [sine foedere]/ potwárce/ niepowśćiągliwi/ okrutni/ dobrych nie miłuiący. BibRadz 2.Tim 3/3; Iura induciarum servare, Dzierżeć przimierze/ zupełnie ſie w dzierżeniu przimierza záchowáć. Mącz 389a; WujNT 2.Tim 3/3.

»przymierze mieć [z kim]« = foedus habere Vulg (2): Leop 4.Reg 3/5; Zmowili ſie [Koryjolanus z Wolskimi] przećiw Rzymiánom/ á iż przymierze mieli Wolſkowie od dwu lat z Rzymiány/ przeto s porády Koryolaná ſzli ná zmowie niektorzy od Wolſkow do Rzymá ná ſwięto BielKron 109.

»przymierze otrzymać, osiągnąć« [szyk zmienny] (2:1): BielKron 57v; Indutias in triginta annos impetrarunt, Przymierze do trzydzieśći lat oſięgnęli. Mącz 167a; StryjKron 697.

»postanowić, umawiać przymierze; (po)sta(no)wione (jest), umowione (a. namowione) przymierze; postanowienie (a. zastanowienie) przymierza« [w tym: z kim (3), miedzy kim (a kim) (2)] = cessatio pugnae pacticia, pangere pacem Mącz; pangere pactum PolAnt [szyk zmienny] (5:1;4:2;2): BielKron 386; Inducias cum illo paciscitur, Przimierze s nim vmawia. Mącz 272a; Pactae cum hoste induciae, Poſtánowione yeſt przimiérze s nieprziyacioły. Mącz 272b, 170c, 272b, 275c; BudBib 3.Reg 20/34; [książę moskiewski Dymitr] vdał ſię w rokowánie y poſłał do Olgerda o vgodę/ y záſtánowienie przymierza/ poſtępuiąc nakłádow woiennych StryjKron 421; Olgerd też przeſtawáiąc ná kondiciach przymierza poſtáwionego [...] według poſtánowienia wiechał w Zamek Moſkiewſki dobrowolnie otworzony StryjKron 421, 200, 421, 652; KlonWor 32 [2 r.].

[»przymierza postąpić [= przedłużyć]« [szyk zmienny]: [Agamemnon] dla pogrzebow tedy/ áby ie odpráwić mogł/ poſłał do Priamuſá o przymierze/ áby go poſtąpił do trzydzyeśći dni. Priamus iż też miał s ſobą w ten cżás co cżynić/ poſtąpił przymierza. HistTroj I4, I8.]

»potwierdzić (a. utwierdzić), umocnić przymierze« [w tym: z kim (2)] [szyk zmienny] (2:2): co też piſzeſz ábych ſtobą potwierdził przymierze/ to nie z práwego cżyniż ſercá/ iedno aby mię vłowił chytrośćiámi w ſiećiách ſwoich BielKron 254; Miał to przymierze ieſzcże moſkiewſki przez poſły ſwe vmocnić/ á w tym Krol roſpuśćił woyſká BielKron 406v; Olgerd vmocniwſzy przymierze ná dwie lećie z Krzyżakámi Pruſkimi/ y z Liflandſkimi/ wypráwił ſię przećiw Tátárom w dzikie polá StryjKron 416, 577.

»prosić, żądać przymierza; uprosić przymierze; prosić o przymierze« [w tym: z kim (2)] [szyk zmienny] (10:6;1;5): Mieli [Grekowie i Trojanie] onego dniá pokoy/ [...] drugiego dniá Grekowie przymierza żądali. BielKron 57v; poráżeni Troiani iż muſiał Priamus do drugich trzech lat przymierza prośić. BielKron 57v; Amurat gdy ſie dowiedział iż Kálibáſzá poráżon od Węgrow/ był ſthego żáłośćiw/ poſłał do krolá Węgierſkiego proſząc o przymierze do 10. lat BielKron 244, 57v, 58v [2 r.], 59, 60, 64 (15); Mącz 120c; HistRzym 81v; PaprPan B2; W teyże bitwie Stároſtá/ álbo Barkolab Choćimſki zábit/ á Kopacz Hetman ledwo vciekł/ Aż potym Bochdan muſiał przymierza prośić/ ktore pod Condiciámi otrzymał StryjKron 697; Przymierza Pigmeowie do trzech dni prośili/ Aby co máią cżynić dobrze obmyślili. KmitaSpit C4v, C3, C5; [inducias petere [...] przymierza proſząc ArtTanat 41].

»przyjąć (a. przyjmować) przymierze« [w tym: z kim (2)] [szyk zmienny] (5): z Turkiem pryiąłem [!] przymierze do cżáſu/ dla poſtánowienia Niemieckich kráin/ ábyſmy mogli w tych cżáſiech obronę przećiw im mocną poſtánowić. BielKron 225, 225; In leges hostium foedus percussit, Prziyął przimiérze wedle woley nieprziyacielskiey. Mącz 339c, 120c; StryjKron 652.

»(s)targać, zrzucić, zruszyć (a. wzruszać), rozerwać przymierze; zrucenie przymierza«= rumpere foedus JanStat [szyk zmienny] (2:1:2:1;1): Ale ſkoro vmárł Acháb/ [król moabski] zrzuſſił [!] á złamał przymierze [praevaricatus est foedus] ktore miał z Krolem Iſráelſkim. Leop 4.Reg 3/5; łácno iemu [Machometowi] náleść ledá ocż zrucenie przymierza iáko zwykł cżynić BielKron 253v, 308v; Vſtáwicżne przedtem miedzy Pruſy y Polaki woyny bywáły. [...] przymierze bráli/ á záśię ie tárgáli [pangebantur foedera et rescindebantur]. ModrzBaz 105v; SarnStat 424; Poſłał [Grus] do nich [do Pigmejów] ſwe poſły/ przymierze im zrzućił/ A hárde im poſelſtwo do ich vſzu wrzućił. KmitaSpit C4; KlonWor 32.

»traktować o przymierzu, [o przymierze]« [szyk zmienny] (1): [Polacy zamek w Łucku oblegali] Przyſłał też potym Swidrigieł do Krolá chcąc tráctowáć o przymierzu/ ále nie z ſercá/ tylko áby woynę odwlokł/ á oblężeńcom ná Lucku pomocy dodał StryjKron 572; [Diar 1566 57].

»przymierze uczynić, udziałać; czynienie przymierza« [w tym: z kim (4)] = dextram dare Vulg; percutere foedus PolAnt; facere a. inire a. pangere indutias Cn [szyk zmienny] (4:1;1): Woienne Práwo/ ieſt obyczay ſtoczenia walki/ czynienia przymierza/ wyſzćie przećiw nieprzyiaćielowi zá znákiem GroicPorz a3; I rzekli wſſyſthcy mężowie Iabes do Náás: Vcżyń ſnámi przymierze [Habeto nos foederatos] á będzemyć [!] ſlużyć. Leop 1.Reg 11/1, 1.Mach 9 arg, 2.Mach 12/11; BibRadz 1.Reg 11/1; PO śmierći Sáládyná zebrawſzy ſie rzeſza Krześćiáńſka/ przyiecháli do ſwiętey zyemie złamawſzy przymierze ktore był vdzyáłał Rychárdus/ włośći niektorych dobyli. BielKron 179v; [Priamus [...] poſłał do Agámemnoná/ áby vcżynił przymierze do dwudzieſtu dni. HistTroj I5v].

»przymierze wypowiedać (a. wypowiedzieć)« (2): Indutias tollere, Przymierze wypowiedźieć. Mącz 457c, 120c.

»wziąć ([z obu stron]), brać przymierze; przymierze wzięte; wzięcie przymierza« [w tym: z kim (19), miedzy kim (2)] = pangere foedus Modrz [szyk zmienny] (25:4;2;1): Iako Rodoga matka Dariuſowa piſałá mu/ áby wziął przymierze z Alexandrem [ut pacem Alexandri peteret]/ á iżby ſnim po wtore żadnym obycżáiem nie walcżył. HistAl E7v; KLeomenes zá ſześć dni z Greki przymierze wziął/ Y máło ná zad z mieyſcá/ gdzie leżał/ odciągnął. RejZwierz 37v; [król asyryjski do obrońców Jerozolimy mówi:] Nie słuchayćież Ezechiaſzá/ ábowiem tak mowi krol Aſsyriyſki/ Weźḿcie zemną przymierze [facite mecum benedictionem]/ y wynidźćie ku mnie BibRadz Is 36/16; [Trojani] wzyęli przymierze [z Greki] do roku chowáć ciáłá zbite z obu ſtron/ á ranne goić. BielKron 58; Po tey poraſce chcieli Kártágińſcy wzyąć z Rzymiány przymierze/ ále tego v nich nie mogli odzyerżeć/ bo Rzymiánie zebrawſzy ſie znowu/ poráźili v wyſpu Eguzy Kártágińſkich ludzi pięćdzyeſiąt tyſiąc BielKron 129, 58, 117, 147, 166v, 228 (21); Pangere indutias, Przimiérze wźiąć. Mącz 275c, 366d; ModrzBaz 21v, 105v; Wzięłá potym Litwá co byli ná Zamku z Polaki do trzech dni przymierze/ iżby ſię rozmyſlili y nárádzili wtym czáſie o podániu Zamku StryjKron 572, 121, 175, 687; [BielKron 1551 12].

»[z kim] zjednać przymierze« (1): y vrádzili ták miedzy ſobą [Hekuba i Parys]. Gdyż pánnę Polixenę ſobie oblubił zá małżonkę [Achilles]/ poſlimy k niemu áby ná ſlub przyiechał/ á nam z Greki ziednał przymierze do kilká cżáſow. BielKron 59.

»przymierze (z)łamać, wniwecz obrocić; przymierze połamane« = praevaricari foedus Vulg [szyk zmienny] (8:1;1): Leop 4.Reg 3/5; BibRadz 2.Mach 15/10; [Skanderbeg pisze do Machometa:] Dziwuieſz ſie temu Máchomećie iż moie rycerſtwo/ przymierze złamawſzy/ iáko piſzeſz/ ſzkodęć vcżyniło w twoich kráinach BielKron 254, 179v, 253v, 304, 386; Ascribere poenam foederi, Záłożić winę ná tego który ſtanie álbo przimierze łamie. Mącz 374c; Wiecżney pámięći godna rzecż ieſt/ á ku wſpominániu żáłoſny przykład Włádźisłáwá Krolá Węgierſkiego/ [...] ktory iż był przymierze z Amuratem Tureckim Krolem wźięte/ zá namową Eugeniuſá cżwartego Papieżá złamał [qui cum foedus pacis ... rupisset]/ wielką ſzkodę ſobie y kroleſtwu ſwemu przyniosł. ModrzBaz 21v; Den Fied brechen. Złamáć przymierze. Zrzućić pokoy. Violare pacem. Calag 120b.

Wyrażenia: »przymierze do czasu, docześne« [szyk 3:3] (5:1): Ceſarz widząc yż Luteryáni niechcą złożyć obrony przećiw Turkowi/ [...] poſłał tedy do Turká o docżeśne przymierze. BielKron 223v; [odpowiedź cesarska lantgrafowi] Co ſie tycże Fráncuſkiego Krolá/ z ktorymem do cżáſu przyiął przymierze/ thych ludzi ieſt obycżay/ yż ku ſwey chwale rádzi niepewne nowiny puſzcżáią BielKron 225, 225, 228, 310v, 395v.

»przymierza list« (1): Gdy to [list Skanderbega] przecżedł Máchomet odpiſał mu znowu przez Muſtáfę y przymierza liſt poſłał/ ktory rádzie okazał Skánderbeg/ ieſli ij máią przyiąć. BielKron 253.

»przymierze pod przysięgą (pod przysięgami)« (2): Iwan Bazyli wielki kſiądz Moſkiewſki tego cżaſu teſz obległ Smoleńſk przes ſyná Dimitrá/ [...] Potym láthá 1503. wziął ſnim Krol Alexánder przymierze do ſſeſći lat pod przyſięgą. BielKron 401v, 435v.

»przymierze walki« = odroczenie pojedynku (1): Tedy Plebeuſz gdyż to vsłyſzał iże pielgrzym [podstępnie wrzucony do morza] nie vmárł/ bárzo ſie bał/ y żądał od Krolá przymierza walki [indutias belli a rege petit]/ ále krol áni iedney godźiny chćiał dáć. HistRzym 81v.

»przymierze wieczne« (1): A w tym cżáſu przyiecháli poſłowie Tureccy do Krolá [...] żądáiąc przymierza wiecżnego/ poſtępuiąc wroćić wſzytki dzyerżáwy w Ráſcyey ktore wźiął Deſpotowi/ takież dwu ſynu iemu wypuśćić z więzyenia. BielKron 389v.

»przymierze do żywotow [czyich] [= do końca życia]« (1): BielKron 406v cf Ze zdaniem przydawkowym referującym treść.

Szeregi: »jednanie i przymierze« (1): Po długich tedy namowach dał ſię Olgerd do ſłuſznego iednánia y przymierza nákłonić/ vważáiąc w cudzey ziemi zwłaſzczá wątpliwy ſkutek zwyćięſtwá StryjKron 421.

»pokoj, (i) przymierze; przymierze z pokojem« [szyk 4:2] (5;1): Toga etiam aliquando pro pace accipitur, Miáſto pokoyu y przimierzá s nieprziyacielmi. Mącz 457a, 120c [2 r.], 275c; XIążętá Ruſkie/ [...] vczyniwſzy ziazd z Połowcámi w Stachowie/ poſtánowili pokoy/ y przymierze miedzy ſobą StryjKron 200; VotSzl Fv.

»przymierze albo wieczna przyjaźń« (1): [Achilles] pocżął z Greki około niepotrzebnych walek namowy cżynić/ iáko [...] żadney nádzyeie nie trzebá mieć ábyſmy Illium álbo Troią wzyęli/ [...] przeto lepiey ieſt ſwemu zdrowiu porádzić/ á wzyąć przymierze ná cżás długi álbo wiecżną przyiaźń BielKron 58.

»przymierza i przysięgi« (1): Y vczynił ie [Machabeusz swoich żołnierzy walczących z poganami] thym ochotnieyſze/ á pobudźił w nich ſercá dobre/ okázuiąc im przythym przymierza złośćiwe przez pogány połamáne/ y przyśięgi zgwałcone [simul ostendens gentium fallaciam, et iuramentorum transgresssionem]. BibRadz 2.Mach 15/10.

»stanie albo przymierze« (2): De foederum iure disceptare, O właſnośći y záchowániu ſtania álbo przimierza rzecz vczinić. Mącz 90a, 374c.

»przymierze albo wieczna zgoda« (1): nád rzeką były Woyſká Fráncuzow [...] Potym Ceſarz ruſzył woyſko/ przyćiągli do Káſtroterreum nád tą że [!] rzeką od Luteciey dwá dni máłe chodu/ tám przyiecháli kniemu poſłowie Francuſcy/ proſząc o przymierze álbo o wiecżną zgodę BielKron 223.

Wyrażenia przyimkowe: »imo przymierze« (1): Krol przyrzekł być w pokoiu z Moſkwą [...] S tey theż przycżyny był podwiod Ceſarz Moſkiewſkiego Kſiędza przećiw krolowi/ iż imo przymierze Smoleńſk wzyął. BielKron 416.

»nad przymierze« (2): Bacżąc Troiani niezgodę kſiążąt Greckich/ vderzyli ná nie nád przymierze/ potkáli ſie z Greki BielKron 57v, 109.

»pod przymierzem« = w trakcie zawieszenia broni (2): rádzą o pokoiu/ Ale ſpráwą Céſárſką przyſzło záś do boiu: Bo Niemcy pod przymiérzem do Polſki wtárgnęli/ A iáko bóg chćiał/ y tak przećię klęſkę wźięli. KochProp 10; KmitaSpit C3v.

»w przymierzu« = w trakcie zawieszenia broni; cum foedere PolAnt (5): Widząc Agámenon co dzyeń to mniey ludu być/ proślili przymierza do ſiedmi mieſięcy. [...] A w tym przymierzu ſzli do Achilleſá Agámenon krol z Neſtorem od wſzech Grekow/ áby w tych cżáſiech niebeſpiecżnych kiedy ſie Troiani zmocnili/ ſwoich nie odſtępował. BielKron 58v; Był pokoy miedzy imi [Turkami a Skanderbegiem] przez niemáły cżás/ wſzákże Turcy po gránicy vcżynili ſzkodę w tym przymierzu Skánderbegowym poddánym. BielKron 253v, 253v; BudBib 3.Reg 20/34; Pod tymże czáſſem roku 1453. dniá 29. Máiá/ Machomet Turecki Ceſarz poráziwſzy Karámáńſkie waleczne Xiążę/ wziął w przymierzu Conſtantinopole/ Miáſto ſławne StryjKron 617 [idem BielKron 253v].

Iron. (2):

Zwrot: »przymierze [z kim] uczynić« = percutere foedus PolAnt (2): Odpowiedzial im [mężom Iabbes] Naás Ammończyk/ Thák ſwámi przymierze vcżynię [In hoc feriam vobiscum foedus]/ że káżdemu zwas wyłupię po práwym oku/ á dam was ná pośmiewiſko wſſyſtkiemu ludu Iſráelſkiemu. Leop 1.Reg 11/2; BibRadz 1.Reg 11/2.

W przen (1): teraz wiedz pewnie Skánderbegu/ iż ćie tym przymierzem vłowił Máchomet/ bo ćie inácżey pożyć niemogł BielKron 253v.

Przen (2):

przymierze czyje (1): RejZwierc 153 cf Szereg.

Zwrot: »przymierze [z kim] dzierżeć« (1): A wſzák wiemy iż záwżdy mamy ná ſię nieprzyiacielá ſrogiego fortunę/ kthora z żadnym cżłowiekiem przymierza ſthátecżnie nie dzierży. RejZwierc 153.

Szereg: »łaska a przymierze« (1): Kiedy ſie nalepiey o iey [fortuny] łáſce á o iey przymierzu vbeſpiecżyſz/ álić oná iáko Moſkwićin álbo Tátárzyn tuż wnet zá poſłem woyſko wypráwi/ áni wzwieſz s ktorey cie ſtrony chluſnie. RejZwierc 153.

c. Umowa zawarta między dwiema osobami, mająca charakter prywatny [w tym: z kim, z czym (Przen) (14)] (21): Ionátás powtorzywſſy przymierze z Dawidem/ vśiłuie v Oycá przeiednáć gniew Dawidowi Leop 1.Reg 20 arg.

Zwrot: »uczynić przymierze [z kim]« = pangere foedus Vulg [szyk zmienny] (2): Potym z Lábánem Iakob prżymirze vciniwſy [!]/ wroćił ſye do ſwego. Leop Gen 31 arg, 1.Reg 20/16.

Wyrażenie: »znak przymierza« (1): A iż theż v ſtárych przodków náſzych kłádźienié rąk było vpominkiem y znákiem przymiérza álbo iednánia: przetóż też [...] BiałKat 375v.

Szereg: »przymierze albo jednanie« (1): BiałKat 375v cf Wyrażenie.

Przen (14): Mnimaſz by rozum ſiadał iáko kogut w pierzu/ Miewać [lege: miewa-ć] z nim dobry pokoy/ ſą [rozum i pstry kogut] záwżdy w przymierzu. RejWiz 68v.

W połączeniu szeregowym (1): RejZwierc 17 cf »przymierza mieć nie moc«.

W przeciwstawieniach: »przymierze ... boj, zbuntowanie« (2): Ten ná woynie gárdło dáł/ ow zginął wpokoiu: Niémáſz przymiérza z śmierćią/ záwżdy my znią wboiu. KochFr 132; PowodPr 42.

Zwroty: »brać, wziąć przymierze« = percutere foedus Vulg [szyk zmienny] (3:2): Leop Is 28/15; Witołd rzekł/ iż dobrocią y na ſrozſze źwierzę Vgłaſzczeſz/ y Lew bierze z człowiekiem przymierze/ Z tym ktory mu ieść dawa StryjKron 566; Pieſzcżot żadnych nie vmiem [mówi Cnota:] z roſkoſzą przymierza Niebierzę/ y gdźiem ia ieſt gránic nierozſzerza/ Lotroſtwo RybGęśli C2v; Dwá bráćia z śioſtrą wdrogę ſię wybráli/ Z Litwy Niemen/ Bug z Wołyniá zuchwáły/ Y Narew byſtra/ iáko sioſtrá ſtárſza/ Przyſzłá z Podláſza. Wźiąwſzy przymierze/ bez gniewu y trwogi/ Záżyłá ſobie przyiaćielſkiey drogi KlonFlis G4, E4.

»z nieprawdą być w przymierzu« = kłamać (1): SLychałciem ia gdzyeś dawno/ ták o tym Rycerzu/ Iż ten nigdy z nieprawdą/ niechciał być w przymierzu. RejZwierz A6v.

»do śmierci przymierze dzierżeć« (2): Drudzy iádą ná Záiąc [...] Pácholcżyſko z Iáſtrząbem/ zá nimi ſie wlecże/ [...] Cżáſem Koń porwie wodzą/ muśi z nowu wſiádáć/ Muśi zá dobre przyiąć/ choćia będźie biádáć. Bárzoby rad páchołek y koń to widźieli/ By do śmierći z Záiącem przymierze dźierżeli. BielSat C4v [idem] BielRozm 23.

»przymierza mieć nie moc« (1): Abowiemći nam nigdy z dobremi á s pocżćiwemi rzecżámi żadney burdy nie potrzebá/ iedno z niepocżćiwemi á z nie przyſtoynemi/ s thymi nigdy poważna cnotá/ áni ſtania/ áni przymierza/ áni zakłádu mieć nie może. RejZwierc 17.

»przymierze uczynić« [w tym: czemu (1)] [szyk zmienny] (2): [Mówi Bóg do Joba:] Izali z tobą [lewiatan] vczyni przymierze [feriet foedus]? á weźmieſz go zá ſługę wiecznego? BibRadz Iob 40/23; PRzymierze vcżyniłem [foedus pepigi] ocżom moiem/ á (przecż) bych myſlił co o dziewicy? BudBib Iob 31/1.

Szereg: »przymierze a umowa« (1): Abowiemeśćie ták mowili/ Wzięliſmj przymierze z ſmierćią/ á z piekłem mamy vmowę [Percussimus foedus cum morte, et cum inferno fecimus pactum] Leop Is 28/15.

α. O umowie małżeńskiej (3):

przymierze czyje [w tym: pron poss (1), ai poss (1)] (2): BielKron 381v; Bo Iehowá oświadcżył miedzy tobą a miedzy żoną młodośći twoiey/ przećiw ktorey ty wyſtępuieſz/ á oná ieſt towárzyſzką twoią/ y żoną przymierza twego [uxor foederis tui]. BudBib Mal 2/14.

Zwrot: »przymierze mieć« (1): Pothym s pracą wielką námowioná [Jadwiga] od pánow Polſkich/ áby odrzućiłá wſzythki przymierza kthore miáłá z Gwilelmem/ á ku Iágiełłowemu przyſtáłá. BielKron 381v.

Wyrażenia: »przymierze małżeństwa« (1): á co zá potrzebá znáiomośći ſzukać zkim oney/ ktora przymierzem á wiárą małżeńſtwá zkim złącżoná ieſt [foedere et fide matrimonii iuncta est]? ModrzBaz 55.

»przymierzem [z kim] złączony« (1): ModrzBaz 55 cf »przymierze małżeństwa«.

Szereg: »przymierze a wiara« (1): ModrzBaz 55 cf »przymierze małżeństwa«.

d. Bliskie związki, bratanie się [w tym: z kim, z czym (6)] (8):

Zwroty: »brać przymierze« (2): Narodowie pozoſtawieni w Chánáneyſkiey źiemi ku doświádczeniu Izráelitow. ktorzy Biorą znimi przymierze. Dopuſzczáią ſie báłwochwálſtwá. BibRadz Iudic 3 arg; PowodPr 39.

»stanowić, uczynić przymierze« = ferire foedus PolAnt (1:1): [mówi Bóg do Mojżesza:] Oſtrzegay ſię ábyś nie ſtánowił przymierza z obywátelem (tey) ziemie/ do ktorey ty idzieſz/ ábyć niebyło śidłem wpoyśrodku ćiebie. BudBib Ex 34/12, Ex 34/15.

»wchodzić w przymierze« (2): bo ty zyemie Pan Bog Pogáńſkie dla złośći ich á báłwochwalſtwá im wzyął á wam dał/ [...] Ale wy nie wchodzcie z nimi w żadne przymierze áni ich żyẃcie/ ale ie wywroćcie á wygładzcie do gruntu BielKron 45; BudBib I 246d marg.

Szeregi: »przymierze i (abo) bractwo (a. zbracenie)« [szyk 1:1] (2): Iáſne ſłowá Boſkie ſą te/ y kilká kroć w zakonie Bożym powtarzáne: Nie będźieſz z nimi [wyznawcami obcych religii] brał przymierza ábo zbrácenia/ áni z Bogámi ich. PowodPr 39, 39.

»przymierze i towarzystwo« (1): Pan ſię tym brzydzi w wiernych gdy wchodzą w przymierze y wtowárzyſtwo z bálwochwálcy y z ludzmi niepobożnemi. BudBib I 246d marg.

W przen (1):

Zwrot: »postanowić przymierze« (1): bo odemnie [Boga] (odchodząc) odkryłáś ſię [Jerozolimo]/ y wſtąpiłás (a) rozſzerzyłáś łoże twoie/ y poſtánowiłáś ſobie (przymierze) z niemi [bałwochwalcami] [pepigisti pactum cum eis]/ vmiłowáłáś łoże ich/ (y) mieyſce ktoreś bacżyłá. BudBib Is 57/8.

2. Umowa zawarta przez Boga z narodem izraelskim, w której Bóg obiecuje swoją opiekę i przyjaźń w zamian za przestrzeganie Jego przykazań, odnowiona za pośrednictwem Chrystusa i przeniesiona na wszystkich ludzi; foedus, pactum, testamentum PolAnt, Vulg (560): Leop Is 49 arg; BibRadz I 9a marg, Ex 6/5, I 241a marg [3 r.], 2.Esdr 10 arg [2 r.], Eccli 45/6; RejZwierc 257v; Podał mu [Pan Mojżeszowi] przykazánia oblicżnie/ zakon żywotá y vmieiętnośći/ áby náucżył przymierza Iakobá/ á práwá ſwego Izráelá BudBib Eccli 45/6, Eccli 44/23[25]; Wedle tego tem lepſzego przymierza zoſtał rekoymią Ieſus. BudNT Hebr 7/11[22]; Ktora [obrzezka] bes przymierza/ y tych rzecży kthore w ſobie przymierze zámykáło/ nic inſzego ieſt/ iedno známię prozne rzecży iuż niebędącey. CzechRozm 75v; O przymierzu Bog mowił iż wiecżnie trwáć miáło/ ále nie o obrzezániu. CzechRozm 79v; Ale to nie idzie zá tym/ áby dla te^go/ iż przymierze lepſze y doſkonálſze trwa/ z ćieleſne^go práwie w duchowne odmienione/ żeby też y obrzezánie ćieleſne ſtać miáło. CzechRozm 80; Gdzie potym ná puſzcży oney/ ná ktorey lud Izráelſki lat 40. mieſzkał: nowe práwá y nowe też nabożeńſtwo ieſt poſtánowione/ y znowu też inſze przymierze ku pierwſzemu przydáne. CzechRozm 172v, 74, 74v, 75, 75v, 80 (17); CzechEp 32; WujNT Bbbbbb3.

przymierze miedzy kim, czym [= niebem] i (a) (miedzy) kim, czym [= ziemią] (16): Abowyem [obrzezanie] yeſt dano ná znák przymyerza myędzy bogyem á żydy. KromRozm II k4v; A zmocnię przymierze ſwe miedzy mną y miedzy tobą/ y miedzy potomſtwem twym po tobie w narodźiech ich/ vmową wieczną/ ábych był Bogiem twoim/ y potomſtwá twego po tobie. BibRadz Gen 17/7, Gen 9/13, 16, 17/11; ktorą [tęczę] Pan położyć racżył zá przymierze wiernym ſwoim/ miedzy ziemią á miedzy niebem ſwoim [Gen 9/13]. RejAp 48 [przekład tego samego tekstu: BibRadz Gen 9/13]; Iuż práwe przymierze á wiecżny pokoy ſſtał ſie ieſt miedzy Bogiem Oicem á miedzy grzeſznym cżłowiekiem/ przez tego nowo národzonego Páná á zbáwicielá náſzego. RejPos 19v; StryjKron 6. Cf »(po)stanowić przymierze«, »potwierdzić przymierze«, »przymierze (u)czynić«, »przymierze (za)chować«, »przymierze założyć«.

przymierze z kim (135): A ty powſtań miły pánie á niemieſzkay też poſtanow ſie iuż ná mieſcu ſobie przebranem á y Archa w ktorey ieſt przymierze twoie zludzkiem národem ſchowano áby też tám byłá wnieſioná RejPs 199, 114v; Y przydźie odkupićiel do Syonu y do onych ktorzy ſię náwrácáią od złośći w Iákobie/ mowi Pan. A oto to ieſt przymierze moie z nimi mowi Pan BibRadz Is 59/21, Gen 9 arg; RejPos 15v, 75v, 153, 274 marg; WujJudConf 116; y wſpámiętał Bog ná przymierze ſwoie zAbráhámem/ Izáhákiem y Iáákobem. BudBib Ex 2/24, Gen 17/19; y teraz [Żydzi] chociaż źiemie nie máią/ przedſię w przymierzu z Bogiem ſą CzechRozm 79, 74, 79, 79v [2 r.], 260v; SkarŻyw 2, 481 marg, 504; WujNT 419. Cf Zwroty.

przymierze czyje [w tym: pron poss (72), ai (poss) (54), G sb i pron (23)] (149): A my pámiętáiąc ná obietnice przymierza twego pokorniechmy to [złą wolę nieprzyjaciela naszego] ćierpieli á nieodſtąpiło od ćiebie nigdy ſerce náſſe RejPs 66v, 74v, 75, 76v, 82, 117, 126v, 133, 199; Zgrzeſſyłći ieſth lud Iſráelſki/ y vſtąpił od przymierza mego Leop Ios 7/11, Is 42/6, 49/8, Zach 11/10; Pomniż ná to o Boże moy/ przećiw tym ktorzy pomázáli kápłáńſtwo/ y przymierze Kápłáńſkie y Lewitow. BibRadz 2.Esdr 13/29, Gen 6/18, 9/9, 11, 15, 17 arg (30); BielKron 32; RejPos 75v, 297v [2 r.]; RejZwierc 261; Imioná ich niech będą roſproſzone miedzy pogány/ á niechay będą wygłádzeni z ziemie gdyſz wzgárdzili przymierzem mym. BudBib 4.Esdr 2/7, Gen 6/18, 17/13, 14, 19, Ex 2/24 (11); iż Szábát/ y dzieſięćioro przykazánie/ nie podáne było iedno ludowi obrzezánemu/ y z Bogiem iuż w przymierzu Abráhámowym ſtoiącemu. CzechRozm 101v; Abowiem táki pokoy/ przymierza ſwoiego Bog/ zá dni Meſyaſzowych/ obiecáć racżył/ ktoremuby końcá nie miáło być CzechRozm 112, 73v, 74, 75 [3 r.], 75v, 79 (16); Pan táiemnice temu ſwé odkrije/ Ktokolwiek w iego poſłuſzeńſtwie żije: Temu obiáwi myśl ſwégo przymiérza/ Kto tám/ gdźie iego roſkazánié/ zmiérza. KochPs 35, 75, 110, 134, 162; SkarŻyw 2, 504; CzechEp 32, 34, 114, 207; ZawJeft 15, 19; KołakSzczęśl B; SkarKaz 119b; SkarKazSej 677a. Cf »przymierze boże«.

Ze zdaniem przydawkowym referującym treść przymierza [w tym z zapowiednikiem: takie (1); iż, że] (9): KromRozm II tv; Vczyniłem z niemi przymierze ſwoie/ Ze iem dam źiemię Chánáneyſką gdźie iáko gośćie mieſzkáli. BibRadz Ex 6/4; BudBib Ier 32/40, Eccli 44/18[19]; otoż Bog chcąc go [Abrahama] w tym vpewnić: przymierze z nim cżyni/ iż mu y potomſtwo dáć miał wielkie y obfite CzechRozm 74v, 75, 75v; Dla ktorey [ofiary Syna Bożego na krzyżu] vcżynił známi Pan Bog przymierze/ iſz nas gdy ſię do niey vćiecżem/ á iey ſię wyſługą/ w práwey pokućie/ záſłoniem: zá złośći náſze káráć/ y z gniewem ſię ſwym ſkwápiáć ná nas nie będzie. SkarŻyw 271, 2.

Z przytoczeniem treści przymierza (1): y vcżynił znim [Noem] P. Bog przymierze y zmowę: Ty mnie ſłużyć iákoś pocżął do końcá y z domem ſwym będzieſz: á ia ćiebie obronię y záchowam od gniewu mego. SkarŻyw 269.

W połączeniach szeregowych (7): RejPs 164v; Błogosłáwieńſtwá/ obietnice/ y przymierza Páńſkie ktore z nimi vczynił/ y iáko z źiemie Chánáán weſzli do Egiptu. BibRadz I 1; Iuż im [Pan wiernym swoim] kazał otworzyć árchę przymierza/ to ieſt/ iż im iuż oznaymił pokoy/ rádość/ weſele/ y wiecżne przymierze w onym wdzięcżnym kroleſtwie ſwoim. RejAp 98; A gdyż ieden tylko ieſt Bog [...] iednoſz tylko zbáwienie/ iedná wiárá/ iedno przymierze/ poiednánie z Bogiem/ rzecż pewna że też ieden tylko ieſt Kośćioł Boży. WujJudConf 116; Ale [...] wſzyſtek liſt ten ná to ieſt náſádzony/ áby Náucżyćielá/ Pośrzedniká/ Wodzá/ Ofiárowniká/ przymierze/ vſtáwy/ náuki/ y nabożeńſtwo lepſze y doſkonálſze nád ono Moyżeſzowe wyſtáwił CzechRozm 92v; StryjKron 6; SkarKazSej 701a.

W przeciwstawieniach: »przymierze ... gniew, srogość« (2): RejPs 82; ktory [Odkupiciel] miał przeiednáć gniew ſwięty iego [Pana Boga]/ á zyednáć wiecżne przymierze narodowi ludzkiemu RejPos 2.

Zwroty: »być, będący pod przymierzem; być w przymierzu« [szyk zmienny] (2:1;1): Grzechy y grzeſzący nie mieli być pod nowym Meſyaſzowym przymierzym. CzechRozm 115v marg [idem *3]; Bog ieſt z námi/ y my z nim w przymierzu CzechRozm 266, *3; CzechEp 368.

»przymierze dać; przymierze jest dane« [szyk zmienny] (3;1): Ieſlić nowe przymierze dáć miał [Pan Bóg]/ tedyć pewnie nie bes náuki/ ábo vſtaw/ ábo roſkazánia nowego CzechRozm 92v, 89v, 92v; Y dał mu [Pan Abrahamowi] teſtáment (marg) ábo przymierze. (–) obrzezánia [Et dedit illi Testamentum circumcisionis] WujNT Act 7/8.

»dać [kogo] za przymierze« (1): ták nápiſano o Meſyaſzu ſtoi/ [...] Ia Iehowá wezwałem ćię w ſpráwiedliwośći/ y wezmę ćię zá rękę: ſtrzedz ćię będę/ y dam ćię zá przymierze ludowi á zá świátłość pogánom CzechEp 124.

»dzierżeć, strzymać przymierze« [w tym: z kim (3)] [szyk zmienny] (6:1): Y roſkaże [Pan] áby byli przed oblicznoſć iego zgromádzeni wſſyſcy przebrani iego ktorzy ſniem ſpráwiedliwie dzierżeli przyięte przymierze iego RejPs 74v, 114v; Prot D4; Abráámowi napirwey roſkazał [Pan]/ áby vcżynił znák obrzezánia ná ciele ſwym/ y ná ſynoch ná ſwych/ y ná cżeládzi ná ſwey: A obiecał z nim zá to wiecżne przymierze dzierżeć/ y s thymi wſzytkimi kthorzy ták náznácżeni mieli być. RejPos 32, 32v, 34; ZawJeft 5.

»przymierze mieć« [w tym: z kim (6)] (8): Y wſpomniał [Pan] ná przymierze ktore miał z nimi [z ludem swym] [Et recordatus est erga eos pacti sui]/ á rozlithował ſię ich według wielkich dobrotliwoſći ſwoich. BibRadz Ps 105/45, Ier 33 arg; RejAp 84v; przeto iuż przymierza z Bogiem nie máią [Żydzi]: á ták ſie też prozno ná obrzeſkę ſpuſzcżáć máią. CzechRozm 79v, 173; Dayćie plác (rzecze [Bóg]) wybránym moim. Którzy przymiérze wieczné zemną máią KochPs 74; [anioł mówi:] IEſtem poſłániec wielkiégo Bogá [...] przyſzedłem [...] Bym Izáákowi Oznaymił/ iże ten grunt/ iego potómkowi Náznáczón ieſt od Páná: ieſliże ſtrzymáią/ Ono święté przymiérze/ któré z Pánem máią. ZawJeft 5; WujNT 562 marg.

»odrzucić (a. zrzucić), opuścić przymierze; odstąpić (a. ustąpić), odstępnik od przymierza« [w tym: z kim (1)] = derelinquere pactum Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (4:1;3:1): RejPs 82; Leop Deut 29/25, Ios 7/11; Zrzućiłeś przymierze z ſłużebnikiem twoim [Abiecisti pactum servi tui]/ á zráźiłeś áż ná źiemię koronę iego. BibRadz Ps 88/40; Y rzeką/ dla tego iſz opuśćili przymierze Iehowy Bogá oycow ſwych/ ktore poſtáwił z nimi gdy ie prowádził z ziemie Micraimſkiey. BudBib Deut 29/25; á oni [Żydzi] będąc Bogu odpornymi/ źiemię tę prze ſwą złość vtráćili: á w tym záraz przymierze Boże zgwałćili/ y práwie ie od ſiebie odrzućili CzechRozm 75v, 173; Bo ná ták wiele ludźi heretyckich/ y odſtępnikow od wiáry y przymierza/ ktore z Pánem Bogiem y kośćiołem iego vczynili/ pátrzym. SkarKaz 119b, 119b.

»przymierze (po)przysiąc; poprzysiężone przymierze« [w tym: z kim (1)] = statuere pactum PolAnt [szyk zmienny] (3;1): RejPs 132v; Bo Bog miłoſierny Iehowá Bog twoy/ nieopusći ćię/ y nie roztráći ćię/ áni zápámięta przymierza oycow twych/ ktore im przyſiągł [pacti patrum tuorum, quibus iuravit]. BudBib Deut 4/31, Deut 8/18; coż tu Pan Bog vcżyni o gwałcenie poprzyśiężonego przymierza z iedynym ſynem ſwoim? PowodPr 28.

»(po)sta(no)wić, podnieść przymierze; przymierze (jest, miało być) (po)stanowione; postanowienie przymierza; przymierzem postanowiony« [w tym: z kim (18), miedzy kim i miedzy kim (1), o co (1)] = ferire a. statuere foedus a. pactum PolAnt [szyk zmienny] (22:1;4;1;1): RejPs 145v; Tedy rzekł Bog do Noego/ y do ſynow iego co byli z nim mowiąc. Oto ia ſtánowię z wámi przymierze ſwe/ y z potomſtwem wáſzem po was. BibRadz Gen 9/9; Dom Izráelſki y dom Iudſki złamáli przymierze ktorem był poſtánowił z oycy ich. BibRadz Ier 11/10; A drudzy poprzedawſzy wſzytko/ co mieli/ prośili ſpołu Páná/ áby záchował ony/ ktore niepobożny Nikánor przed ich przyśćiem y potkániem poprzedał. A choćiaż nie dla nich ſámych/ ále dla przymierzá/ ktore było poſtanowione z oycy ich BibRadz 2.Mach 8/15, Gen 6/18, 9/11, 17, 17/21, Lev 26/9, Deut 31/16, 4.Esdr 3/15; Lecż przymierze podnioſę z Izáákiem ktore^go vrodzi tobie Saráh o cżáſie tym w roku drugim. BudBib Gen 17/21; Y poſtánowił Iehoſzua przymierze ludowi dniá onego/ y przełożył mu wyrok y ſąd w Sżechemie. BudBib Ios 24/25; Poſtánowię też z niemi przymierze wiecżne/ iż nie odwrocę ſię od tyłu iych/ cżyniąc iym dobrze BudBib Ier 32/40, Gen 6/18, Ex 34/10, Deut 8/18, 29/25, 2.Reg 5/3 (11); CzechRozm 58, 89v, 92v, 99v; SkarŻyw 481; CzechEp 268, 354.

»potwierdzić (a. utwierdzić), umocnić (a. zmocnić) przymierze; przymierze (było) potwierdzone (a. utwierdzone); potwierdzenie przymierza; potwierdzać przymierza [G sg]« [w tym: z kim (3), miedzy kim i (a) kim (2)] = statuere foedus a. testamentum PolAnt [szyk zmienny] (4:2;2;1;1): To mowi [Bóg] áby potwierdźił przymierze przed tym z Abrámem vczynione. BibRadz I 9a marg; Tedy Bog rzekł/ Záiſte Sará porodźi tobie ſyná/ y wzowieſz imię iego Izáák/ y vmocnię przymierze moie z nim vmową wieczną/ y z potomſtwem iego po nim. BibRadz Gen 17/19, Gen 17 arg, 7; BudBib Gen 17/19, Eccli 44/18[19]; y mowił z nim Bog w ty ſłowá: [...] Ia rozmnożę ćię bárzo/ [...] A vtwierdzę przymierze moie miedzy mną y tobą: y miedzy naſienim twoim po tobie/ w Narodziech ſwych CzechRozm 75; I przyrzekł mu [Pan Bóg Noemu] więcey ſie ták ſrogo niemśćić/ áni złorzeczyć Ziemi dla człowieká/ áni Swiátá zálewáć wodámi/ ná co dał znák y potwierdzenie pokoiu y przymierza/ y zakłádu wiecznego/ miedzy ſobą/ á człowiekiem Tęczę álbo Duhę ná Niebie rumiánobrunatną StryjKron 6; CzechEp 114; KołakSzczęśl B; WujNT 287.

»przestąpić (a. przestępować) przymierze« = transgredi pactum PolAnt (3): A dlathegoż wzruſzyłá ſie popędliwoſć Páńſka przećiw Izráelowi y rzekł/ Przeto że przeſtąpił ten narod przymierze moie o ktore roſkazałem oycom ich/ á niechćieli być poſłuſzni głoſowi moiemu. Tedy ia też po tym nie wypędzę żadnego przed nimi z tych narodow/ ktore pozoſtáwił Iozue kiedy vmárł BibRadz Iudic 2/20; Tedy Krol Aſſyryiſki zábrał Izráelity do Aſſyryey/ y kazał ie záprowádźić do Hále/ [...]. Przeto iż niebyli poſłuſzni roſkazániu Páná Bogá ſwego/ Ale przeſtępowáli przymierze iego BibRadz 4.Reg 18/12; BudBib Deut 17/2.

»[z kim] w przymierze przychodzić, wstąpić« [szyk zmienny] (1:1): Przeto vcżyń miłoſierdzie z ſlugą twoim/ boś ſam to ſpráwił ábym ſtobą ia ſlużebnik twoy w przymierze Páńſkie wſtąpił [quia foedus Domini ... inire fecisti]. Leop 1.Reg 20/8; RejPos 151.

»przyjąć przymierze; przyjęte przymierze« [w tym: z kim (7)] [szyk zmienny] (3;5): Pomni miły pánie ná ono przymierze ktoreś ty wiecznie przyiął ſprzodki náſſemi RejPs 109; Bo on zawżdy pomni ná przyięte przymierze z człowiekiem RejPs 151, 74v, 114v, 199v; RejKup Z; RejPos 33v, 274v.

»rozruszyć, rozproszyć, rozsypać, wywrocić przymierze« = facere irritum foedus a. pactum PolAnt [szyk zmienny] (2:1:1:1): Y wziąłem rozgę moię Nohámę/ á złamałem ią/ rozruſzáiąc przymierze moie/ ktorem był poſtanowił ze wſzemi narody. BudBib Zach 11/10, Gen 17/14; Teraześ ſye obruſzył/ pánie/ przećiw iemu [Dawidowi]/ Iáwną niełáſkę ſłudze okázuieſz ſwemu. Wywróćiłeś przymiérze [Evertisti testamentum Vulg Ps 88/40]/ zepchnąłeś koronę Z głowy iego KochPs 134; Ziemiá záráźiłá ſię od obywátelow ſwoich: bo przeſtąpili zakon/ odmienili práwá/ rozſypáli przymierze wieczne. SkarKazSej 702a, 701a.

»strzec (a. przestrzegać, a. przystrzegać) przymierza« [w tym: z kim (1)] = custodire pactum PolAnt; servare testamentum Vulg [szyk zmienny] (13): RejPs 199v; Teraz tedy ieſliż mi poſłuſzni będźiećie/ á ſtrzedz będźiećie przymierzá mego/ zoſtániećie właſnem ludem moiem nád ine wſzytki narody BibRadz Ex 19/5 [przekład tego samego tekstu BielKron, SkarKazSej]; Wſzytki śćieſzki Páńſkie ſą miłośierdźie y prawdá/ tym kthorzy ſtrzegą przymierza y świádectw iego. BibRadz Ps 24/10, 2.Esdr 9/32, Ps 131/12; BielKron 32; BudBib 3.Reg 8/23, 2.Esdr 9/32, Ps 77/10, 4.Esdr 2/5; Bo przed Abráhámem/ nie było żadnego obrzezowánia/ áni przymierza ktoregoby powinni byli przyſtrzegáć chwalcy Boży. CzechRozm 172v, 4; SkarKazSej 677a.

»przymierze (u)czynić, sprawić; przymierze (było) uczynione« [w tym: z kim (58), miedzy kim i (a) (miedzy) kim (3), od czego (1), o czym (1)] = pangere foedus Vulg, PolAnt; pangere pactum, percutere foedus Vulg; statuere pactum a. testamentum PolAnt [szyk zmienny] (63:1;10): RejPs 75; Rozumiey zęc [lege: żeć] ſię to nie dla wody ſtawa/ ale dla obietnicze ſłowa bożego ktora bywa prziłączona ku wodzie. In ſumma Gdi na chrcie ſpanem bogiem czinym przimierze SeklKat V3, V3; A to dni przyydą/ mowi Pan/ á vczynyę ya z domem Yakobowym/ y z domem Yudowym przymyerze nowe KromRozm II cv, tv; Vcżynił tedy Iozue tego dniá przymierze/ y przełożył im przykazánia y Sądy támże w Sychem. Leop Ios 24/25, Gen 15/18, Ex 2/24, Deut 29/25, Iudic 9/46, 4.Reg 11/17, Ez 37/26, Zach 11/10; Tedy vpadł Abram ná oblicze ſwe á Bog ták do niego mowił. Oto ia czynię przymierze z tobą [Ego ecce pactum meum tecum] á będźieſz oycem wiela narodow. BibRadz Gen 17/4; Przez to słowo Brátá rozumiemy ty ktorzy ſą przyłączeni w przymierze Páńſkie/ ktore z onym ludem vczynione było BibRadz I 113d marg, *3v, I 1, 5c marg, Gen 15/18, I 9a marg (21); RejPos 15v, 55, 63v, 102, 151, 297v; BudBib 2.Esdr 9/38, Sap 18/22, Eccli 45/8; A zwłaſzcżá iż ona [obrzezka] ieſt piecżęćią/ przymierza/ onego Boże^go/ z Abráhámem y potomſtwem iego raz vcżynionego CzechRozm 74; coś lepſzego y doſkonálſzego/ racżył Bog ku chwale ſwey ludziom obiáwić/ dárowáć y poſtánowić/ y doſtátecżnieyſze z nimi/ bo w lepſzych obietnicách/ przymierze vcżynić CzechRozm 173, A5v, 72v, 74, 74v, 75 (20); Gdźie teraz ono twoie miłośierdźié dawné? Gdźie/ pánie/ zwykła dobroć/ y przymiérze ſławné Z Dawidem vczynioné? KochPs 135; y vcżynił [Mojżesz] miedzy nimi [ludem] y Pánem Bogiem przymierze/ bydlęcą krwią/ ktora Chryſtuſowę przyſzłą znácżyłá/ zkropione SkarŻyw 481, 269, 271 [2 r.], 504; CzechEp 236; PowodPr 11; SkarKaz )(3, 119b, 455a.

»przymierze wypełnić« (1): Ná on cżás choćiaż iuż niektorzy będąc w Bábilonie myſlili żyć wedle zwycżáiow inſzych pogáńſkich narodow/ [...] tedy im tego Bog niedopuſzcżał/ że ieſzcże nie był we wſzytkim przymierza ſwego wypełnił CzechRozm 79.

»(wy)trwać, zamykać się [= trwać], wiarę zachować w przymierzu; stać przy przymierzu« [w tym: z kim (2)] = stare in foedere, esse in testamento PolAnt [szyk zmienny] (3:2:2;1): Abowiem oni nie wytrwali w onym moim przymierzu/ á iam ie wzgárdźił/ mowi Pan. BibRadz Hebr 8/9, Eccli 44/20; W ktorych [miłosiernych] narodzie trwa dziedzictwo dobre/ á potomſtwo ich zámyka ſię w przymierzu [permanet ... in testamentis]. A nie tylko ich narod zámyka ſię w przymierzu [In testamentis est semen eorum]/ ále y ći ktorzy z nich náſtáną. BudBib Eccli 44/11-12; Ten [Abraham] ſtrzegł zakonu Nawyſzſſego/ á trwáł z nim w przymierzu/ ktore pewne ſpráwił ná ćiele ſwoim BudBib Eccli 44/20, 4.Reg 23/3; Wzywáli go [Boga: Mojżesz, Aaron i Samuel]/ á on ſłuchał vſzymá wdźięcznémi/ Y z obłoku okrągłégo vmawiał ſye z niémi. A to/ że nád wſzytko páńſkich vſtaw przeſtrzegáli/ A w przymiérzu nieodmienną wiárę záchowáli. KochPs 149, 116.

»przymierze wziąć, brać; wzięcie przymierza« [w tym: z kim (7)] = pactum pangere PolAnt [szyk zmienny] (7:1;1): RejPs 131; Darmo ſyę bierzeṡ do wiary/ przeċzczy jedno Zakon ſtary Gdy Pan ſtobą przimięrzij wzał Iako był takiego przekłał [lege: przeklął] RejKup dd3; Pan Bog náſz wziął z námi przymierze w Horeb. BibRadz Deut 5/2, Deut 9/9; PIrwſzego dniá [...] był okrzcżon Pan á zbáwiciel náſz: okázuiąc to iż oná vſtáwá zakonna/ ktorą żydowie mieli zá krzeſt á zá wzyęcie przymierza s Pánem ſwoim/ ono obrzezánie ich/ iuż miáło być dokońcżono RejPos 274, 26v, 33v; z tymi [narodem Abrahama i Izaaka] był Pan Bóg przymiérzé wźiął BiałKat 13v; RejZwierc 261.

»przymierze (wiecznie) (za)chować« [w tym: z kim (1), miedzy kim i miedzy kim (1)] = pactum custodire PolAnt [szyk zmienny] (3): RejPs 132v; Nád to rzekł Bog Abráhámowi. Będzieſz chował przymierze moie ty y potomſtwo twoie po tobie w národźiech ſwych. BibRadz Gen 17/9, Gen 17/10.

»przymierze założyć« [w tym: z kim (1), miedzy kim i miedzy kim (1)] [szyk zmienny] (3): Bo mi ſie niezda/ ábych kiedy miał złámáć to przymierze/ ktorem záłożył z ludem ſwoiem/ y z Dawidem ſlugą ſwym y poprzyſiągłem ie ná boſtwo ſwoie RejPs 132v; [mówi Bóg:] A ia záłożę przymierze ſwe [Et dabo pactum meum] miedzy mną y miedzy tobą/ á nádder ćię rozmnożę. BibRadz Gen 17/2; CzechEp 33.

»przymierze zaślubić; poślubić się przymierzem; zaślubione (a. poszlubione) przymierze« = copulare foedere PolAnt [szyk zmienny] (2;1;2): Iścyeć [Pan Bóg] teſtámentu ſwego wyecżnye nye zábacżył/ słowá co tyſyąc narodom mocnye przyrzec racżył/ Przymyerze ktore záſlubił wyecżnye Abrámowi/ Cżego s przyſyęgą potwyerdził y Izáákowi/ Co potym zá mocny Státut podał Iakobowi. LubPs X6v; BibRadz Ier 50/5; A ták potrzebá tego było/ áby był ten poſeł ſwięty [tj. Chrystus] znák onego záſlubionego przymierza Páńſkiego przynioſł ná ſobie/ ták w obiáwieniu iáko y w národzeniu ſwoim RejPos 297v, 34; [mówi Bóg:] A ia go [Dawida] piérworodnym v śiebie położę/ Y wſzytkim świátá tego Tyránnóm przełożę. [...] W przymiérzu poſzlubionym będźie záchowány. KochPs 134.

»(z)jednać przymierze« [w tym: z kim (1)] [szyk zmienny] (6): RejPs 164v; A nákoniec gdj iuż dokońcżył [Pan] wſzytkich ſpraw zbáwienia ludzkiego/ á chciał [...] ofiárowáć ciáło ſwe Bogu Oycu ſwemu zá cżłowieká nędznego/ iednáiąc łáſkę á przymierze iemu/ tu dopierko y nád przyrodzenie racżył okazáć dziwną możność Boſtwá ſwoiego RejPos 5, 2, 33v, 100; [Fineasz kapłan] ręką ſwą przebił wſzetecżniká y wſzetecżnicę iego. [...] ieſzcże tym/ nie tylko gniew boży vſkromił y plagę od ludu oddalił/ ále też ſobie wiecżne przymierze z Bogiem ziednał. CzechEp 47.

»(z)łamać, zgwałcić przymierze; przymierze złamane, złomiło się; gwałcenie przymierza« [w tym: z kim (2)] = facere irritum foedus a. pactum PolAnt [szyk zmienny] (8:5;1:1;1): RejPs 76v, 132v, 133; Ale mężczyzná nieobrzezány/ ktorego ćiáła nieobrzezká oderznioná by nie byłá/ ten będzie wygłádzon z ludu ſwoiego/ ábowiem zgwałćił przymierze moie. BibRadz Gen 17/14; A oni gdy iedząc/ będą náſyceni y vtyią/ odwrocą ſie á poydą zá bogi cudzymi y bedą [!] ie chwálić/ á obruſzą mię ku gniewu łamiąc przymierze moie. BibRadz Deut 31/20, Deut 31/16, Lev 26/15, Ier 11/10; RejZwierc 261; NAPRZOD to mowię/ [...] iż ſie w tym wſzyſtkim/ Bog Abráhámowi viśćić miał/ co mu był obiecał. Co iż vcżynił á oni złoſliwie to przymierze zgwałćili/ y źiemię iuż od Bogá dárowáną vtráćili/ A coż im po piecżęći przymierza iuż złamánego? CzechRozm 79, 75v; Nie zgwałcę ia przymiérza ſwego [neque profanabo testamentum Meum Vulg Ps 88/35]: głos podány Z vſt moich w odmiennośći niebędźie vznány. KochPs 134; LatHar 563; PowodPr 28; O iáko nie rowna woyná kto z nim [Bogiem] przymierze łamie/ á gniew iego grzeſząc ná ſię pobudza. SkarKaz 209a.

Wyrażenia: »anjoł, poseł przymierza« (5:3): OTo ia poſyłam án-iołá moiego/ á vbierze drogę przedemną/ a zárázem przydzie do dworu ſwego Pan/ ktore^go wy ſzukaćie/ y án-ioł przymierza [angelus foederis]/ ktorego wy żądaćie BudBib Mal 3/1; CzechRozm 57 [2 r.], 57v, 143v, 168, *3; CzechEp 301. [Zawsze przekład i aluzje do tego samego tekstu.]

»przymierze boże (boskie), Pańskie, (Pana) Boga, Jehowy, od Boga« = foedus a. pactum Domini (Dei) Vulg, PolAnt; foedus Dei Vulg; pactum Dei PolAnt [szyk 57:1] (24:22:4:7:1): LubPs A6; Leop Deut 29/25, 1.Reg 20/8, 2.Reg 15/24, 3.Reg 3/15, 2.Par 1/3, 6, 13; Przymierze Boże z człowiekiem. BibRadz Gen 9 arg; Aby ćie wyrwał od niewiáſty poſtronney y obcey/ kthora pochlebuie łágodnemi ſłowy. Ktora opuſzcza wodzá młodoſći ſwoiey/ á zápomniáłá przymierza Bogá ſwoiego. BibRadz Prov 2/17, I 1, 113v marg, Deut 31/9, 25, 26 (15); RejAp 98; RejPos 213v, 297v; BiałKat 33v; Oſtrzegayćieſz ſię ſobie ábyśćie nie zápomnieli przymierza Iehowy Boga wáſzego BudBib Deut 4/23, Num 10/33, 14/44, Deut 29/25, Ios 8/33, 1.Par 16/37 (9); Ale oni rzeką iż też źiemię tę vtráćili byli zá Krolá Nábuchodonozorá Bábilońſkiego/ á wżdy przymierze Boże z nimi nieuſtáło/ áni piecżęć byłá nágánioná CzechRozm 79; Lecż po Abráhámie/ ktoby z potomkow ie^go obrzeſką pogárdził: ten z przymierza Bożego wypádał/ y ku zbáwieniu nie przychodził. CzechRozm 172v, 8, 53, 74, 75v, 79v [2 r.] (11); Ano y Przymierze ſámego Bogá nieśmiertelnego [testamentum Dei immortalis]/ to ieſt dźiedźictwo/ do poſtronnych narodow przenieśione ieſt: odrzućiwſzy od tego Zydy/ ktorym było obiecáne? ModrzBaz 105v; KochPs 115; SkarŻyw 481; CzechEp 170, 212, 354; LatHar 477; Stephan przed Arcykápłanem/ ná fałeſzne oſkárżenie długo odpowieda. Przypomináiąc przymierze Bozkie z Abráhámem y z potomki iego. WujNT Act 7 arg; SkarKaz Oooo2a. Cf »pod przymierzem bożym«.

»fundament przymierza« (2): Co y Moizeſz cżynił przed tym ogułem/ [...] to oni [prorocy] iáſniey oznaymowáli/ á práwie iáko pálcem vkazáli/ to ieſt/ Meſyaſzá á zbáwićielá być fundámentem przymierza onego. BibRadz I 353v; CzechRozm 101v.

»krew przymierza; przymierze przez krew« [szyk 5:1] (5;1): Y wziął Moiżeſz krew/ y wykropił ná lud y rzekł: oto krew przymierza [Ecce sanguis foederis] ktore poſtánowił Iehowáh zwámi ná wſzytkie te rzecży. BudBib Ex 24/8; Ale to tylko rozumi my [!] o tych/ ktorzy záprzawſzy ſie iáſnie piſm ś. náſzego nowego teſtámentu/ Iezuſá Chriſtuſá odrzućiwſzy/ y krew iego krew mowię nowego z námi vcżynionego przymierza podeptawſzy/ [...] rzkomo do Bogá/ do Moyzeſzá/ y do zakonu/ ludzi wieść chćieli CzechRozm A5v, 85; iákoż mniemaćie/ dáleko ſrożſzego karánia godźien nie będźie/ ktoby ſyná Bożego podeptał á pewnie go káżdy ten depce kto nie żyie wedle słowá iego y kreẃ przymierza przez ktorą był poświęcony pokaláną być rozumiał CzechEp 115, 236; WujNT 287.

»księgi, pismo(-a) przymierza« = libri testamenti PolAnt [szyk 31:7] (19:19): á záſię Apokryfá y ty o ktorych nie ieſt pewna wiádomość/ y tylko w rzecżach tych pothocżnych ſą przyięte/ oſobnochmy ie do inſzych kſiąg włożyli: Pothym kſięgi nowego przymierza/ w iednym mieyſcu porządkiem ſwym zamknąć ſię ie nam zdáło BibRadz *5v, 1.Mach 1/60; BielKron 32v; Biblia. To ieſt kśięgi ſtárego y nowego przymierza/ z nowu z ięzyká Ebreyſkiego/ Greckiego y Láćińſkiego/ ná Polſki przełożone. BudBib kt; Zás wziął [Mojżesz] kſięgi przymierza [librum foederis]/ y cżytał głośno ludowi BudBib Ex 24/7, Bv, b2, c2, c2v, c4 (10); BudBibKaw A2; Obiecałem też tu nieco o kśięgach Nowego przymierza dać znáć/ wktoremby ięzyku prawdziwſze były/ albo ſzczyrſze. BudNT przedm c3v, przedm b3v [2 r.], k. Ff6 [2 r.], Ii3v; Ale iż ták oni [Żydzi] wobec zgołá wſzyſtko piſmo ſtárego przymierza zakonem názywáią/ á onim to twierdzą/ iż ná wieki trwáć miał: ábo żeby wiecżnym ten ich zakon był: tedy ſámi nie wiedzą co mowią. CzechRozm 84, 22, 121v, 124, 180; Lecż tuſzę/ iż by podobno I.M. X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ mogł ſię przećiw mnie oborzyć ku obronieniu poſtępku ſwego/ Chriſtuſowi y náuce ie^go/ y Apoſtolſkiey przećiwnego/ piſmem onym ſtárego przymierza. CzechEp 31; O ktorym Bogu Oycu/ iż ſam tylko przez ſię Bogiem ieſt iedynym y prawdźiwym/ [...] wſzytkie piſmá ſtárego y nowego przymierza wſzędy zgodnie y iednoſtáynie świádcżą. CzechEp 271, 59, 115 marg, 119, 131, 209 (11); Piſmo bowiem święte Nowego przymirza/ ieſt liſt y świádectwo pewne/ vmowy Bożey/ y poſtánowienia iego świętego NiemObr 73, 83; [BudArt b2].

»przymierze mocne, pewne« [szyk 3:2] (3:2): Izali nie wam należáło wiedźieć iż Pan Bog Izráelſki podał Kroleſtwo Dawidowi nád Izráelem áż ná wieki/ ták iemu iáko y ſynom iego z przymierzem mocnem (marg) W Zydowſkim ſthoi/ z przymierzem ſoli (–) [filiis eius pacto salis]. BibRadz 2.Par 13/5, 2.Esdr 9/38; A (wſzákoż) my we wſzytkiem tem/ cżyniemy ſtobą przymierze mocne [percutimus fidelitatem] y zápiſuiemy ie/ ná ktore ſię podpiſáli kſiążętá náſze/ Lewitowie náſzy/ y offiárnicy náſzy. BudBib 2.Esdr 9/38; ZawJeft 15. Cf »pod pewnym przymierzem«.

»napis przymierza« = dokument przymierza (1): y ſkrzynię w ktorey było przykazánie iego y nápis wiecznego przymierza iego wydał [Pan] wſrogie ręce nieprzyiaćioł ich RejPs 117.

»niebieskie przymierze« (1): W tych ſię kochay nawięcey/ ktorzy trwáią w Wierze Prawdźiwey ſpełná dźierżąc Niebieſkie przymierze. Prot D4.

»oboje przymierze« = Stary i Nowy Testament [w tym: Pismo Obojga Przymierza (2), Obojga Przymierza Księgi (1)] (3): Maiąc przeto y my tak iáſny z piſma S. przykład/ gdy te święte oboygá przymierza kśięgi z drukárnie nieboſzcżyka brátá náſzego Maćieiá Káwiecżyńſkiego/ [...] wychodziły/ Myśliliſmy ná to komubychmy ie naſłuſzniey offiarowáć mieli. BudBibKaw A2; CzechEp 98, 131; [przetoż je [małżeństwo] bytnością swą w Kanie Pan ozdobił, że się Bogu podoba, przez nie świat rozmnożył i w obojgu Przymierzu tak je obwarował, by go żadnym sposobem zły człowiek nie psował. OtwinPis 141].

»pieczęć przymierza« [szyk 14:4] (18): Pytam ćię/ iákiego przymierza piecżęćią było obrzezánie/ cżyli wiecżnego o żywoćie wiecżnym vcżynionego? cżyli ktorey inſzey rzecży ćieleſney/ temu żywotowi ſłużącey? CzechRozm 74; Tákże gdy ia to widzę iż żydowie źiemię vtráćili: piecżęći im przymierza boże^go odięto CzechRozm 85, 72, 74 [3 r.], 79 [2 r.], 86 [2 r.], 86v (17); y ſámi Zydowie praw ſwych zakonnych/ vżywáć teraz nie mogą/ będąc od Bogá y roſproſzeni y opuſzcżeni/ vtráćiwſzy piecżęći przymierza ſwoiego CzechEp 32.

»pi(e)rwsze przymi(e)rze« = Stary Testament [w tym: [Pismo Święte Nowego i Pirwszego Przymirza]] (6): MIáło thedy y pierwſze przymierze [prius tabernaculum] vſtháwy około ſłużby Bożey/ y ſwięte mieyſce świeckie. BibRadz Hebr 9/1; Aleby ſie im [Żydom] trzebá pilno o inſzych pytáć/ y zá nie ſie chwytáć: chćieliliby lepſzego przymierza nád ono pierwſze z Bogiem doſtáć. CzechRozm 79v, 93, 173; [Pełno tego we wſzem piśmie ś. y Nowego y pirwſzego przymirza/ że duchá świętego zowie duchem Bożym. BudArt b2]. Cf »pod pierwszym przymierzem«.

»przymierze pojednania« (2): Trzy tedy naoſobliwſze rzecży záwżdy oni [prorocy] w zakonie vpátrowáli/ ktore zá grunt zákłádáli ſobie. To ieſt/ Náukę krotko ná dwu tablicách opiſáną/ Obietnice y pogrozki/ y przymierze poiednánia/ ktore ieſt fundowáne ná Kryſtuſie pánie náſzym BibRadz I 353v, I 353v.

»przymierze pokoju« = foedus pacis Vulg, PolAnt; pactum pacis PolAnt (3): To mowi Pan Bog/ Oto ia wezmę ſyny Iſráelſkie z pośrzodku narodow [...] Y vcżynię ſnimi przymierze pokoiu/ vmowá wiecżna im będzie Leop Ez 37/26; BibRadz Ez 34/25; BudBib Ez 37/26.

»przymierza pośrzednik« = Chrystus; testamenti mediator PolAnt [szyk 3:3] (6): BibRadz Hebr 9/15; Z ktorych oto rzecży/ widziſz nie máłą być rozność [...] miedzy Moyżeſzem/ á miedzy Iezuſem nowego przymierza Pośrzednikiem. CzechRozm 95; Chriſtus dla tego ieſt Posrzednikiem nowego przymierza/ áby przez śmierć ná odkupienie onych wyſtępkow ktore były pod pierwſzym Teſtámentem/ ći ktorzy wezwáni ſą/ wźięli obietnicę wiecżnego dźiedźictwá. CzechRozm 260, 46v, 90v, 95.

»sakrament przymierza« (2): CzechRozm 262v; Bo gdyby on [Chrystus] iuż tám był/ y on lud karmił oną cudowną mánną/ ktora z obłokow pádáłá/ nie będąc ludzkimi rękomá cżynioná/ tedyby ſię zacność więtſza w ſtárego Teſtámentu Sákrámentách náydowáłá/ niż w Sákrámentách nowego przymierza. CzechEp 190.

»słowa przymierza« = verba pacti PolAnt (4): BibRadz Ier 11/8; ták mowi Iehowá Bog Izráelow/ przeklęty mąż ktory nie vsłucha słow przymierza tego. BudBib Ier 11/3, Ier 11/2, 6.

»świadectwa przymierza« [szyk 3:1] (4): A co ſię też tknie nowego przymierza świádectw/ tedy y ty cżłowiekowi [tj. człowieczeństwu] ſámemu Iezuſá Chriſtuſá wedle obietnic Bożych dánemu ſłużą: á nie Bogu iákiemu. CzechEp 219, 31 [2 r.], 124.

»święte przymierze« (2): [Pan powiedział] iż to ieſt wola Oycá moiego áby żaden s tych málucżkich nie zginął. To ieſt/ áby w ſwey niewinnośći/ prze grzech przodkow ſwoich/ nie wziąwſzy tego znáku ſwiętego przymierza s Pánem ſwoim/ nie zginął RejPos 153; ZawJeft 5.

»tablice przymierza« = tablice z przykazaniami bożymi; tabulae pacti PolAnt (4): A gdy wyſzło czterdźieſći dni/ y czterdźieſći nocy/ gdy mi Pan dwie tablicy kámienne/ to ieſt tablice przymierza dał. Tedy ták zemną mowił [...] BibRadz Deut 9/11; w ktorey [skrzyni przymierza] byłá cżáſzá złota/ máiąca mánnę/ y Laſka Aaronowá ktora kwitnęłá y tablice przymierza [tabulae testamenti]. BibRadz Hebr 9/4, Deut 9/9, 15.

»przymierze wieczne (a. wiekuiste), na wieki, żywota wiecznego« = foedus sempiternum, testamentum aeternum Vulg, PolAnt; foedus seculi, pactum perpetuum a. seculi a. sempiternum, testamentum seculi PolAnt [szyk 31:22] (51:1:1): á ták rácz vczynić nas vczęſniki dobrodzieyſtwá twego iż by ſie też lud twoy roſkochał/ iż nálazł przyczynę wiecznego iuż przymierza twego. RejPs 126v, 117, 131; RejKup Z; Leop Ier 50/5; Zeydźćie ſię á poſlubćie ſię Pánu przymierzem wiecżnym/ ktore nigdy nieprzyidźie w zápámiętánie. BibRadz Ier 50/5; PAn z źiemie ſtworzył człowieká/ kthorego záſię w nię obroćił. [...] Vczynił z nimi wieczne przymierze/ á návczył ie ſądow ſwoich. BibRadz Eccli 17/10, Gen 9/16, Ier 32/40, 4.Esdr 3/15, Eccli 45/8, 18[19]; RejAp 84v, 98 [2 r.]; Co ſie wſzytko figurowáło w tym roſkazániu Abráámowym/ iż mu Pan áż oſmego dniá kazáł obrzezáć á ocżyśćić dzieciątko/ ktore iuż miáło wzyąć od tego cżáſu wiecżne przymierze s Pánem ſwym. RejPos 33v, 2, 26v, 32 [2 r.], 32v [2 r.], 33v [2 r.] (14); Y poſtáwię iym przymierze pokoiu/ przymierze wiecżne będzie v nich/ poſádzę ie á rozmnożę ie BudBib Ez 37/26; Gdy potop przyſzedł/ ony wiecżne przymierza były mu [Noemu] potwierdzone/ iſz wſzelkie ſtworzenie nie miáło być ná potym potopem zágubione. BudBib Eccli 44/18[19], Gen 17/13, 19, Ier 32/40, 50/5, Eccli 45/8, Bar 2/31[35]; y nam by lepiey było/ dáć ſie tylko obrzezáć: á ták zbáwionymi być: gdyby Bog przymierze żywotá wiecżne^go obrzeſką piecżętowáć kazał. CzechRozm 74v; choć nie mowi ták o wſzyſtkim dzieſięćiorgu przykazániu/ ále mowi o ſzábáćie/ że on wiecżnym przymierzem poſtánowiony był CzechRozm 99v, 73v, 74, 75, 86v, 99v, 263 [2 r.]; KochPs 74; SkarŻyw 481; CzechEp 47; PowodPr 11; Dla chwały wielkiey imieniá twego/ vczyń z námi przymierze wieczne/ á nie przeſtáy nam dobrze czynić. SkarKaz 3; SkarKazSej 701a, 702a.

»zakon przymierza« (1): On iáwnie okáże vmieięthność náuki ſwoiey/ á będzie ſię chłubił zakonem przymierza Páńſkiego [in lege testamenti Domini]. BibRadz Eccli 39/10[11].

»znak przymierza« = signum foederis PolAnt (24): KromRozm II k4v [2 r.]; Potey wielkey nedzy yego [człowieka] Z dobrodzeyſtwa Boſtwa mego Byłem ſie go vlitował [...] Iuż miał mieċ znak prziyętego Semna wiecznego przimierza RejKup Z; Poſtáwię łuk moy ná obłoku/ ktory będźie ná znák przymierza miedzy mną/ y miedzy źiemią. BibRadz Gen 9/13, Gen 9/12, 17, I 9a marg [2 r.], Gen 17/11; tedy też wielekroć piſmo o nim [Synu Bożym] mowi porownywáiąc go z Oycem/ [...] iże ciáło ná ſię wziął y znák przymierza SarnUzn F4; RejAp 84v; Tákże gdy ſwiát wſzytek [Pan] potopem pokáráć racżył/ tedy ná znák przymierza wiecżnego przydał widomą rzecż tęcżę. RejPos 32, 15v, 32v, 153, 297v [4 r.]; CzechRozm 263; Y położył [Jozue]/ ná znák przymierza ich [ludu izraelskiego] z Bogiem wielki kámień pod dębem: áby ſię kiedy niezáprzeli y nieſkłámáli P. Bogu ſwemu. SkarŻyw 504, 2; StryjKron 6; SkarKaz 455a.

Zestawienia: »nowe przymierze« = novum testamentum PolAnt [w tym: Pismo Nowego Przymierza (16), Księgi Nowego Przymierza (7)] [szyk 120:6] (126): A gdy ono przymyerze yuż przez ine nowe/ ktore Bog przez Hyeremiyaſſa y drugye proroki był obyecał/ vmorzono yeſt/ tedy y znák yego/ to yeſt/ obrzezánye/ vſtáć myáło. KromRozm II k4v; A przetoż dla thego ieſt Nowego przymierza Pośrzednikiem/ áby przez ſmierć/ ná odkupienie onych wyſtępkow kthore były pod pierwſzym Teſtámentem/ ći ktorzy wezwáni ſą wźięli obiethnicę wiecżnego dźiedźictwá. BibRadz Hebr 9/15, *5v; RejPos 32v, 274 marg; Then thedy y táki duch Boży/ ćichy/ pokorny/ y miłuiący nieprzyiaćielá/ iż ieſth właſnie duch nowego przymierza/ duch Kryſtuſow/ A był przed tym y Prorokom niektorym cżáſu ſwego vdźielan od Bogá GrzegŚm 66; BudBib kt, c4; tę pracę ſwoię/ to ieſt nowy Nowe^go Przymierza przekład/ pod iáſnym imieniem W.Mći me^go miłośćiwego Páná wydáć vmyśliłem. BudNT przedm a2v; tedyć ſię ſamo pokazáło/ że ono prawdá ieſt/ co twierdzę/ że wkśięgach Nowego przymierza ieſt wiele omyłek y fałſzu. BudNT przedm b3v, przedm b3v, c3v, k. Ff6 [2 r.], Ii3v; [pisarz listu do Hebrajczyków] rozność wielką nowego náſzego przymierza z onym ſthárym Moyżeſzowſkim pokázuie. CzechRozm 87; thák mowi Bog przez Proroká Iere⟨miasza⟩ 31v31 Oto ia vcżynię nowe przymierze/ gdyć mowi nowe/ tedyć wiotchym vcżynił pierwſze. CzechRozm 93; Ieſliby iuż było nowe przymierze/ á Iezus by wáſz był Meſyaſzem: tedyby walki ná świećie vſtáły CzechRozm 112; [wierni] nie ledá iáko ſie weſelą/ tedy ſie to ſtąd pokazuie iż iuż y przymierze nowe/ Bog wedle ſwey obietnice z ludzmi vcżynił/ y Meſyaſz iuż też przyſzedł. CzechRozm 116v, A5v, A6v, 3v, 4, 22 (42); Iużem przedtym powiedźiał/ iż ſtárego teſtámentu/ nie tylko tákie oſobliwe niektorych przykłády/ ále y miánowite powſzechne roſkazánie/ iuż teraz w nowym przymierzu plácu niema. CzechEp 48; Ia ſię do rzecży pierwſzey wrácam/ że nam tym więcey dla tego trzebá pilnowáć ſłowá Bożego/ w nowym Przymierzu podánego/ iż ieſt zacnieyſze y doſkonálſze CzechEp 115; o nim [Mesjaszu] też to powiedáiąc/ iż on też Bogá miał názywáć oycem/ iáko ſię to potym w nowym przymierzu pokázuie. CzechEp 298, 17, 31, 32 [2 r.], 33, 34 (39); do kilku ſet lat poty^m/ wierni Chriſtyánie/ domow ná chwałę Bogu/ oſobliwych nie budowáli: pámiętáli bowiem/ ná przywiley nowe^go przymierza/ pod ktorym/ chwałá Boża/ nie ma być do żadnego oſobliwego mieyſcá przywięzowána. NiemObr 23, 73, 83; Lud krześćiáńſki tym więtſzy związek ma z Pánem Bogiem ſwoim/ im świátłość y ſkutecżne viſzcżenie nowego przymierza/ prześięga ony ćienie/ figury/ y obietnice ſtárego teſtámentu. PowodPr 16; [BudArt b2]. Cf »pod nowym przymierzem«.

»skrzynia, archa (arka), przybytek przymierza« = arca a. tabernaculum foederis Vulg, PolAnt; arca testamenti PolAnt (29:8:8): Powſtańże ty miły Pánie/ rácż wnidź w twe odpocżynienie/ Ty ſam y z Archą przymierza/ á day nam ſwe poſwięcenie. LubPs dd2v, A6; Wſſyſtcy ſynowie Iſráelſcy/ będą ſie kłáść á rozbiją namioty ſwoie według Huffow/ Chorągwi á znákow/ y fámiliey ſwoich/ około Przybytku przymierza. Leop Num 2/2; Wyſſedł też Sádoch kápłan/ y wſſyſcy Lewitowie ſnim/ nioſąc Archę przymierza Bożego. Leop 2.Reg 15/24; Wroćił ſie thedy Sálomon z Wyſokośći Gábáon do Ieruzálem/ od Przybytku przymierza Páńſkiego/ y krolował nád ludem Iſráelſkim. Leop 2.Par 1/13, Num 6/13, 18, 11/16, 27/2, 3.Reg 3/15 (10); Tedy Moiżeſz ſpiſał then zakon/ á oddał Kápłanom ſynom Lewi/ kthorzy noſili Skrzynię przymierza Páńſkiego BibRadz Deut 31/9, I 31, Deut 31/25, 26, Ioz 6/6, 8 (11); [Apostoł powieda] Iż ſie im [wiernym] otworzył koſcioł/ á vkazáłá ſie im árchá onego wiecżnego przymierza Páńſkiego/ á iuż będzie oddaná pewna pociechá boiącym ſie imieniá iego ſwiętego. RejAp 98, 98; RejPos 213v; BiałKat 33v; RejZwierc 126; A wſzytek Izrael y ſtarſzy iego/ y przełożeni ie^go/ y sędziowie ie^go/ ſtali y ztąd y ſtąd przy ſkrzyni/ przed ofiarowniki Lewitſkimi nioſącemi ſkrzynię przymierza Iehowy BudBib Ios 8/33, Num 10/33, 14/44, 1.Par 16/37, 17/1; wſzyſtkie one BOże obietnice ná nim [Jezusie] vſtáły y koniec ſwoy wźięły. Nád to y proroctwá wſzyſtkie/ y rzecż poſpolita Izráelſka ćieleſna/ y kroleſtwo y ofiárownictwo/ miáſto/ kosćioł/ ſkrzyniá przymierza/ ofiáry/ Efod/ y wſzyſtko nabożeńſtwo zniſzcżáło. CzechRozm 143, 17v, 53, 72v, 79, 79v [2 r.] (9); CzechEp 170, 212; Toć ieſt oná Arká przymierza Páńſkie^go LatHar 477.

»stare przymierze« [w tym: Księgi Starego Przymierza (7), Pismo Starego Przymierza (5)] [szyk 27:2] (29): A to maſz o Kſięgach ſtarego przymierza/ bo o nowem teſtámencie inſzego cżaſu [...] doſtátecżnąć ſprawę dámy. BudBib c2, kt, Bv, b2, c2v, c4v, I 179d marg; Acżkolwiek ná dwu ábo ná trzech świádkách doſyć ma mieć káżdy/ iáko ſłowo Boże vcży: wſzákże iżeś y ſtáre y nowe wſpominał przymierze/ á przedſię s [lege: przedsięś] tu z ſtárego tylko swiádectwá przywodził/ przeto ćię proſzę ábyś też y z nowego tyż rzecży dowiodł. CzechRozm 4; Ale gdy ſie cżás zupełny wykonał. Ażći iuż Anioł/ ażći y Moyżeſz Pośrzednik ſtáre^go przymierza/ vſtał: á Iezus Pan wiecżnym Pośrzednikiem zoſtał. CzechRozm 46v, 3v, 22, 58, 72, 84 (13); kto ſię [...] zá ſtárego teſtámentu mándaty y vſtáwy chwyta/ ten [...] nic o Bogu y łáſce iego nie trzyma/ [...] Bo pewnie niewie co zá rożnicá ieſt między ſtárym á nowym przymierzem: między zakonem á łáſką: między ćieniem á ćiáłem: między Moiżeſzem á Chriſtuſem CzechEp 32, 31 [2 r.], 33, 234, 271, 281, 282 marg. Cf »pod starym przymierzem«.

Szeregi: »przymierze a błogosławieństwo« [szyk 1:1] (2): Ale ktorzy tu obrzeżemy w tych wiekoch myſli á ſercá náſze Pánu ſwemu/ [...] thu dopirko prziymiemy wiecżne przymierze z nim/ á wiecżne błogoſłáwieńſtwo od niego ná ſądzye iego/ nam ieſzcże przez ábráámá obiecáne. RejPos 33v, 32v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»jednanie a przymierze« (2): nowe też znáki miáły być záſię ná narodzye ludzkim cżynione/ á zwłaſzcżá ná tych ktorzy mieli przyiąć tho nowe iednánie á tho wiecżne przymierze z Bogiem Oycem ſwoim/ przez ono mocne záſlubienie iego/ á przez onego iedynego obiecánego ſynacżká iego. RejPos 274v, 151.

»przymierze a łaska« [szyk 1:1] (2): obiecałeś go [człowieka] pierwſſego poſtáwić nád wſſemi krolewſkiemi národy. Y powiedziałeś iż to przymierze á tę łáſkę wiecznie ſniem chceſz záchowáć [servabo illi misericordiam Meam; et testamentum Meum fidele ipsi. Vulg Ps 88/29] RejPs 132v; RejPos 5.

»przymierze i (a) miłosierdzie« = pactum et misericordia PolAnt (5): A przetoż teraz Boże náſz/ Boże wielki możny y ſtráſzliwy/ ktory ſtrzeżeſz przymierza y miłoſierdźia/ nie lekceż [!] ſobie pokłáday tego wſzytkiego vtrapienia ktore ogárnęło nas y Krole náſze BibRadz 2.Esdr 9/32; RejPos 75v; BudBib 3.Reg 8/23, 2.Esdr 9/32; Wiedz o tym Izráelu iż Pan Bog twoy/ on ieſt Bogiem/ á Bogiem prawdziwym/ (ábo wiernym) ktory ſtrzeże przymierza y miłośierdzia [pactum, et misericordiam PolAnt Deut 7/9]. CzechRozm 4.

»obietnice i (abo) przymierze« [szyk 4:3] (7): A tak gdi ſtey krewkoſcy vpadniem w grzech/ mami pamiętac na to przimierże ktoreſmy z Bogiem vczinily wtim ſacramencie/ y na obietnicze iego ze on naſze grzechy obieczał odpuſcic SeklKat V3; Bog potwierdza przymierza ſwego y obietnic ſwych Abrámowi przez obrzezánie. BibRadz Gen 17 arg, Gen 28 arg; obrzezánie ćiáłá męſzcżyńſkiego/ było piecżęćią obietnic y przymierza rzecży źiemſkich y ćieleſnich CzechRozm 79, 263 [2 r.], **3. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przymierze i obrzezka« (2): Nie mogą tedy [Żydzi] oną pierwſzą niewolą/ przymierza y obrzeſki ſwoiey/ obronić/ áni ſie ná ony przeſzłe ceremonie oględáć. CzechRozm 79v, 75v.

»pokoj, (a, i) przymierze« [szyk 4:2] (6): A v tego Anyołá Apoſtoł nam powiáda/ iż widział tęcżę około głowy iego/ tho ieſt znák pokoiu á przymierza wiecżnego/ ktory ieſzcże iákoż od potopu mamy s Panem ſwoim. RejAp 84v; O iuż teraz weźmi miły Pánie mnię nędznego sługę ſwego w tym pokoiu/ gdyż iuż oglądáły ocży moie tego zbáwicielá ſwego/ kthory nam wiecżny pokoy y przymierze od gniewu twoiego s tobą vcżynić miał. RejPos 55, 19v, 33v, 100; CzechRozm 113. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»przysięga i (a) przymierze« (2): słowy zwyćiężył [człowiek niewinny] onego kthory karał przywodząc przyſięgi y przymierza vcżynione oycom [iuramenta patrum et testamenta commemorans]. BudBib Sap 18/22; SkarŻyw 504.

»ślub a przymierze« (1): Y ku komuſz ia inſſemu mam ſie vćiec iedno ku tobie miły pánie/ ábowiem tobiem ſámemu záwinił á złámałem tobie ſlub ſwoy á przymierze twoie [Vulg Ps 50/6] RejPs 76v.

»przymierze, (a, abo) testament« [szyk 3:1] (4): Názywam też ieſcże lepſzym/ przymierze to ábo Teſtáment nowy/ ktory Bog wedle obiećánia [!] ſwoiego w piſmiech ś. vcżynionego/ przez Iezuſá Chriſtuſá/ [...] poſtánowił y vtwierdził CzechRozm 90v, A6v; Po tey ofierze [z krwi bydląt i ptaków czystych] dał P. Bog Noemu y potomkom iego/ drugie á oſobne iuſz nie ſpolne z innymi zwierzęty błogoſłáwieńſtwo y teſtáment/ á przymierze vcżynił znim. SkarŻyw 271; CzechEp 114.

»przymierze, (i, a, a(l)bo) umowa (a. zmowa)« = foedus et pactum Vulg [szyk 6:2] (8): Ták yż rzeką wſſyſtkie Narody: Czemuż tho ták Pan vcżynił tey źiemi? coſz tho zá gniew zápáłcżywośći [!] ie^go ták przezliż gwałtowny? I odpowiedzą/ Przetoć tho yż odſtąpili przymierza á vmowy Páńſkiey/ ktore vcżynił Pan z oycámi ich [dereliquerunt pactum Domini, quod pepigit cum patribus eorum] gdy ie wywiodł z Egypthu Leop Deut 29/25, Ez 37/26; y cżytał [Mojżesz] kſięgi przymierza álbo vmowy [volumen foederis Vulg Ex 24/7] wſzytkiemu ludu Izráelſkiemu. BielKron 32v; poſtánowić chćiał znimi [Pan z ludem swym] zmowę y przymierze wiecżne SkarŻyw 481, 269; WujNT 287; SkarKaz 455a; SkarKazSej 677a.

»przymierze i ustawy« (1): Ieſliże ſynowie twoi ſtrzedz będą przymierza moiego y vſtaw moich [pactum meum, et testimonium meum] ktorych ich náuczę/ tedy też y ſynowie ich będą ſiedźieć aż ná wieki ná ſtolicy twoiey. BibRadz Ps 131/12. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»święta wola i przymierze« (1): [Panie obiecałeś Dawidowi] iż ieſliby potomkowie iego ſtrzegli ſwiętey woley twoiey y przyięthego przymierza ſtobą/ iż y národ iego y ná potem ine pokolenie iego niemiáło z ſkrolewſkiego [!] ſtolcá wyſtępić. RejPs 199v.

»(jako, nie) zakon, (i, a, tak też i) przymierze; zakon z przymierzem« = lex et pactum PolAnt [szyk 4:3] (6;1): BudBib Ps 77/10; A gdzie maſz o tym iż to Bog obiecował/ że inſze náuki/ inſze práwá/ y zakon z przymierzem/ nád ono Moyżeſzowo dáć obiecował? CzechRozm 92v; Z ktorych oto rzecży widziſz nie máłą być rozność miedzy zakonem ſtárym/ á nowym przymierzem. CzechRozm 95, 89v, 92v [2 r.], **6. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »pod przymierzem« (29):

~ Wyrażenia: »pod przymierzem bożym« [szyk 1:1] (2): CzechRozm 86; Otoż/ to ták krotko obacżywſzy/ vważáć dopiero potrzebá/ nieprzyiaćioły/ ludu onego/ Teſtámentu ſtárego/ y dla cżego ie Bog przepuſzcżáł: á potym też y nieprzyiaćioły/ ludu pod nowym Bożym przymierzym będącego. CzechEp 368.

»pod pewnym przymierzem« (1): A gdzieby on zákon Moyżeſzow/ pod pewnym przymierzem Bożym poſtánowiony/ y piecżęćiámi przymierza vgrontowány/ miał był ná wieki trwáć: [...] A coż potrzebá było Bogu/ przez Proroká Ieremiaſzá inſze lepſze przymierze nád ono obiecować? CzechRozm 86.

»pod pierwszym przymierzem« (2): Ieſzcże ćię pytam/ wierzyſzli temu/ iż też pod pierwſzym przymierzym/ ználi ludzie Bogá/ á iż też do niego przychodzili/ to ieſt/ náń ſie ſpuſzcżáli/ á w nádzieię łáſki iego/ beſpiecżnie ſobie pocżynáli? CzechRozm 22, 116.

Zestawienia: »pod nowym przymierzem« (25): pod nowym przymierzym/ ktorego ieſt iedynym y właſnym Pośrzednikiem Iezus Pan/ żaden też przyść nie może do Bogá/ áni go też poznáć/ ieſliſz tego Pośrzedniká/ iáko drogę prawdziwą/ y wodzá do Bogá opuśći. CzechRozm 23v; A gdy Bog ſam vcżyć chce/ pod tym nowym przymierzem/ tedyć pewnie oná náuká iego/ może też być Torách to ieſt zakonem názwána CzechRozm 93; á wiele też teraz pod nowym przymierzem ieſt grzechow/ ktore pod Moyżeſzem nie były zá grzech pocżytáne. CzechRozm 95v, 22, 22v, 24, 38, 47 (22); A dopiero potym pod nowym przymierzem nád tymże domem/ y z Izráelá y z Pogánow zebránym/ poſtánowił [Pan Bóg] y przełożył/ iáko ſyná y dźiedźicá Iezuſá Chriſtuſá. CzechEp 290, 368; NiemObr 83.

»pod starym przymierzem« (1): Ale y to twierdźi [ksiądz Powodowski] [...] iż v Abráhámá był y oćiec y ſyn y duch ś. tákże v Lotá/ był z ſynem gdy oćiec odſzedł. A iż tám iedli y pili/ [...] Coby nie ládá iáką było áppárycyą/ okazániem [tj. ukazaniem się pod ludzką postacią] mowię/ o ktorym rzekł/ iż duchowi nie ſłużyło pod ſtárym przymierzym. CzechEp 184.

Cf »być pod przymierzem«. ~

W przen (5): Ale złoſnikowi Bog rzekł/ Coż tobie do tego że ty opowiedaſz vſtáwy moie/ á bierzeſz w vſtá twe przymierze moie [assumas pactum meum in ore tuo]? BibRadz Ps 49/16 [przekład tego samego tekstu KochPs]; Też potwierdźił [Bóg] Izáákowi dla Abráháma oycá iego/ iż wſzyſcy ludźie mieli być błogoſłáwieńſtwem dárowáni/ á thoż przymierze przyſzło w pokoiu ná głowę Iákobowę [et testamentum, et quievit super caput Iacob]. BibRadz Eccli 44/25[23]; KochPs 75; Bo to pewna ieſliby kośćioł przećiw nieprzyiaćielom choćiaż y od Bogá iednego lud odwodzącym walczyć miał: tedy nie cżym inſzym/ iedno miecżem duchownym/ oboygá przymierza dwoiáko záoſtrzonym CzechEp 98.

Wyrażenie: »okowy przymierza« (1): Ná on cżás choćiaż iuż niektorzy będąc w Bábilonie myſlili żyć wedle zwycżáiow inſzych pogáńſkich narodow/ [...] tedy im tego Bog niedopuſzcżał/ że ieſzcże nie był we wſzytkim przymierza ſwego wypełnił: przeto ie obiecował wodzić w okowách przymierza CzechRozm 79.

Przen (3):

Zwrot: »być za przymierze [komu]« (1): Bo iáko Bog nie dał chwały ſwey żadnemu inſzemu nád tego ſyná ſwoiego/ ktorego poſtánowił/ áby był zá przymierze ludowi á zá swiátłość narodom [...] Tákże też [...] CzechRozm 53v.

Zestawienie: »skrzynia przymierza bożego« (1): Pámiętam to iż imienim Bożym nie tylko ániołowie dobrzy y zli w piſmie świętym ſą názwáni/ ále też y Ieruzálem/ ſkrzyniá oná przymierza Bożego CzechRozm 8.

a) Znak przymierza [czyje] (1): A ták koniecznie ſługá domá národzony/ y kupny zá pieniądze/ będźie obrzezan/ á będźie przymierze moie ná ćiele wáſzym/ zá wieczną vmowę. BibRadz Gen 17/13.

3. Związek krwi, pokrewieństwo (1):

Zwrot: »przymierze przełomić« (1): Zywot y pierśi przed ſwym ſynem obnáżyłá [matka przed Orestesem]. [...] Biy/ ieſli ćię nie hámuie cnotá. Nie ruſzyło to ſyná: Przymierze przełomił Przyrodzone/ y krwią ſię mátki ſwey poſkromił. KlonWor 65.

Wyrażenie: »przymierze przyrodzone« (1): KlonWor 65 cf Zwrot.

Synonimy: 1. bunt, fakcyja, pokoj, porozumienie, sprzysiężenie, ugoda, umowa, umowienie, zgoda; a. inducyje, pakt, przyjaźń, przysięga, traktat, zjednoczenie, związek; b. jednanie, przysięga, rozejm, stanie; c. przyjaźń; d. bractwo, towarzystwo; 2. błogosławieństwo, jednanie, obietnica, pokoj, prawo, przysięga, testament, umowa, ustawa, wola, zakon.

Cf PRZEMIERZE, PRZYMIERZENIE