[zaloguj się]
[pdf]

OBCY (479) ai

o jasne.

[comp obcejszy.]

Fleksja
sg
mNobcy fNobcå nNobc(e)
Gobcégo, obcejsz(e)go Gobcéj Gobcégo
Dobcému D Dobc(e)mu
Aobc(e)go, obcy Aobcą Aobc(e)
Iobcym, obc(e)m Iobcą I
Lobcym Lobc(e)j Lobcym
pl du
N m pers obcy N m
subst obc(e) n
G obcych G
D obcym, obc(e)m D
A m pers obcé, obcych A m
subst obcé n
I m obcémi, obcymi I m obcema
f obc(e)mi, obcymi f
n obcymi n
L obcych L
inne formy
pl A m pers a. G - obcych

sg m N obcy (71). ◊ G obcégo (30), [obcejsz(e)go]; -égo (1), -(e)go (29). ◊ D obcému (18); -ému (3), -(e)mu (15). ◊ A obc(e)go (16), obcy (10). ◊ I obcym (21), obc(e)m (1) RejJóz. ◊ L obcym (2). ◊ f N obcå (7); -å (4), -(a) (3). ◊ G obcéj (12); -éj (2), -(e)j (10). ◊ A obcą (4). ◊ I obcą (4). ◊ L obc(e)j (4). ◊ n N obc(e) (1). ◊ G obcégo (13); -égo (2), -(e)go (11). ◊ D obc(e)mu (1). ◊ A obc(e) (3). ◊ L obcym (2). ◊ pl N m pers obcy [w tym: obcy narodowie (2)] (28). subst obc(e) [w tym: obce narody (1)] (8). ◊ G obcych (82). ◊ D obcym (41), obc(e)m (2); -(e)m BudNT; -ym : -(e)m SkarŻyw (1:1). ◊ A m pers obcé (16), obcych [proszę was jako obcych] (2); -ych BudNT; -é : -ych WujNT (2:1); ~ -é (1) OrzQuin, -e (1) SarnStat, -(e) (14). subst obcé (27); -é (3), -e (1), -(e) (23); -é KochPs, KochPam; -é : -e SarnStat (1:1). ◊ A m pers a. G obcych (1). ◊ I m obcémi (22), obcymi (14); -émi GliczKsiąż (2), LubPs, BibRadz, OrzRozm, Mącz, KochPs (3), PaprPan, NiemObr (2), GrabPospR, SkarKaz (2), SkarKazSej; -ymi OpecŻyw (2), CzechRozm, GórnRozm, Calep, KlonWor; -émi : -ymi Leop (1:1), BudBib (1:1), SkarŻyw (1:1), PowodPr (1:1), WujNT (2:4); ~ -émi : -emi KochPs (2:1), -(e)mi (19). f obc(e)mi (2) CzechEp, PowodPr, obcymi (2) CzechRozm, WujNT. n obcymi (3) CzechEp (2), WujNT. ◊ L obcych (8). du I m [cum nm] obcema (1) Mącz 159a.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Będący spoza społeczności (narodu, plemienia, rodziny), będący z innego kręgu kulturowego; przychodzący lub sprowadzany z zewnątrz; extraneus Miech, Vulg, PolAnt, Modrz, JanStat, Cn; alienus Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat, Cn; peregrinus Vulg, Mącz; externus, exterus Modrz, Cn; extrarius Calep, Cn; hospes Vulg, Cn; alienigenus Vulg; adventicius, exoticus Mącz; alius Vulg (454): wſzythka pannonia słowienſka była. Acżkolwiek Rzymianie dawali im Staroſthi opcze y vrzędniki [Capitaneos et armigeros extraneos] MiechGlab 59; Przewrotna drogá mężowá/ obca ieſt [Perversa via viri aliena est] Leop Prov 21/8; A w then dzień offiáry Páńſkiey/ náwiedzę ná kxiążętá/ y ná ſyny krolewſkie/ y ná wſzytkie ktorzy ſie oblekli w odzienie obce [qui induiti veste peregrina]. Leop Soph 1/8; Wyśćie zle vczynili żeśćie poymowáli żony obce/ ábowiemeśćie tak rozmnożyli grzechy w Izráelu. BibRadz 3.Esdr 9/7, 2.Esdr 13/27, Is 17/10, 3.Esdr 9/12, 17, 18; nádánie y ſkárby Kośćielne rozbieraćie/ kápturem Krolowi groźićie/ z opcemi Krolmi ſkłády miewaćie/ á od nich Iurgelty bierzećie OrzRozm Cv, L4; Exoticae merces, Kupie obce to yeſt z dálekich ſtrón. Mącz 111c; Sesama, Nieyáki rodzay obcego ziámá álbo żitá. Mącz 389d, 407b, 481b; przeto mię tych Iurgeltów pozbáwił/ y obnáżónégo od opcéy pomocy/ poſádźił mię ná grunćie Oycowſkim y Máćierzyńſkim/ którym mnie wedle ſtanu y potrzeby moiéy/ z łáſki ſwéy świętéy żywi OrzQuin G4v; RejPos 215v; Nie przynieſięćie [!] nań kádzenia obcego áni cáłopalenia áni obiáty/ áni mokrey ofiáry wleiećie nań. BudBib Ex 30/9, Ier 2/21; MycPrz I B3, II A2v; ModrzBaz 35; SkarŻyw 492, 545; [ustawami i baśniami Antychrystowskimi] wprowádźił ſię między poſpolſtwo/ obcy Bog/ y obcy Meſyaſz ſyn Boży/ piſmom ś. pátryárchom/ prorokom/ Chriſtuſowi ſámemu y Apoſztołom [!] z Ewánieliſtámi nieznáiomy. CzechEp 104, 141; Lautia – Podarki ktore rzimianie obczim posłom dawali. Calep 587a, 398b; WujNT 444; áby żaden Noremberczánin/ álbo inſzy obcy kupiec/ nieśmiał w Krákowie króm głównych Iármárków towárów ſwych przedáwáć SarnStat 960; á co więtſzá/ teraz z kilku ſtron nád námi obce woyſká wiſzą/ ktorem niewiem cżemubyſmy vfáć mieli. GrabPospR N3; Nánioſło ſie do nas obcych obycżáiow y wyſtępkow: cżemu też zá nimi niema przyść obca ſpráwiedliwość y karánie ich? PowodPr 80; Możemy ſie w tym karáć obcym przykłádem. PowodPr 84, 7, 11, 75, 80 marg [2 r.]; SkarKaz 579a, Ooooc; KlonWor 7; [alienius obczeyſzego Glosy II nr 128/12].

W połączeniu szeregowym (1): Poczynaymy vmieráć świátu/ áby nam był iáko obcy/ nie náſz/ y iáko nieprzyiaćiel/ y iáko zła goſpodá y dom ſprochniáły. SkarKaz 422b.

W przeciwstawieniach: »obcy ... domowy (3), z narodu przodkow, ojcowski, przyrodzony moj, swoj (10), (nasz, swoj) własny (5)« (20): GórnDworz F2; wezmi żonę znarodu przodkow twoich [de semina patrum tuum] y nie poymuy ſobie żony obcey [extraneam] ktoraby nie byłá ſpotomſtwá oycá twoiego BudBib Tob 4/13; Ale dawſzy pokoy obcem słowam/ obácżmy ſwych właſnych kilká tákowych BudNT Ii6; iż też oto ieſzcże świádectwá ty/ nie od obcych y poſtronnych zebráne ſą przećiw nim/ ále od ichże właſnych vcżyćielow y wodzow. CzechRozm 166v, 141; ModrzBaz 76v, 103; CzechEp 14; NiemObr 172, 180; PudFr 28; dla czegom słuzył, raczey przyrodzonym Panom moim niz obcemu ActReg 159; OrzJan 123; A ku oddawániu z Dekrétu iákich rzeczy, [...] brákuią tym, ieſli ſwóy Woźny, ieſli obcy. Acz y ſąd zgołá ná Woźnégo oſobie nie poléga SarnStat 1280, 647; PowodPr 73; VotSzl A4v; Druga wolność ieſt dobra: obcym pánom y pogáńſkim krolom nie ſłużyć/ áni im podlegáć/ iedno ſwoim SkarKazSej 692b, 683a; Iedź gdźieś vmyślił/ iedź w Bożą godźinę Cnotliwy źiemku/ á obcą rodźinę Karḿ chlebem ſwoim KlonFlis D4v.

Zwrot: »obcymi usty mowić« (1): Iż przez obce ięzyki/ y obcymi vſty [labiis aliis] będę mowił ludowi temu: á przedſię mię y ták nie wyſłucháią/ mowi Pan. WujNT l.Cor 14/21.
Wyrażenia: »bog obcy« [w tym: pierwsze przykazanie dekalogu (1)] = deus alienus Vulg, PolAnt [szyk 23:14] [37): WróbŻołt 43/21; Poidźmy á náſláduymy bogow opcych/ ktorych nye znaſz/ á ſlużmy im KromRozm II ſ4v; narodzye moy [...] nie mieyże bogá obcego [neque adorabis deum alienum Vulg Ps 80/10]/ Cobyś go cżćił tą chwałą ták iákoby mnie ſámego. LubPs S4v; y puśćili ſie zá Bogi/ obcemi/ y ſluzyli im/ y modłę im dawáli [abierunt post deos alienos et servierunt eis et adoraverunt eos] Leop Ier 16/11, Deut 6/14, Ier 44/15; BibRadz Ier 7/9; GrzegRóżn M4v; gdyż s tobą nie mowi iáko Bog ſrogi/ iáko Bog obcy/ iedno iáko miłośćiwy Ociec z wdzyęcżnym ſynacżkiem ſwoim. RejPos 172, 258v; Niebędźieſz miał Bogow obcych [Non habebis deos alienos coram me Vulg Ex 20/3] KuczbKat 275; WujJudConf 61v; BudBib Deut 8/19; CzechRozm 7 marg, 13v, **4v; KochPs 123; SkarŻyw 173, [282], 341, 348, 558; CzechEp 31, 104; WerKaz 296; WujNT 468 marg; PowodPr 28 [3 r.], 58; SkarKaz 40a [2 r.]; Zły człowiek/ zdrády pełen/ ten czártowſki ſynek/ A obcych bogów chwalcá GosłCast 61; SkarKazSej 683a [3 r.], 699a.

»człowiek obcy« = alienus homo Mącz; barbarus Vulg [szyk 6:5] (11): RejPs 139; LibLeg 11/160; Też niema być ná to [na urząd radziecki] obieran człowiek obcy z inſzego práwá/ y komuby było dźiewięćdźieſyąt lat. GroicPorz b3v; Mącz 226c; GórnDworz Ii2v; Aż obcy cżłowiek/ poſtronny/ cudzozyemiec/ Sámárithan/ vźrzawſzy go/ zmiłował ſie nád nim RejPos 210; RejZwierc 184v, 256v; PudłFr 28; WujNT Col 3/11; SarnStat 959.

»głos obcy« (4): RejPos 124 [2 r.]; Mać też Bog y ſwoie/ ktorzy [...] Chriſtuſowego thylko głoſu ſłucháią/ y wedla niego ſie rządzą/ á ná głos obcy iuż by namniey niedbáią CzechRozm 81v; NiemObr 180.

»obcy(-a) język, mowa« [w tym: być obcego języka człowiekiem (1), ludzie obcego języka (1)] = alia lingua Vulg [szyk 16:5] (20:1): Bociem muſzę prawdę powiedzić/ przez obczy ⟨ięzyk podcżaſem⟩ w obcze ręcze pańſtwa zachodziły FalZiołUng V 119v; MurzHist A3; wyrwie iákie ſtáropolſkie z Bogárodzice ſłowo/ á s Cżeſkiem iákiem głádkiem ſlowkiem ná ſztych ie wyſádzi/ áby ſwego ięzyká grubość/ á obcego piękność pokazał GórnDworz F2; WujJud 182; CzechRozm 125v [2 r.], 127v, 182v; tákli ſię Apoſtołowie rządźili/ iáko ſię rządzą Papieſcy przegoleńcy/ [...] y tákli do ludu ládá co trzy po trzy obcym ięzykiem mowili? CzechEp 362, 145; Barbari – Grubi ludze, a obcego iezika. Calep 124a; A gdy ná nie włożył ręce Páweł/ przyſzedł n nie Duch święty/ y mowili obcymi ięzyki [et loquebatur linguis] y prorokowáli. WujNT Act 19/6, l.Cor 14/2, 5, 11, 19, 21 (10).

»obce języki« = ludzie nie należący do narodu wybranego (1): Y Apoſtoł ſzeroko o tym náuczył: gdy ſię z tego obcym ięzykom rádowáć każe: iż dawno do zbáwienia v Prorokow y do Meſſyaſzá przyzwáni/ y iemu ſą zá dźiedźictwo iego obiecáni SkarKaz 517a.

»obcy(-a) kraj (a. kraina)« [szyk 14:1] (15): MurzNT Mar 13/34; wracam ſye tedy z obcey kráiny do domu oycá ſwego/ iáko márnotrawcá inny OrzRozm N, P4; OrzQuin P3; ModrzBaz 11v; Oczko 2v, 8v; czemu mię oſtré kry nie ſtárły/ Kiedym ſzedł w opcé kráie KochPam 87; GostGospSieb +4v [2 r.]; GrochKal 11, 16; CiekPotr )? (2; SkarKazSej 687a; KlonWor 82.

»kto, nikt obcy« = (quis) extraneus PolAnt, Modrz (9:3): Iesli kto opczy wluczkv kvpy thą thelyegą wynyen dacz 30 g MetrKor 59/282v, 57/120v; Abowyem ſnadźby mi nye ták cyęſſko było By s kogo obcego to myę potrefiło LubPs O; Leop 4.Reg 11/8; BibRadz Prov 27/2; w mor/ dáleko od ludźi mieſzkáć/ ni skim obcym nic nieſpráwiáć SienLek 3; MycPrz II B4v; KarnNap F4; ModrzBaz 55; SkarŻyw 492; WisznTr 20; KochWr 35.

»obcy ludzie« = alieni Vulg, PolAnt, Modrz; barbari Vulg; homines extranei JanPrzyw [szyk 18:10] (28): BierRozm 9; Mamy wſpomagać/ á zakladać vbogie niedoſtateczne/ albo vlomne/ opcze ludzy SeklKat L4; GliczKsiąż B5v, G2; Pracą yego ktorey ſobye nábywał w trudnośći/ Nyech rozerwą ludzye obcy w ſwoye oſyádłośći. LubPs Z; Leop Is 1/7; BibRadz Eccli 45/21 [22]; widźićie iákie ſzkody tu v nas Tátárowie czynią/ á iáko obcy ludźie przechodzą KOronę Polſką iáko chcą OrzRozm Vv, P3, P4; BielKron 271; Hospitalitas, Ludzkość/ skłonność przećiwko opcym ludziam/ też ſtáwianie gośćy. Mącz 159a, 298a [2 r.]; OrzQuin Y4; która vmieiętność/ [obchodzenie się z koniem] Rycérſkim ludzióm nie mniéy też ieſt potrzebna/ iáko y opcym: ponieważ to bydlę/ w wielu potrzebách ſłuży ludźióm SienLekAndr a3v; RejPos 290; ModrzBaz 103; SkarŻyw 28; GórnRozm Kv; KochFrag 48; WujNT Act 28/1, 4; innym którymkolwiek ludźióm obcym/ przychodnióm [hominibus extraneis hospitibus JanPrzyw 5] nie będźiemy dáwáć/ oprócz ſámym ſynóm Koronnym/ y mieſzkáiącym w tych źiemiách SarnStat 71 [idem 883], 286, 883; SkarKazSej 695b; KlonWor 14.

»obcy narod, lud« = alienigena gens Vulg; gens (aliena), homines exteri Modrz [szyk 29:5] (31:3): ta ſlawna Korona kxiąg żadnych ięzykiem ſwym nie maiącz tak ſlawnym/ tak była ſirociała/ iż też inym obczym narodom prawie w poſmiech y w dziwowanie była FalZioł +2; FalZiołUng V 119; RejPs 168v; Leop Eccli 49/7; Pruſowie ſtárzy byli z Litwą iednego narodu/ y tu mieſzkáli gdzie dziś Liflańći/ y rzecż iednáką mieli y obycżáie z Litwą/ iedno przez obcy narod zmienili ięzyk BielKron 345v, 276, 338; RejPos 158 [2 r.], 158v, 226, 350; Pan powiádáć racży/ iż ia dla tey niewdzięcżnośći á dla nie ſpráwiedliwośći wáſzey dam was poſieść obcym narodom RejZwierc 256v, 41v, 43, 48v, 192, 195, 244v; CzechRozm 165; ModrzBaz 76v, 108v, 118, 132v; CzechEp 14, 61; NiemObr 160; GórnTroas 36; OrzJan 16; GrabPospR N2; niewiemy [...] co ſie známi w náſzey źiemi dźieie: [...] z wielkim obcego ludu tu będącego pośmiewſtwem. PowodPr 73, 5; CzahTr G3v; SkarKazSej 674a.

»nauka obca« = adventicia doctrina Mącz; doctrina peregrina Vulg [szyk 3:2] (5): Mącz 481b; żem iuż z onego głębokiego morzá błędow Antychriſtowych wyſzedł ná brzeg beſpiecżny zbáwienia/ gdzie mi iuż żadne wiátry obcych náuk ſzkodzić nie mogą CzechRozm 20v, 204v; CzechEp 117; Náukámi rozmáitymi y obcymi nie vnośćie ſię. WujNT Hebr 13/9 [Przekład tego samego tekstu CzechEp].

»nic obcego« (1): gdy záśnię Láćinſkie ſłowá wiey ięzyku brzmiáłj/ nic wmowie obcego znáć nie było. SkarŻyw 195.

»obcy nieprzyjaciel« (2): PowodPr 73; Pan Bog [...] od was y ſynow wáſzych kroleſtwo odeymie/ y da ie obcym nieprzyiáćielom wáſzym/ pogubiwſzy was y ſyny wáſze SkarKazSej 702b.

»obcy obyczaj« = peregrinus modus Mącz (3): Mącz 269b; Ná náſzę Polſkę/ wieku nam pámiętnego/ iáko ſię iedno z obcymi obycżáymi/ obcych też wyſtępkow y ſekt/ przodkom náſzym niewiádomych/ w nię nánioſło PowodPr 7, 80.

»obca osoba« = nie krewny; aliena a. extranea persona JanStat [szyk 1:1] (2): [mniszki] mogą wſtępowáć w dobra oyczyſté y máćierzyſté [...] wſzákże ich oddalić od krewnych y bliſkich álbo ná iné obcé oſoby przeniéść żadnym obyczáiem nie będą móc SarnStat 208, 923.

»obcy pan« [szyk 9:1] (10): OrzRozm L4; CzechRozm 141; á [uczniowie Chrystusowi ci są, którzy] rożnych Miſtrzow/ od ktorychby ſię vcżyć: y obcych Pánow/ ktorymby ſumnienie ſwoie poddáć mieli/ áni ſzukáią/ áni przyimuią. NiemObr 180, 172; SarnStat 647; SkarKaz )(2v; CiekPotr 49; SkarKazSej 659v, 692b [2 r.].

»prawo obce« [szyk 3:2] (5): GroicPorz nn3v; Nie wſtydał ſye Rzym XII Tabulas od Athen wźiąć/ y też Práwem obcym ſwą Rzeczpoſpolitą rządźić OrzRozm T4; ActReg 44; TAkże obiecuiem/ iż wykłádów nie przypuśćim/ áni wywodów żadnych z práwá obcégo SarnStat 53, 87.

»obce ręce, obca ręka« [w tym: w obce ręce (8), w obcych rękach (1), do rąk obcych (1)] = ktoś obcy; aliena manus Mącz [szyk 10:1] (10:1): FalZiołUng V 119v; PAmiętay na to miły panie iż nikomu inemu iedno ſobie ſamemu racziles wykupic a wyzwolic nas niedopuſſczaize tedi zadney opcey ręki aby iaką wierzchnoſc miala miec nad nami. RejPs 204v, 73; BielKom A; rzeczy ktorekolwiek przy złodźieiu poimánym záſtawano/ Vrząd zábierał/ á to w ten obyczay/ áby w obce ręce co nie zábłądźiło GroicPorz kk2v; BielKron 253; Postliminio recipere, To coſmy vtráćili á co w obcych á w nieprzyiyaćielskich rękách długo było záś doſtáć. Mącz 193d; Nolebam illum nostrum familiarem sermonem in alienas manus devenire, Nie byłá to moyá wolá áby ty ſpólne náſze słowá miáły w obce ręce przyść/ to yeſt/ wyyáwić/ roſłáwić ſie. Mącz 482b; LeovPrzep C2; Tęż Ziemię náſzę Bełzką [...] chcemy chowáć/ dźierżéć: żadnych Powiátów álbo wśi od niéy nieoddaláiąc/ áni w opce ręce dáiąc [alienantes JanStat 797]/ áni vmnieyſzáiąc. SarnStat 1054; Dźiedźictwo náſze obroćiło ſie w obce ręce: y domy á máiętnośći náſze do cudzych. PowodPr 10.

»obcy sędzia« (7): Goſć przed obcym Sędźiem winien odpowiádać s pewnych przyczyn. GroicPorz m2v; OSyádły kupiec gdyby od ſąſyádá ſwego ná drodze był hámowány/ á przyzwány do obcego Sędźiego o dług/ á on pozwány wybił by ſye ſłuſznymi przyczynámi do práwá ſwego: thedy [ma mu być nagrodzona szkoda i lekkość] GroicPorz m3, m2v [2 r.], m3, nn3v [2 r.].

»obce słowo« = wyraz z innego języka (2): BudNT Ii6; Nieboże Frycżu/ zowże piaſek hakiem. Bo iáko wſpomniſz iákie obce ſłowo/ Nie będźieć zdrowo. KlonFlis F3.

»synowie obcy« = cudzoziemcy; filii alienigeni PolAnt (3): Sćiągni rękę twą z wyſokośći/ á odkup mię/ wyrwi mię z wod wielkich/ y z ręki ſynow obcych. BibRadz Ps 143/7, Ps 143/11; Y wſzyſcy mężowie domu iego w domu vrodzeni (niewolnicy) y kupieni zá pieniądze z ſynow obcych obrzezáli ſię znim BudBib Gen 17/27.

»obca wiara, religija« (2:1): SkarŻyw 558; przećię zákázował [Bóg] z obcemi religiámi/ nie tylko vcżeſtnictwá á iednośći/ ále też y bráctwá y przymierza. PowodPr 39; SkarKazSej 683a.

»obca ziemia, strona« = aliena terra, terra non sibi PolAnt [szyk 12:2] (7:7): RejKup ee7v; RejKupSekl a2v; Ktemu ieſzcze poſlał krol przes poſły ſwe do Ieruzálem y do miaſt Iudſkich liſty ſwe áby práwá obcych źiem przyięli. BibRadz 1.Mach 1/46, Gen 15/13; BudBib 1.Mach 1/46; áby [posłany w obcy kraj] pilnie obacżał á przypátrował ſię/ co też w obcych źiemiách [apud exteros populos] zá obycżáie/ co zá práwá/ co zá kárność ModrzBaz 11v; SkarŻyw 244, 283; BielSen 12; GostGospSieb +4; żadni téż Poſlowie w rzeczách ważnych do obcych ſtron poſłáni bydź niemáią: iedno zá wiádomośćią y rádą ſpólną obudwu Narodów. SarnStat 1012 [idem] 1022; KlonKr C4v; SkarKaz 315a.

Szeregi: »obcy, cudzoziemski« (1): ten ktory rycerzem będąc/ márnotrawnie delikáckich obcych cudzoźiemſkich potrzeb in victu et amictu vżywa/ á do boiu nic gotowego nie ma/ iáko niewieśćiuch iáki GrabPospR K4v.

»obcy, (abo, i) cudzy« = extraneus et alienus Vulg, PolAnt [szyk 6:4] (10): roſtropność zow przyiaćiołką ſwoią. Aby ćię ſtrzegłá od niewiáſty obcej/ y od cudzey/ ktora ſłowá ſwoie przyiemne cżyny. Leop Prov 7/5; Mącz 7a, 415a; BudBib Prov 7/5; Calep 52b, 397a, b, 490a; WujNT 468 marg; W Pierwſzym [przykazaniu] zákázuie P. Bog mieć y chwalić obcych ábo cudzych Bogow okrom śiebie. PowodPr 28.

»obcy i daleki« (1): A nie tylko obce y dálekie przykłády/ ále y náſze właſne domowe/ pobudkę nam do tego dáć mogą. VotSzl A4v.

»obcy, (i) iny (a. inszy)« = alienus, extraneus PolAnt [szyk 8:1] (9): FalZioł +2v; GliczKsiąż G2; BibRadz Prov 27/2; CzechRozm 165; KarnNap ktv; zápomina Páná Bogá/ y vdáie ſię w próżnowánie y w roſkoſzy: ſkąd kácerſtwo y obca wiárá y ini Bogowie roſtą. SkarŻyw 558; SarnStat 208; SkarKazSej 683a [2 r.].

»(ani) obcy i (a, ani) nieznajomy« (1): A doſthoieńſtwá wáſze obcy iteż [!] nieznáiomi ludzye záwżdy poſiádáć będą. RejPos 290; RejZwierc 41v; CzechEp 145; WujNT 615 [2 r.], 616; PowodPr 39.

»postronny, (i) obcy« = extraneus, alienus PolAnt [szyk 3:2] (5): BibRadz Prov 2/16, 3.Esdr 9/9; [jagniątko] zna głos práwego páſterzá ſwoiego/ á vcieka gdy vſlyſzy głos poſtronny/ głos obcy/ á trwoży ſie przed nim. RejPos 124, 210; CzechRozm 166v.

»obcy a (i) przeciwny« (2): NiemObr 95: [pierwsze przykazanie] broni Bogow cudzych wſzelkiego obcego á iemu przećiwnego nabożeńſtwá PowodPr 39.

»obcy i rożny« (1): kośćioły wſchodnie [...] do wiele ſrogich błędow y kácerſtw iáko obcych y rożnych bogow przyſzli SkarKaz 40a.

»obcy, (i) swoj« [szyk 2:1] (3): BierRozm 9; GórnDworz Ii2v; Ale żeś chłoſtę podiął v Nogatu/ Nie zwierzay áni rodzonemu brátu. Bo ćię Cholewą będą zwáć párobcy Swoi y obcy. KlonFlis H4v.

»(tak) obcy albo (jako) tuteczny« [szyk 1:1] (2): liſty iákié przerzeczonym Conſtituciam náſzym przećiwné oſobam obcym albo tutecznym [personis extraneis sive indigenis JanStat 198] [...] przynośili SarnStat 924, 924.

a. W funkcji rzeczownika (155):
α. »obcy«; alienigena Mącz, PolAnt, Calep, Cn; peregrinus Mącz, Vulg, Calep, Cn; exterus Miech, Mącz, Vulg; externus Vulg, Mącz, JanStat; extraneus Mącz, Vulg, PolAnt, Cn; advena Calep, Vulg, Cn; exoticus Mącz, Calep, exter, extraordinarius, extrarius, hospes Mącz; alienus Vulg, PolAnt; qui foris Vulg; convena, externa gens Cn (153): Opcego ſię bárdzo wſtydzę/ A przed ſromem nieporodzę. BierEz Nv, G; BielŻyw nlb 4; lud to ieſt chytry a nie wierni ku opczym [vafri et perfidi sunt exteris] ale ſami miedzi ſobą wiarę pilno chowają. MiechGlab 23; RejJóz A8 [2 r.], A8v; LubPs N6, Ov; RejWiz 43, 180; Ktoby kolwiek z obcych [quisquis externorum] przyſtąpił ku Przybythku będzie zábit. Leop Num 1/51; Bráćią moię dáleko odegnał odemnie/ á znáiomi moj/ iáko obcy [noti mei quasi alieni] odeſſli odemnie. Leop Iob 19/13; Y będzie Ieruzálem ſwięte/ á obcy niepoydą [et alieni non transibunt] przez nie więcey. Leop Ioel 3/17, Ex 30/33, lob 19/15, Prov 14/10, Ier 3/13, Dan 11/4; A ieſli ty niebędźieſz przećiwko thym Sákrámentarzom wſzetecznym bronił Sbiſká Biſkupá/ przodká twego: będę ia obcy OrzList e2v; Páſterz mu rzekł/ nie ták mi/ cięſzko ná obcego/ Iáko ná cię/ gdyżemći/ zwierzył dobrá ſwego. RejZwierz 119v; BibRadz 2.Esdr 13/30, Prov 27/13, Ier 30/8, Ioann 10/5; OrzRozm C3; BielKron 338; Extraordinarius, Sobie Pan nie należąc ku cechu ſtanu álbo rządu/ Obcy. Mącz 112c; Alienigena, Cudzi, Obci/ nie náſzego rodu przichodzień Mącz 143c; Hospitium, Gośćynne potowárzyſzenie miedzy dwiemá opcemá gdy ſie ná yednę goſpodę z roznych ziem zyadą y potowárzyſą. Mącz 159a; Proselitus, Obcy/ który priyął [!] náſzę wiárę y zakón/ Wſtępień w náſzę wiárę Mącz 327b; Advenitiis et externis adiumentis uti Obcych á zkąd ynąd przichodzących pomocy vżywáć. Mącz 481b, 111c, 112a, c, 158d, 290d; RejPos 215 marg; HistLan F4v; KochMon 30; WujJudConf 130v [2 r.]; BudBib Ex 29/33, Num 18/4, 7; MycPrz I B3; StryjWjaz A4; PaprPan Y2v; do vgadzánia roſtyrkow/ do iednánia nieprzyiáźni/ rácżey praw y ſądow vżywáć trzebá/ nie oręża: bo do oręża tylko przećiw obcym [inter populos diversos] vćiekáć ſię trzebá ModrzBaz 63v; w małéy liczbie będąc/ y nieznácznémi/ Przychodnié nieznaiomi miedzy obcémi/ [...] Przedśię záwżdy bywáli w páńſkiéy obronie KochPs 157; Niechay go z máiętnośći lichwnik wyzuie/ A obcy w iego pracy ſobie lubuie [et diripiant alieni labores eius Vulg Ps 108/11]. KochPs 168, 25, 73, 209; Obcy y zrodzáiu kápłáńſkiego nieidący do ołtarza nie przyſtąpił. SkarŻyw 492 marg, 338; ZapKościer 1586/66; StryjKron 567; NiemObr 13 [2 r.], WisznTr 14; ná to bárzo pátrzą cudzoźiemcy/ iáko ſię wy z ſobą/ y iáko z obczymi obchodźićie. GórnRozm B3v; Aduenitius – Obczij, przichodzien poſtronnij. Calep 28b, 778a; GrabowSet I4v; LatHar 196: [owce idą za swoim pasterzem] Ale zá cudzym nie idą: owſzem vćiekáią od niego: bo nie znáią głoſu obcych [non noverunt vocem alienorum]. WujNT Ioann 10/5, Matth 17/26 [25], 1.Cor 5/12, Col 4/5, l.Thess 4/12, 1.Thim 3/7, Hebr 11/34, s. 719; Abyſmy tedy ten zawał odwálili, potomnym, obcym, y ſámi ſobie winni nie zoſtáli: á co więtſza, ábyſmy y ſámi peregrini w ięzyku właſnym niebyli JanNKar D3; [rozterki i niezgody domowe] gorſzé bywáią niż woyny z obcym [dissensionum et seditionum intestinarum quae omni externo bello sunt graviores JanStat 195] SarnStat 111; GrabPospR K4; KlonKr D3v; PowodPr 9, 29 W gośćinieśćie miedzy obcemi: ládá kto was ſzárpáć może: á ten świát obcemi gárdźi. SkarKaz 55Ia; CiekPotr 7; SkarKazSej 703a.

W przeciwstawieniach: »brat, domowy, krewny, nasz (2), ociec, powinny, powinowaty (3), przyjaciel, rodzice, rodzony, sąsiad (2), stryj, swoj (20), syn (5), wnuk, znajomy ... obcy; w domu ... u obcych« (41): BierEz 14; OpecŻyw [34]; A dla tego nyemaćye pirwſſego oycá opuſſczáć/ á obcych náſládowáć. KromRozm III N6v, Q2v; Wtore/ ma być baczenie Perſony/ ieſli krewny álbo obcy GroicPorz 112; Záchowayże też práwo y ſobie równemu/ Nie tylko powinnemu/ ále y opcemu. RejWiz 187v, 58v, 59; ia bych to obcy vczynił/ A ty ſyn iego nieuczyniſz? OrzList e2v; Bo mi iednák łácniey s ſwym/ niż drażnić obcego RejZwierz kt; Ani w to obłoczył żaden obcy/ ále tylko vſtháwicznie ſámi ſynowie y wnukowie iego [Non indutus est alienigena praeter filios eius solum, et nepotes eius semper] BibRadz Eccli 45/15[16], Matth 17/25, 26; izeby [młódź] nie w domu ale v obcych wychowywana bywała KwiatKsiąż M3; Nostri et externi contraria, Naſzy/ Opcy. Mącz 251b; Peregre sum, Ieſtem dáleko od ſwych miedzy obcemi. Mącz 290d, 316a; HistLan F6; áby s ciebie obczy nadobne przykłády bráli: á powinowáći twoi zápátrzywſzy ſie ná cię áby ſie tobą cieſzyli RejZwierc 24; MycPrz I B2v, II A2v; BudNT Eph 2/19; Nie tylko obcym dobrá on wydzyerał z mocy/ I Stryiowi właſnemu kazał wyiąć ocży PaprPan Pv, Hv, S, S4v; KochOdpr A4; SkarŻyw 338; ZapKościer 1580/14; KochFr 63; PaprUp H2 [2 r.]; Phil R; WujNT Matth 17/25, l.Cor 5/12; v nas w Polſcze iuż ták proclamatum, że ieſliż nie obcy/ ſwóy nic nieuczyni JanNKar A4; SarnStat 209, 587; CiekPotr 54; Zacność domu wáſzego w ſławie mocno ſtałey. Gdyż prze mądrość y cnotę wſzędzie rozſzerzoná? Nie tylko ſamśiad/ lecż też obcych nádárzoná. PaxLiz A3; Dziwuyże ſię tu obcym kiedy iuż rodzeni Przedáią ſwe/ od Oycá iednego ſpłodzeni. KlonWor 29.

Zwroty: »być [komu] obcy, być [u kogo] za obcego« (1:1): By to przy moim ſtole Krowicki mowił/ ktory ieſtem obcy Sbiſzkowi/ iabych Krowickiemu milczeć kazał OrzList e2; Ieſlibych tedy niewiedźiał co znáczy głos/ będę v tego któremu mowię obcego ięzyká człowiekiem: á ten co mowi/ będzie tez v mnie zá obcego.[ero... loquitur mihi barbarus] WujNT 1.Cor 14/11.

»mieć [kogo] jako obcego, za obcego« = sicut alienum habere Vulg [szyk zmienny] (1:1): Leop Iob 19/15; Bo mnie oćiec y mátká/ máią zá obcego/ Gdźieſz nam iść/ ieſli y ty wzgárdźiſz wygnánego? GrabowSet B4.

»jako za obcego [kogo] poczytać« (1): wſſak iáko zá obce nas poczytał ſobie [quasi alienas reputavit nos] y przedał/ á zyadł to co byłá zapłátá náſſá. Leop Gen 31/15.

»obcym stać się [w tym: komu (2)], stać się jako obcy [u kogo]« (3:1): TarDuch A6; BibRadz Ps 68/9; Obcym ſtałem ſię braćiey moiey [alienus fui fratribus meis]/ y cudzym ſynom mátki moiey. BudBib Ps 68/8[9], Ps 57/3[4].

Szeregi: »obcy, cudzoziemiec« [szyk 3:2] (5): żaden cudzoziemieć [!]/ żadny obcy/ y ſługá kupny/ niechay z wámi tego nie pożywa/ áżby przyiął zakon poſpołu z wámi RejPos 158; Exoticus – Opcy, cudzozemiecz. Calep 391b, 28b, 52a, 778a.

»obcy, (i) cudzy« = alienus et extraneus PolAnt [szyk 1:1] (2): Niech ćię chwali cudzy á nie vſtá twoie/ obcy/ á nie wárgi twoie. BudBib Prov 27/2, Ps 68/8[9].

»tak domorodak jako obcy« (1): Niechay miedzy wámi będzie ſąd ſpráwiedliwy/ ták domorodakom iáko obcym [sive peregrinus sive civis] Leop Lev 24/22.

»obcy i nieprzyjaciel« (1): A nye máyąc koſciołá zá mátkę/ nye ma też bogá zá oycá/ á nye krzeſciyáninem áni brátem/ ále obcym y nyeprzyyaćyelem nam yeſt KromRozm III Q2v.

»obcy a (i) nieznajomy« = alienus et extraneus PolAnt (2): BibRadz Ps 68/9; [św. Antonijusz] prágnąc ná rzecży duchowne pokoiu więtſzego/ prośił ſię áby był gdzie miedzy obce y nieznáiome poſłan. SkarŻyw 542.

»obcy a pielgrzym« (1): Opczym ſtałem ſie bratom mogim/ á pielgrzymem ſynom matcze moiey [extraneus factus sum fratribus meis et peregrinus filiis matris meae Vulg Ps 68/9]. TarDuch A6.

»obcy i postronny« (1): á iáko ogień z nátury pali/ ták Sámſonowi práwie iáko wrodzone było/ miłośierdzie ono ku obcym/ y poſtronnym/ y chorym. SkarŻyw 593.

»powinny abo obcy« (1): Także też/ prżyiedźie czći odſądzony do powinnego ſwego/ ábo do obczego w dom/ z pocztem nie máłem/ iákoż ow nieborak ma go wygnać/ nie máiąc/ ſto śiły? GórnRozm 13.

»obcy i przychodzień« = hospes et advena PolAnt; advena et peregrinus PolAnt, Vulg [szyk 2:1] (3): A przeto iuż nie ieſteśćie obcy/ y przychodnie/ áleście ſąśiedzi świętych/ y domownicy Boży. BudNT Eph 2/19, 1.Petr 2/11; Namileyſzy proſzę was iáko obcych y przychodniów/ ábyśćie ſię wſtrzymawáli od pożądliwośći ćieleſnych WujNT 1.Petr 2/11.

»tak obcy jako przyjaciel« [szyk 1:1] (2): Nie był ieden ktoby tey był pániey nie żáłował/ Ták obcy/ iáko przyiaciel przygody litował. KochZuz A4; BielKron 235v.

»(tak, nie tylo) swoj i (jako (i), lecz i) obcy« [szyk 4:1] (5): BierRozm 13; bo káżdy Pan káżdemu iednáko powinien thák ſwemu iáko y obcemu MycPrz II B2; KochBr 152; WisznTr 19; tedy przeszłe a znaczne posługy nagrodzic potrzeba dobrze, aby yswoi y obcy virzeli, ze non est irremunerata virtus, VWKM, ale wwielkiey wadze ActReg 96.

»znajomy i obcy« (1): [Panna Syna szukała] Naprzod miedzy przyrodzonymi/ potym miedzy znaiomymi/ ij miedzy opcymi. OpecŻyw 32.

β. »obca« (2): Weźmi ſzátę tego kthoryć ręcżył zá obcego/ á ktoryć przyrzekał zá obcą [pro extranea]/ weźmi zakład od niego. BibRadz Prov 27/13; BudBib Prov 27/13.
2. Należący do kogoś innego, będący czyjąś własnością, cudzy, nie swój (9): Ktorego [Antykrysta] Fáłſze/ Zdrády/ tu iuſz maſz odkryte Coſmy więc názywáli/ táiemnice ſkryte, Byłyć acz wprawdźie iednák/ tym Tytułem pſtrzone Teras obcże wyſkupſzy/ piorká poznáć wrone [!]. GrzegŚm Av; Y vczynił ie pány wielkiéy kráiny/ Y pośiedli przychodnie obcé dźiedźiny. KochPs 159; Niechby nád wſzytkié głębiéy oná w piekle byłá/ Która táką niecnotę piérwéy zamyśliła. Wiárę ſwoię przenioſłá do mężá obcego GosłCast 32.

W przeciwstawieniach: »swoj (2), moj ... obcy« (5): Przydawa ſie iż wiele pcżoł czudzych prylatuie domowe wyganiaiąc, tak iż wieſniaci broniąc ſwych, muſzą opce topić y zadławiać MiechGlab 77; Nieznam ſię do tych ſzat/ nie moy to ieſt vbior/ obce to ieſt ochędoſtwo SkarŻyw 195; GrabPospR L2.

W przen (2):

W przeciwstawieniach: »swoj ... obcy« (2): (nagł) Wół. (–) Ták znáczny łeb/ ták świétné rogi vkázuie/ Ze króm gwiazd obcych ſam ſye ſwémi opiſuie. KochPhaen 7; gdy Iordan wpada w martwe morze/ Oſobny ſobie nurt po wierzchu porze/ Niechce przezwiſká ni wody ſwey ſtráćić/ Z obcą ſię zbráćić. KlonFlis F4.

a. W funkcji rzeczownika: »obce« = cudza własność (1):

W przeciwstawieniu: »swoje ... obce« (1): Ludzkie pláce śćieśniáiąc ſwoie rozſzerzáią: Sżtucżnie ſznurem y prętem morgi pomierzáią: Swoie rozprzeſtrzeniáiąc obcego śięgáią KlonWor 4.

3. Nie będący właściwością albo elementem czegoś (12): O ktorym to potym bogu oycu mowi fol 394. Iż ácżkolwiek wſzytkim oſobam należą apparitiones, to ieſt/ okázowánia ſię ludźiam/ w obcey poſtáći nie pamięta iż Deum, cuius vnigenitus est Christus Ieſus nemo vidit vnquam Ioan. CzechEp 181; SkarKazSej 681b marg.

W przeciwstawieniach: »obcy ... przyrodzony, własny (2)« (3): gdy by ona [ślina] miała w ſobie iaki ſmak właſny, tedyby ięzik żadnego inſzego ſmaku opcego nie vcżuł GlabGad C5v; ale gdi ſie on [czosnek] ſtarzeie tak iz nieco powiſſi po wyrwaniu, thedy ona wſzitka wilgota y wonnoſć opcza odejdzie, tilko ſama iemu przyrodzona zoſtanie GlabGad I4, H3.

obcy od czego (1): ktora tá to rzecż [obracanie wszystkiego ku pożytku] od wolnych vmysłow yakmiarz ieſt obca. KwiatKsiąż C2.

W charakterystycznych połączeniach: obcy(-a) fundament (2), postać, smak, wilgota, wonność.

Wyrażenie: »słowa obce« [szyk 3:1] (4): otoż tedy vtyſkowánia tego Chriſtuſowego muśiáłá być inſza przycżyná/ niż tá ktorą obcymi ſłowy X.K. y z obcą też rzecżą wnośi. CzechEp 141, 232 [2 r.]; wſzytki ſłowá obce odrzucáiąc/ á do piſmá ſię tylko/ świętego odzywáiąc NiemObr 130.
Szeregi: »iny i obcy« (1): cżuyćie ſię/ iáko źle ine y obce fundámentá pod budowánie ſtáre podkłádáć: iáko źle do zroſłego ludzkiego ćłáłá [!] (kust.) ćiáłá (–) trzećią rękę/ y trzećią nogę przylepiáć. SkarKazSej 681b.

»(i) nowy i obcy« (3): Ze też tym torem/ znowo wymyśloną rzecżą/ ſłowá też nowe y obce: á ſłowy tákże nowymi y obcymi/ rzecż y nową/ y obcą/ y niezbożną wprowádźili. CzechEp 232.

4. Niewłaściwy, nieprawdziwy (w odczuciu piszącego) (3): Hic locus niſi dextre accomodetur, in alienum ſenſum male detortus videri poſset. etc: Po náſzemu ták/ To mieyſce práwi/ ieſliby go dobrze nie przyſtoſowano/ może ſię zdáć że ie ku obcemu wyrozumieniu nakręcono/ álbo nákierowano. BudNT Hh6v; záczym ſie wiele obcego mnimánia y wykłádow ná Ianowe piſánie námnożyło było: o ktorym Ian áni pomyſlał/ nierzkąć żeby co tákiego twirdzić miał. CzechRozm 25; nie tylko iedno mieyſce z piſmá ś. ale więcey niż ſto/ ku przepárćiu/ wyznánia náſzego pokázáć miał: á iabych rad iedno ſlowko ácż nie od niego ſłyſzał/ ktorymby tych ſwoich obcych powieśći/ o Bogu y o ſynu iego podeprzeć mogł. NiemObr 95.
5. Nie będący uczestnikiem, odtrącony [od czego] (1):
Szereg: »oddalony i obcy« (1): ktorzyśćie byli ná on czás bez Chriſtuſá/ oddaleni od ſpołecznośći Izráelſkiey/ y obcemi od teſtámentow [alienati a conversatione Israël et hospites testamentorum]/ nie máiąc nádźieie obietnice WujNT Eph 2/12.

Synonimy: 1. cudzoziemski, cudzy, postronny, przychodny; a.α. cudzorodak, cudzoziemiec, cudzy, gość, przybycień, przychodzień; 2. cudzy; 4. błędny, fałszywy, niesprawiedliwy, niesłuszny.

Cf NIEOBCY, OBCOCHWAŁOBOŻNIK

LW