[zaloguj się]
[pdf]

CUDZY (1121) ai

Fleksja
sg
mNcudzy fNcudzå, cudza, cudz(a) nNcudz(e)
Gcudzégo Gcudzéj Gcudzégo
Dcudzému Dcudzéj Dcudz(e)mu
Acudzy, cudzégo Acudzą Acudzé
Icudzym, cudzęm Icudzą Icudzym, cudz(e)m
Lcudzym, cudz(e)m Lcudzéj Lcudzym, cudz(e)m
pl
N m pers cudzy, cudz(e)
subst cudzé
G cudzych
D cudzym
A m pers cudz(e)
m an cudze
subst cudzé
I m cudzémi, cudzymi
f cudzémi, cudzymi
n cudz(e)mi, cudzymi
L cudzych

sg m N cudzy (18) [w tym: -i (1)]. ◊ G cudzégo (41); -égo (2), -(e)go (39). ◊ D cudzému (12); -ému (1) SarnStat, -emu (1) KochPs, -(e)mu (10). ◊ A cudzy (44) (w tym: -i (1)], cudzégo (11); -égo (1), -(e)go (10). ◊ I cudzym (21), cudzęm (1) MurzHist. ◊ L cudzym (22), cudz(e)m (2) TarDuch, GórnRozm. ◊ f N cudzå (19), cudza (1), cudz(a) (1); (attrib) -å (19), -a (1); -å : -a RejPos (8 : 1). ◊ G cudzéj (96); -éj (8), -(e)j (88). ◊ D cudzéj (7); -éj (2), -(e)j (5). ◊ A cudzą (61). ◊ I cudzą (42). ◊ L cudzéj (49); -éj (4) OrzQuin, KochTr, SarnStat (2), -ej (1) BiałKat, -(e)j (44). ◊ n N cudz(e) (8). ◊ G cudzégo (112); -égo (3), -(e)go (109). ◊ D cudz(e)mu (6). ◊ A cudzé (51); -é (1) KochFr, -e (1) SarnStat, -(e) (49). ◊ I cudzym (13), cudz(e)m (2) Diar, SkarŻyw. ◊ L cudzym (23), cudz(e)m (1) FalZioł. ◊ pl N m pers cudzy (5), cudz(e) (1) BudBib. subst cudzé (17); -é (3), -(e) (14). ◊ G cudzych (162) [w tym: -ich (7)]. ◊ D cudzym (29) [w tym: -im (2)], cudz(e)m (1); -ym : -(e)m ModrzBaz (2 : 1). ◊ A m pers cudz(e) (11). m an cudze (4); -e (1), -(e) (3). subst cudzé (121); -é (7), -e (4), -(e) (110); -é KochPs, PudłFr, KochPieś; -e MurzNT, SarnStat; -é : -e OpecŻyw (3 : 1), GórnTroas (1 : 1). ◊ I m cudzémi (18), cudzymi (6); -ymi PowodPr; -émi : -ymi BibRadz (3 : 5); ~ -émi (1), -(e)mi (17). f cudzémi (23), cudzymi (7); -ymi KromRozm I, GroicPorz, KrowObr (2), MycPrz, WierKróc; -émi : -ymi WujNT (2 : 1); ~ -émi (2), -(e)mi (21). n cudz(e)mi (6), cudzymi (1); -(e)mi : -ymi CzechEp (1 : 1). ◊ L cudzych (45) [w tym: -ich (1)].

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Należący do kogoś innego; czyjś, nie nasz; alienus Mącz, Calep, Cn; alter Mącz; externus, extraneus, extrarius Cn (759): oto byſkup nawiſſſſi yen cudzey krwye ku ocziſcyanyu nyepotrzebuye bo ſwᾳ/ tako yaſnye yeſt vrumyenyon. BierRaj 23v; Proznuiący y leniwi/ Ktorzy cudzym potem żywi: Bárzo máią być karáni BierEz K2v, I, K3; OpecŻyw 160v; ForCnR D2; Iezu ktorys w czudzem grobie iako vbogi y pielgrzym pochowan był. TarDuch C7; czały dzień nie dawać mu matcżynego mleka pożywać, ale czudzego. FalZioł V 37, IV 14a, 22c, 23c; Czudze złe nie ma być wſpominano. BielŻyw 15, 8, 47, 51, 65, 110, 165; przeto taki bywa łakomiec, zawiſny, á ſzaropych, czudzich rzecży żądaiąci GlabGad P2, M5, M5v, N6v, O4; MiechGlab 77; BierRozm 3, 11; LibLeg 10/123; RejRozm 394; Siedzę iáko człowiek práwy Nie bodą mię cudze ſpráwy RejRozpr E3, Cv, Ev, I4v; RejJóz H; Niekradny ymienia czudzego/ ale vbogym vdzielay ſwego. SeklKat B3v, K4v; Ale ya tak ku tey sprawie Tuż yde oczudzey ſtrawie RejKup v4, G, n6; KromRozm I Bv, Cv, C2v, D4v, N4v, O; ani máią być komu/ cudzęm błędęm oczy wykálány MurzHist M4, Q3v; KromRozm II 14v; KromRozm III C3; napominal przikazuyącz mv aby czudzey zenye pokoy dall. LibMal 1554/193, 1554/193, 193v; BielKom G2; że nye może żaden zá drugyego ćirpyeć/ á cudzego brzemyenyá nosić GliczKsiąż F7v, D2v, D3v, N4v, P3v; LubPs P2; ZYd/ Pogánin/ Heretyk/ Krzeſćiániná o cudzą krzywdę niemoże winowáć GroicPorz h4, Bv [2 r.], e2, h2, hh4 [2 r.], kk3; KrowObr 48, 223v, 229v; A thu rozum niepodły gdy ſie kto w tym cżuie/ Iż ſie więc przygodámi cudzemi ſpráwuie. RejWiz [A9], 11v, 18, 39v, 59v, 98 (12); z tych Nádáb y Abiu/ pomárli gdy offiárowáli ogień cudzy przed Pánem. Leop Num 26/61, Prov 6/24, Eccli 21/9, Is 17/10, 1.Tim 1/10; OrzList b4 [2 r.], d4, gv; Ktoby w cudzey Perſonie wyznawał v kſiąg álbo Prokurował/ to fáłſz. UstPraw C3v, Dv, E4 [2 r.], E4v, F [2 r.], I3v; Gdyż to ieſt s przyrodzenia/ czudze ſpráwy gánić RejFig Ee4, Aa4v, Ccv, Cc2; RejZwierz kt, A4, aa2, bb2v, 115v, 129, 137; Ty ktoryś ieſt co oſądzaſz cudzego ſługę? BibRadz Rom 14/4, Deut 28/25 [2 r.], Ier 29/23, Eccli 9/8, II 90c marg; OrzRozm H2v; Niewiáſtę gdy záſtáną s cudzym mężem/ oboie vkámionowáć máią BielKron 44v; żadne ſtworzenie żywe cudzą krwią żyć nie będzye. BielKron 136v, 13v, 36v, 44v, 107v, 160v (13); GrzegRóżn K2v; KochZg B; KwiatKsiąż Ev; Galericium dicitur. Przyprawki/ przyprawne włoſy/ to yeſt/ czudze włoſy. Mącz 34c; Subdere puerum, Cudze dziécię podrzućić. Mącz 93a; Ethologus, Który w cudze obyczáye vmié tráfiáć á ták słowy yáko vczynki obyczaye cziye okázáć. Mącz 108d; Manticulor, Krádnę. Do cudzych mieſzków náglądam. Mącz 208d, 42a, 93a, 108d, 122b, 136a (33); OrzQuin F2; Prot C4v; LeovPrzepSamb b4; RejAp 78, 78v [2 r.]; GórnDworz C3v, D7v, Nv, N4v, T3 (10); HistRzym 5v, 87v; RejPos 172v, 215v marg, 233 marg, 234v marg, 236v, 252, 302v [2 r.]; BielSat Dv; HistLan A3; KuczbKat 215 [2 r.], 320 [2 r.], 330 marg, 340, 345 (16); Cudze przypadki łácno nam oſądzić RejZwierc 219v; A ten w cudzey komorze rádſzey niż w ſwey ſiada. RejZwierc 248, A2v, 14 [2 r.], 27v, 92v, 148v (16); WujJud A2v, 9v, 98v, 143, 216v, 234v; WujJudConf 144v, 238v; RejPosWstaw [1102]; Nie chodz zbieráć ná pole cudze [in agrum alterum] BudBib Ruth 2/8, c3, Eccli 9/8, 29/24, 27; MycPrz I A4v; WierKróc B3v [2 r.]; BudNT przedm d, Hebr 9/23, y4v marg; StryjWjaz C3v; CzechRozm A6, 52v, 96, 98, 150v; PaprPan Ff2; Zazdrość rośćie w nas z cudzych dobr/ iákich ábo my ſámi niemamy/ ábo mnieyſze mamy ModrzBaz 7, 17, 17v, 20v, 28, 36 [2 r.] (40); SkarJedn 125, 187, 200; KochOdpr A4, A4v, C; Nieſzuka z cudzą ſzkodą ſwéy korzyśći KochPs 19, 36, 159; Tedy oni poznawſzy iſz ich ſą ſuknie: ze wſtydem wzięli ſwe/ ći co prágnęli cudzych. SkarŻyw 324, 69, 141, 292, 333; KochTr 4, 22; StryjKron 722; CzechEp *3v, 18, 26, 28, 46 (14); CzechEpPOrz **2; NiemObr 99, 123; BY bóg duſzę zá duſzę chćiał od nas przyijmowáć/ A mógł człowiek ſwym zdrowiem cudzé odkupowáć KochFr 70, 54, 94; A ták cudzey śmierći płácżąc/ ná właſną tym cżáſem Pámiętaymy KlonŻal A2v; WerGośc 260; BielSjem 7; Ten cudzé owce páśie/ mnie ich oyćiec tyśiąc Zoſtáwił vmiéráiąc PudłFr 32; Téż kto ſwéy vfa cnoćie/ cudzéy nie vymuie: Lecz który w ſwoiéy wątpi/ cudzą rad ſzkáluie. PudłFr 42, 16, 18, 42, 51; ArtKanc M4v; BielRozm 25; GórnRozm C2v, Dv [2 r.], G3v, G4v, K2, L2v, M2v; KochPropKKoch 3; ActReg 33, 40, 114; Calep 52b, 1145b; Po dwu ſłodu ma mleć/ gdy w cudzym młynie przyidźie mleć GostGosp 134, 34, 42, 70, 74, 100, 166, 168; Phil F3, H, I2, K, K3 [2 r.] (13); GórnTroas 25; GrabowSet C3, C4, E2v, F2, Y; My bowiém pobudzamy ſie cudzą przygodą/ ále ći ſwoią OrzJan 38, 49; Od ſkrytych grzechow moich rácż mię ocżyśćić Pánie; á cudze rácż odpuśćić ſłudze twemu. LatHar 53, +++2 [2 r.], 25, 116, 118 [2 r.], 290 (12); KołakSzczęśl Bv; RybGęśli B2v; tedy cudzémi zaſługámi w dzień ſądny wſpomożeni być nie możemy. WujNT 108, 88, 212, 387, Rom 14/4, 15/20 (16); WysKaz 46; JanNKar A3, H3v [4 r.]; JanNKarGórn G4; Ieſli kto cudze wieprze naydzie w ſwym leśie. SarnStat 670, 372 marg, 471, 505, 518, 570 (31); Nuż ieśli kto w onem powiećie ieſt/ co z cudzych máiętnośći pożytek ma GrabPospR L4v, L2v, L3v; PowodPr 84; SkarKaz 351b, 352b, 514b, Oooo3a; Bez żártu mowiąc, żeś ſie śmiał w cudźe pieniądźe Wtrącáć CiekPotr 75, 51, 77; CzahTr [D]v; SkarKazSej 661b, 677a marg, 703b; KlonFlis A2, C2, D; KlonWor ded **3v, **4, k. ** [2 r.], **v [2 r.], **2v (37).

W charakterystycznych połączeniach: cudzy(-a, -e) błąd (2), dobro (11), grzech (15), krew (13), krzywda (9), majętność (16), mąż (3), mieszek (5); nieszczęście (3), obyczaj (6), pot (3), przykład (4), przypadek (6), ręka (5), rzecz (36), sługa (9), sprawa (20), strawa (5), szkoda (10), występek (4), żona (małżonka) (37).

Przysłowia: RejKup 14v; Szcżęſliwy kto ſie cudzą przigodą karze. RejWiz 158v marg, Dd3; BielKron 98, 244, 253v; Foeliciter is sapit, qui alieno periculo sapit, W czas ten mądrze poczina/ który cudzą przigodę przed oczimá miewa. Mącz 133a; RejPos 27, 196v, 201, 237v; RejZwierc 17 [2 r.], 29v, 214, 239v [2 r.], 241v (9); Karzmyſz ſie iuż cudzymi tymi przygodámi MycPrz I C [ogółem 21 r.].

Witaycieſz pánie Gámracie/ Choć niewiele cnoty macie. Po cudzych ſie kąciech włocżąc/ Poććiwym ſławy vwłocżąc. RejZwierc 231v.

więc ſą tácy hoini s cudzego mieſzká. GórnDworz Ii5.

Tákżeć náſzy pánowie co ſie cudzym pirzem/ Vpſtrzą pyęknie by Soyki/ áli w śmieciu gmerzem. RejWiz 98, 104; RejZwierz 14, 25, 85v [ogółem 5 r.].

Mowił bychći nie wierzył/ á to pilnie chował/ Poki nie mam bych cudzey ſkory nie ſzácował. RejFig Cc6.

Iáka ieſt ſlepotá złych iż cudze ſpráwy widzą/ á ſwych nigdy. LubPs P2 marg; Mącz 208c; RejPos 252 marg; A ták páździorká w oku cudzym ſzukamy/ á ſwego bierzmá [...] bacżyć niechcemy RejZwierc 99, 77v, 185, 236, 267 marg, Bbb2v [ogółem 9 r.].

Kto cudzemu pſu chlebá dawa żadney zapłáty nie vznawa. March1 A4; BielŻyw 44; March3 V3.

żeby cżłowiek máńtykę ná ſie wźiąwſzy chlebá żebráć/ á pſy cudze draźnić muſiał. CzechRozm 231.

Cudza ſzkodá cżyni drugie mędrſzymi. BierEz K4; RejJóz A3 [2 r.]; RejKup d3; BielKron 333; RejZwierc 47 marg, 239v, Bbb2; Szcżęśliwy ktorego cudze przypadki oſtrożnym cżynią. WysKaz 47 [ogółem 9 r.].

mięſzkáć wpoſtronney ziemi iáka trudność: opuśćiwſzy ſwoy dom/ cudze śćiány poćieráć SkarŻyw 244.

Z czudzego złego nigdy ſie nie raduy. BielŻyw 51.

Wyrażenie: »cudzy chleb« (7): Mącz 399a; RejZwierc 233v; Pátrząc w to/ iż żaden ktory ná ſwym właſnym vmie przeſtáwáć/ bez cudzego záduſznego chlebá [...] nie przeſláduie nikogo dla wiáry CzechEp 98; CiekPotr 54; Puſzcża potomſtwo ná świát/ ták o cudzym chlebie KlonWor 62, 33, 56.
Zestawienie: »dziewięć grzechow cudzych« (2): Dziewięć grzechow cudzych/ to ieſt/ ktore drugim też/ okrom tego co ie pełni/ bywáią przycżytáne LatHar +++2; SarnStat 714.
Szeregi: »obcy i (abo) cudzy« [szyk 3 : 1] (4): Aby ćię ſtrzegłá od niewiáſty obcej/ y od cudzey [a muliere extranea et ab aliena] Leop Prov 7/5 [przekład tego samego tekstu BudBib]; BudBib Ps 68/8[9], Prov 7/5; PowodPr 28.

»(nie, jako itp.) swoj itp., (ale, tak itp.) cudzy« [szyk 31 : 5] (36): chczey aby czyą chwalyl yązyk czudzy anye twoy PatKaz III 134v; FalZioł IV 6d; Mizerne rzemięſło ieſt zawżdy czudzego goſpodarſtwa vżywać á ſwego nigdy. BielŻyw 169, 52; GlabGad H8v; MiechGlab 62; MurzNT 11; yuż ſye im to dáło znáć/ iż muſyeli częſtokroć nye wedle ſwego/ ále cudzego zdánya kázáć/ y ſwyątoſcyámi ſſáfowáć. KromRozm III K3v; ſyny ſwe odſadzáyą ſami ye odrzucáyąc/ yákoby nye ſwe/ ále cudze GliczKsiąż D2; UstPraw I3; BielKron 36v; SienLek a4v; GórnDworz Nv; HistRzym 102; RejPos 252 marg; KuczbKat 329; StryjWjaz A3; CzechRozm 246; temu/ gdy [...] nie zá cudze/ ále zá ſwe [nec alienae, sed suae] dźielnośći nagrody prágnie/ niema nic przodkowánia y sławy zábrániáć. ModrzBaz 58v, 4v, 46v, 107; KochTr 24; StryjKron 350; WerGośc 270; Piſz ty co chceſz/ ſzácowáć ſpraw nie będę twoich: Czyśćie pátrzyć káżdému/ nie cudzych/ lecz ſwoich. PudłFr [2]; GórnRozm G2v; LatHar 507, 599, 662; WujNT 415; SarnStat 267; SkarKaz 83a; VotSzl B4v; SkarKazSej 695b; KlonWor 39. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 43 r.].

»(nie (tylko) itp.) (swoj) własny, (a (nie), ale itp.) cudzy« [szyk 9 : 2] (11): Naturalis filius [...]. Właſnego łożá álbo cudzego ſyn Murm 168; BartBydg 251; GlabGad M5v; BielKron 200, 243v; Mącz 505a; iż tám właſne ſpráwy á nie cudze będą náſládowáć káżdego. RejAp 125v; KuczbKat 320; CzechRozm 246; WysKaz 44; SarnStat 570. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 10 r.].

W przen (4):
Zwroty: peryfr. »na cudzych nogach chodzić« = po pijanemu (1): PRzeto nie rad do ćiebie ná biéśiádę godzę/ Bo téż nie rad ná cudzych nogách do dom chodzę. PudłFr 33.

»cudzemi oczyma patrzeć« (2): Nalepiey on widzi/ kto ſwemi á nie cudzemi ocżymá pátrzy. BudBib b2, c2.

peryfr. »w cudze strzemiona wstępować« = naśladować kogoś (1): Záłuię Polaká Polak/ á w cudze ſtrzemioná Wſtępuię Theokrytowe/ gdźie płácże Bioná. KlonŻal D4.

a. W funkcji rzeczownika (137):
α. Coś cudzego, cudza rzecz; alienum Mącz, Cn [zawsze w sg n] (136): Komu ſie ſwe máło widzi/ Cudzego ſie bráć nie wſtydzi BierEz K3v; Zli więcey máią/ iż cudze chwytáią. BierEz O2v, N4; BielŻyw 52; LibLeg 10/68v; KromRozm I A3v, D; Kto tym loſem rad háńdluie/ Rad ſie w prawdę záborguie/ Do cudzego ſzlák podáye/ Kiedy ſwego nie doſtáie BielKom F3; GliczKsiąż D3; RejWiz 69, 71v, 77, 95v, 125v; OrzList d4; UstPraw H4, I3v; RejFig Cc2v; RejZwierz bb4v, 83, 129, 136; BibRadz Ez 18/12; OrzRozm E2; BielKron 50v, 259v; Mącz 151c, 446d; RejPos 83; Ale to cudze/ á Pan Bog nie kazał ruſzáć cudzego. RejZwierc 27v; Lepiey ábyś doźrzał ſwego/ Niż náglądaſz do cudzego. RejZwierc [233], 27v [2 r.], 151, 211v, 224, 231v (15); BudBib Os 8/12; KAláphátes był Ceſarz lecż ná cudze chćiwy PaprPan Pv, B3v, O3v, Ff2v, Ff3v; ModrzBaz 36v, 39v, 56, 99v, 102v; KochOdpr C4; á on iáko hojnj w ſwym/ á ná cudze nie łákomy/ rzekł SkarŻyw 284, 4, 141; CzechEp 11, [414]; ArtKanc O15; BielRozm 5; ActReg 162; GostGosp 20; LatHar 113; RybGęśli B2v; Iáłmużná ieſt inſza, á inſze wrocenie cudzego. WujNT 274 marg, 12, Luc 16/12, s. 274, Zzzzz; SkarKaz 349b, 351b; SkarKazSej 659a; A przeto bráćie ſłuż ludźiom cnotliwie/ Niechay cudzego/ nie żártuy dotkliwie. KlonFlis [H5], C4; Bowiem WOREK IVDASZOW, ieſt chuć do cudzego, I zły ſpoſob nábyćia dobrá nie dobrego. KlonWor **2v; Ták Rzymianie karáli Miedz wyorywánie y pługá łákomego w cudze ſię wrywánie KlonWor 5, ded **3, 3, 4, 5, 20 (11).

W przeciwstawieniu: »(swoje) własne ... cudze« (4): Ale tákie rychło ſpłynie/ Bo przy cudzym włáſne ginie. BierEz K3v; RejZwierc 100; SkarKaz 312b; KlonWor 53.

W charakterystycznych połączeniach: cudze brać (9), ruszać (5), wrocić (2), wydzierać (wydrzeć) (6); cudzego wrocenie (2).

Przysłowia: BielŻyw 52; Bo więc káżdemu żal ſwego Páś ná ſwym niechay cudzego RejRozpr F3, K3; prawa sobie ludzie stawią, tak, aby każdy na swem przestawał, cudzego nie pragnął. Diar 34; Ktora miłoſć ná tym ſye zámyka áby ieden drugiemu wſzythkiego dobrego życzył/ [...] cudzego nie żądał/ ná ſwem ſkromnie przeſtawał GroicPorz mm4, b3; RejZwierz 77v, 87; BielKron 355; KuczbKat 345; Swe tráći kto cudzego prágnie. SkarJedn 188, 399; StryjKron 225; KochJez A3v; KochProp 15; Ná ſwym tylko przeſtawał nie prágnął cudzego KołakCath B; WujNT Cccccc4; PudłDydo A4 [ogółem 18 r.].

Bo inácżey nie będzye/ kto ſzcżypty cudzego/ Temu dyabeł drze garſcią y páná ſámego. RejZwierz 103, 129; RejPos 253v.

Rychłoćiem ten żywot ſtráći/ Kto śię cudzym vbogáći BierEz Q4v.

Zwroty: »cudzego (po)żądać, żądający, żądliwy« [szyk zmienny] (9 : 1 : 1): BielŻyw 52; wſzakoż taki bywa nie iako pyſzny á marnochwalca y czudzego żądaiąci. GlabGad O3v; A kto vchramuie znałogu, bywa łżywy/ fałſzywy obłudny/ niecznota, przechyra, czudzęgo żądliwy GlabGad P7v; GroicPorz b3, mm4; Ale żaden zwas niechay thák nie ćierpi iáko mężoboycá [...] ábo ten kthory cudzego pożądał [aut alienorum appetitor] Leop 1.Petr 4/15; RejZwierc 5v; ModrzBaz 83; SkarJedn 182, 186; WujNT 286.

»cudzego pragnąć, pragnący, pragnienie« [szyk zmienny] (11 : 2 : 1): Diar 34; płáć coś komu winien/ nieprágni cudzego. GroicPorz dd3v; KuczbKat 345; Przykład gniewu Bożego y odmienności ſzczęścia/ dla prágnienia cudzego. StryjKron 225 marg, 225; CzechEp 373, 374; KochJez A3v; KochProp 15; GostGosp 4; KołakCath B; A żaden z was niechay nie ćierpi iáko mężoboycá/ [...] ábo iáko cudzego prágnący [aut alienorum appetitor] WujNT 1.Petr 4/15, s. 709 marg; PudłDydo A4v.

»cudze przywłaszczać, przywłaszczający« (1 : 1): Cżego wżdy drudzy niedbáią/ Czudze ſobie przywłaſzcżáią. BierEz O2v; CzechEp 374.

»w cudze wjechać« (1): Boś też był w cudze wyechał/ niechayże też ſwego/ A właſnie to ták ma być/ z rozſądku práwego. RejWiz 105v.

Szeregi: »swoje, (i) cudze« (2): przy ſwym radniey praczuy niż przy czudzym. BielŻyw 52; nietelko ſwoie rozdáie/ ále y cudze. GórnDworz Rv. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 34 r.].

»cudze a nie nasze« (1): Lecż to cudze á nie náſze co ſię od przodkow bierze WysKaz 40.

β. Obcy człowiek, nie swój [w sg m] (1): fáłſzu nie cżyń brátu ſwemu/ wierną ſię pracą obchadzay/ cudzemu twego vdźielay. ArtKanc M4.
2. Nie należący do określonego kręgu ludzi, spraw, pojęć, przedmiotów; obcy, nietutejszy, cudzoziemski, nieswojski; externus Mącz, Calep, Cn; hospitus Mącz, Calep; alienus. Calep, Cn; extimus hospes Cn (362): Nie miey cżłowieká cudzego/ Zá przyiaćielá pewnego. BierEz Q2; HistJóz B4v; wieczie wi iſz valaſka ziemya nyeczvdza yeſth. alye bogatego Czeſarza naſſego yego m. ziemya yeſth. MetrKor 46/118; GlabGad G3v; Iażoſz [!] tho może być aby tham czudzi lud miał wnidz. MiechGlab 51, *2v, 28, 39; LibLeg 11/23, 72v; RejRozpr G3, H4; RejJóz A8; KromRozm III F4v; Ksiądz [...] sądzi mię imo prawo moje prawem cudzem, ktorego i my i ojcowie naszy nie znali Diar 34; GliczKsiąż G4v; LubPs ee5v; Leop *B2, Is 2/6, Hebr 11/9; Náukam rozmáithym y cudzym [Doctrinis variis et peregrinis] nie dayćie ſię vnośić BibRadz Hebr 13/9, I 68d marg; w Azyey zdrádliwie cudze páńſtwá poſiadáli BielKron 253v; Tá źiemiá [włoska] ieſt pełná cudzego narodu BielKron 276; Acżkolwiek wiele z thych [ludów] obroćiło ſie w cudzy obycżay/ iáko Bolgárow/ Boſnow/ Rácow [...]: Wſzákże ći wſzytcy ſwego ięzyká przyrodzonego/ miedzy obcym narodem będąc/ vżywáią. BielKron 338, 30v, 93v, 124, 239v, 253v (25); Hospita aequora, Cudze morzá. Mącz 158d, 193d; GórnDworz F2v, F3; RejPos 236 [3 r.], 236v [2 r.]; tey wiáry nie ſwey ták mocnie vżywáią: iż okrzczoné w cudzey wierze/ bywáią zbáwioné BiałKat 186; Wiele koni popſuią wożąc cudze kramy. BielSat C3v, C3, G2v; RejZwierc 247; BielSpr 10, 52; WujJud 132v; Potym krol Solomon rozmiłował ſię niewiaſt cudzego [mulieres alienigenas] rodu mnogich BudBib 3.Reg 11/1, I 346c marg, Is 2/6, 14/32, Eccli 29/23; WierKróc B, Bv; BiałKaz K4; BudNT Act 26/12; Kſiążętá przy nim iedli z Grábiámi s Fránciey/ Rádá wſzytká/ Poſłowie też s cudzey náciey. StryjWjaz C3v, A4; CzechRozm 254; ModrzBaz 37v, 105, 143v; SkarŻyw 80, 567; CzechEp 23; KlonŻal A4v; BielSen 6, 8, 16; ArtKanc I16, S17; BielRozm 20 [2 r.]; GórnRozm D3, L, M4; PaprUp Fv; Calep 397a, b, 398b, 490a, 537a; Phil C; KochPij C3; WujNT Herb 11/9; JanNKar H3v [2 r.]; IZ káżdé pobiéránié/ któré bywa zá práwem cudzym álbo oſobliwym [alieno seu privato iure JanStat 60]/ poſpolitą wolność [...] obráźićby muśiáło SarnStat 396, 124, 430, 1234, 1287; PowodPr 39; GosłCast 5; Y przebył rzekę wyśiadł ná brzeg cudzy/ Tám gdźie y drudzy. KlonFlis C3v, C2v, E3; KlonWor 21, 26; Bowiemći to Polſki ſtroy/ tyś też Polſka páni/ Przeto táki cudzy ſtroy niechći będźie tani. ZbylPrzyg B2.

W przytoczeniach i omówieniach pierwszego przykazania [orzeczenie zawsze w formach 2 sg; w tym: w imp: (7), w fut (3)] (10): Niemiey Bogow cudzych przedemną KrowObr 88, 111v, 112 [2 r.]; A ieſli nie będźieſz miał Bogá cudzego BibRadz Ps 81/10, Deut 5/7; SarnUzn C8v; BudBib Ex 20/3; CzechRozm 13; ArtKanc M6.

W charakterystycznych połączeniach: cudzy(-a, -e) człowiek (6), kram (3), krolestwo (3), lud (3), miejsce (2), nacyja (2), nauka (2), narod (14), obyczaj (2), państwo (4), poddany (4), ręce (2), wiara (11).

Zwrot: »w cudze ręce przyjść« [szyk zmienny] (2): a [ono królestwo] Hetmani tak na wiele cżęſći rozerwali/ iż po małym cżaſye zniſzcżało a w cudze ręce przyſzło. HistAlHUng A4; BielKron 128v.
Wyrażenia: »bog cudzy« [w tym: w sg (3)] [szyk 53 : 15] (68): LubPs M2; KrowObr 41v [2 r.], 88, 111v, 112 [2 r.]; y chodzić będziećie zá Bogi cudzemi [post deos alienos]/ kthorych nieznaćie. Leop Deut 11/28, Ios 24/20, 23, 4.Reg 17/7, 2.Par 7/19, 22, Ier 16/13; odwrocą ſie á poydą zá bogi cudzymi [et convertet se ad deos alienos] y bedą ie chwálić BibRadz Deut 31/20, Ex 23/13, Deut 5/7, 13/2, 6, 13 (22); SarnUzn C8v [2 r.]; RejZwierc 258; WujJud 46; Bo poſzli y służyli Bogom cudzym [et servirunt deis alienis]/ y kłániáli ſię im/ Bogom ktorych nie ználi BudBib Deut 29/26, Ex 20/3, 34/14, Deut 17/3, 30/17, 132 marg (15); CzechRozm 13; KochPs 66; SkarŻyw 504; ArtKanc M6; WujNT Act 17/18, s. 479, 526; broni Bogow cudzych wſzelkiego obcego á iemu przećiwnego nabożeńſtwá PowodPr 39, 6, 28 [2 r.], 58; SkarKazSej 683a.

»cudzy język« (2): OrzRozm P2; Niema ſie co podobáć/ kiedy kto máiąc ſwe włoſne Polſkie ſłowo/ zárzućiwſzy ono/ pożycża ná iego mieyſce s cudzego ięzyká GórnDworz F2v.

»cudzy(-a) kraj, kraina« [w tym: w sg (13)] [szyk 51 : 2] (32 : 21): Przedaymyż go daleko/ gdzie w czudze krainy RejJóz A8v; BielKom A; RejWiz 131, 149v; Leop 3.Mach 6/33; BielKron 244; RejAp 152; RejPos 19, 327 [2 r.]; Yćiby godni wieże álbo wielkiey winy/ Co wywożą Sáletre do cudzey kráiny. BielSat C3v, G4; Iáko młody cżłowiek ma ſie do cudzych kráiow przeieździć. RejZwierc A5v, 16 [2 r.], 17, 17v [3 r.], 24, 25 (17); BudNT przedm a3v; PaprPan C3v, X4; StryjKron 36; Swym przykłádem y potomſtwo ſwe do tego maćie/ Ktore dla tychże náuk w kray cudzy poſyłaćie. KlonŻal A2v; WerGośc 231; WerKaz 299; Nie rádzi z cudzych kráin prziymowáli gośći. BielSen 17; BielRozm 21; ActReg 43; Exterraneus ‒ Zczudzego kraiu. Calep 397b, 778a [2 r.]; Ale iż przez Dźierżawce Zamków y twiérdz w cudzych kráinách vrodzoné [extraneae nationis JanPrzyw 14] Króleſtwo [...] częſtokroć w nieprzeſpieczność zwykło przychodźić SarnStat 891, 124, 294, 296, 429, 1233; KmitaSpit A4v; KlonFlis H; KlonWor 26; PudłDydo B2; ZbylPrzyg A2v.

»cudza strona« [w tym: w sg (10) (z czego 4 r. w rymie)] (31): OpecŻyw 28 [2 r.], 28v; BielŻyw 132; bom na then czas barſo vpadl. pothich ſſye czvdzich ſtronach wloczącz. LibLeg 10/62v, 11/47; RejJóz M; RejKup k8; LubPs C2; RejWiz 156; RejPos 19; RejZwierc 251v; RejPosWstaw [413]; StryjWjaz B3v; CzechRozm 119; SkarJedn 136; SkarŻyw 89, 487, 553; Spiéwa żeglarz/ w cudzé ſtrony Nagłym wiátrem zánieśiony KochSob 65; GórnTroas 46, 72; SarnStat 270, 1233 [3 r.]; Ci byli w poimániu nie raz w cudzey ſtronie/ Ták we Włoſkiey/ iáko y w Sármáckiey koronie. KmitaSpit Bv, Bv; SkarKazSej 705b; KlonWor 74; PudłDydo A3v.

»cudza ziemia« [w tym: w sg (40)] [szyk 50 : 12] (62): yakom ya nyechowal Czlowyeka nyesnayomego szczudzey szyemye (w) wszwoyem domu y naszwem Chlebe ZapWar 1508 nr 2053; MiechGlab 37, 41; WróbŻołt 136/4; ComCrac 13v; RejJóz A3; LubPs dd6; Ci wſzyſcy poięli byli żony z cudzey źiemie [uxores alienigenas] Leop 1.Esdr 10/44, Gen 15/13, Ex 2/22, Deut 29/28, Ier 22/26, 2.Mach 5 arg; RejFig Bb2v, Dd5v; BibRadz 1.Mach 4/22; BielKron 173, 262, 293, 335v, 407; Incursiones militum in agrum hostium, Náyechánie w cudzą ziemię. Mącz 74c; OrzQuin C3v; GórnDworz Ii7v; á tu iuſz dawno przebywam w cudzey źiemi pielgrzymuiąc. HistRzym 131v; RejPos 167, 243v, 279v; BiałKat 66; GrzegŚm 62; Bo rzekł gośćiem byłem w ziemi cudzey [in terra aliena]. BudBib Ex 2/22, Deut 29/28, Ps 136/4, Iudith 5/16; BiałKaz K4; PaprPan Bv; Troianowie wygnáni zdomow ſwych/ w cudze źiemie [alienas terras] weſzli ModrzBaz 105; SkarŻyw [197]; StryjKron 290, 421; CzechEp 57 marg, 59; BielSen 11; GórnRozm Cv, D3, D3v, K2v; PaprUp K2v; ActReg 5, 132; Incolatus ‒ Oſſiedzenie w czudei [!] ziemi. Calep 521a; KołakCath B [2 r.]; Ze naśienie iego przychodniem będźie w cudzey źiemi [in terra aliena] WujNT Act 7/6; SarnStat 270, 295, 316, 1233; KmitaSpit C6v; VotSzl D2v; CiekPotr 63; SkarKazSej 663a.

Szeregi: »obcy, (abo) cudzy« (2): Externus, Obcy/ cudzy Mącz 415a; Zda ſię być opowiedáczem nowych (marg) obcych ábo cudzych (‒) bogow WujNT Act 17/18.

»ani swoj, ani cudzy« (1): przeto dzieiow żadnych áni ſwoich áni cudzych nie piſáli BielKron 281v. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 5 r.].

»(nie) cudzy, (a nie, jedno) (swoj) własny« [szyk 2 : 1] (3): powiedział że w właſnych krainach przyiacioły ſobie iednaią á nie w czudzich. BielŻyw 22; BielKron 254v; RejPos 236.

a. W funkcji rzeczownika; alienigena, allophylus Mącz; peregrinus Calag (23): Nie záwżdyć gdzie śię vrodzi/ Tám śię cżłowieku ſzcżeſno wodzi: A mnodzy miedzy cudzemi/ Bywáią pocżeśnieyſzemi. BierEz O2; Nie wierz cudzemu/ choćia nędznemu. BierEz P4v; HistJóz D4; GliczKsiąż G4v; BibRadz Ioann 10/5; BielKron 33v, 80v; Mącz 7a, 143c; Serce zna gorzkość duſze ſwey/ á do weſelá iego nie mieſza ſię cudzy [alienus] BudBib Prov 14/10; Zábierz ſzáty iego kto ręcżył cudzego [extraneo]/ á kto przyrzekł zá obcą/ poćiędzay go. BudBib Prov 20/16, I 194d marg, Prov 27/2, Is 29/5, Ier 2/25, Ex 30/12; Calag 201b; KołakSzczęśl B [2 r.]; WujNT Ioann 10/5; SarnStat 18; PowodPr 10.
Szeregi »cudzy, swoj« (1): NIewiedzyałeś cny mężu że to Bog zle płáći/ Kto ſie to więc rad s cudzym iáko s ſwoim bráći. PaprPan Ff2v.

Synonimy: 1. obcy; 2. cudzoziemski, obcy, przychodny; a. cudzorodak, cudzoziemiec, gość, przybycień, przychodzień.

Cf CUDZOKRAIN, CUDZOKRAJNY, CUDZOŁOSKI, CUDZOŁOSTWO, CUDZOŁOŻĄCY, CUDZOŁOŻCA, CUDZOŁOŻNICA, CUDZOŁOŻNICZY, CUDZOŁOŻNIK, CUDZOŁOŻNIKOWY, CUDZOŁOŻNY, CUDZOŁOŻONY, CUDZOŁOŻYĆ, CUDZOŁOŻYĆ SIĘ, [CUDZORODAK], [CUDZORODZIEŃ], CUDZOZIEMCA, [CUDZOZIEMCOW], CUDZOZIEMIANIN, CUDZOZIEMIEC, CUDZOZIEMKA, CUDZOZIEMSKI, CUDZOZIEMSKIE, CUDZOZIEMSTWO, CUDZOZMIEŃC

AL