[zaloguj się]
[pdf]

PRZY (6805) praep

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (cztery z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

Cum L (6800) oraz cum G (4) [w znacz. 1.A.AA. (2), 2. (1), 4. [spoza kanonu], 7.b.β.α) (1)] i cum D (1) [w znacz. 7.a.β.ββ.] – może błędy.
Znaczenia
1. W funkcji przestrzennej (1524):
A. Bardzo blisko, w bezpośrednim sąsiedztwie, obok czegoś; w pobliżu, w niedużej odległości [obiekty stykają się ze sobą lub jest między nimi niewielki odstęp]; ad Miech, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, JanStat, Cn; iuxta Murm, Miech, Vulg, PolAnt, JanStat; secus Murm, Miech, PolAnt, Vulg, Mącz; circa Miech, Vulg, Mącz, JanStat; secundum Miech, Cn; in, super Vulg, PolAnt; prope Vulg, JanPrzyw; apud Mącz, PolAnt; sub Mącz, Cn; coram, supra PolAnt; praeter, propter Mącz (1284):
AA. O obiektach nieporuszających się (lub gdy ruch jest nieistotny) (1238): BierEz Q4v; ODprawiwſſy krole panna maria z ſwym panicem Iozefem/ mieſſkalą [!] w one ſſopie przy iaſlach aż do cżterdzieſnego dnia OpecŻyw 25; a była wyeżá przy palacu [...] wyelka a wyſoka HistJóz B3; rado też to ziele [przęsłka] roſcie przi drzewie/ y obwija ſie około drzewa iako chmiel FalZioł I 35d; Drugie [jaskółki] ſie przy błonach w okniech ſidlą FalZioł IV 24c (8); BielŻyw 67; [Żmudzini] Stawiali też przy onych ogniſkach pudła abo kobiele łycżane w ktorych kładli karmie z ciaſtem [...], mnimaiąc aby duſze vmarłych miały onego wſzytkiego pożywać MiechGlab [90] (2); RejRozpr I4v; Item za krakowem przi yedney wſſi [...] trzy konye na polyu vkradl LibMal 1545/94v; panyey Maruſchey koſchewnye Myeſchek zyelony yeduabny cziſnacz polyenyey [lege: pole niej] przi wozye vrznela ſczerwonym zlotym LibMal 1545/107 (5); LudWieś B5 (2); SeklWyzn 2v; SeklKat Z; RejKup l6; ZapWar 1550 nr 2664; KromRozm III C7v; wpierwſzym krześćijáńſkim kośćiele/ niebylo tego/ áby vmárłe ludzi chowano w kośćielech/ álbo przed kościołem [...] (marg) Nie przy kosćielech ludzi chowano przed tym. (–) KrowObr 104v (3); Muśi káżda potráwá iuż być ſámotrzeciá. Tu ſie ieſzcże z wiecżorá pilnie rozmawiáią/ Przy grochu przy kápuſcie co poſtáwić máią. RejWiz 15; Ony záſię ſześć pánien co k ſtołu ſłużyły [...] Iedná drugą do pániey kwápiący ſie mija. Zá nimi Inuidia/ potym Stulticia/ A przy ſłużbie [= szafce kuchennej] zoſtáłá pić Temulencia. RejWiz 26 (6); A gdy ią [Hagar] nálaſl Angioł Páńſki/ przy ſthudni v wody ná puſzczy/ ktora ieſth ná drodze Sur/ rzekł [...] Leop Gen 16/7; A gdy vſiadł Krol ná ſtolicy ſwey iáko był obyczay/ kthora byłá przy śćienie/ wſtał Ionáthás Leop 1.Reg 20/25; wynidź/ á idź zá ſlády trzod twoich/ á páś koźlątká twoie/ przy budkách páſterſkich Leop Cant 1/7 (15); Przy páłacu był ſad piękny/ murem otocżony KochZuz A2; BibRadz 2.Reg 10/14 (6); Potym Iakob przyſzedł do Sychimá miáſtá Kánáneyſkich/ mieſzkał przy miáſtecżku y kupił cżęść zyemie v ſynow Emorowych BielKron 15v; Namioty rozbito w polu przy wieży drzewiáney BielKron 435 (22); KochSat [C2]v; Hierochus, Známienite miáſto Palestinae, Przy którym Bálſámowe drzewo rosło. Mącz 156a (6); Prot B4v; Celidonia [...] przy ſkáłach/ przy murzech y przy płoćiech rádo rośćie. SienLek 64; LeovPrzep A3 (2); HistRzym 102v (2); Ná takowe pukánie [= strzelanie] zdziáłáć w ſukniách ćienie [= kukły]/ Iáko draby przy ſzańcoch/ ſpoſtáwiáć przy śćienie. BielSat N [idem BielSjem]; KuczbKat 145 (2); Skępcy ſą iáko co przy miſie ſiedzą/ Z dáleká pátrząc ále nic nie iedzą RejZwierc 217v (4); [Polacy] rozbiją Namioty w mieyſcu dobrym/ obronnym/ nád wodą/ w żyznym kráiu/ przy dąbrowie dla drew y páſtwy. BielSpr 70v (2); KochMon 28; Niemaſz ſádzić ſobie gáiu żadnego drzewá przy ołtarzu Iehowy Boga twego BudBib Deut 16/21; Gdy ia vmrę/ tedy mię pogrzebiećie w grobie/ w ktorym mąż Boży pogrzebion/ przy kośćiach iego położyćie kośći moie. BudBib 3.Reg 13/31; A oltarz miedziány/ ktorj przed Iehową [...] wyniosł od oblicża domu (Bozego) [...] y poſtáwił iy przj boku pułnocnem ołtarzá. BudBib 4.Reg 16/14 (14); A do ważenia potrzebá trzech Oſób: dwu coby Synwagę dźiérżéli ná Nożach przy laſkách Strum B2v; zbuduieſz Sadzáwki przy ónym Młynie/ ku przechowániu Ryb Strum I3v (6); Pieſzych cżterzy tyſiące/ wſzytko w zbroiach łſnących/ A ći ſtali przy dziáłach StryjWjaz B4; CzechRozm 257v; SkarJedn 307; [Konstantyn Wielki] vyrzał ná powietrzu krzyſz iáſny iáko ſłońce/ á przy nim napis táki: Wtym znáku zwyćiężyſz. SkarŻyw 396; gdzie [w Hesyjej Bonifacjusz] nálazł wiele ludzi pochrzcżonych/ á oni ſię názad do báłwochwálſtwá vdáli [...]. á przy iednym bárzo ſzerokim y wyſokim drzewie/ ktore drzewo Iowiſzá zwáli/ ſwe zabobony ſpráwowáli. SkarŻyw 517 (9); MWilkHist A3 (2); Przeſzłey też nocy widziano ná Niebie przy okręgu Mieſięcznym/ Krolá y Mnichá ſpołnie ſię bijących StryjKron 532 (2); CzechEp 363; A my [...]/ ſtoiąc iáko przy mocnym murze/ przy piſmie ś. możemy przećiwnikom náſzym/ záſtáwiwſzy ſię/ co pewnieyſzego vkázáć. NiemObr 97; pátrz gdy wieniec wiją/ Ze poſpolićie ſádzą przy różéy leliją. KochFr 131 (4); Chćieliſmy twe gęśli [Janie Kochanowski] oddáć páſterſkiemu Bogu [tj. Apollinowi] Ná puſtyniách Arkádiyſkich/ przy kolącym głogu. Niechćiał przyiąc vpominku KlonŻal B3 (4); CZtéry Kołá przednieyſzé [na niebie, m.in. Zodiak i Droga Mleczna] káżdému znáć trzebá/ Kto chce lotnych lat biég znáć/ y porządek niebá. Przy wſzytkich ſą widomé znáki położoné/ Ták obfité/ że iedné z drugiémi ſpoioné. KochPhaen 18 (2); KochSz B4; ReszPrz 6 (2); BielSjem 35 (2); Przy tym leśie chłodné zdroie/ Y łąká nieprzepáśiona/ Koſą nigdy nie śieczona. KochSob 64; ArtKanc G14; GórnRozm H4v (2); Tám [na morzu] okręty/ á przy nich Delfinowie gęśći Po wiérzchu wody gráią KochProp 11 (2); PaprUp H2v; W czoło pieſzé [= pieszych] puſzczono: kónni zad trzymáli: Náſzy záś w równym polu przy págórku ſtali ZawJeft 12; Calep 143a; Przy leśiech drzewem robiące rzemieślniki gromadź káżdy. GostGosp 154; Pcżoł vlewnicż [= mieszkających w ulach] áby przy domiech nie ſtáwiáli/ dla ogniá. GostGosp 167 (8); GostGospPon 170 (3); GrochKal 10 (2); GórnTroas 10; Możeć [= może tobie] ſie garnek przydáć vwárzyć w nim káſzę: Bá y kiedy przy źródle/ będźie ſtał zá czáſzę. WyprPl Cv; LatHar 100; KołakSzczęśl Bv; A nátychmiaſt naydziećie. [Matth 21/2]) Pan Chriſtus Bozką mocą ſwą/ y wiedział gdzie były te bydlętá/ choć tám przy nich nie był WujNT 88 (2); ále powód powiedźie vrząd wedle [...] ſwégo ſumnienia/ y vczyni gránice kopce ſypiąc/ y inné znáki czyniąc [...]. Któré rzeczy gdy ſie ſkończą przy oſtátnim y narożnym kopcu/ przyśięże powodowa ſtroná [...] ná prawdźiwé y ſpráwiedliwé gránice SarnStat 465; Ale w mieśćie/ we wśi/ przy domu/ gdźie ludźie chodzą/ tákże w przeźrzyſtym polu/ gdy kto z ruſznice zábiie/ allegatio caſus iśdź mu nie ma. SarnStat 613; Náoſtátek vſtáwuiemy: áby [...] w tey Ziemi Kiiowſkiéy przy ſwych dawnych herbiéch/ Orłá znáku Koronnégo Herbu vżywáli. SarnStat 1063 [idem 1193] (9); SiebRozmyśl Iv; KmitaSpit C2v; Kátolicy záśię doſtátnieyſzy [...] [nawet jak pójdą do kościoła] wſzytká myśl w domu przy odeſzłych [= pozostawionych] do przyſzłego zbytku zábawach zoſtawa. PowodPr 51; SkarKaz 39a; Tám wodne ptáſtwo ma ſwoie noclegi/ Przy rogoźinie okrywa więc brzegi/ A przy śitowiu y przy gęſtey trzćinie Ni ſię przeminie [= jest bardzo dużo]. KlonFlis B4v; Tám Nareẃ leśna [...]. Przy ſwoim lądźie [= brzegu] daleko ſię wieſza/ Niżli ſię z wiślną máćicą pomieſza KlonFlis F4 (4).

cum G (2): yſz przy glouy [może błędnie zam.: głowie] yey [Maryi] loſku [!] byla lybrarya kſzyąg pelna PatKaz III 143.

~ Pozornie cum G [jako wynik elipsy rzeczownika nadrzędnego wobec G] (1): com [...] cżynił/ to dali Bog y cżynić tákże będę w Rzymie/ [...] przy grobie onych dwu Bożych przyiaćioł/ ś. Piotrá y ś. Páwłá/ tákże przy inſzych nieźlicżonych Męcżennikow/ Spowiednikow/ Biſkupow [...]/ áby ſię do tego przycżyną ſwą przyłożyli/ żeby náuká zbáwienna [...] w ſercách wáſzych nie ginęłá ReszPrz 112. ~

Z nadrzędnym rzeczownikiem (17): Suburbanus hortus. ein hoff/ oder ein gart bey der ſtat Dwor y zágroda przymyeśćye Murm 27 [idem] BartBydg 152b; cząpką Czarna zoſtawyl wgoſzczynczv [...] przi drodze Kleczewſkiey LibMal 1554/192v; GliczKsiąż B2; RejWiz 129 (2); RejFig Cc7; BielKron 272v; Palustria pascua, Páſtwiská przi ługowiskách. Mącz [274]c; RejZwierc 21v (6); á w ręku paćierze/ Ná iákié przy koſćiele bábá pieniądz bierze. KochFr 55; WujNT Matth 21/19.

Z nadrzędnym przymiotnikiem (2): Aby drógi bliżſzé y paſzé dobré/ któré ſą przy tych dwu miáſteczkách wietſzé/ á niżli gdźie indźiéy/ mogli łácwiéy ták poddáni náſzy [...]/ iáko téż ludźie poſtronni [używać] SarnStat 1228 (2).

W przeciwstawieniu: »na ... przy« (1): chceſz przyrownáć [...] Kácérſtwo/ ślepemu nie ná drodze/ ále przy drodze śiedzącemu OrzQuin Aa4v.

Połączenia: »bliski, blisku przy« [szyk 1:1] (1:1): przy tym ſtánowiſku [tj. miejscu postoju hetmana Krzysztofa Radziwiłła z wojskiem]/ Na brzegu prędkiéy Dźwiny Cérkieẃ byłá bliſku KochJez B3; SarnStat 1165.

»przy ... niedaleko« (1): Miał ten [człowiek] piękną winnicę/ przy iednym páłacu/ Krolewſkim nie dáleko/ ná wybornym plácu. HistHel D.

»podle [czego] ..., podle [czego] ..., przy ..., przy« (1): [polipus] Iáką chce/ táką ſobie poſtáwę vprzędzie. Ieſli w iákim popłochu podle ſkáły pływa: Wnetże fárby iák ſkáłá kámienney nábywa. Podle źiołká źielony: á cżarny przy błoćie: Biały przy białey źiemi/ gdy bywa w kłopoćie. KlonWor 2.

»przy samym ...« = tak blisko, jak to możliwe (6): abowiem to [nasienie bani, tj. dyni] ktore ieſth przyſamey ſzypułcze wierzchniey/ ieſt lepſze FalZioł I 39c (4); A gdy ie [Izraelitów] wywiodł Moizeſz w drogę przećiwko [= ku] Pánu Bogu z mieſcá obozu/ ſthánęli przy ſámey gorze Leop Ex 19/17; Mącz 377c.

»i stąd, i stąd przy« = po obu stronach czegoś (1): A wſzytek Izrael y ſtarſzy iego/ y przełożeni iego/ y sędziowie iego/ ſtali y ztąd y ſtąd przy ſkrzyni/ przed ofiarowniki Lewitſkimi BudBib Ios 8/33.

»tam przy« (1): Ieden [smok] był o śiedmi głow á z iednym ogonem/ Stráſzny wſzyſtkim beſtiom [= zwierzętom] tám przy błoćie onym. CzahTr E2.

»tu (...) przy« [szyk 5:2] (7): Item viznal yſz lyathoſz [...] walacha plowego na Blonyv za waliſchewem thu przi poznanyv yeſt vkradl. LibMal 1543/73v (4); BLuſzcżu przebuyny/ tu przy tey mogile/ Cicho wyraſtay/ [...] Roſkłáday piękne liśćie lubuy ſobie Przy tym tu [Jana Kochanowskiego] grobie. KlonŻal Dv (3).

»tuż przy« (1): Młyn trzemá koł [= z trzema kołami]/ tuż przy wśi GostGospPon 169.

»przy ... w« (1): Też vſtáwił Likurgus pogrzeby przy kośćielech co pierwey w polu cżynili BielKron 272v.

»z wierzchu przy« = ponad czymś (1): zwierzchu przy gwiazdách [supra stellas] Bożych wywyżſzę ſtolicę moię BudBib Is 14/13.

W połączeniach szeregowych będących wyrazem złośliwego podważania przez innowierców twierdzenia o obecności Chrystusa w eucharystii (9) lub nawiązujących do nich (3) (12): [błędem srogim jest twierdzić] żeby ábo przy chlebie y winie/ ábo z nimi/ ábo pod nimi/ ábo ieſzcże w nich/ miáło ſie zámykáć/ y do nich przywięzowáć ćiáło całe y zupełne/ y kreẃ też prawdźiwa Chriſtuſowá. CzechRozm 262 (9); WujJud 164 (2); iż o Bozkich rzeczách [...] zwyczáynymi ſłowy mowić mamy: [...] ſtrzegąc ſie nowych od heretykow wymyſlonych: [...] ofiárownik ábo Miniſter (miáſto kápłaná) Chriſtiánin/ miáſto Chrześćijániná [...]/ ćiáło Páńſkie z chlebem/ w chlebie/ pod chlebem/ ábo przy chlebie: y tym podobnych. WujNT 736.

W połączeniach z geograficzną lub topograficzną nazwą własną (dość często poprzedzoną słowem „miasto”, „wieś”, „góra” itp.) [dziś zwykle z przyimkiem „pod” lub „koło”] (26): PatKaz III 142; Item zeznall yſch przi Szyeprczu v Iezyorka Thowarziſcha ſwego Iacuba [...] zabyll LibMal 1543/77 (6); LubPs L4 (2); ſynowie Iſráelſcy [...] położyli ſie obozem przy mieśćie Gábáá Leop Iudic 20/19 (2); BielKron 32v (4); Turdus [...] kwiczoły yáłowcem ſie żywiące przy/ [!] krolewcu miescie w Pruſiech wiele ſie ych ławiáią Mącz 470a (6); Ptáſzé oczká/ ſą nie kożdému znáiomé: ábowiém ich y ia ſam nigdźiéy niewidał/ iedno przy Iłkuſzu [= tj. Olkuszu] SienLek 256v; powiádáią/ że w Anglijéy przy Lóndrze/ kije álbo laſki w ſtudnią wrzucóné/ w kámięń ſye obracáią. Oczko 8 (2); KochFrag 41; PORZĄDEK NA SEYMIE Wálnym [...] poſtánowiony pod Wárſzáwą, przy wsi Kámięniu SarnStat 15.

Szeregi: »na [czym] i przy« (1): Tego cżáſu gorá Wezunius [!] [...] zápáliłá ſie/ ná ktorey y przy ktorey wiele wśi z ludźmi y z dobytki pogorzáło BielKron 148.

»przy ... abo przed [czym] (abo podle [czego])« (2): nápomina Prorok lud on Izráelſki/ áby przy oney ſkrzyni [tj. Arce Przymierza]/ ábo przed ſkrzynią oną Páná Bogá ſwego chwalili/ [...] á to gdy ták mowi [prorok do ludu izraelskiego]: kłániayćie ſię przy podnożku/ ábo przed ábo podle podnożká nog iego: á nie ták zgołá mowi/ kłániayćie ſię podnożkowi/ iáko ma X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ CzechEp 170.

Wyrażenia przyimkowe: »przy brzegu(-och), krajoch ([czego])« = blisko brzegu od strony lądu lub od strony wody; secundum latus Miech; praeter ripam Mącz (10:1): ktorzyſz to Połowcży był lud przy brzegu morza Euxinum [...] za białem ieziorem mieſzkaiąci. MiechGlab 2 (2); Przyſzedł [młodzieniec] nád piękną rzekę ćichucżko płynącą [...]. Rybki ſie po niey miecąc przy brzegoch igráią [...]. Oliwne drzewká wſzędy przy brzegoch zyelone/ Stoią pięknym porządkiem/ iáko rozſádzone. RejWiz 176v (3); Praeter ripam, Przi brzegu. Mącz 319b (3); przypátrz ſye iáko Wodá ſtoi w Stáwie przy Kráióch/ od Czołá áż ná Wiérzchowinę/ á przypátrzywſzy ſye/ Dayże czynić Przykopę Strum I3 (2); Niech moiá łodź/ gdźie pędźi wola Boża/ bieży. Y przy brzegu ktory mi Bog náznáczył ſtánie SzarzRyt C3v.

»przy drodze (drogach)« = secus viam PolAnt, Vulg; iuxta a. super a. supra viam, in via PolAnt (51): SPorzyſz ieſth ziele dobrze znaiome/ bo przi drogach roſcie FalZioł I 79b; SeklKat M4v; MurzNT Matth 13/19 (2); KromRozm III C7v; LibMal 1554/192v; GliczKsiąż B2; RejWiz 138v (2); Leop Matth 13/19 (4); RejFig Cc7 (2); BibRadz Gen 16/7; OrzQuin M4v (4); HistRzym 105; RejPos 65v (10); Wſzák coć ſie nie podoba możeſz ominąć iáko káłużę przy drodze. RejZwierc 209 (9); BudBib 1.Reg 26/3 (3); BudNT Matth 13/20; SkarŻyw 253 (2); A gdy [siewca] śiał/ niektore ziárná pádły przy drodze/ y przylećieli ptacy powietrzni á pozobáli ie. WujNT Matth 13/4 (5).

~ W charakterystycznych połączeniach: przy drodze być (2), leżeć (leżący) (9), (u)paść (2), posiany (wsian) (3), rosnąć (2), siedzieć (siedzący) (10), sta(ną)ć (7). ~

»przy granicy(-ach) [czego a. czyjej]« = iuxta fines a. terminum Vulg; circa limites JanStat (7): bo czy [lege: ci] ktorzi tam owcze mayą przi granyczach panstwa waſchego, poddany naschi, powiadayą yz ony nienaziemy vaſchey alie na polach Zamkv Oczakowskiego [...] bidla swe pasſaya LibLeg 10/68; Leop Ez 48/12 (2); ActReg 103; Ale kędy ſie może pokázáć [...], że od kilku dźieśiąt lat ono pole bez przeſtánia kto orywał [...]: tedy choć przy gránicy leży, o którą ſie ſpiéráią, niezawieſzuią krzywdy tákiéy gdy [...] drugiému tákié pole odéymuie. SarnStat 474 (3).

»przy kącie« = w rogu pokoju (1): Vyźrzyſz tám [w bogatych domach] Niderlándckie opony ná ściánách [...]. Przy kącie pyſzne łoże CiekPotr 31.

»przy każdym węgle, kącie(ch)« = na (każdym) rogu(-ach) ulic; iuxta angulum(-os) Vulg, PolAnt (2:1): obacżam niemądrego młodzieńcá/ ktory idzie po vlicách przy kąćie [BudBib: Idącego vlicą wedle węgła iey] Leop Prov 7/8 (2); [Niewiasta] Wrzaſkliwa byłá á przewrotna/ wdomu ſwym nie mieſzkaią nogi iey. To przed domem/ to ná vlicach y przy káżdym węgle záſadzáłá ſię. BudBib Prov 7/12.

»przy [którym] końcu« [o konkretach] (1): zbuduyże go [młyn] ná kóńcu Grobléy/ tám kędy iuż wodá miáłko leży w Stáwie/ nie tám przy tym kóńcu/ kędybyś miał Vpuſtę budowáć Strum I2v.

»przy końcu [czego]« [o abstraktach] (1): Suchoſć cżwartego ſtopnia: nie nayduie ſie telko przy kończu trzeciego ſtopnia. FalZioł [*8].

»przy łożu (a. łożku) ([czyim])« = ad lectum Vulg (6): Leop Eccli 41/27; Przyiádą náwiedzáiąc przyiaćiołki miłe [do niewiasty leżącej w połogu] [...]. Ládáco powiádáią/ przy łożu ſiedzęcy BielSat D2v [idem BielRozm]; SkarŻyw 142 (2); ReszHoz 118; BielRozm 27.

»przy miejscu(-ach) [jakim a. którym]« [może niekiedy w znacz. ‘na miejscu’] = ad locum(-a) Modrz; in locis Vulg [zawsze z przydawką] (5): Ktora rzecż [umiejętność pływania] iáko ieſt potrzebna ná woynie/ ći dobrze wiedzą/ ktorzi kiedy mieli bitwę z nieprzyiaćielem przy wodnych mieyſcách. ModrzBaz 111v (2); ArtKanc T14v; A támże przy onym mieyſcu były folwárki Kśiążęćiá oney wyſpy WujNT Act 28/7; SkarKaz 41b.

»przy mieście (a. miejscu [= miejscowości])« = pod miastem; podmiejski; sub urbe Mącz; circa locum JanStat (5): Murm 27; BartBydg 152b; yſch [...] za szwyenthym Marczinem Ieſth Iacub chlop kthori przedawal rzeczi the male kthore on thu przi myeyſzczye kradall LibMal 1547/126; Sub urbe est agelli paululum, Pod miáſtem/ przi mieyście yeſt trochę roley. Mącz 425a; SarnStat 1071.

»przy ołtarzu« = często z odcieniem: odprawiając nabożeństwo lub podczas nabożeństwa; coram altari PolAnt (10): Przeto nabożny cżłowiek wſelki może j mowic ku panu bogu modlącz ſie za kapłanem aby go racżył wyſluchac gdy ſtoi przy ołtarzu ophiarę cżyniącz panu bogu. WróbŻołt G3; LudWieś B4; BibRadz 2.Par 32/12; OrzRozm G; BiałKat 213v; Mátká iego [św. Augustyna] prośiłá/ áby iey po śmierći przy ołtarzu nie zápominał WujJud 201; Izali niewiecie/ iż ći ktorzy świątośći w świątnicy ſpráwuią/ z oney świątnice obrok biorą? y ktorzy przy ołtarzu ſłużą/ z ołtarzem ſię dźielą? LatHar 127 (2); Aleć v nas ważnieyſze ieſt świádectwo kośćiołá powſzechnego/ ktory te ſłowá iáwnie przy ołtarzu czyta w niedzielę Przewodną. WujNT 827; SkarKazSej 680b marg.

»przy piecu« (3): A rzekſzy to/ [jeden z młodzieńców] wſtał od ſtołu/ á obrawſzy ſobie mieśce przy piecu/ tám vśiadł. WerGośc 230 (3).

»przy płocie(ch)« (2): [W zgodnym małżeństwie] Nie wlecże iedno dzyurą/ drugie tyłem/ worem/ Gdy bábá ćicho dybie przy płocie wiecżorem. RejWiz 42v; SienLek 64.

»przy pośrzodku [kogo]« = o szyku bojowym: na środku, między lewym a prawym skrzydłem wojska (1): Drugie [ludzie] zbroiſte/ [...] obroćić przećiw rogom nieprzyiaćielſkim/ áby ie mogli przełomić/ gdzieby nie mogli [...]/ wnet máią vſtąpić/ á ſtánąć záſie przy pośrzodku ſwoich BielSpr 18.

»przy sobie« (10): yſz yako ta gwyazda [Polarna] ma przy ſobye ſyedm gwyazd tak marya ma ſyedm darow ducha ſzwyątego PatKaz III 126v; FalZioł I 39c; KromRozm III B7; LeovPrzep A2v; CzechRozm 261 (4); CzechEp 46 (2).

»przy ([czyim]) stole« = ad mensam Mącz (30): GlabGad G5; RejJóz K3; kthory Sákráment [eucharystię] Krowicki proſtim chlebem być mieni [...]. By to przy moim ſtole Krowicki mowił/ [...] iabych Krowickiemu milczeć kazał OrzList e2; OrzRozm B3v; BielKron 85v (4); Astant servi mensis dominorum, Stoyą przy ſtolech/ służą do ſtołá Mącz 418a (2); SkarŻyw 160 (5); KochFr 130; GrochKal 18; GrabowSet K2v; SkarKazSej 671b.

~ W charakterystycznych połączeniach: przy stole być, czynić [komu] kredenc, jeść (2), mowić (powiedać) [co] (2), obyczajnie sobie poczynać, rozmowami się bawić, służyć [komu], stać, szpaczkować [komu] [= żartować], w lutnią grawać; przy stole zbytnie picie.

Fraza: »gdy było przy stole« (1): A gdi było przy ſtole w ſwięto/ vyrzał Saul mieyſce prożne podle ſiebie gdzie Dawid ſiadał BielKron 66.
Zwrot: »przy stole siedzieć (a. siadać), siedzący« = conviva mensae Vulg; discumbens PolAnt; assidere mensae, sedere ad mensam Mącz (8:2): OpecŻyw 94v; LibMal 1554/190; Leop 2.Reg 19/28; RejFig Ccv; BibRadz Matth 22/10; Assidere mensae, Przi ſtole álbo zá ſtołem ſiedźieć. Mącz 379a; Tam stricte sedemus ad mensam ut alteram manum vix liberam habeamus, Ták ciáſno ſiedźimi przi ſtole yż ledwey yednę rękę ſwiebodną mamy. Mącz 421b; HistRzym 44; KochMuza 26; Phil F. ~

»przy stronie [której (a. czego, a. jakiej); zawsze z przydawką]« = z boku; ad latus, ex latere PolAnt (6): Ná ſtronie też zá wſchodem gdźie wchodzono w branę pułnocną były dwá ſtoły/ á przy drugiey ſtronie ktora ieſt v przyſionku brany/ były theż dwá ſtoły. BibRadz Ez 40/40; Były też przed braną we wnętrzną komory śpiewákow w ſieni we wnętrzney/ ktora ieſt przyſtronie brany pułnocney/ [...] iedná przy ſtronie brany od wſchodu ſłońcá BibRadz Ez 40/44 (6).

»przy ziemi« [w tym: przy samej ziemi (3)] = na powierzchni ziemi lub bardzo nisko nad ziemią; czasem: skulony, aby nie być łatwo widocznym; propter humum Mącz; secundum terram Cn (9): TO ziele [dłoń Krystowa] w leſiech y na łąkach roſcie/ liſth ma przyziemi FalZioł I 112b (3); [duszyczka ze strachu przed diabłem] Siedzi iáko Skowronek/ gdy w krzewinę wpádnie/ Gdy ſie ćicho przy zyemi Kobiec zá nim krádnie. RejWiz 189v; BielKron 276v; Mącz 327a (2); KochPs 3 (2).

»przy ziemi« = bezpośrednio nad podłogą (3): Dla obiczia pobok loza przi ziemi stuk. 2 [jedwabiu]. WyprKr 99v (3).

»przy ziemi« = nisko nad horyzontem (1): A kiedy z Oceaná wychodźi Lew ſrogi [= znak zodiaku]/ To co był Rák ná morze wegnał wielonogi: Wſzytko znika do kóńcá/ [...] A Klęczniá tylko lewa nogá iuż przy źiemi. KochPhaen 21.

α) Obiektem lokalizującym jest człowiek (też zmarły lub jego dusza), czasem – antropomorfizowany Bóg [podstawę łacińską stanowią często czasowniki złożone z przedrostkiem ad-] (145): BierEz Ev; Stála przeto przy nijm [Maryja przy Jezusie]/ abowiém go wſſytek ſwiat w ten cżas byl opuſcil OpecŻyw 145v (5); Za thymy ſlowi [wypowiedzianego zaklęcia] vkazal ſzye yey [ulany z wosku] ſluzebnyk theyze panyey kierſkiey, kthori pyenyadze namyenyone bill vkradl, [...] a przinym dwye gromadzie pyenyedzi LibMal 1544/84 (2); (did) Cżart mowj ku Xiążęczyu (–) [...] Towarzyſſu nicz ſyę nieboy Bos ty już náṡ tu przimnie ſtoy RejKup bb3 (2); Owo po drugiey ręce iechał Simulator [= obłudnik] [...]. A owo Adulator [= pochlebca] przy nim z drugiey ſtrony RejWiz 74v (3); Leop Num 6/11 (12); RejFig Cc5 (2); RejZwierz 114; Potym [Abraham] przyniozſzy máſłá/ y mleká [...] poſtáwił ie przed nimi [trzema podróżnymi]/ á ſam ſtał przy nich pod drzewem kiedy iedli. BibRadz Gen 18/8 (4); BielKron 36v (7); KochSat B2; Assistens, Przi kim/ około kogo/ álbo podle kogo ſtoyący. Mącz 396c (3); A táko twárdo [chory] ſpi iż go obudźić niemoże. [...] Wołáć przy nich/ kołátáć. SienLek 54v; ktemu Iáſpis kámień drogi dobrze mieć przy położnicy. SienLek 114v; RejAp 46v; Iáko Cháleczki w Lithwie Stároſthá Cyrkáſki (ſtoiąc przy krolu ſtárym [tj. Zygmuncie I Starym] w Wilnie ná páłacu [...]) powiedział [...] GórnDworz R8v (2); HistRzym 17; Abowiem tho ieſt napilnieyſza á nawdzięcżnieiſza ſłużbá káżdemu/ chociay kto nie ieſt vſtáwicżnie przy onym Pánu ſwoim ktoremu przyſługuie/ iedno iż vſtáwicżnie cżyni wolą iego á záwżdy folguie roſkazániu iego RejPos 74v (10); RejZwierc 127v (2); BudBib 1.Reg 22/17 (2); [św. Piotr z Apulii] vmyślił cżterdzieśći dni poſtu w iednym dole/ ná dzieſiąći żemłach/ á ośmi cybulách odpráwić. [...] ludzie nabożni [...] tám go nálezli: y nápoły żywego/ z płácżem wywlekli y ogrzali: á pięć żemeł cáłych ieſzcże przy nim obacżyli. SkarŻyw 472 (11); MWilkHist G4v; zgotowáli wſzyſtki potrzeby do ſpalenia ćiáłá [księcia Kiejstuta] [...]/ położyli go ná ſtos drew/ á przy nim ſługę wiernego żywego/ koniá nalepſzego żywotnego vbránego/ parę chártow/ [...] y trąbę myſliwcą StryjKron 467; ReszList 168; Cudniéyći będźie [niebogo] prząść kądźiél/ niż w wiencu Siedźieć zá ſtołem/ bábie przy młodźiencu. KochPieś 23; KochPam 81; PudłFr 28; ArtKanc C9; Calep 106a (2); GrochKal 10; GórnTroas 37 (3); GrabowSet N4; OrzJan 134; LatHar 530; WujNT Luc 24/4 (7); Do walecżnych Iberow/ táſz ſławá płynęłá/ A tám przy świętym krolu w pokoiu ſtánęłá. SapEpit [B2] (2); ZbylPrzyg A4v.

W przeciwstawieniach: »przy ... na stronie (2), z daleka (2), tam« (5): A ći ktorzy przy mnie byli zdaleka ſtanęli. WróbŻołt 37/12 [idem] Leop Ps 37/12; Hárdemu prawdy nigdy nie powiedzą/ Wſzytko mu chwalą poki przy nim ſiedzą. Hárdy ná ſtronie by to wſzytko wiedzyał/ Co o nim mowią ſnadźby ſkromniey ſiedział. RejZwierc 219; rozſtąpmy ſię oto Vyźrzemy/ gdzie nas więcey: [...] Kiedy ſię rozſtąpili/ nie było co rownáć. Wſzyſcy przj ALEXándrze/ á tám ich garść byłá. KochOdpr C2v; GórnRozm A4.

Połączenia: »przy (...) blisko (a. blizu)« (3): Matka prziniém [Jezusie] blizu ijdz niemogla/ bo lud wielki za nijm ſie ciſnąl OpecŻyw 136; KrowObr 176v; HistRzym 30v.

»przy ... około« (1): Póydźiem: Wy wprzód Dryades/ á przy was około/ Niech idą Fauni/ gráiąc ſwé pieśni weſoło. OstrEpit A3v.

»przy samym ...« (1): ALkón pátrząc ná ſyná/ kiedy go ſmok ſrogi Wpoły trzymał/ wyćiągnął ácz zboiáźnią rogi [= napiął łuk]/ Ynieuchybił célu: bo ſtrzałá źwiérzęćiu Práwie w gárdle vtknęłá/ przy ſámym dźiéćięćiu KochFr 67.

»tu (...) przy« (4): rzekłá [matka Samuela do Helego:]/ Słuchay mie o moy Pánie [...]/ tedyćiem ia ieſt niewiaſtá oná ktoram tu ſtáłá przy thobie modląc ſię Pánu. BibRadz 1.Reg 1/26; SkarJedn 355; GórnTroas 38 (2).

»tuż (...) przy« (10): anna zona thego tho Iana phiguri ktori thws prziniej stal Iawnye y glosnie przes vimowienye zessnala ZapWar 1548 nr 2667; LubPs S3v (2); Ná to mi krol odpowiedźiał gdźie tuż przy nim ſiedźiáłá y Krolowa [...] BibRadz 2.Esdr 2/6 (2); ále [zbawieni] będą tuż oblicżnie przy Pánu ſwoim dziwuiąc ſie á przyſłuchawáiąc ſie onym [...] wyrokom iego. RejAp 173; GórnDworz Q4v; RejPos 251 (3).

»wedla [kogo], ... przy« (1): podkáł go [proroka] Lew ná drodze/ y vduśił go/ y leżáło ná drodze ciáło iego martwe/ á oſieł ſtał wedla niego/ Lew też ſtał przy ćiele vmárłego. Leop 3.Reg 13/24.

Zwroty: »być nie przy sobie« = źle się czuć, tracić siły, omdlewać (z przerażenia) (1): Iużem nie przy ſobie/ iuż człónki zmilkły [= zdrętwiały]/ mdleią/ Siły niemáſz/ kreẃ z źiębłá/ á włoſy ſowieią [= stroszą się]. GórnTroas 45.

»mieć, zadzierżeć [co] przy sobie« = nie powtarzać nikomu, zatrzymać w tajemnicy (1:1): Powiem iáko rozumiem/ nic przed tobą nie táiąc/ áni też oto bárzo dbáiąc/ ieſliże ty to coć powiem miedzy ludźie roznieśieſz/ álbo przy ſobie zádźierżyſz. OrzRozm Dv; Ráno przywiodł Heli Sámuelá ná przyſięgę/ áby mu powiedzyał co Pan Bog iemu powiedzyał. Rzekł Sámuel: powiem/ ále proſzę miey to przy ſobie. BielKron 62v.

Wyrażenia przyimkowe: »przy ludziech« = w pobliżu siedzib ludzkich (1): ale taczy [czarni bociani] nie lęgą ſie przy ludziech, ale na bagnach. FalZioł IV 20d.

»przy sobie« = obok siebie (też w przen); ad manum Modrz (16): RejKup e7v; Leop Gen 47/2; RejFig B2; Krol [...] dawał ſtoiącym przy ſobie rękę káżdemu/ iákoby ná daleką drogę ſzedł. BielKron 403v (3); RejPos 251; KarnNap B3v; ModrzBaz 106v; Miáłeś zawżdy [narodzie ruski] onj Stepháni Nicephory [...]/ miałeś przed pułtorą ſtą lat Zbor Floręncki wſzytkich Grekow/ ktorzyć to odſzcżepieńſtwo zgánili: miałeś y tu przy ſobie przez tęn wſzjtek cżás/ ſąśiádj twoie Polaki/ ktorzy ćię do iednośći S. wzywáli SkarJedn 355; KTóry móy nieprziiaćiél/ y człowiek ták ſrogi Trzymał ćię po té czáſy/ Iendrzeiu móy drogi/ Kiedym ćię ia nabárźiéy ſmutny potrzebował [...]. By mi ćię wżdy nákoniec odeſłał był cáło/ [...] Ale ćię ná żal więtſzy ták do mnie wypráwił/ Ze y ſerce/ y duſzę przy ſobie zoſtáwił. KochFr 68; GórnTroas 38; SiebRozmyśl H3v.

~ Zwroty: [»przy sobie obawić« = oswoić, przyzwyczaić do siebie: Sam mu ieść day/ ſam go zfukay/ Sam pſá dobrego poſzukay. Stąd ćię pozna/ á ty go przy ſobie obáwiſz BielawMyśl B3.]

»[kogo] posadzić przy sobie« = powołać kogoś na stanowisko [w tym: do rady królewskiej (1); o Chrystusie (1)] (2): CzechRozm 124; [Król] STEPHAN/ ktory obacżył dźielność Páńſką w tobie/ Iż mądry był/ mądrego poſádźił przy ſobie. Tám Monárchy ſławnego łáſkę nieomylną/ Káżdy widźiał ku tobie SapEpit [B2].

Szereg: »około siebie ... i przy sobie« (1): tákże z widzenia [...]/ P. Iezuſá twego/ y przenaświętſzey mátki iego Máryey/ nieogárnione kochánie odnieśieſz. Około śiebie/ y przy ſobie dodáć [= doda ci] rádośći towárzyſtwo Swiętych iego wielce vćieſzne LatHar 680. ~

»przy sobie« = sam, na własną rękę (1): sſtáli ſye [innowiercy] opiekunámi w Polſzcze duſz náſzych/ [...] y vdźieráią nas káżdy z nich przy ſobie. OrzList h4.

»przy swej duszy« (1): [król Midas mówi:] á ia proſze oto/ Czego ſye kolwiek dotknę/ niechay będźie złoto. O głupi Midá/ widźiſz/ że nietylko vſzy/ Ale y rozum ośli nośiſz przy ſwéy duſzy. KochDz 107.

β) Obiektem lokalizującym jest część ciała człowieka (wyjątkowo – zwierzęcia), też użyta metaforycznie; również w przen o antropo- i zoomorficznie nazwanych gwiazdozbiorach (85): Theż ſol naſza wygriza dziwe mięſo na każdym mieſtcu, á zwłaſzcża kthore roſcie przy oku na powiecze FalZioł III 38d (2); Cżemu ſerce ieſt tak oble niemaiąc koncow ani ſtarku żadnego. (–) Bowiem gdy by cżęſć iego nie ktora ſtarcżała tedy by ſie ſnadz mogła opierać nie gdzie [= gdzieś, w jakimś miejscu] przy ciele, á także by była zawada iego vſtawicnemu chwianiu GlabGad E3v (3); A iam [Boże] zá twą ſwiętą ſpráwą wyſſedł z żywotá mátki ſwey/ á vczyniłeśmi oſobie [lege: o sobie] dobrą nádzieię ieſſcze przy pierſiach leżącemu [= w niemowlęctwie]. RejPs 31v; BielKron 71; Kiedy śledźioná chora ieſth/ wſpuchnie/ á przy niey bok lewy stwárdźieie SienLek 93v; RejZwierc 58; KochMon 28; BudNT Luc 8/35; KlonŻal B4v; IEſt y lutnia ná niebie/ [...] przy lewym kolenie Klęczniá záwieſzoná. KochPhaen 11 (6); WujNT Ioann 13/23; GosłCast 60.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (5): Paradontis, sive Parulis tuberculum iuxta gingivas cum caro in gingiva excrevit. Eyn zanſchwer Wrzod przy dzyąſnach. Murm 72 (2); Mącz 271d (2); Ratzeibiſie drugi zwas [senatorowie] zarzekl thego Stolka przi Panſkiem boku/ ktorem ſie wiecei lzi [lege: lży] á nizeli zdobi PaprUp E.

Z nadrzędnym przymiotnikiem (1): Nos koſmaty od wirzchu przy cżele vkazuie cżłowieka dobrego rozumu dowcipnego GlabGad N8v.

W charakterystycznych połączeniach: przy czele, dziąsnach, głowie, lewym kolenie, łonie [‘piersiach’], nodze, nosie, ogonie, pasie, piersiach, płci, prawej ręce, ramionach, stawiech, uchu.

Połączenia: »przy samym ...« (1): Attondeo, Práwie prziſámey płći [= skórze] prziſtrzigam/ ogolam Mącz 458b.

»tuż przy« (1): TVż przy lewym kolenie [Perseusza]/ w kupie vſádzone Báby [= Plejady] bieżą KochPhaen 10.

Zwrot: »być przy uszu [czyich]« = być czyimś zaufanym (1): Skoro ná Biſkupſtwo podwyſzſzony był: ćicho ſię ná przodku záchował Arryuſz [...]. Ale ćicho ſię zniezbożnemi [...] ktorzy byli przy vſzu/ Konſtántyná Ceſarzá porozumiewáiąc: ſtáráli ſię ze wſzelką vśilnośćią/ áby z ſtolice Biſkupiey Athánázego zrzućili. SkarŻyw 389.
Szereg: »w ... i też przy« (1): Tu maſz wiedzieć iż wſzitkie ty boleſci khtore w ſtawiech y też przy ſtawiech bywaią z zaſtanowienia flegmy pochodzą GlabGad I2.
Wyrażenia przyimkowe: »przy boku« [zawsze o broni] (5): zda ſię być potrzebna rzecż/ zákázáć/ áby żaden [...] nieśmiał nośić broni wſzelákiey ku ſzkodzeniu y obráżeniu vcżynioney. Bo ludźie cżuiąc ie przy boku [Homines illis [sc. armis] cincti]/ prędcy ſą do vcżynienia krzywd ModrzBaz 63v (2); Sżáblá oſtra przy boku/ to pan: tá rozſtrzygnie/ Kto komu cżołem bić ma. KochOdpr Cv; KochFr 105; KochProp 12.

»przy boku ([czyim])« = blisko kogoś, obok; ad latus JanStat (17): KochPs 150; SkarŻyw 108; KochPhaen 3; KochPieś 52; PaprUp E (2); ActReg 95; Widzę przednieyſzy kwiát przy boku iego [= króla Zygmunta III Wazy] Wſzyſtkich trzech ſtanow narodu Polſkiego GrochKal 25; GórnTroas 35 (3); SarnStat 958; SkarKazSej 695a; Zá [= dzięki] twoimi cnotámi Pánnę pożądáną/ Maſz oto przy twym boku/ złotem przyodźianą. SapEpit B4 (4).

»przy cycku« = w niemowlęctwie (1): iż chcą [ludzie zacni] tego áby rodzicy ſyny ſwe práwye yeſſcże w pyeluchách y przy cycku ony cżego dobrego vcżyli. GliczKsiąż K2v.

»przy ręce [czyjej]« = bardzo blisko, tu: w najbliższym otoczeniu, może jako członek straży przybocznej (1): Ale ſynowie Dawidowi/ pierwſſy przy ręce Krolewſkiey [ad manum regis]. Leop 1.Par 18/17.

αα) O wzajemnym usytuowaniu części ciała (32): Index. Der nechſte finger bey dem daumen/ der zeiger. Pyrwſſy pályec przy wyelkym. Murm 59; Ieſtli [...] on cżłowiek [chory] cżuie cięſzkoſć á bolenie/ gdzie ſą nyrki/ albo cżuie bolenie przed ſobą pod koſcią ktora ieſt przy dymionach. FalZioł V 9 (5); wiatr ktori wonią noſi bezpiecnie wchodzi do ich [sępów] mozgu, okrom żadney wilgotney przekazi, thak iż hnet dotika ſie nacżynia powoniania ktore ieſt przi mozgu położone. GlabGad B8v (7); MurzNT 128v marg; Leop Lev 1/12 (2); BibRadz Lev 3/4 (3); SienLek 28v (2); KołakSzczęśl C4v; SkarKazSej 683b.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (3): GlabGad B5v (2); puść mu [koniowi] kreẃ z nabliſzſzéy żyły/ przy łopátce onéy nogi SienLek 170.

Połączenia: »przy samym ...« (1): A wſzakoſz gdy iey [żyły] dobrze nie zatnie: wnet ręka puchnie [...]/ á to gdy ſuchey żyły doſięże/ ktora ieſt przy ſamey Bazylicze [tj. żyle (zwanej królewską) na wierzchu ramienia]. FalZioł V 58v.

»tuż przy« (1): RejZwierz 45v cf »przy sobie«.

Wyrażenia przyimkowe: »przy lewym boku« (1):

~ W przeciwstawieniu: »przy lewym boku ... w pośrzodku« (1): Cżemu w ſamym cżłowiecże ſerce ieſt przy lewym boku gdiż v bydląt inſzich leżi w poſrzotku. GlabGad E3. ~

»przy sobie« = jedno obok drugiego (1): ten żonę ocżyma obierał/ By ſie był vſzu rádził/ więceyby był wygrał. Bo to [tj. uszy] ſą napewnieyſzy/ ná ſławę ſzpiegowie/ Nie dáleko rozumu/ tuż ſiedzą przy ſobie. RejZwierz 45v.

»przy lewej (a. prawej) stronie ([czego])« (3): KOſć bywa naydowana w ſercu Ieleniem przy lewey ſtronie ſercza FalZioł I 95d; GlabGad D7 (2).

γ) Obiektem lokalizującym jest zbiornik wodny; dziś zazwyczaj „nad” czym [w tym: w połączeniu z nazwą własną (18); w konstrukcjach: przy jezierze, rzece, strumieniu itp. + nazwa własna (17)] (81): IEdnégo cżaſu/ ſſedl miły Iezus do Ieruzalem/ a tamo byl ſtáw [...]. Przytymże ſtawie byl tam ieden cżlowiek ktory miál trzydzieſci ij oſḿ lát niemotz wielką. OpecŻyw 58v; FalZioł V 35 (2); [Amurates] Władiſława Polſkiego y Wuherſkiego krola pirwey ſzcżeſliwie walcżącego w oſtatecny bitwie przy Iezierze Varnenſkim porąził MiechGlab 67 (3); WróbŻołt cc7; LubPs S6; Siędzyem ſobie pod lipką á przy pięknym zdroiu. RejWiz 20v; A kopáiąc przy ſtrumieniu/ nálezli wodę żywą [= źródło]. Leop Gen 26/19 (6); Y vyzrał dwie łodźi ktore były przy ieźierze/ á rybitwi wyſzedſzy z nich/ płokáli śieći. BibRadz Luc 5/2 [przekład tego samego tekstu RejPos] (2); Piperitis, [...] Ziółko przi káłużách roſtące/ bárzo gorskie/ wodny pieprznik Mącz 300d (3); GórnDworz Ov; RejPos 173v; Strum C4; KlonŻal C2; Tu przy ćiekącym przezornym [= przejrzystym] ſtrumieniu/ Każ ſtół gotowáć w iáworowym ćieniu KochPieś 43; LatHar 535; WujNT Luc 5/2; KmitaSpit C2; KlonFlis G4.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (3): Działo ſię to w Miáſteczku Hrodle/ przy Rzece Bugu StryjKron 542 [idem] SarnStat 992 (2).

W przeciwstawieniu: »przy ... daleko« (1): té wody ſą nalepſze ym śiárki więcéy przymieſzanéy máią [...] wiédzmy/ że máią być támże przy źrzódle ćiepliczném bráné [= zażywane]: bo ktoby ie dáleko wiéść/ á po godźinách kilku vżywáć chćiał/ trudno ie ták obwárowáć może/ áby nie wietrzáły Oczko 21.

Połączenie: »blisko przy« (1): Dayże ten Rów ſypáć wſzyſtko podle Stáwu/ bliſko przy wodźie Strum M4v.

Szereg: »około albo przy« (1): Homines mari innutriti, Okóło morzá álbo przi morzu ſie chowáli álbo wychowáli. Mącz 255c.
Wyrażenia przyimkowe: »przy morzu« = nad morzem; ad a. circa mare Vulg; iuxta mare PolAnt (10): Ten małż ma w ſobie iednę perłę barzo drogą [...]/ ktorą trudno y v krolow naleſć/ bo ieſt nie znacżna/ á tako nie bacżą chłopi kthorzy mieſzkáią przy morzu aby była Perła FalZioł IV 38a; MiechGlab 38; Leop Mar 5/21; Mącz 209d (2); BudNT Mar 4/1 (2); WujNT Mar 4/1 (2); SkarKaz 455b.

»przy rzece« [w tym: w połączeniu z nazwą własną (10)] = nad rzeką; ad fluvium Miech, Cn; extra flumen, iuxta fluvium Vulg; ad amnem Mącz; circa flumen JanStat (21): á gdi leżeli przy rzecze cżarney v wſi ktorą zową Wielkie Turſko/ ziachał [= napadł] nanie Włodzimirz Woiewoda Krakowſki, z ſlachtą Krakowſką MiechGlab 6 (3); WróbŻołt cc7 (2); Leop Ez 10/15 (3); KwiatKsiąż N; Mącz 60a (5); POłożenie Woyſká y rozbijánie Namiothow bywa v nich [Turków] co ná nagodnieyſzym mieyſcu/ bo ſą od tego [tj. specjalni ludzie] co mieyſce ná to wybieráią przy Rzece albo dobrey wodźie BielSpr 54; StryjKron 308 (2); SarnStat 992 (2); KmitaSpit B; SkarKaz 420b.

»przy wodzie(-ach)« = nad wodą(-ami); secus decursus aquarum Vulg; circa aquas JanStat (20): miecżyk, ziele ktore przi wodzie roſcie FalZioł V 84v (2); HistAl I7v; Przy tych wodach y ptaſzkowie będą gniazdká miewáły LubPs X5v (3); Leop Ps 1/3; á przy wodźie kámienney álbo piaſzczyſtey/ drzwi y okná wdomu máią być s tey ſtrony/ ktora dáleko od wody SienLek 2v (2); BielSpr 53v (2); KochBr 151; WisznTr 15; KochPieś 34; KochSob 70; ArtKanc P20; LatHar 410; WysKaz 9; SarnStat 668; W Iednym mieyſcu przy wodźie wielka trćiná bełá CzahTr E2.

α. O położeniu geograficznym lub topograficznym; dziś zwykle „pod” czym, „koło” czego, z nazwami zbiorników wodnych „nad” czym [w tym: z nazwą własną (95); w konstrukcjach typu: przy gorze, mieście, zamku, morzu, rzece itp. + nazwa własna (54)] (114): OpecŻyw 176; Tam też przy gorach Tatrach mieſzka Rus ktorym ziemianie polſzci roſkazuią MiechGlab 77 (3); Leop 2.Par 14/9 (2); BibRadz Gen 14/6; BielKron 174v (13); Defertur istula in mare Dantiscanum, Wysłá [!] wpáda w morze przi Gdańsku. Mącz 123a (9); KwiatOpis B2v (2); Potym thu w Krákowſkiey ziemi nád Nidą [Mikołaj Rej] záłożył był miáſto przy Nagłowicach przezwiſkiem herbu ſwego Oxą RejZwierc Aaa; BudBib 2.Reg 13/23; CzechRozm 114; SkarŻyw 348 (3); StryjKron 11 (2); KochFr 71; A Konrad przećiwko nim [Prusom] Krzyżaki prowádźił/ Y nád głęboką Wiſłą przy Dobrzyniu ſádźił. KochProp 8 (2); WujNT 22 (2); SarnStat 188 (2); Morze przeſtrone. Ná ktorym leży Anglya ſzyroka/ Przy niey Sżkocya ſąśiádá poboka. KlonFlis Dv (2).

Z nadrzędnym rzeczownikiem (11): BibRadz Mar 11/1; BielKron 432; w Mikolnicach przy Trębowli/ w Swoſzowicach przy Krákowie wſzyſtko to śiárczáné [wody] Oczko 25 (4); SkarJedn 166; POnieważ młyny náſzé przy Poznániu/ ieden za Czarnémi Mnichámi/ drugi zá bramą Wrocłáwſką leżącé/ [...] ad ruinam przyſzły. Przeto [...] SarnStat 975; iż moſt ná rzéce Drawie przy Ochczet z wolném przeieżdżániém [= z prawem swobodnego poruszania się po nim] niech ná wieki będźie SarnStat 1072 (3); KlonWor 21.

Wyrażenie przyimkowe: »przy granicy(-ach) [czego a. jakich]« = circa metas Miech; iuxta terminos PolAnt (5): MiechGlab 74; Thoropecż zamek y miáſthecżko/ miedzy Smoleńſkiem á Wielkimi łuki/ przy gránicách Litewſkich. BielKron 432; KwiatOpis C3v; BudBib Iudic 11/26; iż niektóré powiáty tych źiem dáleką odległość máią od Grodów ſwych/ któré przy gránicach innych źiem y powiátów przyległych/ wedle ſtarégo zwyczáiu leżą SarnStat 1151.
αα. W połączeniach z nazwą zbiornika wodnego [w tym: z nazwą własną (41)] (51): drudzi [Tatarzy] też po polach Sarmatiey Europſkiey leżąc przy Białym iezierze y przy morzu pontſkim, aż do Białego grodu trzymaią. MiechGlab 72 (2); LubPs L4; Ma to miáſto [Fryburg] v kośćiołá wieżę mocną/ chędogą [...]/ nád ktorą przy Renie niemáſz chędoſzſſey y mocnieyſzey po wieże Argentińſkiey. BielKron 286v; Przy ieźierze Kitay/ ludźie ſą cżarni BielKron 433v (4); KwiatOpis A4v; BudBib 3.Reg 17/5.

Z nadrzędnym rzeczownikiem [prawie zawsze w konstrukcji z nazwą własną] (16): Murm 20; BartBydg 124b; W Krainach połnocnych przy morzu Oceanii ktore wſzytkę ziemię obtacża/ dni bywaią lecie barzo długie MiechGlab *3v (2); Leop 4.Reg 17/6; BielKron 273 (2); Dantiscum, Dańsko/ álbo Gdańsko. Urbs nobilis ad ostium Istulae, Przi wiſle. Mącz 77d (5); StryjKron 11; KlonŻal B3v marg.

~ Jako część składowa nazwy miejscowej (2): Franconofordia odrae. Franckfurt. an der oder. Frankfort przy odrze Murm 35; Iż gdy z przygody iákiéykolwiek przyda ſie/ iż ná Kráków będźie dáná klątwá/ tedy miáſto Kázimiérz przy rzéce Wiśle/ téy klątwie nie ma bydź podległé SarnStat 224. ~

Wyrażenia przyimkowe: »przy morzu« [w tym: w połączeniu z nazwą własną (14)] = nad morzem; cis a. iuxta mare Miech (20): Szoſte maſz bacżyć iż Polaki, Szwaby y burgundi ktorzy przy morzu Germanſkim mieſzkali Ceſarzowie trzey Henrikowie wygładzili MiechGlab 52 (8); BielKron 273 (3); Mącz 165c (4); HistRzym 37; BielSpr 59; Calag 15a; StryjKron 26; Ci [Sarmaci] w Europie/ y w pięknéy Aziéy władáli [...]. Widáć ie przy wyſokim wiérzchu Promethowym/ Widáć ie z drugiéy ſtrony przy morzu lodowym KochProp 12.

»przy rzece« [w tym: w połączeniu z nazwą własną (16)] = nad rzeką; iuxta flumen Vulg, JanStat; iuxta fluvium Vulg (17): Tha [ruska ziemia] bokiem od wſchodu ſłoncza leży przy rzecze Tanais y przy białem iezierze [tj. Morzu Azowskim] MiechGlab 76 (3); Leop 4.Reg 17/6 (2); BielKron 270 (4); Gravionarium civitas Germaniae, Po niemiecku Bamberg/ przy rzece Menie. Mącz 149b; Iberus, fluvius Hispaniae. Iberia Kráyiná w Hiſpániey/ przy tey rzece leżąca. Mącz 163d (5); StryjKron 11; KlonŻal B3v; SarnStat 224.

»przy wodzie(-ach)« [w tym: w połączeniu z nazwą własną (1)] = nad wodą(-ami); iuxta aquas Vulg (4): Promontorium. Ein gros gebyrg nach bey eym waſſer. Wyelka gorá przywodzye Murm 20 [idem] BartBydg 124b; Leop Iudic 5/19; Mącz 194b.

β. O tekście (drukowanym lub pisanym, wyjątkowo – mówionym) (169):
αα. W bezpośrednim sąsiedztwie (o znakach graficznych, literach, cyfrach, cząstkach gramatycznych i wyrazach) (26): (nagł) Regula o łąmaney liczbie poſpolita. (–) Gdy we wſzytkich trzech terminiech [= liczbach, na których należy wykonać działanie matematyczne] ieſt łamana licżba przy czałey: Tedi [...] KłosAlg F3; Gdybyś chćiał bólowi głownému pomoc/ ſzukay B. álbo G. pod literą B. naydźieſz ból głowny/ przy ktorym L. kárthę známienuie/ liczbá bliſzſza vkázuie onéy karty liczbę. SienLek S[ss] (2); Cielec on ktorego Aaron Izráelcżykom oddał názwány ieſt od nich Elohimem. A ten Elohim ćielec przy máłey y wielkiey licżbie ſtoi [tj. może się łączyć zarówno ze słowem w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej] CzechRozm 17v; Gwiazdká znáczy/ iż te ſłowá ktore ná brzegu przy tákieyże gwiazdce ſą położone/ náyduią ſię w innych kśięgách ná brzegu náznáczonych WujNT przedm 28 (12); JanNKar C4 (2).
Szereg: »na [czym], przy i z [czego]« (1): Té záśię [akcenty, punkty i dyftongi] bez támtych [dwudziestu trzech liter] bydź niemogą: y owſzem cokolwiek zbudowáć álbo wyſtáwić chcą [ludzie piszący danym językiem], ná tych, przy tych, y z tych budowáć y ſtáwić muſzą. JanNKar C3v.
Wyrażenia przyimkowe: »przy końcu [czego; zawsze „słowa”]« (3): Kommá/ ábo pułkołká ná wierzchu przy końcu ſłowá wyráżone/ znáczy koniec rożnego czytánia/ ktore ná kráiu ieſt pokazáne. WujNT przedm 28 (3).

»przy sobie« (4): [słowo „Elohim”] Wiele oſob znácży/ gdy przy ſobie ma ſłowo ábo imię wielkiey licżby [tj. w liczbie mnogiej]. A iednę záś oſobę/ gdy nie ma przy ſobie wielkiey licżby. CzechRozm 17-17v (4).

ββ. Na marginesie (19): MurzNT 135v marg; Przeto licżbá przy nich [wierszach] vkázuie/ Wiele ktory ſylab záwięzuie BielKom nlb 7; [Mówi Bóg:] ieſli (przećiw) mnie zgrzeſzy ziemiá [...] złamię iey laſkę chlebową/ á nápuſzcżę ná nię głod (marg) Co ieſt laſká chlebowa maſz wyżſzey przy roz⟨dziale⟩ 4: wirſz 16. (–) [tam: (marg) laſką żywnosć zowie] BudBib Ez 14/13 (11); BudNT H7v marg (2); Annotácye [...] ſą dwoiákie. Iedne krotſze ná brzegu przy texćie: á drugie dłużſze ná końcu máło nie po káżdym Rozdźiale położone. WujNT przedm 23 (4).
γγ. Jako dodatek, uzupełnienie lub komentarz do określonego fragmentu tematycznego [w tym: ze wskazaniem tekstu (32), ze wskazaniem tematu (80)] (115): OpecŻywSandP ktv (3); SeklKat S4; MurzNT kt (3); GliczKsiąż D2; [nuty, a obok nich napis:] Tę notę naidzieſz przy Pſalmie XXXV [k. I2v] LubPs M (4); GroicPorz p; RejWiz A4v; Piſałem o tey walce [z Moskwą] ſzerzey w Kronice Polſkiey przy Krolu Zygmunćie pierwſzym. BielKron 429 (16); SienLek 45v (2); RejAp 134v (4); GrzepGeom L4v; RejPos 86 (5); RejZwierc 49v (2); BielSpr 57v; WujJudConf 13; BudNT przedm c5v; A przeto cokolwiek ſie/ przy niewoley Bábilońſkiey/ y wybáwieniu z niey wedle ćiáłá/ tákże też y ná mieyſcách inſzych [...] przez Proroki o wybáwieniu ludu z niewoley [...] mowi: To [...] CzechRozm 119v (10); SkarŻyw 569 (2); StryjKron 86; GostGosp 18; Modlitwá S. Grzegorzá Papieżá/ ktorą przy wykłádźie Pſálmow pokutnych położył. LatHar 184 (6); JanNKar F3; SarnStat 44 (8); SkarKaz kt.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (1): A ieſlićby ſie też ty moie noty [= nuty] przy tych Pſalmiech nie podobáły/ iuż ták niech będzye LubPs A5v.

Połączenia: »niżej (a. dalej), wysszej (...) przy« (13:9): Sędźia kiedy może ſędźić ludźi z inſzego práwá/ maſz nápiſano niżey w drugiey częſći/ przy goſćinnym ſądźie ſpráwá [s. m2v-m3]. GroicPorz d (7); Do tego to [Tarkwiniusza Pysznego] byłá przyſzłá Sybillá Kumea s kſięgámi áby ie kupił od niey/ iáko będzye niżey przy Sybillach. BielKron 104 (8); A Auguſtyn s. piſząc ná Pſalm XCviij. ták powieda: Sákráment [...] duchownie á niewidomie ma być rozumiány. A iáko dáley támże ten Auguſtin s. przy tymże mieyſcu piſze [...] RejPosWiecz2 95v; SkarJedn 76; StryjKron 612; LatHar 77; JanNKar E2v (2); KANCLERZ Y PODKANCLERZY Liſtów práwu przećiwnych nie ma wydáwáć. O czym wysſzéy dwá Státuty, przy vrzędźie Kánclérzowym. SarnStat 322.

»tam(że), tu ... przy« (2:1): Nye ćyerpyelićby byli [słuchacze Jezusa] ták długo głodu y nyewczeſnoſci bez wyelkyey przyczyny [...]. Ani bez wyelkyey przyczyny żydowye ſye ták bárzo dźiwowáli náuce y mądroſci yego/ yáko śwyádſſą Máthuſz y Márek: A yednák tám przy tym nic/ álbo bárzo máło ſpomináyą/ czego vczył. (marg) Matth. 23. Mar. 6. (–) KromRozm II d4; RejPosWiecz2 95v; Y tu ſię godzi przy ták vćieſznym mieyſcu ſpytáć: co to ieſt/ iſz [...] SkarŻyw 497.

»przy ... zaraz [= zarazem]« (2): CzechRozm 197v; [św. Jan] to Ceſárſtwo Rzymſkie beſtyą názywa/ y rogi iey też/ y korony przypiſuie: przy ktorey záraz drugą beſtyą wyſtáwia CzechEp 374.

Wyrażenia przyimkowe: »przy końcu [czego] (a. dokończeniu), zamknieniu« (5:1): LubPs N5v; PRzy kóńcu tych tu Kśiążek/ mam ćię vpomiónąć Czytelniku miły/ iż Figury nie wſzędźie [...] ſą vczynióné GrzepGeom Q4; NiemObr 76 (2); WujNT 299.

~ W przeciwstawieniu: »na początku ... przy zamknieniu« (1): O ktorego [Jezusa] wzywániu [...] maſz [...] máło nie we wſzyſtkich liśćiech Apoſtolſkich ták ná pocżątku/ iáko też y przy zámknieniu ich CzechRozm 199v. ~

»przy miejscu(-ach) [jakim a. którym(-ych)]« (5): Pátrzay też ná quotiſatią ſtárą dawną przy thychże mieyſcach położoną SarnUzn E; RejPos 6; RejPosWiecz2 95v; CzechRozm 197v; SkarŻyw 497.

»przy tym« = tu, w tym miejscu tekstu (3): FalZioł V 72; gdi pan Bog komu chce taiemnicę nieiaką obiawić tedi poſila [lege: posyła] ducha zewnętrznego do vſzu ſpiącego [...], powiadaiącz iemu to czo ſie iemu zda na cżeſć y na chwałę ſwoię [...]. Amen. A przytim koniec tey wtorey cżęſci o rządzeniu cżłowiecżym. GlabGad L7; RejPos 6.

ααα. Jako cytat z innego dzieła (1): Ktorą świętą Hiſtorią Odpráwim cżęśćiámi ſześćią. [...] S ktorych pierwſza o tym będźie Przy Ewángeliey wſzędźie. Iáko Biſkupi z drugimi Oſobámi Duchownymi. Piłatá o to prośili By grob Páńſki oſádźili [...] zołnierzámi [...]. A ten vcżynim ordynek Przez teráznieyſzy Act wſzytek. Będźiem cżyść [= czytać] po ſentenciey Text świętey Ewángeliey. MWilkHist A4.
δδ. Bezpośrednio po tekście zasadniczym lub określonej jego części (9): MurzNT kt; Piſał też Lukaſz s. dzyeie Apoſtolſkie/ ktore przy ſwiętym piſmie ſtoią. BielKron 143v; owa ile ktory obiad/ ábo wiecżerza koſztowáłá/ tyle zráchowánego ſummą przy káżdym dniu [tj. po wpisaniu kosztów poniesionych każdego dnia] ſtało/ á przed numerum/ było to ſłowo Włoſkie Coſta. GórnDworz O6; (nagł) Pierwſze kśięgi kronik (–) Te kſięgi Iwreycżycy. Dybre Háiámim [...] zową. Ciż mowią że ie piſał Ezraſz. Y dla tego ie przy Ezraſzu kładą. BudBib I 219; JanNKar D4v (2); kilkánaśćie kart nie piſánych ná koncu dla korrigowánia zoſtáwione ſą: przykłádem/ iáko było zá świętey pámięći Krolá Zygmuntá ſtárego przy iego Conſtituciách vczyniono. SarnStat [8].
Wyrażenia przyimkowe: »przy tym« = tu, w tym miejscu (1): [Modlitwa zakończona słowem „Amen”.] A przytym otoć [= oto ci] podawam y káżdemu wiernemu krześćijáńſkiemu cżłowiekowi ty kſięgi żywotá cżłowieká poććiwego RejZwierc 206v.

»przy tymże miejscu« (1): DEkrét o Bábiznie [...]: wysſzéy ieſt nápiſány w piérwſzéy częśći Práktyki. Dekrét o dźiał [...] między bráćią. Przytymże mieyſcu [...]. Dekrét o ſłowá criminaliter w pozwie położoné Zygmuntá ſtárégo SarnStat 1304.

a. W bezpośredniej styczności z czymś, przylegając do czegoś (89): FalZioł I 89c (2); Leop Ex 25/35; Vcżynicie theż ſień przy domu z boku południego BielKron 33v; Potym Ceſarz [...] wźiąwſzy go [margrabiego brandenburskiego] zá rękę wſzedł z nim do pokoiu przy ſali domu Rzymſkiego BielKron [3323]; Pensilis hortus, Ogrodek ná tramiech álbo ná róſtowániu w zgórę przi oknách vcziniony. Mącz 288a; BudBib Ez 41/11; kilá par dworzánow iego [cesarza]/ ſzli ná przechacżkę do ogrodow przy murze mieyſckim vcżynionych SkarŻyw 76.
α) O sąsiedztwie terytorialnym (2): a do tej trzeciny [= jednej z trzech grup sędziowskich] ktora będzie wojewodztwa krakowskiego [...] sądziła, tedy przyczynić Śląsko a to dlatego, że przy krakowskiej ziemi jest [= graniczy z nią] a wojewodztwa nie ma. Diar 95; á Niemcy [...] záwżdy przy Sármáciey byli. BielKron 335.
α. Z odcieniem ‘wokół’ (2): puśćił [pewien ubogi człowiek do dołu] powroz/ á wąż oplotł ſie przy powroźie/ on go też wyćiągnął HistRzym 67.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (1): [Ligurgus Lacedemoński] Wieże w murzech przy mieſciech/ nie dał nigdy ſtáwić/ Mowiąc/ że tu Rycerzá może bábá zábić RejZwierz 40v.

aa. O częściach składowych czegoś (zwykle nieoddzielnych) [członem podrzędnym wobec „przy” jest prawie zawsze nazwa całości] (37): TO ziele [pępkowe] ma liſt podobny ſzałwiowemu liſtu/ ktory liſt obeymuie rozgi przy kthorych roſcie FalZioł I 111c (6); Leop Num 22/4; gdy [nasi żołnierze] odmiátáli od ſiebie árkabuzy y prochownice/ był przy iedney knot zápalony/ ktorego zápomniał zágáſić/ zapalił prochy w prochownicách BielKron 316 (2); Merga, Grábie [...] też Grabki przi koſách bywáyące/ gdy owies álbo tátárkę ſiekáyą. Mącz 218b (3); (marg) Sálétrá: to ieſt ſól z nitrą. (–) ſól tedy choć ieſt przy nitrzynie/ tedy ten iéy vrząd ieſt/ iż oná roziędrzniéwa á od zátęchnienia broni/ iż ſye zágnić ták łatwie niemoże SienLek Vuu3v; [Starzy walecznicy] Wieże też drzewiáne przytacżáli pod mury/ przy ktorych wieżách były moſty co ie wzwodżono powrozy ná mur BielSpr 61; SkarJedn 163; Oczko 10v.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (11): Littus. Ein rand des mers Brzeg przymorzu. Murm 23 (2) [idem] BartBydg 83 (2); Szata. [...] Rekawi przi niey rzezane beſz feretow WyprKr 63v; Pergula, Ganek przi domu wzgórę wyſtáwiony ku letniemu ſiedzeniu álbo przechadzce vcziniony Mącz 291b (2); RejZwierc 211v; Y záłożył drąſzki wkolcá [= kółka] przy węgłách ołtarzá BudBib Ex 38/7; Calep [345]b; A Kátholicy iáko roſzczki przy winnym żywym y ſłodkim korzeniu záwżdy rodźić dobre święte obyczáie [...] mogą. SkarKazSej 687b.

Z nadrzędnym przymiotnikiem (1): Exalburno – Obłupuię skorę przi drzewie blizſzą Calep 381a.

Połączenie: »przy samym ...« (1): Trzáſnął pyorun okrutnie/ á gáłąź ſurową/ Vciął przy ſámym drzewie RejWiz 110.

Szereg: »we ... albo przy« (1): á ták ty cztery rzeczy [tj. siarka, nitrzyna, sól, hałun] we wſzytkim álbo przy wſzytkim ná świećie ſą SienLek Vuu3v.
Wyrażenie przyimkowe: »przy jednej stronie« = z jednej strony, po jednej stronie (1): Tectum scandulare, Gonciány/ ſzkudlány dách. Rozność yeſt miedzi gonty y ſzkudłámi/ gonty przi yedney ſtronie wydrożone/ ſzkudłá nie drożone Mącz 370d.
α) O częściach ciała ludzi i zwierząt (6): BierEz R2v; [św. Piotr z Werony] przynieść młodziencá y z oną odćiętą nogą kazał. ktorą po gorącey do Páná Bogá modlitwie/ przykładáiąc do cżłonká przy ktorym byłá/ cudownie [...] vzdrowił y ſpoił SkarŻyw 373.
Wyrażenie przyimkowe: »przy ciele ([czyim])« = in corpore Vulg (4): BielKron 106; BudBib 4.Esdr 11/23; Ręká iż niewinnego cżłowieká zábiłá/ Rzekł [Scewola] nie godná by dáley przy mym ciele byłá. PaprPan Gg2; SkarJedn 2.
bb. O czymś dołączonym lub doczepionym do czegoś; o dodatku, uzupełnieniu (m.in. stroju, uprzęży lub o elemencie wyposażenia, też w odniesieniu do zwierzęcia; wyjątkowo: o ludziach wyznaczonych do obsługi czegoś) (37): Czapki v obudwv [mężczyzn] na glowach bili Czarne a przi nich pyora ſtruſſowe byale. LibMal 1548/146 (3); Vcżyniż y ſtoł [...]: á obłoźyz [!] go liſtwą złotą w około/ á przy liſtwie koronę złotą rzezáną ná cztyrzy pálce wyſoką Leop Ex 25/25 (4); RejZwierz 137v; Siedm Lanczuchow bes ſmalczu [= emalii], przi ktorich iednem, ieſt twarz I⟨e⟩go K. Mcźi. [!] Przi drugiem twarz Isabellae Aragonae [...], Przi trzecziem twarz Ioannis Galiacei SPhorcie. WyprKr 22 (4); BibRadz Ez 10/9 (5); ktore [świece] wſtáwiſz w lichtarz [...]. Przy ktorym też będzye vcierádło/ to ieſt/ nożycżki ktorymi ſwiece vcieráią/ y kuflik w ktorym ożarki gáſzą/ ze złotá. [cf Vulg Ex 25/38] BielKron 33 (5); Episcopia navis, Lódká máła przi okreciech [!] ná którey ſie puſzczáyą ku ſzpiegowániu. Mącz 106d (3); RejPos 32; Dźiáłá záſie [...]: Potrzebne theż ſą w Mieśćiech y ná Zamcech ku obronie wſzelkiey/ gdy wſzyſtká gotowość przy nich będźie/ ták ludźie ſpráwni [= umiejący obsługiwać] iáko y máterya BielSpr 75; Bo co waży párgámin/ y gęſté pieczęći Przy piſmie záwieſzoné/ ieſli niémaſz chęći? KochProp 15; Alberte/ ſpátrz/ czy wſzytko przy nim [koniu] náwiązánié [= uprząż]. WyprPl A4v; kto przy złoćie/ śrzebrze y drogim kámieniu przymieżſza też drew/ śiáná/ źdźbła/ będźieć zbáwion ále iáko przez ogień. WysKaz 36; SarnStat 957; Więc ná rybi xtałt/ wnet ſzkutę vrobił [człowiek roztropny] [...] A miáſto ſkrzeli dla pewnieyſzey iázdy/ Przy burtách obu rozſadźił Poiázdy [= wiosła] KlonFlis E4; Przy czepcu z pereł bramkę koſztowną przypięłá. ZbylPrzyg B2.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (3): BielKron 328v; KlonWor 36; Druga [niewiasta] widzę ná głowie ma świetną koronę/ Bieretek z pierzem przy niey ZbylPrzyg A2.

α. O terytorium (1): Kroleſtwo Mezopotáńſkie záwżdy przy Syriey licżono/ iáko y Armenią BielKron 267.
cc. O zwierzętach pociągowych lub podobnie użytych (3): y kazał [Aleksander Macedoński] ſtolec bárzo dziwny ſpráwić [...]. Potym przywiedziono gryfy/ y kazał ie mocnemi łáńcuchy vwięzáć przy onym ſtolcu [fecit eos ligari currui] [...]. A ták Grifowie [...] wielkim pędem podnieſli ſie z Alexandrem wzgorę. HistAl M5; Leop Cant 1/8; bo ſámych wozow piczownych w Litewſkim woyſku było tyſięcy więcey niż ſzeſnaście/ przy ktorych bárdzo wiele koni náſzym pozdycháło StryjKron 747.
b. W pobliżu i pod wpływem (zazwyczaj korzystnym) lub spodziewając się korzystnego wpływu czegoś [w tym: o cudach, które czyni Bóg przy grobach świętych ludzi oraz w innych wybranych miejscach (21)] (55): Aſpaltum przy kamieniu ſie zgęſtnieie FalZioł I 89c; Przy korzeniu tego ziela roſcie niekthora rzecż podobna khadzidłu FalZioł I 109c; RejWiz 83v; BielKron 137v (3); KuczbKat 275; Bo gdzie prawdá záwije gniázdo ſwe/ iuż [...] y inſze wſzytki cnoty nielza iedno ſie przy niey oſádzić muſzą. RejZwierc 82; WujJud 48v; ále duſzá/ oną práwośćią pierworodną obdárzona/ ożywiáć ćiáło ná wieki mogłá: zwłaſzcżá przy drzewie żywotá w ráiu poſadzonego/ mieſzkáiąc. SkarŻyw 260; Bo żołnierze wzburzywſzy ſię/ ná páłac iego [cesarza Armenikusa] vderzyli. á gdy do kośćiołá vćiekł/ á przy ołtarzu śmierći vść chćiał: niegodny był od kośćiołá pomocy SkarŻyw 300 (9); Pułkorcá owſá z śieczką/ śiáná wiązań ktemu [...]. Y dobrzeć będźie śiedźiéć/ weſprzeſz ſie ná śienie/ Bá y ćiſzéy od wiátru/ właſnie iák przy śćienie. WyprPl C2v; cudá nie dzieią ſię wſzędy: ále tylko ná niektorych mieyſcách/ á zwłaſzczá przy grobiech/ przy reliquiách/ przy obráziech y pamiątkách Pánny Máriey y innych świętych WujNT 323 (5).

Z nadrzędnym rzeczownikiem [wszystkie cytaty niemal identyczne] (4): CVdá przy grobiech ś. ludźi. WujJud 48v marg (2); WujNT Yyyyyv; SkarKaz Oooo2v.

Połączenie: »u ... przy« (1): Cudá v grobu Páńſkiego/ y przy grobiech S. Męczennikow WujNT Yyyyyv.

Wyrażenia przyimkowe: »przy cieple (a. rzeczy ciepłej)« (2): Ale wonia wſzelka w cieple abo przy rzeczy ciepłey więczey ſie rozchodzi y cżuynieyſza bywa GlabGad B7v; Albo weźmi śiárki/ grynſzpanu/ miodunkowégo korzenia/ tłucz tho z ſtárym ſádłem/ á przy ćieple koniá námázuy. SienLek 180v.

»przy kominie (a. kominku)« = ad focum Mącz (10): Iáko on dobry goſpodarz ktory nánośiwſzy lecie á wieſieni wſzytkiego pełne kąty ſwoie/ iuż też ſobie roſkoſznie wſzytkiego vżywa w ciepłey izbye álbo przy kominku ſwoim. RejZwierc 172 (3); PudłFr 64.

~ Zwrot: »siedzieć (a. siadać, a. zasieść) przy (ciepłym) kominie« = assidere ad focum Mącz (6): Mącz 201a (2); Káżdego zła myſl ominie/ Siedząc s cżáſzą przy kominie RejZwierc 237; KochPieś 33; Będźiem ſobie v ogniá śiedźiéć przy kominie: Y cudniéy nam dáleko noc niżli dźiéń minie. PudłFr 31 (2). ~

»przy ogniu, ognisku, węglu« = ad focum Miech; apud carbones, ad ignem Mącz (9:2:1): FalZioł III 38d (2); GlabGad K5v; MiechGlab [90]; Cera liquescit ad ignem, Wosk ſie roſtapia przy ogniu. Mącz 195b (2).

~ Zwrot: »przy ogniu(-och), ognisku, węglu siedzieć (a. siadać, a. zasieść)« [szyk zmienny] (3:1:1): BielKron 452v; Assidere apud carbones, Przi węglu ſiedzieć. Mącz 378d (2); Chwalą wſzyſtki hiſtoryé Kuryuſá Rzymſkiégo/ który śiedząc przy ogniſku/ á rzepę ſobie piekąc/ niechćiał áni poyźrzeć ná oné známięnité dáry/ którym v niego Sámnitowie pokóy odkupić chćieli. KochWr 29; (marg) Delicye ſzláchty náſzey. (–) Gdy zwieźie w brogi/ á z nowu záś wśieie [...]. Záśiędźie ſobie przy ogniu ſoſnowym/ Przy trunku zdrowym. KlonFlis D3.
Szereg: »na słońcu albo przy ogniu« (1): á gdyby nápuchłá [plec koniowi]/ trzy mu ią ſtárym ſádłem ná ſłońcu/ álbo przy ogniu/ przez ieden dźień SienLek 170v. ~

»przy piecu« (2): GlabGad K5v; Zimie przy piecu drzymie: á lećie ná ſłoniu [= słońcu] Przećiąga ſię KlonWor 33.

»przy piecu« = w wygodach, w dobrobycie (1): Pátrzże káżdy [...] co to ieſt przy piecu/ dzyatki domá chowáć. RejZwierz 65.

c. W pobliżu kogoś a. czegoś, komu a. czemu czyjaś obecność ma służyć; zwykle chodzi o pilnowanie, pielęgnowanie lub ochronę osobistą; cum Vulg (60): [kapłani] wolny bendą od cziągnienia na woinę alye miaſto ſiebie ynſſe wyprawiać maią A ſamy przy koſczieliech oſtaną dlia wypelnienia vrzendu kaplanſkiego. ConPiotr 30v; Ieſly ſię ſmierċ oczie ſkuſzy Naimi też tu kogo ſobie Iż będzie czo czedl przy tobie. RejKup l5; MurzHist S3v; bo rowny będzie dział y temu ktory był wſſedł ku bitwie/ y onemu ktory pozoſtał przy brzemionách/ y iednoſtáynie dzielić ſie będą. Leop 1.Reg 30/24; Y poſtánowił Kápłan ſtraż przy domie Páńſkim. Leop 4.Reg 11/18 (5); BibRadz 1.Reg 30/24; Przeto co możnieyſzy [Turcy] kleſzcżeńce przy żonách chowáią miáſtho Ochmiſtrzow/ ktorzy ich ták pilno ſtrzegą/ iż z żadnym cżłowiekiem nie mowi okrom mężá właſnego. BielKron 261; przeto ſłuſzney obrony miáſto nie ma [...]/ tylko z drzewá Kobylenia pocżyniono przez vlice/ przy ktorych ſtraż bywa w nocy BielKron 430 (13); GórnDworz S8v; RejPos 110 (2); ieſli w Sobotę vżywamy ku iákiey poſłudze bydlęćiá/ tedyć muśi być przy nim y cżłowiek/ ktoryby ie poganiał. KuczbKat 300; RejZwierc 232v; BielSpr 9; y bez odpocżnienia/ wednie y wnocy [św. Bernardyn] robił/ ćieſzył/ płákał/ śpiewał przy chorych SkarŻyw 461 (5); Trzećia cżęść będźie o ſtrożách O Piłatowych żołnierzách. Przy grobie Páńſkim będących A ćiáłá iego ſtrzegących. MWilkHist A4v; StryjKron 315; WerGośc 251; WerKaz 290; ActReg 165; KochAp 5; LatHar 49 (3); KołakCath B2; IEſliby który Szláchćic drugiégo Szláchćicá ná roboćie iego/ v roléy/ v żniwá/ łąk/ [...] ſtoiącégo przy poddánych kmiotkách ſwoich [...]/ gwałtem náſzedł y bił/ tákowy [...] SarnStat 1170 (5); SkarKaz 637a; VotSzl E; SzarzRyt A3v.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (2): Chorych/ y przy chorych modlitwy [s.] 650. LatHar Aaa5; Odbieżą was iáko cháłupki [G sg] przy iábłkách/ gdy owoce pozbieráią SkarKazSej 673b.

Połączenia: »tu przy« (1): Ezop rzekł [do swego pana]/ gdym iuſz targ ſpráwił [tj. kupiłem, co potrzeba]: Wſzyſtkom tu przy niey [pańskiej żonie] poſtáwił: Proſząc iey áby doźrzáłá/ Szkody vcżynić nie dáłá. BierEz E2.

»tuż ... przy« (1): A Anyoł Páńſki/ ácż niewidomie/ ále tuż záwżdy przy tobie ſtoi RejZwierc 199.

Wyrażenia przyimkowe: »przy boku [czyim]« [tu: o Bogu względem człowieka] (2): Pan vſtawicznie będźie przy boku twoim/ Y ten ćię zewſząd ćieniem okrije ſwoim KochPs 187 (2).

»przy sobie« (3):

~ Zwrot: »mieć przy sobie« [szyk zmienny] (3): gdyż bych ſie modlil tobie/ żebych miál ſwiętégo aniola twégo przy ſobie/ ktory by mie grzéſſnégo w roſpamiętaniu męki twé poſilál OpecŻyw 105v; RejPos 112v; iż żaden ztych/ którzy ná tákie lékárſtwá ſye vdawáią/ ták opuśćiáłém nieieſt/ áby przy ſobie záwżdy kogo dla poſługi niemiał/ tento niechay go zábawia/ á od ſpánia y myśli melánkolicznych/ ieſli go nádchodzą odwodźi Oczko 18v. ~

d. W pobliżu dolnej części obiektu górującego nad otoczeniem: pod czymś (4): KrowObr 115; [młodzieniec] Pewnie widzi iż z niebá ná doł będą goście. Ieſli nie deſzcż tedy grad plutá iáka pewnie/ Rozumie że mu zmoknąć przy nagęſtſzym drewnie [= drzewie]. RejWiz 125v; A gdy ſie Boos náiadł y nápił [...]/ ſzedł ſpáć (y położył ſie) przy ſtogu zboża Leop Ruth 3/7; vkładłem ſię przy murze podle domu mego [dormivi foedatus iuxta parietem aulae] BibRadz Tob 2/10.
e. Poniżej czegoś, pod czymś (4): Cżemu żołądek leży pod wątrobą. (–) Bowiem żołądek ſam z ſiebie ieſt zimny, przeto potrzebuie nie czo inſzego zagrzewaiącego ku ſtrawieniu pokarmu, á to ieſt wątroba ktora leży przy żołądku iako ogien przy garnczu. GlabGad E7; A z Ryb/ Morſkie gorſze [do jedzenia] niż Rzeczne/ á ktore przy kámieniu ſye chowáią/ iáko ſą Szczupaki/ okunie/ Pſtrągi [...] SienLek 7v.
α) O tekście drukowanym (2): Mowić też tu o Bogu w troycy/ ktora wedle niego ma oblubienicę á niewiemby nie onę/ o ktorey przy obrazku nápiſał: Vna Dei pariter filia, ſponſa, parens, niechcę. [być może jednak napis nie jest wokół tego obrazka] CzechEp 164.
Wyrażenie przyimkowe: »przy [którym] tytule« (1): (nagł) IVMENTVM. (–) Dwá Státuty przy tym tytule w Láćińſkim ſą położoné SarnStat 676.
f. Z odcieniem czasowym (6):
α. W pobliżu czegoś podczas jakiegoś ważnego wydarzenia (metonimicznie) (4): ktory [Eneasz] widząc ſye być w wielkiey nieprzeſzpiecznośći morſkiey na ſye nárzekał/ że przy Troiey gárdłá nie dał/ á one kthorzy przy niey pomordowáni byli/ wyſławiał LeovPrzep H4; Przy Krzeſney ſtudnicy [= chrzcielnicy]/ dawa Duch S. zupełność/ áby cżłowiek był niewinnym KuczbKat 150.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (1): gdy Pan Bog iego [Aarona] niedowiárſtwo ono przy ſkále w ktore był z Moyżeſzem vpadł/ wątpiąc w mocy Boſkiey/ [...] docżeśnie pokáráć miał [...] SkarŻyw 493.

β. O tekście drukowanym umieszczonym zgodnie z określoną kolejnością czasową (2): á zwłaſzcżá przy tym święćie ktore idzie/ to ieſt/ przy zwiáſtowániu Bogárodzice [które przypada 25 marca] Adámam [tj. żywot Adama] położyć chćiał [tj. 23 marca; na 24 marca został przewidziany żywot Ewy] SkarŻyw 257.
BB. O obiektach poruszających się (46):
a. Jeden obiekt porusza się w pobliżu drugiego nieruchomego, mijając go w niedużej odległości [o trasie żeglugi] (2): puśćiwſzy ſię z Aſſonu/ płynęli przy Krećie [legebant Cretam]. WujNT Act 27/13; Poniżey Gniewá przy długim oſtrowie Popłynieſz KlonFlis G3v.
b. Obydwa obiekty (grupy obiektów) poruszają się z tą samą prędkością, zachowując stale bliski odstęp między sobą (44): [matka] Drugie dwie dzieweczce młode [...] przed ſobą pędziła. A dzieci drugie przy matce bieżały. MiechGlab 55; RejKup b8v; gdy kto ma przyſyądz/ prowádzą go ná Rynek álbo ná pole do znáku męki Páńſkiey/ idźie przy nim Kápłan GroicPorz z3v; Abowiemći onych ſtháruſſkow ſſedźiwych [...] wiedziono bárzo wiele/ ktorzy/ gdy ſnimi ći co ie wiedli thym prędcey biegli/ nádążyć [...] niemogli: á oni lepak bes wſſey lutośći [...] ſſkárádzie [ich] łáiáli/ áby tym rychley przy nich biegli. Leop 3.Mach 4/5; [Brutus] nábrawſzy táiemnie złotá/ włożył w kiy bzowy/ ſzedł z onym kijem przy krolewicoch. BielKron 105v (8); Spiculator, Drábánt. Drab który z tákowemi ſzáfeliny przy pániech drábuye [= jest w straży przybocznej] Mącz 408b; HistRzym 24; boiowi ludzie [...] ná lepſzey piecży y ná więtſzey łáſce tákie więźnie záwżdy miewáli/ ktory ſobie idąc w okowach przy koniu z weſołą myſlą ſpiewa/ niżli owego czo iuż zdechł nápoły. RejZwierc 85v (4); StryjWjaz C3; Rozdźiał oſmy [...] o vſtáwie ćiągnienia ná woynę: to ieſt iáko á przykim iácháć. ModrzBaz 117 (2); Nieſczęśliwość niepokóy z vſtáwiczną trwogą/ Przy pániéy ſwéy zazdrośći idą krokiem drogą. KochMRot Cv (4); GórnTroas 70; KmitaSpit A4 (2).

W połączeniach z innym określeniem miejsca (4): [Jan z Lejdy, przywódca nowochrzczeńców, gdy obwołano go królem] vſtáwił też przy ſobie dwoie pácholąt co przy nim ieździli/ iedno po práwey ſtronie Koronę y Biblią noſiło/ po drugiey ſtronie miecż dobythy BielKron 214v; Drudzy ſą ſtroże iezdni zdrowia Ceſarſkiego [...]/ ieżdżą przy Ceſarzu iedni po práwey/ drudzy po lewey ſtronie BielSpr 52 (2); KochMuza 28.

W przeciwstawieniach: »przy ... przed [czym], w [czym]« (2): W woźie idźie łáſkáwóść y powolność ćicha: Przy woźie wiárá/ miłość/ y nádźieiá wzdycha. KochMRot C2; ActReg 82.

W charakterystycznych połączeniach: przy kim, czym [zwykle żywotne] biec (bieżeć) (2), ciągnąć, drabować, iść (chodzić) (16), jeździć (jachać) (5), nieść [co], pospieszać, skakać (2), wodzić (wieść) [kogo] (6).

Połączenie: »przy ... przodkiem« (1): Krolewſki vff s Kſiędzem Zygmuntem/ ſtrzegąc zdrowia Krolewſkiego/ przy wielkiey Polſzce [tj. hufach wielkopolskich] ſzedł przodkiem. BielKron 399.

Zwrot: »przy nastołce ciągnąć się« = zabiegać o względy możnych (1): Nie przeto żebym przed nim [Piotrem Myszkowskim] ſtał w pácholczym kole/ Albo y przy naſtółce ćiągnął ſye przez pole: Ale [...] KochMuza 28.
Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie« (2): PaprPan Q2; Káżda [uczestnicząca w walce niewiasta] z ruſznicą chłopá niech przy ſobie wodzi. BielSjem 32.
α) O ciałach niebieskich (3): IEſt potym druga ſtrzałá [tj. gwiazdozbiór]: lecz k róm [!] łuku leży/ A przy niéy łábęć bliżéy Aquiloná bieży. KochPhaen 12 (2).
Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie« (1): Kóń [= gwiazdozbiór o tej nazwie] záś o téj dobie Tonie/ á ogón cięgnie Lábęći przy ſobie. KochPhaen 22.
α. Przy wyliczaniu wskazuje miejsce danej osoby (osób) w szeregu innych [zawsze w wieloczłonowych ciągach współrzędnych] (4): BielKron 328v (2); Potym Trocki/ Wołyńſki Woiewodowie [...]. Zá nimi Mikołay Rádziwił [...] z trzemi tyſiącmi iezdnych. Potym Pan Wilenſki Oſtafi Wołowycz [...] y inſzych Pánow y Rycerſtwá Litewſkiego 2000. Potym Rot Polſkich iezdnych 5000. Záś Węgrow 4000. iezdnych/ Dopiero ſam Krol z Dworem ktorego było 1000. iezdnych. Zá Krolem Dziáłá y inſzá Armata/ á przy nich pieſzych 20000. Zá tymi záś ſzło w pozad [...] Zołnierzow iezdnych 6000. StryjKron 787; KochMuza 26.
B. W obrębie, w granicach czegoś; in Mącz, Modrz, JanStat; circa Vulg, JanStat; ad Mącz, PolAnt; iuxta Vulg (240):
a. Przestrzeń, gdzie się coś znajduje lub dzieje, jest dwuwymiarowa (lub tak ujęta): przy czym = na czymś, na powierzchni czegoś (90): Ptaſzy ięzycżek [...] TO ziele ieſt małe/ roſcie przi laſoch/ przi łąkach FalZioł I 78d; [wszywy kopr] roſcie przi gorach gdzie ſlońce mało dochodzi. FalZioł I 109c; Cżemu cżoſnek, czebula, y inſze oſtre rzecży lepiey roſtą na ſuchey ziemi [...]. Cżemu wſzitkie inſze naci [= rośliny zielne] lepiey ſie kochaią [= rozwijają, rosną] przy mokradlni. GlabGad I3v; Nápiſał Sámuel vſtáwę kroleſkwá [!] [...]/ y położoł [!] ty kſięgi w domu Bożym przy ołtarzu BielKron 64; Sabatia, Liguriae non procul a Genua, et Sabatia vada dicuntur, Lugowáte [= nieurodzajne] mieyſcá/ Błoniá álbo płonne polá/ przi ktorych przed tym yármárki miewano. Mącz 362c; CEſarz LEw [...] roſkazał vcżynić trzy obrázy [= rzeźby] [...]. Pierwſzy obraz [...] ná iednym pálcu miał złoty pierśćień/ przy ktorym był ten napis. Ia ieſtem vrodny oto pierśćień. HistRzym [2]; Strum M2; BudNT Mar 5/11; [umarł Jan Kochanowski] Przetoż przy niſkiey źiemi [= nisko przy ziemi] wznikáiące źiołká/ Piſáne kwiatki [...]. Płácżćie KlonŻal A3 (2); Bo to imię Polak/ nowé ieſt/ y tu dopiéro w tych kráiach vroſło: od polá bez chyby: względem inſzych/ którzy álbo przy leśiéch/ álbo przy górách/ álbo przy niźinách/ lubo doléch mieſzkáią/ y od tych mieyść imioná nioſą. KochCz B2v; A było tám przy gorze [Leop: idem, BibRadz: po gorach, BudNT: przy gorach; Biblia Tysiąclecia: na górze] wielkie ſtádo wieprzow ná paſzy. WujNT Mar 5/11; Ale ieſli tá rzéká álbo potoczek przez dowćip ludzki obrócón będźie od ſtárégo płynienia y rzécżyſká [...]/ tedy ono nowé rzéczyſko dźiedźiny ma dźielić [...]/ tedy iedná z dźiedźin onych/ to ieſt/ przy któréy [= na której obszarze] zoſtáie ſtáré rzéczyſko/ wſzyſtkę y cáłą ma mieć właſność w rzéce/ w brzegách ſtáréy rzéki álbo potoká. SarnStat 467.
Wyrażenie przyimkowe: »przy miejscu(-ach) [jakim(-ich)]« (6): ſtądże maſz iż Wandali Szwabi/ Burgundi poſzli z kroleſthwa ziemie polſkiey, rozmaitimi imiony wezwani od roznoſci miejſc przi ktorich mieſzkali MiechGlab 49; TO ziele [kania noga] vſthawicżnie przy leſiech á przy mokrich mieſczach roſcie FalZioł I 112d (2); Piscatus saxatilis, Lowienie przi kámieniſtym mieyſcu [o zbieraniu małży]. Mącz 370a (2); BielSpr 4v.

»przy [której] stronie« (1): Gdy tedy noc ſwoiego biegu dokońcżyłá [...]. Iął Tytan łápáć ſwoie złotonogie konie/ Co boſką trawę iádły przy Murzyńſkiey ſtronie. KmitaSpit B3.

α) Obiektem lokalizującym jest część ciała człowieka, czasem zwierzęcia (4): GlabGad K8v; Są téż oſobliwé kroſty ktorym ſłotki [!] ſtrup rzekáią/ á ten dźiećiom poſpolićie bywa/ y niedobrze go tráćić/ á owſzem [= zwłaszcza] przy głowie SienLek 135; żeby y ſkory [bydlęce] porządnie chowano [...]. á ták łupić bydlę/ iákoby znák iáki zoſtał przy ſkorze. GostGosp 116.
Wyrażenie przyimkowe: »przy ciele« (1): Anobych káżdego chciał ſpytáć/ kthoryby wrzod wolał/ co go trzeciego dniá zágoić może/ cżyli ten co áż do ſmierći trwáć przy ciele muśi. RejZwierc 133v.
β) Obiektem lokalizującym jest tekst pisany, niekiedy mówiony (66): ZapWar 1545 nr 2646; Gdyż przy pozdrowieniu [Panna Maryja] rzecżona ieſt pelna laſki/ tzo ſie rozumijé wedle ciala ij duſſe OpecŻyw 181; Naznączył tudzyez pan Bog pomſtę przytym przikazaniu rzekac/ Niebędzieć niewinnym ktori bierze ymię pańſkie nadaremnie SeklKat F3v (2); [pewien człowiek rzekł do Jezusa:] Panie zmiłui śię nad ſynęm moięm/ Abowięmći lunatikięm ieſt (marg) Słyſzeliſmy o lunatikach przy capit: 4. (–) MurzNT Matth 17/14 (7); przy wykłádźye Pſáłterzá [Luter] piſſe o ſobye/ iż nye wſſędy go rozumye KromRozm II ſ3v; Wyſzły tymi czáſy kſyąſzki nyeyákye z Angliey/ przy ktorych náſz yeden Polak imyę ſwoye przypiſał KromRozm III C3; Na to [propozycję podatków] jeszczeście nic nie mianowali, aczeście już od panow to podanie słyszeli. Przy ktorym iż się ine stany nie przypomniały, tedy to dlatego, że [...] Diar 41; GroicPorz y2v; niechay wynidzie wyrok z roſkazánia twego/ á niech tho będzie wpiſano przy práwiech Perſkich y Medſkich Leop Esth 1/19; Trzećie Kxięgi Máchábeyſkie/ ácż od kośćiołá Krzeſćiánſkiego nie ſą przyięte/ wſſákże żechmy ie przy niekthorych Bibliach náleźli/ niechćielichmy ich theż opuśćić. Leop YYyy4; BielKron 161v (11); Mącz 334c; Ale gdyż ieſt przykazano Królowi/ nie od kogo inégo Kśiąg tych bráć/ iedno od Kápłaná: tedy tu muśi być przy tych Kśięgách coś ſkrytégo y oſobliwégo/ [...] czego Król [...] od żadnégo inégo człowieká/ wźiąć nie może/ mimo Kápłaná OrzQuin T3 (2); krol oćiec moy gdy vmierał tedy to iábłko złote przy teſtámenćie tobie [królu] oddał. HistRzym 90v; RejPos 88v (3); BudBib I 102a marg (3); (marg) Rozdziałow przedtem niebyło. (–) teraz ácż ſą v Grekow/ ále [...] po kráioch ie tákże znácżą/ iako y Zydowie przy Stárém teſtámenćie cżynią. BudNT przedm d3v (2); ZapMaz II G 61/160v (2); ModrzBaz 131v; ModrzBazBud ¶6v; MWilkHist D4; Stára to bayká mnichowſka [że Bóg umiłował świat ze względu na swego syna Jezusa Chrystusa]/ ktorą nákoniec drukuią przy xięgách ſwych rozmáitych/ y náſzych Polſkich ktore żywotem Iezuſowym zowią/ y przy láćińſkich CzechEp 187 (6); NiemObr 20 (2); Iábym rżekł/ iżby tákowego kwitowánia nie prżiymował vrżąd/ áżby dwie oſobie znáiome vrżędowi ſtánęły prży tym/ ktoby miał kwitowáć/ y prży kwićie żeby w piſáni byli GórnRozm Lv; GostGosp 38 (3); iż onę hiſtoryą v Izáiaſzá Proroká/ przy ktorey niebieſcy duchowie Pánu Bogu wielkim głoſem ſpiewáią/ Swięty/ Swięty/ Swięty Pan Bog zaſtępow/ Ian S. Synowi/ á Páweł Apoſtoł Duchowi S. przypiſał. LatHar 379; Wylicżenié ſłów, o któré teraz pſuią pozwy, gdyby ie kto opuśćił. PRoximé, immediaté, y w Dácie, y przy náznáczeniu Roku [tj. terminu rozprawy sądowej]. SarnStat [1281] (7).

Połączenie: »wyższej przy« (1): Oycowie náſzy [...] ſwárzyli ſię ná morzu/ ná morzu Sufſkiem (marg) Co ieſt Suf/ maſz wyżſzey przy kſięgach Moiżeſzowych ná kilku mieyſcách. (–). BudBib Ps 105/7.

b. Przestrzeń, gdzie się coś znajduje lub dzieje, jest trójwymiarowa lub da się do tego wymiaru sprowadzić: przy czym = w czymś, wewnątrz czegoś (150): Kąſanie ieſt od ognia/ ſlodkoſć od powietrza, Iako przy Cinamonie nayduie ſie: iż ieſt gorzkoſć zſlodkoſcią zmięſzana FalZioł [*7]; Przi niekthorych wodkach zoſtawa wonia ieyże ziela, A przi niektorych też nicz FalZioł II 2b (10); A thák ná káżdy dzień trwáiąc [pierwsi chrześcijanie] iednoſtáynie [= wspólnie] w kośćiele/ y łámiąc przy domiech chleb/ bráli pokarm z rádośćią [...] chwaląc Bogá Leop Act 2/46; BielKron 62v (2); Assidere in Bibliotheca et Bibliothecae, Siedźieć w Bibliotece/ álbo przi Biblioce [!]. Mącz 379a (2); Pátrz że ten co ſwiátem broi [= rządzi]/ Ieiſliż [!] mu to nie przyſtoi/ Wſzytko co temu Orłowi [...] Zwycżáie ſtáre odmienić/ Ieſli ich trzebá popráwić/ [...] A dobre do ſiebie ciągnąć/ A przy ſwym ie gniazdzye lągnąć/ Y od inych bronić. RejPos A2v (2); RejZwierc 258 (2); KarnNap A3; SkarJedn 165; Y odiecháłá [św. Eufrazyja] [...]: y mieſzkáłá w Thebáidze [...]: ſłużąc modlitwie y dobrym vcżynkom/ przy klaſztorách y kośćiołách. SkarŻyw 224 (2); Boć nie dármo y Trybunał winuie [ksiądz Powodowski]/ że mię przy Lublinie y z moimi ćierpi CzechEp 11; ReszList 190; Pcżoły vlewnicże [= mieszkające w ulach] przy każdym rządnym folwárku máią bydź GostGosp 8; To ieſt miáſtecżkom ſzkodliwa/ iż Kśięża przy wśiách kędy kośćioły [są] tárgi záłożyli GostGosp 140 (5); KochCz B2v (2); OrzJan 134; Do Kośćiołá wchodząc [tak się módl]. PAnie [...]/ wnidę do kośćiołá twego: damći cżeść y chwałę/ przy kośćiele świętym twoim LatHar 83 (2); A Zydowie przy ſzkołách/ álbo gdźie ſobie obiorą niech będą ſądzeni. SarnStat 255; Vrzędóm [...] roſkázuiemy/ áby [...] wſzyſtko hultáyſtwo [...] od miaſt exkludowáli [...]: á miáſtá máią ſie kontentowáć dla potrzeb ſwych komornikámi [= niemającymi własnych domów]/ którzyby przy mieśćie dobrze znáiomi od roku mieſzkáli. SarnStat 522 (7); Dźiewiąty wiek miał we Fráncyey y w Sweſyonie wiele cudow przy kośćiołách/ ś. Sebeſtyaná męczenniká SkarKaz 419a.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (7): [Lud zwany Gimnozofiste] miaſt nie máią/ ále w iáskiniách y w skałách przy gorach [HistAl 1513: wszkalach gornych; in speluncis montium] mieſzkáią. HistAl H8v; Fauces scopuli, fauces portus, Candine fauces, Scianki [= wąskie przejście między domami] przy mieście. Mącz 120b; SkarJedn 23 (2); Pátrzćie ná bliſką ſąśiedzką źiemię Węgrow [...] iáko ná dąb z ktorego liśćie opádły [...]/ iáko ná kuczkę przy winnicy. SkarKazSej 682b (3).

Szeregi: »u ... albo przy« (1): Było lepak tám v gor (álbo przy gorach) ſtado świni wielkie [cf Mar 5/11]. BudNT przedm c7.

»w [czym] a przy« (1): Sandaracha, Górna czerwień. Metallum est, Czerwona zwłaſzczá fárbá w górách á przi kopáninách [= kopalniach] złota y śrebrna [!] bywa naydowána. Mącz 367a.

α) Obiektem lokalizującym jest człowiek, też bóstwo (5): bo iéy [Magdaleny] duſſa nie byla przy niéy/ ale gdzie iey miſtrz ij miloſnik byl OpecŻyw 165v; BielŻyw 108; BAlá zá ſtárych wiekow/ zá Bogá chwalili/ Wżdyć byli iáką godność/ przy nim obacżyli. RejZwierz 88; RejZwierc 211.
Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie« = w sobie (1): Co widząc ieden ſtych ktorzy tam [przy Franciszku Spierze] ſtali rzekł pomaluczku: muśi ten przy ſobie diábła miéć ktory to czyni [woła, że ludzie są odrzuceni przez Boga i rzuca się po łożu] gdy cztą paſsią pana Chriſtuſowę MurzHist Gv.
β) Obiektem lokalizującym jest ciało ludzkie, też zmysły i pamięć (13): Także gdy ktory ſmak bywa pomienion, tedi onim pomyſlamy: j bywa onim nieiaka imaginatia: to ieſt dumanie przi cżłonku vſuſzenia [lege: ukuszenia; tj. zmyśle smaku] ktori ieſt w ięziku. GlabGad C5; bowiem on [miód] wyſuſza flegmę we wnątrzu albo przy płuczach wilgotną á zimną z ktorey kaſzel pochodzi. GlabGad K (4).
Wyrażenia przyimkowe: »przy ciele (ludzkim a. naszym)« (4): Drugie moczy ſą pocżąthkiem trzecich moczy y vcżynkow gich przy ciele ludzkim w zdrowiu vpadłym FalZioł [*7]v (2); RejKup p3v; Przy ćiele ſye zámyka zdrowié/ głádkość/ śiłá. KochDz 105.

»przy pamięci (swej)« = w pamięci, (za)pamiętany (5): to ieſt napilnieyſza [= najważniejsza rzecz] [...]/ Kiedy co potrzebnego w rozmowach ſłychamy/ Iż to przy ſwey pámięći długo záchowamy. RejWiz 68; Boć máło po tym byś nawięcey przeczedł y przeſłuchał ieſliżeć to przy pámięći nie zoſtánie RejZwierc 15v (4); [ZapWpolActCon 1543 9/254v].

γ) Obiektem lokalizującym jest grupa ludzi, niekiedy zwierząt, też roślinność, wyjątkowo (1 r.) całe otoczenie człowieka: przy kim a. czym = wśród kogoś a. czegoś; w składzie czegoś [w tym: formacja wojskowa (4)] (23): Dzień [...] porozumienia y pokoyu. W lazni ſie dobrze myc y chędożyc/ odzienie nowe oblocżyc. Przy maiu [= zieleni]/ a przy trawach roſkoſz plodzic [= odpoczywać, radować się] FalZioł V 49v; Carz Thatarſky slal lvdzy ſzwe przy kthorych y Tvrczy bywayą, voyowacz zyemye yego M. pana mego. LibLeg 7/9 (2); KromRozm III B7; LubPs bb5v; BielKron 108v; disiunctus populus a Senatu, Poſpolity człowiek nie ſtoyi przi rádzie Mącz 178a (2); Prot D3; RejPos 29v (3); Mieli też [Rzymianie] ten obycżay/ iż Rycyrſtwo zwłaſzcżá młode dobr ſwoich ſrebrá/ Złotá [...] zoſtáwowáli połowicę przy Chorągwiách v Chorążow/ á to przeto áby nieutracáli tego BielSpr 14v (2); Przy wielkim ſtádźie máły ielonek ſie báwi GórnTroas 40; Rotmiſtrz przy ſwéy róćie, okróm róty, ma mieć z imienia [= posiadłości] ſwégo ſwóy poczet. SarnStat 448 (2); GrabPospR M4v; SapEpit B4.
Wyrażenia przyimkowe: »przy [czyjej a. której] stronie« (2): iże [Chrystus] ciáło ná ſię wziął y znák przymierza/ obrzezánie ná ſię przyiął [...]/ w then ſpoſob przy náſzey ſtronie zoſtawa/ y známi iákoby przeſtawa. SarnUzn F4; idę [= przechodzę] do owych świádkow/ co ich owo ná rokách śiłá ſię ożywa [!]/ y chodząc wołáią/ komu świádkow potrżebá [...]. Y niewſtydliwie prży oczach Sędźiow biorą pieniądze [...]. Tu iuſz wątpliwośći żadney nie máſz/ iedno iż prży iedney ſtronie z tych fałſzywi świádkowie/ y krżywoprżyśięſcze bydź muſzą. GórnRozm G3v.

»przy wojsku« (1): Cżás przychodził iż miał być pomázan ná kroleſtwo Iudſkie Hieu. [...] [Ale ponieważ król Izraela został ranny] zoſtał był Hieu przy woyſku w Rámocie iáko Hetman krola Izráelſkiego. BielKron 86.

δ) Obiektem lokalizującym jest instytucja (w szerokim sensie), też państwo (49): Przytimże koſciele vſtawił Biſkupem [...] Andrzeia Warzyło MiechGlab [88]; Dobrym ci obyczaiem koſcielnym przykazdey parafýgi [lege: parafiji] vſtawiono/ aby to czo dadza [!] koſciołowy chowaly opatrzaly/ á ſtego ty ktorzy wparafigi potrzebuią zakladaly á opatrzaly SeklKat Q3v; RejWiz 184v (2); Tegoż roku 1322. Xiążętá Sląſkie [...]/ z narodu Krolow y Xiążąt Polſkich idące [...]/ zápomniawſzy [...] wolnośći/ ktorey do onego czáſſu przy Kroleſtwie Polſkim vżywáli/ gruntownie ſię przekinęli do Ianá Krolá Czeſkiego StryjKron 407.
Wyrażenia przyimkowe: »przy dworze(ch) ([czyim(-ich) a. jakich])« [też z dodatkowym znaczeniem ‘wśród dworzan’] = in aulis Modrz (31): ForCnR A4; BielŻyw 58; A ten possel wasch [...] dobrze a poczczywye ſſye zachowal przi dworze naschim yakona [!] dobrego y wyernego ſlugę waschego prziſlvſche LibLeg 11/92; Przy dworze tedy zwykły też chłopyętá ludzye nyepewnego oycá kretą pyątnowáć á kreſić GliczKsiąż B4v (6); [Niektórzy] ludzi cnotliwe [...] w nienawiśći máią á bez winy ich ſwemi potwarzámi zámiátáią [...]. A tákowi ludzye poſpolicie przy dworzech ludzi przełożonych/ ktorzy ſwiát burzą/ mieyſcá ſwe y záchowánie máyą. LubPs I2v; RejWiz 67v (2); UstPraw C; Scriblita, Pieczone álbo ſmáżone ciáſto/ yákie przi dworzech zwykli czinić. Mącz 374a; Prot D3; SienLek 34; HistRzym 123; BielSpr 50v; BiałKaz H2; ModrzBaz 17v; SkarŻyw 507 (3); KochFr 52; KochSob 69; GórnRozm A3v; SarnStat 308 (2); DObry wiecżor W. M. moy Pánie Doktorze/ Ktoryś z náuk gwiazdárſkich ieſz znácżny przy dworze. PaxLiz B4v (2); Naydźieſz przy młodych dworách gálánty/ przechyry/ I Wronámi karmione KlonWor 55.

»przy sądzie(ch) ([jakim(-ich)]), prawie« = circa iudicium JanStat (10:1): UstPraw C; Fora litibus omnia fervent, Metaphoricωs, Wſziſtki ſądy kipią/ to yeſt/ wielkie ſpráwy ſą ná ſądziech/ cziżbá wielka przi ſądziech. Mącz 120d; WierKróc B3; áby iuż z tych Lábiryntow/ ktore dotychmiaſt pánowáły przy ſądźiech/ Rzeczpoſpolita mogłá bydź wyprowádzoná. SarnStat *8v (7).

~ Zwrot: »[kogo] przy prawie nagabać« = pozywać kogoś do sądu (1): a Gdze biſzyę [!] ktori potunyek [!] yego [...] ty wloki domagal albo wyſzy omyęnyonego Matiaſza prziprawyę nagabal: ma bycz wynyę przepacz [!] 40 czerwonych slotych ZapKościer 1586/64v. ~

»przy [jakim a. którym] urzędzie« (2): A on [urzędnik] vmyſlnie y łatwią rzecz zátrudniáć będźie/ A za tego máło widźim przy káżdym vrzędźie. GroicPorzRej C3v; Chcę zá dobrey pámięći rozrządzić ſwe rzecży. A zda mi ſie że wſzytko tym porządniey będzie/ Gdy ſie tá ſpráwá ſtocży przy mieyſkim vrzędzie. HistLan E.

ε) Obiektem lokalizującym jest zbiór drobnych przedmiotów (też roślin) lub substancja sypka albo płynna: przy czym = wśród czegoś, w czymś [w tym: woda święcona (3)] (7): Ten kamień [granat] podług wiele doctorow: bywa znalezion w Murzyńſkiey ziemi, y niekiedy w Tyru przy piaſkoch morzkich. FalZioł IV 53d; drugie paczierze [= naszyjnik] ſą przi thich rzeczach, kthore v filczowey pokradl. LibMal 1545/99v; niechay będźie nád wódą błogoſławienſtwo/ wzywánié Bogá/ prośby y módlitwy: áby przy niey byłá Iſtność Tróycé świętéy. BiałKat 241 (3); Tám gdy wſzytki klenoty s tey ſkrzynie wybrano/ Zaraz też iákieś przy nich piſánie vyrzano. HistLan F2; Oczko 5v.
ζ) Obiektem lokalizującym jest abstractum (1):

Połączenie: »tu przy« (1): pewniećby [...] [Duch Św.] to był poduſzcżył w Apoſtolech ſwiętych żeby byli tego ártykułu wiáry nie zániecháli/ o bytnośći ciáłá Páná Kryſtuſowego tu przy thym ſákrámencie. RejPos 88v.

2. W funkcji czasowej (1151):
A. Wskazuje na równoczesność dwu czynności, faktów lub zjawisk oraz ich bezpośredni związek: podczas, w czasie czegoś, wtedy, gdy dzieje (działo) się coś; przy okazji czegoś; in HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, JanStat, Cn; super Vulg, PolAnt; ad PolAnt, Cn; circa JanStat, JanPrzyw; inter, sub Cn (1140):
a. Członem podrzędnym jest nazwa czynności lub faktu (bardzo często rzeczownik odczasownikowy, utworzony za pomocą formantu -anie, -enie lub -cie) (988): MetrKor 26/62 (3); A gdi ych naipilniei potrzeba thedi odpuſſczenie od swich Miſtrzow biorą, niepamiętaiącz na ono czo Panu swemu przi smowie śliubuią. ListRzeź w. 9; O matuchno moia námileyſſá/ ij gdzie téráz ſą aniolowie/ ktorzy/ przy mym narodzeniu ſpiéwali? OpecŻyw 142v (10); Sami panowie o to proſili/ Abý ſina [tj. Zygmunta Augusta, syna Zygmunta I] Krolem vcżinili [...]. Przitym ſzcżęſným obieraniu iego/ Niebýło s nich żádnégo takégo: Ktorybý býł w tey radzie pobłądził KlerPow 10; PatKaz I 6 (2); yze [Maryja] w grzech pyeruorodny przy yey począczyu nyewpadla boczyem ona od uekow vyyąta ſtego praua PatKaz II 41 (18); PatKaz III 94v (10); Iakom ya thą czasthka okthoram przypomyerze vczynił wspor [...] zadzyerszal za prawem vyelmoszynskyem vyszy trzech lath ZapWar 1525 nr 2303; Anym thesz przithym nascziv zadal cztherech Ran krwavych yemv podluk pozwv ZapWar 1549 nr 2663 (6); Samo wino bukwiczowe/ ieſt dobre paniey przy porodzeniu pite FalZioł I 19a; Przy działauiu [!] Wodek to na pieczy miey iżebys ogień mierny dawał FalZioł II 2d; Dym kthory bywa przy przepaleniu Srebrnego kruſzczu/ ieſt iadowity áſzkodliwy zdrowiu cżłowiecżemu FalZioł III 34d (37); BielŻyw 6 (2); GlabGad E5 (2); WróbŻołt B6v; LibLeg 6/115 (2); RejPs 71v (3); ComCrac 17v; yſch ſkadzenya [lege: skażenia] pywa koſdy moze vycz them obiczayem. Wzyacz miri kadzidla y zlotha y dacz oſzwyączicz przi trzech mſchach [...] LibMal 1544/84 (11); Naprzod czterzy rzeczy przymodlitwie mamy wiedziec y pamietac przikazanie Boże: obietnicze/ wiarę/ y to o czo proſſym. SeklKat S (2); RejKup k5; [Aleksander do Dariusza, króla Persów:] przy godowániu náſzego krolá tákowy ieſt obycżay iż goduiący ieſli chcą biorą kubki s ktorych piją HistAl F2v (2); KromRozm I L4; KromRozm II h; KromRozm III C5v (4); Diar 54; [Ojciec] Ma wyedzyeć iż yáko przy porodzenyu oycem był/ ták wtem ma trwáć áż do ſmyerći. GliczKsiąż Q2v; Iák ſie ſrodze Pan przy oſtátnim ſądzye będzye mśćił krzywdy ſwey nád złoſniki. LubPs N3v marg (5); Wſzákże też przy karániu pieniężnym Sędźia thák wiele ma pámiętáć ná miłoſyerdźie iáko ná ſpráwiedliwoſć GroicPorz c4; Albo przy grániu piły [= w piłkę]/ gdy by ieden drugiego gonił/ á w vćiekániu nogę złamał y vmárł [ma być wolny od kary lub lżej karany]. GroicPorz mmv (23); KrowObr 102 (5); RejWiz 11 (7); Leop Lev 9 arg (5); y prośiłem go [księdza] zá to/ áby przy rozmowie s Sárnickim s námi był OrzList f4v; Opiekun przy ſpuſzczeniu opieki niewinien dzyećiam liczby czynić [tj. rozliczać się z nimi]/ iedno z czynſzow á z bydłá nieobrobionego. UstPraw B3 (6); RejFig B; Abowiem [Żydzi] przy zacney przyſiędze ręke podnoſzą. BibRadz I 33d marg (13); OrzRozm B4v (2); BielKron 8v (20); ále od dáchu pocżął [Luter] (iák to bywa przy obáleniu ſtárych domow) wálić ten dom [tj. Kościół rzymski]. GrzegRóżn F4; Pomieſzánie ięzykow przy budowániu wieże Babel. GrzegRóżn Hv (9); Agrippa, Któri przi porodzeniu nogámi á nie głową ná świát ſie rodźi Mącz 6b; Amusis, [...] Sznur cieſielski/ którym miárę przy budowániu bierzą. Mącz 8c (13); OrzQuin F2v (2); Prot D2; Przy puſzczániu krwie/ trzebá báczyć cztery rzeczy, naypierwey Czás: wtore/ Zwyczay, trzećie/ Látá: á czwarte/ śiłę. SienLek 36v (3); SarnUzn C8; Nád tho/ Plánet położenie przy przerzeczonym záćmieniu w známieniu niebieſkim podobnym náturze niewieśćiey [...]/ znáczy nápſowánie zacnych Kroleſtw/ y ześćie s thego świátá zacnym paniam LeovPrzep B2v (2); RejAp CCv (7); BiałKat 246 (3); przyſzedł cżás ſlubu: [...] Kámmá wziąwſzy cżarkę z napoiem/ kthory przed tym ſámá przypráwiłá/ wypiłá połowicę/ á drugą Sinorixowi (iako then obycżay był przy ſlubie) podáłá GórnDworz Y6v (4); GrzepGeom L4v; HistRzym 38 (2); RejPos 2 (62); RejPosWiecz3 96 (3); BiałKat 246 (3); Káplani przy Spowiedźi ſą ſędziámi. KuczbKat 210 marg (10); Przeſtrogę przy káżdey rzecży/ Rádzę miey káżdy ná piecży RejZwierc 232v (4); BielSpr 51 (2); KochMon 29; Zabobonámi zową vcżćiwe á święte Ceremonie kośćielne/ ktore przy pogrzebie zwykły ſie cżynić WujJud 200v (8); WujJudConf 14 (3); daway iáłmużnę zdoſtátku twego/ á oko twe niechay nie będzie zámarſzcżone przy dawániu iey. BudBib Tob 4/17 (5); Strum N3; Iż przy pierwſzym miáſtá [tj. Jerozolimy] y kośćiołá zborzeniu [...]/ mury tylko y śćiány rozwálono/ fundámentow nieruſzywſzy: ále ſie przy wtorym y fundámentom doſtáło CzechRozm 166 (9); KarnNap kt (8); ModrzBaz 2v (15); SkarJedn 173 (4); A iáko źiemiá/ y iemu [człowiekowi]/ y wſzyſtkim inſzym rzeczam [...] máterialnym początkiem ieſt/ ták przy oſtátniéy ſkáźie/ iſtnośći káżdéy ſwą w śię część biorąc/ okázuie to/ iż ieſt podporá/ początek/ á iákoby fundáment wſzyſtkiégo Oczko 3v; Płákánim y łzámi práwie vſtáwicżnymi/ modlitwy ſwoie polewáłá [...]. A zwłaſzcżá przy Mſzey przy podnieśieniu ćiáłá Bożego SkarŻyw 160; Przy ſwarach omglewał. SkarŻyw 335 marg (21); StryjKron 667; CzechEp 86 (8); NiemObr 126; ZapKościer 1584/51 (3); KlonŻal E4; KochWz 136; Chłopi ſię ná ſláchtę y Pány ſwe rzućili/ Sláchtá ná Kſiążętá/ Kſiążętá ná Ceſárzá Kárłá Piątego: przy cżym iákie morderſtwá/ iákie ſpuſtoſzenia/ iákie krwie roźlánie było/ ſą tego ieſzcże pámiętnicy ReszPrz 73; ReszList 157; KochPam 88; KochPieś 55; ArtKanc E10 (3); ZawJeft 14; ktorzy [żołnierze] oPanu, iuzdosyc wzieli iescze przy oney Crakowskiey wyprawie mniemanie nie dobre. ActReg 128 (4); Constellatio – Zeiſzcz ie [lege: zejście] znakow niebieskich przi porodzeniu człowieczim. Calep 249a; Obstetrix – Baba przirodzeniu mamka Calep [718]a (4); V [wyprawianych] ſkor ná vchu dobrze roſpráwowáć znák: á to vcho/ ná ktorym znák/ przy roſpráwiániu ſkory rozpiąć drewniąſzcżkámi/ żeby był znák znácżny. GostGosp 86 (7); Phil N2; GrabowSet Iv (4); KochFrag 47 (2); Ieſliż záſię kogo obraża ſtanie przy oney krotkiey modlitwie [...]/ niechayże mu to táyno nie będzie/ że y ſamże przedwiecżny Syn Boży wſtał/ kiedy w Názáreth [...] Izáiaſzowe proroctwo cżytał. LatHar 57; EWANGELIE, Ktore przy proceſſyách z Sákrámentem ćiáłá y krwie Páńſk⟨iej⟩ w Polſzcże śpiewáią. LatHar 682 (60); WujNT 35 (18); Cudzoźiemcy/ pácholętá/ pácholikowie [...]/ áby ſie ſpokoynie bez wſzelákiégo wołánia/ huczenia/ gwizdánia záchowáli: á zwłaſczá przy ſłuchániu Poſłów Pánóẃ poſtronnych SarnStat 16; áby przy miárách y przedawániu zdrády nie były dopuſczáné SarnStat 285 (100); SiebRozmyśl C3v; GrabPospR K3v (2); [Mieszko I po przyjęciu chrześcijaństwa] Ná tychmiaſt zniſczył wſzytkie Bozki [...]. Y wydał Edykt, áby przy Mſzey káżdy Mieczá dobywał KlonKr C; PowodPr 45 (2); SkarKaz 1b (15); Rationem ábo liczbę ſzáfunku et villicationis suae, niechby ná początku Seymu [...] czynili ći ſzáfárze/ przy zdawániu vrzędow ſwych á przy náſtępowániu drugich VotSzl Ev (3); PaxLiz Ev; SapEpit A4; A kiedy przyidźie [dłużnikowi] płáćić ábo wroćić cudze/ Iuż tám dłużnik przymawia/ ſzcżypie/ ſzkáluie: przycżynki náyduie: iákoby niewſtydliwa żoná przy rozwodźie. KlonWor **3 (2).

Z nadrzędnym rzeczownikiem [w tym: lat. (1); z elipsą rzeczownika (2)] (59): PatKaz II 80 (2); przethoż ſie warować mamy aby nie było więtſze karanie niżli przewinienie, á tak ieſt gniew zapowiadan [= zabroniony] á zwłaſzcża przy karaniu. BielŻyw 119; RejPs 42v; MurzNT 43v marg; KromRozm III B7v; Poſtępek [= sposób postępowania] przy oddániu Przyſyęgi GroicPorz z2 (4); BibRadz Num 4/31; Fornacalia, feriae institutae farris torrendi gratia, Festus, Cerimonie pogáńskie przi ſuſzeniu żytá. Mącz 134c; RejAp BB5v; RejPos 100 marg; KuczbKat 245; Krzizmo przy ſwięceniu kápłanow. WujJud 167v marg (6); Z ktorych słow tego Hiſtoryká [rzymskiego, Aeliusa Lampridiusa] ſnádnie może być obacżono że to był ſtárodawny v Krześćian obycżay/ przy obierániu Miniſtrow Kośćielnych/ iż ktory miał być obran/ tego imię wſzytkim iáwnie oznáymowano ModrzBaz 46; SkarŻyw 91 (2); KAZANIE PRZY PRZIYMOWANIV SWIATOSCI MALZENSTWA. WerKaz kt [idem] 279; ArtKanc K16v żp; Calep 366b (3); pożytecżnie rozdźielić wſzyſtkę Hiſtoryą męki zbáwićielá twego [...]. Pierwſza cżąſtká záwieráć w ſobie może ſmutek przy wiecżerzy oſtátecżney LatHar 315 (16); przetoż Páweł każe áby ták rozmowy [tj. dysputy religijne]/ iáko y te nowe pieśni przy rozmowách/ bywáły ięzykiem poſpolitym/ ktoremuby ludzie rozumieli. WujNT 615; WysKaz 1; Przy ſądźiéch Attinentia. SarnStat 552; PORZĄDEK PRZY SĄDZENIV. SarnStat 788 (9); SkarKaz 419b; KAZANIA SEYMOWE. Tegoż X⟨iędza⟩ Piotrá Skárgi Societatis IESV. PIERWSZE NA POCZATKV SEYMV, PRZY S. MSZY SEYMOWEY. SkarKazSej 657.

~ W charakterystycznych połączeniach: ceremonije przy czym (4), cud(o) (2), egzorcyzmy, ewanjelija, gniew, kazanie (4), krzyżmo (3), kwapliwość, modlitwa (6), obrona, obrzęd, ofiara (ofiarowanie) (2), pacierz, pamiątka, pieśń (piosnka) (2), porządek, postępek, praca, prośba (4), rozgrzeszenie, słowa, smutek, sprawa [= postępowanie], ubicie [= pobicie], wesele (2), wymysł, zabicie, zwyczaj (obyczaj) (3). ~

Z nadrzędnym przymiotnikiem (3): ſynowie ludſci ſą kłamliwi przy rozważaniu ſprawiedliwoſći WróbŻołt T4; GostGospPon 169; Ma tedy dobry Sędzia być wolen przy odpráwowániu ſpraw vrzędowi ſwemu należących/ od wſzelákich áffektow cieleſnych/ nie ma nic ſądzić z boiáźni/ z miłośći/ s chćiwośći/ z gniewu/ z nienawiśći/ z nádzieie/ bądź też z obłądzenia Phil K4v.

W przeciwstawieniu: »przy ... po [czym]« (4): Tu zaſię maſz baczyc/ y wiedziec rozmagithe trafunki y przygody: kthore przy rodzeniu/ y po porodzeniu na niewiaſthy: przychodzą FalZioł V 26v; RejZwierc 47v; LatHar 317; WujNT 723.

Połączenia: »aż przy« (1): káżdy kthoryby yedno chcyał co vmyeć/ ma náuki nigdy z myſli ſwey nye ſpuſſcżáć/ ále wniey ſie áż do ſmierći obyerać/ z oną ſie nye rozſtáwáć/ áż przy ſámym ſkonányu á grobye GliczKsiąż N2.

»przed [czym] ... przy ... po [czym]« (16): Naprzod [wypiszemy] o tich rzecżach kthore cżłowieku ſie przidawaią przed pożywanim pokarmu/ zatim czo ſie przydawa przy pożynaniu [!], to ieſt, czo zdrowego ieſt ku pożywaniu albo czo ſzkodzi. Thrzecie czo ſie przydawa po wzięciu pokarmu GlabGad F4; WIele rzecży potrzebá do pożytecżnego y przyſtoynego odpráwienia tákiego nabożeńſtwá. Iedne być máią/ przed rozmyślániem/ drugie przy rozmyſlániu/ trzećie po rozmyſlániu. LatHar 664 (12); SarnStat 2 (2); SiebRozmyśl G4.

»przy samym ...« (9): bo ſie mu [Justynusowi] wſſytko yedno chcyáło walcżyć/ á myedzy ludźmi krwye ludzkyey prágnąc wárkáć/ co mu y przy ſámey ſmyerći Tomiris tátárka poimawſſy go wymawyáłá GliczKsiąż D4 (2); LatHar 190 (5); DRVGA CZĘSC PROCESSV GRANICZNEGO. Przy ſámym iuż wiedźieniu gránic/ gdy iuż vrząd Podkomorzki funduie ſwą Iurisdicią. SarnStat 464 (2).

»tuż przy« (2): Nie táyno mi y to/ że pokoſzony/ y vmorzony od śmierći/ tobie [Panie] [...]/ ſtáwić ſię muſzę/ y ná ſąd poiedynkowy/ záraz po śmierći/ álbo tuż przy śmierći LatHar 638; SarnStat 1158.

»przy ... i po [czym]« (2): [ewangelista Mateusz] śwyádectwá y znáki zacnoſci yego [Jezusa]/ ták z tego co ſye około nyego dźyało [...] przy śmyerći/ y po śmyerći/ yáko z yego ſámego cudow y ſpoſobu náuki/ popiſał. KromRozm II d; LatHar 410.

Fraza: »gdy było przy [czym]« (1): Więc gdy było przy pogrzebie/ Nie lutuiąc ſámá śiebie: Záłobliwie nárzekáłá [żona zmarłego]/ Zá nim śię w grob wrzućić chćiáłá. BierEz O2v.
Szeregi: »przy albo na [czym]« (1): Mącz 348b cf »przy świeżym uczynku«.

»przy ... (albo, i) po [czym]« [szyk 3:1] (4): choćiażby wrzkomo wierzył/ á vmárłby nie odpuśćiwſzy bliźniemu ſwoiemu z ſercá wyſtępkow iego: tám bym to śmiele mowić mogł/ iż ieſt potępion: choćiażby go y przy śmierći y po śmierći nie tylko kśiądz ktory/ ále y wſzyſcy Papieżowie ábſolwowali CzechEp 78; LatHar 429 (3).

Wyrażenia przyimkowe: »przy (dobrej) biesiedzie (biesiadach)« = in convivio PolAnt (20): Vcżył też [Chilon] każdego nad ięzikiem panować á zwłaſzcża przy bieſiadach BielŻyw 10 (4); BibRadz Esth 5/6; Iednego cżáſu [Kambises] gdy s krolową ſioſtrą ſiedzyał przy dobrey bieſiedzye weſoły/ kazał ſpuśćić pſá z lewkiem BielKron 114 (2); BiałKat 13v; GórnDworz V; Swiecżki w Kośćiele ku chwale Bożey zápálić żáłuieſz/ á przy bieśiedźie dźieśiątká/ álbo y więcey świecżek nie żáłuieſz? WujJud 181v; KochPs 15; Przeto śiądź zá ſtół/ móy dobry ſąśiedźie/ Boś dawno bywał przy tákiéy bieśiedźie Gdźie śmiéchu więcéy/ niż potraw dawáią KochFr 8 (3); WerGośc 237 (2); PudłFr 11 (2); Phil M; KochAp 13.

»przy dobrej myśli« = w czasie biesiady (6): Zaſz przytym nie może być bieſiádá pocżćiwa [...] Gdyby przy dobrey myſli wżdy ćwicżenia były/ Aby ſie dármo cżáſy márnie nie tráćiły. RejWiz 17v; Owa przy dobrey myſli/ kiedy ſobie pan Mikołay podpił/ á kthoś do niego niemáłą pełną wypić chciał/ rzekł onemu/ [...] niemogę więczey pić/ bo iuż niemam hłáwy GórnDworz Q4v; Oczko 30v; KlonŻal A2; PowodPr 65 (2).

»przy jedzeniu« (3): Czo przy iedzeniu pirwey ma być dawano ieſtli piwo albo wino. GlabGad K7 (2); LatHar 56.

»przy krzcie (krztu) (a. krzczeniu, a. świątości krztu)« (29): Przy chrcie trzy rzeczy mamy baczyc. Znak/ wlaſnoſc znaku/ y wiarę. SeklKat T4v (3); KrowObr 82v; GrzegRóżn B; BiałKat 257; Co zá moc ma wodá przy krzcie. RejPos 153v marg; Więc też dla tego przy krzcżeniu/ poſpolićie tey formy vżywáią: Krzći śie ſługo Chriſtuſow/ W Imię Oycá/ y Syná/ y Duchá Swiętego. KuczbKat 125; RejZwierc 197; WujJud 167v marg (4); KarnNap A3v (5); SkarŻyw 91 (6); CzechEp 85 marg; ArtKanc S3v; WujNT 196 (2); KlonKr C.

»przy niebytności« (2): SKázuiemy/ iż ieśliby ſtroná práwuiąca ſie przed nami/ álbo przy inych Pánów obecnośći/ álbo téż niebytnośći [praesentia vel absentia JanStat 649] śmiał mówić: że Sędźia źle poſtąpił [...]: tedy [...] SarnStat 560 [idem] 796.

»przy obiedzie« (9): A gdy [Ksant] przy obiedzie śiedział/ Ezopowi kołacż podał: Rzekąc/ idź [...]/ A day to moiey powolney. BierEz C3; BielŻyw 157; CZemu przy obiedzie nie zdrowe leniwe iedzenie, to ieſt, gdy pokarm za pokarmem bywa pryewłacżan [!]. GlabGad G4 (4); Káżdy wodę ná ſwoy młyn po ſtáremu wiedźie/ O tym náſze rozmowy przy każdym obiedźie. Prot Dv; SkarŻyw 291 (2).

»przy robocie, pracy« = in opere faciendo, inter opus a. rem agendam, laborando Cn (9:1): gdyż przy roboćie ták wielkich kſiąg [tj. przekładzie Biblii] nie mogło to być áby ſię w cżym vbłądźić nie miało BibRadz *6 (3); Przy roboćie Vrzędnik/ mowięcy paćierze/ Ládá z iákiey przycżyny/ kijem mu [kmieciowi] dopierze. BielSat D4v; BielRozm 31; A iáko cżyni/ przy płácżey [lege: pracej]/ młockowi [= młócącemu]/ Pożądny [= upragniony] wiátr Cżerwcowy/ W ſłonecżnym ogniu/ źiarn precż wieiąc plewy: Aby też [...] GrabowSet T3v; O vbićiu y zábićiu Szláchćicá przy roboćie. SarnStat 1170 (4).

»przy (s)tworzeniu, zakładaniu świata (a. nieba i ziemi)« (3:1): RejZwierc 2v; Bog oćiec mowi do ſyná: Vcżyńmy cżłowieká ná obraz y podobieńſtwo náſze [Gen 1/26]: á ty náſládowco Fotyná mowiſz/ iż przy zákłádániu świátá/ ieſzcże nie było Kryſtuſá? CzechEp 180 (2); Bo ten ieden [Bóg prawdziwy] nigdy nie był inſzy áni ieſt/ iedno Oćiec/ Syn/ y Duch ś. Co ſię y przy ſtworzeniu świátá ácz zákryćie pokázowáło. Bo mowi piſmo: Ná początku ſtworzył Bog niebo y źiemię/ á Duch Boży przenośił ſię nád wodą. SkarKaz 274a.

»przy śmierci(-ach) ([czyjej a. czyich]), (s)konaniu (żywota swego), ostatnim (a. ostatecznym) punkcie (śmierci), ześciu ([kogo]), skończeniu ([czyim]), rozstaniu z tym światem, dokończeniu [czyim], godzinie śmierci [czyjej], żywota dokonaniu« (76:13:3:3:2:2:1:1:1): Bo aczkowyek [!] by nyektory czlowek vczynyl wſchyſztky grzechy ſzwyatha thego a yeſtli by thy trzy modlitwi bili mowiony przy yego ſzkonanyv. thedy mu bądą odpuſczony wſzyſchthy [!]. PowUrb +4; OpecŻyw 84 (4); PatKaz II 81v; PatKaz III 139 (2); BielŻyw 6; RejPs 43v (2); RejKup l4; KromRozm II d (2); [Jezus] myał też ſuknią tkaną/ o ktorą przy smyerći lotrowye loſy á koſtki gráli. GliczKsiąż G6 (3); BibRadz I 291a marg (3); BielKron 19 (4); GórnDworz Y4v (2); HistRzym 117; RejPos 21v (7); KuczbKat 60 (2); Wſzákże przy śmierći káżdy kápłan od wſzelákich/ by też y naćiężſzych grzechow rozgrzeſzyć może. WujJud 86 (3); BudBib 2.Par 32/33; SkarŻyw 51 marg (16); CzechEp 78; KochFr 63; ReszPrz 82; ArtKanc A13v (4); LatHar 83 (23); WujNT 263 (3); iáka ná ten czás/ przy godźinie śmierći moiéy/ pádnie boiaźń ná duſzę moię SiebRozmyśl I2; SkarKaz 1b (11).

»przy świeżym uczynku« = w chwili popełniania przestępstwa, na gorącym uczynku (1): Re recenti, Przi álbo ná świeżim vczinku álbo rzeczy. Mącz 348b.

»przy tym wszytkim« (1): ONego dnia cżytano [k]ſięgi Moiżeſzowe [...] y náleziono w nich iż było nápiſano że Hámmonit y Moawit nie mieli wchodzić do zgromádzenia Bożego [...]. A przed tym El-iaſzyw offiárnik był przełożonym w gmachu domu Bogá náſzego/ ktory był powinowatym Towijahowi. Y zbudował mu [Towijahowi] był gmách wielki [...]. Ale przy tym wſzytkim [in omni hoc] nie byłem w Ieruſzalimie BudBib 2.Esdr 13/6.

»przy wieczerzy« = in cena HistAl; inter coenam Cn (8): [Pan do Ezopa:] Mam mieć gośćie przy wiecżerzy [...]. Idziſz [lege: Idzi-ż] ná targ BierEz Dv; BielŻyw 50; HistAl Fv; BielKron 353v; KwiatKsiąż L4v; HistRzym 53; Márnotrátnicy kiedy obiad zyedzą/ Czáſem o głodzie przy wieczerzy ſiedzą. RejZwierc 217v; ActReg 73.

»przy (ostatniej a. ostatecznej, a. świętej) wieczerzy (Pańskiej)« = in cena Vulg (40): cryſtuſ/ vypelnyl kaplanſky vrząd/ rozdauayącz czyalo ſwe apoſtolom przy oſtateczney vyeczerzy PatKaz II 44v (3); SeklWyzn c2v; SeklKat X4v; KromRozm III M6; Leop VV v; OrzQuin N4; RejPos 87v (6); RejPosWiecz2 95; CzechRozm 236v (5); SkarJedn 64 marg; CzechEp 22 (3); NiemObr 32; ReszPrz 16; GrabowSet P2; LatHar 56 (11); (marg) Pan dawał Sákráment pod iedną oſobą. (–) Bo tákże [w Emaus] iáko y przy oſtátniey wieczerzy/ wźiął chleb/ błogoſłáwił/ łamał y dawał vczniom ſwoim WujNT 297 (2).

»przy wieczerzy (Pańskiej)« = podczas mszy św., zwłaszcza w chwili rozdawania i przyjmowania sakramentu eucharystii (7): RejPosWiecz3 96v; WujJudConf 250v; Iesli przy wiecżerży chleb chlebem, á wino też winem zoſtawa. CzechRozm 261 marg [idem] ** (4); CzechEp 131.

»przy wieczerzy wielkonocnej« = w Starym Testamencie: podczas spożywania wieczerzy paschalnej (1): Tego ćię náucżano/ kiedy biodrá przy wiecżerzy Wielkonocney w zakonie przepáſowano LatHar 189.

»przy żywocie [czyim]« = za czyjegoś życia, w czasach, gdy ten ktoś żyje (2): Athak thy prziſzyangy y zapyſzy mamy spelnycz y dokonacz anygdy przy zywoczye naſzym nyechczymy ych pozoſtacz [odstąpić] any skazycz LibLeg 6/191v (2).

α. Z dodatkowym odcieniem ‘na podstawie czego, po czym’ (1): A oni też záſię im powiedzyeli wſzythko co ſie z nimi dzyało ná drodze/ y iáko go [Jezusa] poználi przy łamániu chlebá. RejPos 111v.
b. Członem podrzędnym jest nazwa nieczynnościowa (konstrukcji często towarzyszy treść ‘z powodu’) (152):
α. Członem podrzędnym jest nazwa istoty żywej, przedmiotu martwego, pojęcia itp.; konstrukcja stanowi drugi stopień nominalizacji zdania podrzędnego czasowego, np. przy granicach ← przy wytyczaniu granic ← gdy ktoś wytycza granice (135): Też ſok Maiorany z miodem z mieſzany [przygotuj] á thim pomaży ſiekanie ktore bywa przy bańkach/ goij ony ranki FalZioł I 84a; Ieſtli kaſzel z gorączey przycżyny przychodzi, Thedy wezmi/ Mirri [...]/ z białym miodem/ á zmieſzay z Migdałowym oleykiem, Dawayże tego potrozſze dziecięciu kaſzłącżemu [...]. Przy takowych lekarzſtwiech/ bronić mamcze (onego dziecięcia) aby ſlonych/ kwaſnych/ z ocztem rzecży nie iadała. FalZioł V 39 (12); Rachel ta poſlednia żona [Jakuba] przy ſinu [= przy porodzie, rodząc syna] vmarła RejJóz M3v; Diar 77; Wſzákże Sędźia przy złodźieioch [= przy karaniu złodziei] ma pilnie báczyć/ potrzebę/ vboſtwo/ czás/ rzecz krádźioną GroicPorz kk2; ine źwirzątko ſkoro ſie vrodzi/ Nátychmiaſt s przyrodzenia o ſwey mocy chodzi. A náſz pan [tj. człowiek] áż ledwo w rok y to áż z náuki/ A przy tey Grámmátyce cżęſte będą puki. Potrze ſobie koláná á potłucże cżoło RejWiz 88 (2); BibRadz Num 15/11 (3); OrzRozm B4v; BielKron 343; Mącz 278c; bo prawdźiwa Exekucya Królewſka/ iednéy wiáry/ iednéy myśli. Nákoniec/ iednéy mowy ludźie/ z róznych ludźi ma vczynić [...]: ná czym poſtánowiliſmy byli [= oparliśmy] Roku przeſzłégo/ w Zurowicách v Orzechowſkiégo/ [...] przy onéy tłuſtéy Gęśi/ pomniſzli/ Exekucyą wſzyſtkę. OrzQuin B3; BiałKat 266 (3); CzechRozm 101; KarnNap D4v (3); KochPs 162; ZapKościer 1580/8; CzechEp 321; KochPhaen 9; Swięty pokoiu/ tę maſz wadę w ſobie/ Ze ludźie rádźi zgnuśnieią przy tobie. KochPieś 15; (nagł) Porządek około gáſzenia. (–) Do gáſzenia máią bydź náznácżeni w káżdym domu/ cżego kto przy ogniu [= podczas pożaru] ma pilnowáć. GostGosp 144 (4); LatHar 88 (2); Ieſcze téż tu przykład vſpokoienia rózny [= inny] przy gránicaćh [!] wſpómnię, który ácz ſtároświetcki, ále bárzo grzeczny, y godny wiádomośći ludzkiéy SarnStat 1264; PowodPr 43 (2); SkarKaz Ooood.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (6): W káżdych vśćiech iákoby miod będzie oſłodzona iego pámiątká [tj. wspomnienie Jozjasza]/ y iáko Muzyká ná godziech przy winie. Leop Eccli 49/1; CzechRozm 101; Prośby przy Litániey/ o rzecży rozlicżne. LatHar 180 (3); SarnStat 1310.

Połączenia: »przed [czym] ... przy ... po [czym]« (2): KromRozm III B4v; Proceſs práwny ná trzy częśći ſie dźieli. 1. O ſpráwie przed Dekretem. 2. O ſpráwie przy Dekrećie. 3. O ſpráwie po Dekrećie. SarnStat 716.

»tu ... przy« (1): [mówi Maryja:] proſſę wás niechátz iuż tu vmrę przy nijm [Jezusie]/ abych nie byla żywa po nijm OpecŻyw 157.

»zaraz [= jednocześnie] przy« [szyk 1:1] (2): Ale záraz przy wadze [= wschodzeniu gwiazdozbioru Wagi] wſchodźi pół Korony. Y ogón Chyronówy. KochPhaen 21 (2).

Wyrażenia przyimkowe: »przy grobie« = tuż przed śmiercią [cf dzisiejsze: nad grobem (stać)] (1): LAbęćie [...] Nigdy ták ſłodko nie śpiewaćie ſobie Iáko przy grobie (marg) Lábęć napiękniey przed ſmierćią ſpiewa. (–). KlonŻal A4.

»przy kuflu, czaszy, dzbanie, szklenicy; przy (dobrym) trunku, winie; przy pełnej« = pijąc alkohol, podczas picia alkoholu; in convivio vini Vulg; ad vinum, inter pocula a. vina Cn (5:1:1:1;3:1;2): Leop Eccli 49/1; Producere noctem vino, Dobrze w noc ſie nápiyáć. Przy winie ſiedzieć. Mącz 96d; Choć wiem że ty przy pełney woliſz ſobie ſiedźieć [...]/ niż o Bogu wiedźieć. Prot B (2); BielSat C4v; BielSpr 25v (2); (nagł) Ian Polánowſki. (–) ACż go cżęſciey záſtánieſz przy cżáſzy niż w polu/ Ale cżymże ſie báwić teraz zá pokoiu/ Wſzákoż cżáſu potrzeby [...] Wſzytko on pięknie ſpráwi PaprPan I; (nagł) Ná lipę. (–) VCzony gosćiu/ ieſli ſpráwą mégo ćieniá/ Vchodźiſz gorącégo letnich dni promieniá. Ieślić lutnia ná łonie/ y dzban w źimnéy wodźie Tym wdźięcznieyſzy/ że śiedźiſz y ſam przy nim wchłodźie. KochFr 93; Przy dobrym trunku ſtrawiſz dźiéń weſoły KochPieś 43; Lepiey ſie ták okażeſz [tj. walcząc na wojnie]/ niżli przy śklenicy BielRozm 10 (2); y więcey ich [młodzi szlacheckiej] tu zá nieſzczęſną ſwąwolą náſzą/ przy kuflu/ przy pijánych zwádách zábijano/ á niżeli ná onych wiecznoſławnych Moſkiewſkich expedycyách VotSzl C3; KlonFlis D3.

»przy ołtarzu« = w czasie odprawiania nabożeństwa (3): SkarŻyw 28; [matka św. Augustyna] Ządáłá áby ná nię przy ołtarzu Páńſkim pámiętano. WysKaz 38; SkarKaz 243b.

[»przy słońcu« = podczas słonecznej pogody: Pytam ćię [...] Ieśli [= czy] w ſłuſznym porządku leży twárda zbroiá/ Abo nie zárdzewiáłá wiśi ſzablá twoiá. Ieśli ná oſtrym drzewie [= włóczni] kury nie śiádáią/ Abo przędze przy ſłońcu ná nim nie wieſzáią. ZbylPRozm B4.]

αα. Członem podrzędnym jest nazwa osoby: przy kim = w czasach, gdy ten ktoś żyje, panuje itp., też istnieje w zamyśle Boga; za czyjegoś życia, panowania, też czasowego pobytu w jakimś miejscu [w tym: o Maryi (1)] (41): panna marya [...] zwyecznoſzczy yuſch byla [...] A tako wſzythky uczynky boſkye gdy ſyą ſtaly panna yuſch byla wumyſzle boſkyem y wſkarbye ſerca boſkyego a tako wſzytko ſyą ſtalo przynyey PatKaz II 29v; KromRozm III M3; rzekł Moiżeſz [do Boga]: Niechay Pan Bog opátrzy ten lud cżłowiekiem ſpráwnym/ ktoryby gi przywiodł do zyemie obiecáney [...]. Rzekł Pan Bog do niego/ wzoẃ Iozue [...]/ w ktorym ieſt duch Boży/ á włoż rękę ſwoię nań/ áby przy thobie ieſzcże był vſtáwion BielKron 43v; Tegoż roku [1500] kurza nogá ná zamku Krákowſkim przy poślech Tureckich zgorzáłá BielKron 400; Prot B3v; HistLan B; (nagł) Domicianus okrutny Ceſarz Rzymſki. (–) TEn był zwykł okrutnośći nád ludźmi vżywáć/ Ze nie mogł nacnotliwſzy przy nim mieyſcá miewáć. Iednych wyganiał z zyemie/ drugie żywo łupił/ Owa ſie tám v niego żaden nie odkupił. PaprPan [Gg]4; StryjKron A3v (3); Bo powiedaćie Polacy iż gdy Krol vmrże/ tedy wſzyſcy Koronni vrzędnicy władzy mieć nie máią. A czemuſz ich zowiećie vrżędnikámi Koronnemi/ gdyż [= skoro] iedno prży Krolu ich vrżąd ſtoi? Rádniey ie zowćie vrżędnikami Krolewſkiemi [...]/ gdyż iedno gdy Krol żyw/ vrżędy ich moc ſwą máią. GórnRozm Av; GostGosp 10 (8); A té przywileie [...] czáſu interregni, y przy nas [tj. gdy król zasiada na tronie] ináczéy wykłádáné y rozumiáné bydź nie máią/ iedno ták/ iáko ſie ſámé w ſobie w ártykulech ſwych záwieráią. SarnStat 1182; Moc tez więtſza y potężność ieſt ná nieprzyiaćielá przy iednym [tj. gdy rządzi jeden władca] SkarKazSej 691a (5); Wſzem poddánym były przy nim [wojewodzie Krotoskim] gody. [...] Nie dał ſzárpáć Kmiotkow ni Mieſzcżánow RybWit C2.

W przeciwstawieniach: »przy ... bez [kogo] (3), po odjeździe [czyim], pod niebytność [czyją]« (5): GórnDworz H4; [Włoch do Polaka:] Kędymkolwiek był/ wſzędy mi powiedano o tey ſwey woli Polſkiey/ znáć że ták tu záwſze bywa/ nie tylko bez Krola/ ále y prży Krolu GórnRozm A3v; zeby było tod oskutku [!] nie przyszło, wiec y Pany Bathore przypomnieć y przy nim y poodiezdzie iego iaką chęc po mnie znali ActReg 79; GostGosp 124; (nagł) W niebytnoſci Królewſkiéy iáko ſądy isc máią. (–) Roki Ziemſkié/ Grodzkié/ Akty grániczné [...] iść máią obyczáiem zwykłym pod niebytność náſzę/ iáko y przy nas. SarnStat 6.

W połączeniach szeregowych (o charakterze przeciwstawnym) z różnymi przyimkami, nie tylko czasowymi; w tekstach podważających przedwieczność Chrystusa (8): CzechRozm 38v (3); Bo wedle piſmá ś. o iedynym tylko prawdźiwym nie pomieſzánym wiem Meſyaſzu cżłowieku ſynu Dawidowym y Abráhámowym (Mat. 1 ꝟ 1.) ktory też ſam á nie inſzy z nim/ w nim/ przy nim/ po nim ábo przed nim/ ieſt iedynym/ właſnym [= prawdziwym] y namileyſzym ſynem Bogá żywego CzechEp 76 (5).

Połączenie: »już przy« (1): Boby nie teraz dopiero vpáść był muśiał [Kościół Chrystusowy]/ po ześćiu Apoſtolſkim/ ále ieſzcże zá ſámych Apoſtołow/ gdy ono Antichriſt nie tylko táiemnice niezbożnośći ſwey ſpráwował. 2. Teſs: 2. ꝟ 7. Ale iuż też przy ſámychże Apoſtołách wiele było Antichriſtow. CzechRozm 184v.

Szereg: »po [kim] (a. po ześciu [kogo]) ... za [kogo (G)] i (ale też) przy« (2): á Iozue [...] nie po Moyżeſzu ále ieſzcże zá niego y przy nim vrząd ſwoy ſpráwował CzechRozm 105v (2).
Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie« = w mojej obecności (1): Iużem ia pánu Lubelſkiemu/ y przy ſobie/ y bez ſiebie rząd porucżył GórnDworz H4.
ββ. Członem podrzędnym jest wyraz oznaczający punkt początkowy lub końcowy jakiegoś faktu, zjawiska, czynności (20):

Połączenie: »aż przy« (3): Pan [Jezus] powyeda/ iż ſą [...] w koſcyele [...] źli á nyeſpráwyedliwi: ktorzy áż przy ſkończenyu ſwyátá będą zebráni/ á w ogyeń wrzuceni. KromRozm III D; CzechEp 354 (2).

Wyrażenia przyimkowe: »przy dokończeniu [czego]« = na końcu czegoś, w momencie, gdy coś się skończyło (kończy) (3): Ale iuż przy dokońcżeniu wychodzenia ich [Izraelitów] z Egipthu/ gdy iuż Pan Bog nád Fáráonem [...]/ rozmáite pomſty á ſrogie plagi [...]/ wypełnił: Tę ieſzcże plagę [że pomarli synowie pierworodni Egipcjan] ná zyemię Egipſką zoſtáwił. RejPos 141; CzechRozm 90v; Miecze im [Ammonitom] z rąk pádáły/ członki ták mdłé były/ Ze im przy dokończeniu bitwy nie ſłużyły. ZawJeft 14.

»przy dokończeniu, skończeniu wiekow« = według nauki apostołów: w czasach mesjańskich, gdy Jezus żył na ziemi i skończył się czas Starego Testamentu, a zaczął obowiązywać Nowy; in consummatione saeculorum Vulg (1:1): CzechRozm 24; A nie iżby częſto ofiárował [Jezus] ſámego ſiebie [...]: lecz teraz przy ſkończeniu wiekow raz ſię okazał ku zgłádzeniu grzechu/ przez ofiárowánie ſámego śiebie. WujNT Hebr 9/26.

»przy końcu [czego], koniecnym [= ostatecznym] rzeczy skończeniu« = in finem (eventus) Vulg; sub finem Cn (3:1): Abowiem z ktorego ſie [...] wyrzuconego poſmiewáli/ temu ſie przy koniecnym rzecży ſkońcżeniu dziwowáli [mowa o Mojżeszu] Leop Sap 11/14 (2); SkarŻyw 472; Przy końcu niepokalánego żywotá ſwego/ ták wiele dobrowolnie dla zbáwienia twego [człowiecze] vćierpiał [Jezus]/ iż żadna boleść nie mogłá zrownáć z boleśćią iego. LatHar 679.

»przy (wszelkim) początku, zaczęciu [czego]« = na początku, w chwili początkowej; w pierwszej fazie, w pierwszym okresie (5:1): WIele ludzi przy pocżątku zarażenia powietrza morowego [...], natychmiaſt daią drijakiew z winem pić FalZioł V 69v; SeklKat E4v; BibRadz I 451a marg; przy zácżęćiu rozmyślánia/ vcżyń kroćiuchną prośbę o fortunne y pożytecżne odpráwienie tego nabożeńſtwá LatHar 664 (2).

~ Wyrażenie: »przy początku świata« (1): Przy pocżątku ſwiáthá Pan poſwięćił małżeńſtwo ſwięte RejPos 42 marg. ~

»przy początku« = najpierw (1):

~ Połączenia: »przy początku ... w pośrzodku ... w końcu« (1): Tego cżaſu [jesienią] Slończe przechodzi troie znamion. Przy pocżątku Wagi. W poſrzodku Smoka. W kończu Strzelcza. FalZioł V 54. ~

»przy skończeniu, dokonaniu świata« = na końcu świata (3:1): KromRozm III D; CzechEp 354 (2); Obiáwienie lepák Ianá S. ma w ſobie proroctwá áż do ſkończenia tegoż kośćiołá/ ktore będzie przy dokonániu świátá. WujNT przedm 31.

β. Członem podrzędnym jest rzeczownik oznaczający czas, także punkt początkowy lub końcowy jakiejś jednostki czasu (17): Przy tym czaſie przed ſamym zleżeniem ma Pani brzemienna lekky pochadzac zchylaiąc ſie cżęſto ku ziemi, iakoby czo miała zbierać z ziemie FalZioł V 19d; Náuká Vrzędnikowi/ y pámięć [= zapis rzeczy, które należy pamiętać]/ którą ma cżęſto cżytáć/ y ták długo áżby to wſzyſtko pámiętał y cżynił. A ma to cżytáć Włodárzom y Klucżnikowi záwżdy przy Swięćie/ á nie w Niedźielę. GostGosp 6; Ciebieſz [zimo] zacny Chodkiewicż ná to obrał ſobie/ Zeby ták znácżne ſwoie weſele przy tobie Spráwił WitosłLut A5.
Wyrażenia przyimkowe: »przy dokończeniu roku« = na końcu roku, w końcowych dniach roku (1): [Będziesz obchodził] Swięto Zniw zboż pierworodnych [...]/ y Swiętho Zbieránia przy dokończeniu roku [quando egreditur annus]/ gdy twe zboża z polá zbierzeſz. BibRadz Ex 23/16.

»przy tej chwili« = wtedy (3): SeklPieś 6v; Niektorzy co w czáry wierzą álbo ſye ich boią/ tedy przy tey chwili [tj. tuż przed udziałem konia w zawodach] ták ſye ſpráwuią/ wiążą koniowi w grzywie/ święconé kádźidło/ mirrę/ y złoto/ á kropią koniá wodą święconą SienLek 189v; POprośmyſz świętego Duchá [...]/ áby był P. Bog przy tey chwili/ gdy ſię duſzá z ćiáłem dźieli ArtKanc H14v [idem SeklPieś].

»przy [czyich] leciech« = za czyjej władzy (1): a dobrzi livdzie abi sye radowaly y za waſche Iaſnoſcz y za naschego pana boga proſſyly yz maya pokoy dobri przi v. Iaſnoſczy lyecziech LibLeg 11/60v.

»przy święcie« [prawdopodobnie mowa o świętach mniejszej rangi, np. związanych z kultem lokalnych świętych] (2): Ogrodek pięknie záśiać źioły oſobnie pachniącemi [...]. A to przy święćie/ y kiedy roboty inſzey niemaſz ſpráwić ſie może. GostGosp 128 (2).

»przy [czyich] czasoch« = w odniesieniu do kobiet: podczas menstruacji lub ciąży (1): [wódka piołunowa] vrinę pędzi j paniam przi gich cżaſoch pomoc daie wielką. FalZioł II 9b.

»przy tym (a. takowym) czasie, onych czasiech, czasie [czego]« (3:1:1): Też przy cżaſie rodzenia, wſadziwſzy niewiaſtę na ſtolecz vſlany Ma kazać baba onym Stolczem chwiać: na prawą j na lewą ſtronę FalZioł V 20b (4); PRzy onych cżáſiech/ gdy ſie záſię drugi raz wielka tłuſzcża zeſzłá ku Pánu/ á nie mieli czoby byli iedli/ zezwawſzy do ſiebye Pan Iezus zwolenniki ſwoye/ rzekł do nich: [...] RejPos 182v.

»przy wschodu słońca« (1): Przy wſchodu ſłoncza ſłuſza radzić, á przy zachodu aby weſele było. BielŻyw 51.

»przy wschodzie zarz« (1): yſch wloſkowa oney proſſila abi philippa krawczika czarowala [...], y czarovala tymi ſlowy, przi wſchodzie zarzs [!]. LibMal 1544/85v.

»przy zachodu« (1): BielŻyw 51 cf »przy wschodu słońca«.

B. Wskazuje na następstwo dwu czynności, faktów lub zjawisk: przy czym = później niż coś, po czymś (zazwyczaj w bezpośrednim następstwie czasowym i w ścisłym związku z tym czymś) (11): ſama tilko żona ſie nieokaże czo ieſt az przi poięciu aby ſnadz nie omierznęła niżliby poięta była. BielŻyw 109; Piotr S. przy wyznániu y nagrodzie troiákiego záprzenia [tj. zadośćuczynieniu za trzykrotne zaparcie się Chrystusa] wziął Páſterſtwo wſzytkiego świátá. SkarJedn d8v; Zátym wſtał ALEXánder/ y tak mowić pocżął. Przy pierwſzey poſłow ſkárdze/ dałem doſtatecżną Spráwę o ſobie: teraz niechcę vſzu wáſzych Słowy proznemi báwić KochOdpr B3v; Oczko 20.

Połączenie: »zaraz przy« (1): Kiedy Ráycá zwyćięſtwo otrzymał: do kupy Nieprzyiaćiołom wzięte znaſzał wſzytki łupy. A zaraz przy tryumfie do ſkárbnice dawał Kleynoty/ śrebro/ złoto/ ktorego doſtawał. KlonWor 17.

Wyrażenie przyimkowe: »przy skończeniu (a. dokończeniu) [czego]« = in fine PolAnt (3): Y przy ſkończeniu czterdzieśći dni/ otworzył Noe okno Archy BibRadz Gen 8/6; [Mojżesz rozkazał:] Przy dokończeniu roku Siodmego [...]/ w Swięto kuczek. Gdźie ſie wſzythek lud Izráelſki zeydźie [...]/ thedy czytáć będźieſz zakon ten przed wſzemi Izráelczyki BibRadz Deut 31/10 (3).
α. O tekście mówionym (2): [Zygmunt III Waza mówi do swego ojca przed wyjazdem ze Szwecji do Polski:] Pan [Bóg] niech mną rządźi/ w ktorym ia położył [...] wſzyſtkie ſwe nádźieie: Niechże ſie zemną iego wola dźieie. Przy ktorych ſłowách/ coś ieſzcże chcąc mowić/ Widząc żal oycow/ nie może domowić GrochKal 6.

Połączenie: »zaraz przy« = bezpośrednio po czymś (1): że Chryſtus Pan/ racżył ná tym świećie/ śmiertelny żywot wieść/ przez trzydźieśći lat y niemal pułcżwártá. Ná pámiątkę tedy lat tych zbáwićielá náſzego/ mowią nabożni ludźie/ trzydźieśći paćierzy y trzy: y zaraz przy nich/ tákże wiele [= tyle samo] pozdrowienia Anyelſkiego LatHar 551.

[Cf znacz. 26. »przy czym«: α.]
a. Członem podrzędnym jest nazwa nieczynnościowa (mowa o następstwie obiektów, których dotyczy ta sama czynność) (1):

Połączenie: »przy ... dopiero [= później]« (1): W ktory [Psalm 2] gdy kto weyźrzy [...]: vyźrzy w nim Bogá bogátego goſpodarzá [...]: á przy nim też dopiero meſyaſzá/ ábo pomazáńcá iego [właściwie Dawida będącego figurą Mesjasza] CzechEp 287.

[Cf uwaga po znacz. 16.]
3. Wyraża towarzyszenie komuś, przebywanie z kimś, w czyimś otoczeniu, często na stałe lub przez dłuższy czas, też w podróży: przy kim = w czyimś otoczeniu, towarzystwie, towarzysząc komuś, z kimś (zwykle o ludziach, niekiedy ze względu na sprawowaną przez nich funkcję, także o abstraktach; rzadko o przedmiotach: przy czym ‘dodany do czegoś’); cum Vulg, PolAnt, Modrz, JanStat; apud Vulg, PolAnt, Modrz; ad PolAnt (528): [Liszka do kura:] O iákobych ſie ſzcżeſna znáłá/ Gdybych twoię przyiaźń miáłá/ Y przy tobie záwżdy byłá/ Piędzią ćię nie odchodziłá. BierEz S4 (5); Mám lutoſtz nad tym ludem/ bo oto trzy dnij cijrpią przy mnie/ a niemaią tzoby iedli OpecŻyw 52; Ale go onij przynękali (by zoſtál przy nich) rzekątz: Zoſtáń s nami/ botz ſie kwiecżoru bliży OpecŻyw 168 (8); móy vmyſł k waſzemv towarziſtwu prziſtać niemoże [...]/ iż łátwiey mogę przy panu Sżcżęſciu/ a przy P. ſtaroſcie Swewoli/ Ządoſći/ Przechyrze/ ij inych dworzanoch dźieſięćz lat trwaćz/ niżli przy wás iednę godźinę. ForCnR C3v (4); PatKaz II 84v; BielŻyw 9 (4); a wten czas woyſko Krola Ferdinandowo bilo pod Budziniem [...], livdzie czy ktorzi bily przi kroliv [węgierskim, Stefanie] barſo ſye bily znedzyly [lege: znędzili ‘wycieńczyli’] LibLeg 10/146 (7); Iſch go [Matysa Rajeckiego] theſz [...] Skinder [Turek] Namawyal abi przi nich yeſzdziel, a sprawą polſka [lege: sprawę polską] y polozenye zyemye ym okazowal. LibMal 1548/142; Pithann [!] yeſliby thowarziſtwo yakye przi they kradzyezi myall constanter thwyerdzi yſch nykth przinym nyebel alye thelko ſſam tho ſprawowal LibMal 1552/166v (5); MetrKor 61/223v; RejPs 113v (4); RejKup q4v; MurzNT 38v (3); KromRozm II ſ3v; Diar 54 (2); [Młodość mówi:] Cżemuſz mię iuż opuſzcżaſz moy miły Iuſtinie [...]/ Wdzyęcżnieyſzy będzieſz przy mnie niżli kyedy [będziesz] ſtáry BielKom E (2); KrowObr 236 (2); Potym on ſtárzec mrucżąc poſzedł wnet od niey [Prudencyi, czyli Mądrości] precż [...]. On młodſzy przy niey zoſtał RejWiz 29 (5); Leop 1.Reg 30/21 (17); OrzList d2v; UstPraw H4; RejZwierz 4 (2); Abowiem go [Szymona Piotra] był ſtrách ogárnął/ y wſzytki co przy nim byli/ z onego łowienia ryb ktore zágárnęli. BibRadz Luc 5/9 (11); OrzRozm T3; [papież Lucjusz] vſtáwił áby przy Biſkupie káżdym byli dwá kápłani á trzey Dyakonowie/ coby dáli ſwiádectwo o żywocie á chowániu iego. BielKron 152v (35); Mącz 59b (3); A tu iuż rozumiey omylność przyacielá kupnego/ iż poki vżywa dobrodzieyſtwá twoiego á roſkoſzy ſwoich przy tobie/ pothy maſz przyacielá z niego/ á ſkoro przypádnie ná cię vpadek iáki/ nieſzcżęſcie iákie/ álbo przygodá/ iuż ſłyſzyſz iż ſtoi z dáleká RejAp 152v (9); BiałKat 156; Pan Kozieł [...]/ będąc w Wiznie ná rocech przy przyiacielu/ s kthorym [...] wſzytek dzień ſtrawił/ gdy ſie iuż było zmierzkło/ ſzedł ſam [...] do goſpody ſwey GórnDworz P8 (5); ſłyſzałem o iednym [mierniku, tj. mierniczym] ná Podgórzu/ ále y ten iuż był vmárł: wſzákże z tych którzy przy nim bywáli/ kiedy imienié mierzał/ y tego pilni byli/ wyrozumiałem iáko Lan ma być mierzón. GrzepGeom K4v; RejPos 71v (20); RejZwierc 99v (3); [Węgrzy] Krolá Ludwigá w tyle Woyſká ſwego poſtáwili/ przy ktorym było Tyſiąc koni [= jezdnych]/ dla iákiego rátunku BielSpr 56v (2); Tę [Helenę] miedzy Trojankami na wieży zastała [Wenus], A [...] z nią sie umawiała. W rzeczy [= rzekomo] jej prządka stara, ktora przy niej była KochMon 32 (2); RejPosRozpr c2v; BudBib Num 1/4 (3); BudNT Matth 15/32; CzechRozm 109v (3); PaprPan N2; Przeto niech práwá będą poſtánowione/ o wychowániu ſynow Krolewſkich: á mámki y miſtrzowie/ y w náuce towárzyſze/ [...] niechay im będą przydáni. á [...] pijánice/ y pochlebcy niech przy nich niebywáią ModrzBaz 76 (7); Oczko A2; SkarŻyw 161 (11); [Księgi moje] o Tirańſtwie dziſieyſzego wielkiego Kniáziá Moſkiewſkiego też łáćinſkie/ z wielką pracą [...] ná Witebſku vczynione zginęły mi w Choroſcy przy Panu Alexandru Chodkiewicu [= podczas mojego pobytu w jego otoczeniu] StryjKron A6; Dowmant Hurdowic Kniáź Gedrocki [...] práwie wſzyſtkę Sláchtę Zawiliyſką chlebem był zhołdował/ iż ſie przy nim iedząc y pijąc wſzyſcy báwili StryjKron 355 (5); CzechEp 353; NiemObr 177; KochFr 128 (3); Dwáy [bracia szpitalni] záwſze z nim [nawróconym luteraninem] po Rzymie do kośćiołow chodźili [...]. W nocy we dnie ſię przy nim báwili ſłużąc/ ochędożáiąc go ReszList 174; KochPieś 52; Ták láto/ iáko śrzeżogę/ Przy tobie ia wytrwáć mogę. KochSob 64; PudłFr 55 (2); GórnRozm B2 (3); PaprUp B4 (3); ZapKościer 1587/70v; ActReg 9 (3); Adhaereo – Vſtawicznie ieſtem przikim, trzimąm ſzie Calep 23b; WujNT Matth 15/32 (16); KRólá wolno obránégo/ żaden inny koronowáć nie ma/ oprócz kśiędzá Arcybiſkupá Gnieźnieńſkiégo [...]. Przy którym Arcybiſkupie máią bydź/ którzy ktemu wedle ſtárádawnégo zwyczáiu należą Biſkupi. SarnStat 19; vſtáwiamy/ áby ćiż Ráyce z mieſczany przy Woiewodách cénę kupiam y rzeczam [przedajnym] vſtáwiáiących byli/ y pomagáli ie wykonywáć SarnStat 945 (22); SiebRozmyśl L3v; Ale nieprzychodź ſámá [Junono]/ niech záraz [= zarazem] przy tobie Piękne Grátiie będą WitosłLut A4; poſłał do Zorawiow IPS poſłá ſwoiego [...]. A ći też ptaſzomowcy [= rozumiejący mowę ptaków] przy pośle iecháli/ Aby támtego woyſká rádę wyſłucháli. KmitaSpit Bv; PowodPr 47; SkarKaz 4 (2); GosłCast 48; PaxLiz B4. [Cf też znacz. 7.a. CzahTr C2.]

Z nadrzędnym rzeczownikiem (6): RejWiz 154v; Leop 1.Mach 12/19; O ſláchćie przy woźnym gdy pozywa. [...] Gdy kto co świádczy Woźnym/ tedy ma mieć przy nim dwu ſláchćicu UstPraw H4; RejZwierc 221; GrochKal 25; Iáko ſię tu z tey Ewángeliey pokázuie/ iż inſzy lud przy Pánie ktory ſłucha: á inſzy vczniowie Páńſcy/ ktore do náuki ludzkiey gotuie/ iáko páſterze duchowne y Doktory SkarKaz 606a.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy kim bawić się [= przebywać] (3), by(wa)ć (będący) (134), cirpieć (2), iść, (od-, ob)jechać ((wy)jachać, jeżdżać, jeździć) (9), jeść i pić, krolować (krolowanie) [= przebywać(-anie) z Bogiem w królestwie niebieskim] (3), mieć [co a. kogo] (2), mieć się [jak] (2), mieszkanie, nie ma [kogo], parać się, posadzić, potrzebować [kogo], przebywać, prześć, siedzieć (siedzący, usieść, zasiadać) (7), stać, świecić się (4), tryumfować (2), (prze)trwać (wytrwać) (18), uży(wa)ć [czego] (9), weselić się, znosić [kogo], zosta(wa)ć (19).

Połączenia: »i przy samym ...« = nawet w otoczeniu kogoś ważnego (1): gdyż y przy ſámym Christuśie między Apoſztołámi zdraycá ſię Iudaſz nálasł CzechEp 358.

»tam(że) (...) przy« (7): OpecŻyw 110v; LibLeg 11/21v; RejJóz P5; RejWiz 119; też iny wſzytek lud Izráelſki przychylili ſię do tego [...] áby obráli Dawidá Krolem. Y byli tám przy Dawidźie przez trzy dni iedząc y piiąc BibRadz 1.Par 12/39; [Kleofas do Łukasza:] Do Ieruzálem ſię wroćwá. Powiewá to zwolennikom Y drugim/ co tám przy nich ſą. Co ſię nam w drodze przydáło [że Jezus po śmierci żywy nam się ukazał] MWilkHist K3v; ArtKanc I8.

»tu (...) przy« (7): BierEz Nv; RejKup c2v (2); RejPos 143v; Mogłbyś [ojcze] iſcie być ná mię inákſzey bácżnośći. Y owſzem tám gdzieś więcey ná dziale zoſtáwił/ Zebyś ſie też tám więcey niż tu przy mnie báwił. HistLan B; ActReg 27; CiekPotr 56.

»tuż (...) przy« = w bezpośrednim otoczeniu (2): RejPos 316v; Co ieſt w tym iże Pánná teraz bárzo zbládła [...]. A ták wy lepiey wiećie/ tuż przy niey będący/ Co zá mol ieſt? ták ſrodze nam Pánnę gryżący. PaxLiz Bv.

Wyrażenie: »przy świętej obliczności Twojej« (1): [Boże] racz lakawie [!] podpomagać nas abi my [...] nie vſtali na tey drodze: ktora by nas miała prziwieſc do obiecaney oyczyzny naſſey [...] abychmy [...] niebyli powinni liczby czynic z zadnych ſpraw naſſych iedno tylko vzywac wiecznego pokoiu przy tobie panu ſwoiem a przy ſwiętey oblicznoſci twoiey. RejPs 140v.
Szereg: »z [kim] ..., przy« (1): ſerce náſze brzydzi ſie/ y nienawidzi tych rzecży wſzytkich/ ktore były ſnámi w nieſzcżęſciu náſzym/ á w thych ſie kocha/ ktore były przy nas/ cżáſu fortunnego. GórnDworz H7.
Wyrażenia przyimkowe:»przy boku ([czyim])« = w czyimś otoczeniu, towarzysząc komuś [w tym: o współmałżonku (1)] (7): Lecż tákowi ktorzi przy boku Krolewſkiem vſtáwicżnie będą [Sint ... familiares regis]/ á do tákich táiemnych rozmow będą przypuſzcżáni/ trzebá áby byli wierni y milcżeniem ozdobieni. ModrzBaz 25v; KochPs 128; SkarŻyw 152 (2); CzechEp 62; Więc iáko wielcy Pánowie [...] záwżdy Doktorá chcą mieć prży ſobie: ták Rzeczpoſpolita potrżebuie prży boku ſwym vſtawicznie Doktorow/ to ieſt Senatorow GórnDworz K; Zeby tedy tákowi [tj. pochlebcy] przy boku Páńſkim być mieli/ niebeſpiecżna rzecż ieſt Phil H.

»przy sobie« = secum PolAnt, Vulg (84): BierEz G3 (2); Miey przy ſobie ſpiewaki (ieſtli możeſz) gędzcze, y inſze ludzi weſołe á krotochwile cżyniące. FalZioł V 66; LibLeg 11/21v (2); ComCrac 11v; LibMal 1546/110v; ZapWar 1550 nr 2664; jakobych go ja mogł za brata mieć, ktory mogąc nie tylko mię sam nie ratuje, ale i drugie przy sobie zabawi, aby mię iny nie ratował? Diar 77 (3); BielKom D6v; KrowObr 26; RejWiz 29v (4); Gdy Woźni pozew kłádzie/ tedy przy ſobie ma mieć iednego ſláchćicá dla ſwey śmierći [= z obawy o utratę życia] UstPraw C4; BibRadz Act 16/3; BielKron 64v (5); GórnDworz P (2); HistRzym 17; RejPos 9v (4); RejZwierc 80; BielSpr 37v (2); Bo ludzi młodych myśli dziwnie się wahają, Lecz gdy kogo przy sobie statecznego mają, Ten na tę i na owę stronę sie ogląda, Ażeby co nalepiej postanowił, żąda. KochMon 23; WujJud 126 (2); CzechRozm 18 (3); PaprPan N; ktory [Chrystus] y ſam miſtrzem názwan/ y vcżnie miał wybráne/ ktore przy ſobie oſobliwie/ nie miedzy mnoſtwem ludźi/ ćwicżył. ModrzBaz 128v (3); SkarJedn 211; Oczko 27; Kazano iey [św. Austrebercie] cżáſu iednego/ wedle zwycżáiu zakonnego/ chleb piec [...]: máłą tylo dziewecżkę przy ſobie ku pomocy miáłá SkarŻyw 192 (3); StryjKron 52; CzechEp 123 (2); Mnimaſz ty/ że ia tobie kłániam ſię dla tego/ Iżeś ſyn Woiewody [...]. Albo że [...] złotá ná tobie/ Y ná tych doſyć widzę/ któré maſz przy ſobie. KochFr 84; ReszPrz 64; Był ieden Ziemiáninek ([...] z roty onych/ co áchtel piwá ſobie kupiwſzy/ á iż nie mieli kogo inſzego przy ſobie/ ktoryby im nálewáć miał/ żaden też z nich niechćiał ſobie nálać/ mowiąc: żem ia pan: ia też pan. [...]) WerGośc 223 (3); GórnRozm D (3); PudłFr 58; Wegrzin [tj. król Stefan Batory] nad zwitzai wiele Wegrow prziſobie chowal PaprUp K2v; GrochKal 8; SarnStat 183 (3); SkarKaz 517a; CiekPotr 56; GosłCast 28.

~ W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy sobie (za)bawi(a)ć (2), chować (2), (ś)cierpieć (2), ćwiczyć, kazać zostać, mie(wa)ć (51), zahamować [zawsze: kogo].

Zwroty: »mieć przy sobie« (1): Będzyecie mieć przy ſobie páſterzá iednego/ Ktory będzye ſam bronił ſtadecżká ſwoiego. PaprPan B2.

»przy sobie zostawić, zadzierżeć, zatrzymać« = secum detinere Vulg [szyk zmienny] (9:1:2): RejJóz Pv (2); RejWiz 172v; Słyſząc tedy Iakob iż zboża przedáią w Egipcie/ poſłał thám dzyeſięć ſynow/ iedno Beniámina dzyećiątko zoſtáwił przy ſobie. BielKron 17 (4); SkarŻyw 309 (2); ActReg 58; WujNT Philem 13; KmitaSpit C. ~

»przy społeczności [czyjej]« = w czyimś towarzystwie (1): [Jezus przypomina w Ewangelii] iż [...] kogo zaſtanie [...] ták cżuynego á dbáłego o tym ſwiętym miłoſierdzyu ſwym/ iż go zá ſtoły ſwemi błogoſłáwionemi/ to ieſt/ przy ſpołecżnośći onego Boſtwa ſwego ſwiętego [...]/ poſádzić obiecuie RejPos 345.

α. O abstraktach, też traktowanych antropomorficznie (25): GliczKsiąż E7v; [bogini Pallas do młodzieńca:] A ták tuchwá mowiłá o ludzkiey młodośći/ Iáko ſie przy niey kłuſzą dziwne omylnośći. RejWiz 92; RejPos 78v (2); SkarŻyw 538; Bo zwyćięſtwo przy prácey/ iáko żywo ſtoi. KochEpitCat 110; Ia mądrość w rádźie mieſzkam/ y przy myślách vczonych ieſtem SkarKazSej 663a.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy czym bywać, chodzić, kłusać się, stać (3), wytrwać, zostawać (3).

Połączenia: »przy ... tam« (2): Przyiedzie przyiaciel [do zgodnej pary małżeńskiej]/ iuż mu miło ná [...] onę wdzięcżną ſpołecżność páthrzyć [...]/ thák iż ná rowney [= skromnej] rzecży przy oney ochocie woli tám káżdy zoſtáć/ niżli ondzie gdzieby mu y korcem záſępiwſzy nos doſypowano. RejZwierc 32 [idem] WerKaz 305.

»przy ... tuż« (1): Albo płácz śmieſzny nieważney ćięſzkośći/ Ktora przy trudney tuż chodźi miłośći. SzarzRyt D2v.

Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie« (1): áby Skruchá miáłá przy ſobie wolą Spowiedźi y Doſyć vcżynienia KuczbKat 205.
α) O wpływie cechy towarzyszącej (3): y przydałem ktemu myſli ſwoie/ ábych poznał mądrość/ náuki/ ſzaleńſtwo/ y błędy. Y poznałem że y w tych rzecżach ieſt wielkie trapienie duchá/ przeto że przy wielkiey mądrośći wielki gniew pánuie BielKron 79; więc/ ilko ono męſtwo zda ſie więtſze kiedy ſkromność ieſt przy nim: tylko też záſię ſkromność przy oney ſierdzistośći/ śile/ á męſtwie/ dobrze ſie więtſza widzi/ niżby ták ſámá byłá. GórnDworz I5v.
αα. Wskazuje osobę (a. jej duszę), z którą dana cecha lub pojęcie jest związane (14): Ten [Zygmunt August] iuż panem kſięſtwa Litewſkiégo/ Y też Krolem Krolewſtwa Polſkégo: Szcżedrze mu pan Buog pocżął Fortunę [...]. Ieſt nadzieie owſzeyky niemało/ Ze też ſzcżęſczie będzie przinim trwało KlerPow 9; RejKup m2v; LubPs Tv; RejWiz 119; RejZwierz 87v; Gniewa ſię tedy ná mię tá poslednia Rotá/ Nie mam ſię czego lękáć/ przy mnie ſtoi cnotá. Prot D4v; RejPos 114v; (nagł) Kiemlicowie. (–) O Tychći ták powiedzyeć mogę á prawdziwie/ Iże cnotá vprzeymość z dawná przy nich żywie. PaprPan Y3; CzahTr [D2] (2); Wam ſię cżáſy ſzcżęśliwe obiecáły ſtáwić/ Przy was można fortuná chce iuż ſwoy wiek báwić. SapEpit B4v (2).

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy kim bawić [= przebywać], bywać, mieszkać, stać (3), (wy)trwać (4), zostać, żyć.

Zwrot: »miłość przy [kim] stoi« = ktoś jest kochany (1): Miłość przy tobie nieomylna ſtoi. Iać álbo zdrowia w tym fráſunku zbędę/ Albo ná koniec twoią żoną będę. KochFrag 25.
Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie« (1):
~ Zwrot: »przy sobie mieć«: Lecż ieſli co inacżey/ niżli prawdá y ſpráwiedliwość nieśie/ rzecże/ ábo vcżyni [sędzia]/ niech tego będźie pewien/ że [...] vcżynek źle vcżyniony/ długo y wiecżnie [...] przy ſobie mieć będźie [secum fore]. ModrzBaz 87v. ~
a. W czyimś towarzystwie i pod wpływem (dobrym lub złym) tego kogoś (21): Niemniey czi, ktorzi inſſe sgarſſaią, a ku nierządnośczi, iako na igrę, na wino, na piwo, y na inſſe nieſtatki [...] prziwodzą, maią bycz karani, aby dobry sługa przi złym śie niesgorſſił ListRzeź w. 44; LubPs ktv; Chroń ſie złych towárzyſzow/ bo ſie przy nich potknieſz BielKom C4v; BielKron 172v; Ale ludzie ſpráwiedliwi [...]/ będą iáko ſłońce kwitnąć przy Pánu ſwoim. RejPos 6 (4); RejZwierc 122; SkarŻyw 452 (2).

Z nadrzędnym przymiotnikiem (1): RejWiz 145 cf W przeciwstawieniu.

W przeciwstawieniu: »sam ... przy [czym]« (1): Kiedy ſiárkę/ zgorzałkę/ woſk/ oley/ zápaliſz/ Więcey iednę niż drugą ſwiátłość wnet pochwaliſz. A wżdy iedná od drugiey nieco bláſku ſwego/ Może ſobie przycżynić onego ciemnego/ Iż iáſnieyſza niż ſámá wnet przy drugich będzye RejWiz 145.

Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie« (9): Abowyem ći ktorzy záwżdy ſwowoleńſtwo płodzą/ [...] zawżdy zá vporną myſlą poſtępuyą/ Y drugim yeſſcże przy ſobye ich dobrą myſl pſuyą LubPs aa4v; GórnDworz Ee6v; (marg) Pocżćiwe życie Pan błogoſłáwi. (–) z oſtátkow názbierano ſiedḿ koſzow odrobin. Thu cie záſię Pan twoy racży vcżyć/ [...] A iżby to co zbywa od pocżćiwey żywnośći twoiey/ záſię pozbierał w koſze ſwoie/ ábyś też mogł y ony drugie tłuſzcże pożywić przy ſobie RejPos 185v (3); Chowaſzli dźiś páchołká/ inákſzyć nie będźie/ Iedno zá ſtoł ṕoſpołu [!]/ s ſwoim pánem ſiędźie. Opiwſzy ſie: w ten cżas mąż/ wnet ná harc wyiedźie/ Ali paná przy ſobie/ on łotrzyk záwiedźie. Konia ſie ſroma ſiodłáć/ ſiecżki niechce rzázáć BielSat D3v [idem BielRozm]; KochOdpr C3; KochFr 60; BielRozm 29.
b. O wspólnym mieszkaniu, przebywaniu w jednym domu, mieście, kraju itp.: przy kim = tam, gdzie ktoś inny; u kogoś, razem z kimś, często – pod jego opieką, niekiedy – dla opieki nad nim (101): Liſzká łowcom vćiekáiąc/ Zemdláłá byłá biegáiąc: Aże ſie iey drwoſzcżep tráfił [...]. Bárzo go pilnie prośiłá: By ſie przy nim niegdzie ſkryłá BierEz H4v (3); HistJóz D4v; Ten Ariſtoteles [...] gdiż był w XVIII. leciech, do Athen ſzedł, gdzie ſie Socrateſa trzy lata dzierżał. Gdyż lepak Socrates vmarł XX lat przy Platonie mieſzkał BielŻyw 86; [szewc Michał] podkawſchi zida Slomą yeſthgo pithal aczbi wgich zakonye bilo napiſſano ze wolno poyacz ynſchą zoną themv przi kthorym pyrwſcha thak dlugo nyemyeſchka LibMal 1554/190v (4); RejJóz N5; MurzNT Ioann 4/40 (2); BielKom G5 (2); GliczKsiąż L2; RejWiz 23 (2); Leop Gen 8/17; RejZwierz 44v; BibRadz Gen 27/44 (2); [żona sułtana] powiedźiáłá mi iż mię chce ná vrząd przełożyć. Dźiękowałem iey/ á prośił iżby mi dałá máło odpocżynąć [...]: mieſzkałem przy niey na [!] dworze kilkonaſcie dni. BielKron 458v (7); Isthaec penes vos psaltria est, W wáſzym domu yeſt/ przi was yeſt. Mącz 289c; GórnDworz Cc8v; Potym ćieſlá wezwan był ku krolowi áby páłac budował [...]/ y przebywał przy krolu/ áż páłac zbudował. HistRzym 107 (3); A thám pothym mieſzkáłá Mária przy oney Elżbiecie iákoby [= mniej więcej] przez thrzy mieſiące RejPos 304 (2); HistLan C4 (2); RejZwierc 199 (2); BielSpr 39v; CzechRozm 161 (2); KarnNap G2 (2); KochPs 7; SkarŻyw 15 (8); StryjKron 375; CzechEp 12; NiemObr 76; Ci [tj. rada koronna] ſądźili poſpołu z Krolem/ ći rádźili o zdrowiu tey Korony mieſzkáiąc vſtáwicznie w Krákowie prży Krolu/ á ná Seym nic nie odkładáiąc GórnRozm M3 (3); ZawJeft 21; ActReg 9 (4); WujNT Ioann 1/39 (3); máią pod ten czás tego niebeſpieczeńſtwá [tj. wojny z Turkami]/ mieſzkáć ći pánowie Prowizorowie y Podſkárbiowie przy oſobie náſzéy [tj. królu]/ gdźie wedle potrzeby Rzeczypoſpolitéy my będźiemy/ nie oddaláiąc ſię od nas dáleko SarnStat 443 (10); WitosłLut A3v; VotSzl E2 (3); PaxLiz E4v.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (2): SarnStat 78 (2) cf W przeciwstawieniach.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikiem: przy kim bawić się [= przebywać], być (12), chowający się, czekać [czego], (prze-, z)mieszkać (mieszkanie mieć (a. sobie uczynić)) (48), (z)ostawić [kogo a. co] (3), przebywać (2), skryć się, trwać (2), (za)trzymać [kogo] (2), wiek strawić, zadzierżeć [kogo], zastać [kogo], zosta(wa)ć (11), żyć (2).

W przeciwstawieniach: »przy ... gdzie indziej (2), bez [kogo = z daleka od kogoś]« (3): Krolewa z Krolewną gdzie maią mieszkac iezeli przy Krolu czy bez Krola ActReg 9; iż zwłaſczá czáſu poſpolitégo ruſzenia ná woynę oſobné przy oſobie náſzéy vrzędów koronnych/ á oſobné téż Dignitarſtw/ gdźie indźie ná ſwych mieyſcach powinowáctwo y ſpráwá bydź muśi SarnStat 78 [idem] 335.

Połączenia: »sam [= tu] ... przy« (1): A mi ſzye v. Cro. mczi modlyem [= prosimy] myloſczywi Krolyv [...]. Abi ſzia Vaſcha K. m. nyegnyewal na naſch otho czoſmi pana Vilyamowſkyego ſſam zadzyerzely przi ſſobye do thich czaſſow. LibLeg 11/155v.

»tam ... przy« (1): [bracia mówią do Józefa:] Oycachmy ſwego ſtarego doma odiechali [...] Tam ten [najmłodszy syn Beniamin] przy nim zoſtał mały tu iechałoſzeſzcz [!] nas RejJóz M4.

Wyrażenia przyimkowe: »przy dziatkach« = u dzieci, na ich utrzymaniu (1): Práwiem máło á ſnadź nic ſobie nie zoſtáwił/ Tylko chcąc bych przy dziatkach w pokoiu wiek ſtrawił HistLan E2.

»przy matce (a. macierzy)« = pod opieką matki, u matki (3:2): Albo ieſliby ktora [dzieweczka] pánieńſki ſtan wiodłá/ Zaſzby tego y domá vcżynić nie mogłá. A dáleko foremniey przy mátce pocżćiwey/ Niżli przy oney Kſieni iáko gęś krzykliwey. RejWiz 39; ná ktorey [wyspie Mantyninie] tylko niewiáſty mieſzkáły obycżáiem Amázońſkim/ do ktorych ná ſwoy cżás przychodźili Kánibałowie á płodźili ſie ſnimi/ kiedy ſie męſzcżyzná vrodźił wźiął go do ſiebie/ á kiedy dźiewká zoſtáłá ná mieyſcu przy máćierzy. BielKron 442 (2).

~ Zwrot: »przy matce mieszkać« = być niedorosłym, niesamodzielnym (2): LibMal 1548/140; Bonifácyuſz ieſzcże niedoroſłym/ przy mátce mieſzkáiąc/ gdy z domu wychodził cżęſtokroć ſię do domu bez ſukniey [...] wrácał. bo ſkoro vbogiego náydował/ onego odziewał SkarŻyw 496. ~

»przy rodzicach« = w domu rodzinnym, pod opieką rodziców (1): A drudzy ie [rodzice dzieci] chcąc miłowáć/ gubią ie [...]: gdy ie domá przy ſobie [...] trzymáią: á ná dobre wychowánie mogąc nie dáią. Przy rodźicách trudno dobre wychowánie mieć mogą. SkarKaz 420b.

»przy sobie« = u siebie, w swoim domu; na swoim utrzymaniu (7): Dom ſobie był náiął blecharz/ Więc ku niemu przyſzedł węglarz: proſząc ieſli by mogło być/ Dopuśćić mi przy ſobie żyć. BierEz I2; LibLeg 11/155v (3); RejPos 56; SkarŻyw 187; ZapKościer 1584/43.

»przy swoich« = u swoich, ze współziomkami, w swoim kraju (1): Rozpróſzym ſie po świećie w nieznáiomé kráie/ Ta [Poliksena] w vlubionéy źiemi przy ſwoich zoſtáie. GórnTroas 64.

4. Wprowadza nazwę świadka – osoby, w której obecności coś się dzieje (wyjątkowo: obiektu martwego): przy kim = w obecności tego kogoś; coram, praesente, in praesentia JanStat (320): Ayeſly zeby przy Vangierſkyem poſlye chczyano czyą oczo pythacz, czo by nyebeſpyecznye bylo przy nyem powiedacz thedy sobye na ynſſy czaſſ veſzmyeſz LibLeg 7/35 (9); A kiedyby w Páńskiey zwadzie ſluga kogo zabiel przi panie, tedy vedlia ſtatutv pąn ma bycz vinovąn a nie ſluga ComCrac 16v; LibMal 1546/124 (3); Támże ono concilium y w inych ſpráwách/ wedle zámyerzenya papyeſkyego przy legaćyech yego ſye ſpráwowáło KromRozm III Q; Diar 26 (5); GroicPorz oo2; A choć drugi nic nie krzyw/ w łeb mu ſie doſtánie/ Cżáſem przy towárzyſzu/ á cżáſem przy pánie. RejWiz 71v (3); OrzList i; WyprKr 50; BibRadz 1.Mach 14/28; y byłem ia przytym/ gdy to Kśiężey Poſłowie mawiáli/ że [...] was zá to nie mamy/ czym ſye wy być piſzećie? (–) A byłoż to przy Krolu? (–) Bá tuż Krol śiedźiał. OrzRozm I2 (3); [Chrystus] przemienił z wody wino w Chanie Gálileyſkiey przy mátce y przy zwolennikoch. BielKron 138v (50); OrzQuin D3v; Przetho Dworzánin muśi ſie pilnie przypátrowáć/ iákiei ći będą myſli/ przy kthorych trefnowáć ma: bo ludziom ſtrapionym wſzeláka trefność/ ieſzcże więczey boleśći przymnaża GórnDworz S2v (4); Was też proſzę mych pánow pokiſcie tu ſámi/ Abyſcie ią [skrzynię] mieyſkiemi przy mnie piecżęciámi [...] zápiecżętáwáli HistLan E2v; CzechRozm 174; PaprPan L3v; SkarJedn 63 (2); SkarŻyw 188 (5); StryjKron 473 (3); CzechEp 163 (2); Odnioſł mi poty[m] Pan Otwinowſki/ iż X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ [Powodowski] ná rozmowę przyzwolił [...]/ to ſobie wáruiąc/ áby bez wielkiey zgráie przy kilku oſob było NiemObr 25 (2); ZapKościer 1584/50 (3); Bo ći ktorży fałſzywie będą świadczyc/ powiedzą/ żeſmy to wiedźieli prży nas ſię to dźiało. Co nigdy nie było. GórnRozm G3v (3); PaprUp C2; Dziwowali się ludzie [...] Ze [pan kanclerz] przy Krolowey otych wszytkich rzeczach chce mowic zKrolem ActReg 82 (8); Miárá záwżdy iednáka ma bydź/ ták przy Pánie iáko przy Rewizorze/ ktoryby od Páná był. GostGosp 48 (5); GrochKal 12; GórnTroas 72; JanNKarGórn D4; VStáwiamy/ iż gdy która pánienká będźie dawáná zá mąż/ w poſágu álbo w dárze pieniężnym niech ma dóſyc: który iéy będźie przy przyiaćieléch náznáczon SarnStat 635 (25); PowodPr 2; CiekPotr 73; Kupiec Teſtáment cżynił przy Piſárzu iáwnym KlonWor 70.

cum G [konstrukcja powstała być może wskutek elipsy rzeczownika występującego w wyrażeniu przyimkowym: przy obliczności (a. bytności) [kogo]] (1): Iako Pán zyedzą [lege: sędzia] Kvntrzynſky powyatu Myerachowſkego Pán Lawnyk wawrzyncz przywąnſky [...], y theſz slachetny pán pelman woczyech borzeſtowſky y przytym bel pyotr Ielenſky: a tak przy tych slachetnych pánow: stał ſzyę Kup myedzy Tomaſzyem tuchlynſkym, a myedzy Criſtopheff [!] durliſzyem ZapKościer 1583/37.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (1): Dla licżby verificacya táka bydź ma z káżdey kopy: Przyśiężnicy dwá przy Rewizorze/ przy cżym ma bydź Kárbarz gumienny/ y Vrzędnik doyźrzeć tego ma GostGosp 52.

W przeciwstawieniu: »w niebytności [czyjej] ... przy« (2): A gdyby ſie ſpólnie wſzyſcy ná iednę ſentencyą zgodźili: tedy táki dekret przez nie w niebytnośći náſzéy konkludowány przy nas ex ſcripto ma bydź ferowan przez Márſzalká. SarnStat 47 [idem] 151.

W formule stosowanej w pismach i dokumentach urzędowych [w tym: z vb „działo się” (3)] (13): Dźiało ſie ná Séymie Piotrkowskim Roku Pánſkiégo Tyśiącnégo cztéréchſetnégo pięćdźieśiątnégo piérwſzégo. Przy Pánách przerzeczonych. SarnStat 381 [idem 384] (11). Cf cum G.

~ W formule kończącej testament (1): [Zakończenie testamentu Anny Głowczewskiej:] wzięła [testatorka] od Sioſtry swey Katarziny marc. 10. a pięć ieſcze zoſtała ieſt winna, ktore pięniądze pozostałe [...] odlecąm moiemu Synowi [...], Co wyznawam przi moiey grzeſzny duſzy ze i naczei [!] nie belo Scriptum Anno Dominj 1581 die 2. Octobris. ZapKościer 1581/21v. ~

Połączenia: »i przy samym ...« = nawet w obecności kogoś ważnego (1): ktory [szatan] przedśię y przy ſámym Iezuśie Chriſtuśie w złego Iudaſzá wſzedł CzechEp 79.

»jawnie (...) przy [kim, czym]« (4): OrzList f; á tu iuż iáwnie/ iáko Ewányelia ſwiadcży/ przy wſzytkim zgromádzeniu Apoſtołow y inych ludzi ſwiętych/ ſpadł ná nie Duch s. iáko grom/ y okazał ſie nád káżdym ná kſtałt ięzyká ogniowego. RejPos 142; ModrzBaz 140v; boc ich [Zborowskich] mierzialo do niego [króla Stefana Batorego] to czo ſzkodliwego oitziznie batzeli/ ſzemrali na to/ dochodilo go to: zabraniaiac im tego abi mu otho [lege: o to ‘o tym’] iawnie przi was wotzi niemowili PaprUp F4.

Jako ostatni człon wyliczenia: »... i przy (...) (wiele) in(n)ych (a. inszych) ... (i inszych ...)« (10): BOleſlaw śmiáły [...] wybran y koronowan ná kroleſtwo Polſkie w Gnieźnie z rádośćią poſpolitego ludu przy máćierzy Dobrogniewie/ przez biſkupy Aaroná Krákowſkiego/ á Stefaná Gnieźnieńſkiego/ y przy innych Biſkupiech BielKron 347v (7); StryjKron 473; ZapKościer 1587/71v; SarnStat 940.

Wyrażenia przyimkowe: »przy ([oblicznej]) bytności(-ach), obecności [czyjej(-ich) (a. czego]« [w tym: przy obecności wszytkich (1), wszech inych ‘pozostałych’ (1)] = in praesentia Vulg, JanStat; summa frequentia (Abl) Modrz; praesente, sub praesentia JanStat (51:8): KromRozm III M5v (2); SarnUzn A2; GórnDworz H3v (3); Acżkolwiek báby ktore krzćić zwykły/ przygány niemáią/ ieſliby cżáſem przy bytnośći mężcżyzny/ ktoryby tey Swiątości ſpráwowáć nie vmiał/ [...] Krzeſt ſpráwowáły. KuczbKat 130; CzechRozm 235v; PaprPan [Hh5]v; ModrzBaz 140v; SkarJedn 171; SkarŻyw 88 (2); StryjKron 542; [z odcieniem warunku] gdyz Iarmarki przypadaią y insze potrzeby oboiga narodu a przy bytnosci Zołnierzow odprawować się bespiecznie niemogą. ActReg 148; GostGosp 58; dobywſzy broni/ przy obecnośći wſzytkich przebił ſie. Phil E4 (2); Nie ieſtem/ Pánie IEzu/ godny/ nie tylko mieſzkánia w tobie y z tobą/ ále y ſtania przy Bozkiey obecnośći twoiey LatHar 213; Przetoż namilſzy moi [...] nie tylko przy moiey bytnośći/ ále teraz dáleko więcey w niebytnośći moiey/ z boiáźnią y ze drżenim zbáwienie wáſze ſpráwuyćie. WujNT Philipp 2/12 (3); WysKaz X3; á przy oſtátnym y narożnym kopcu powód przyśięże z świádki/ nic nie bacząc ná niebytność pozwánégo/ tylko przy bytnośći vrzędu Podkomorzégo. SarnStat 467 (28); GosłCast 48; [theda panowie Rada onego czaſſu benduczi [!] przi oblicznei bithnoſczi woitha Lawnikow [...] thako ſſą mowili ZapWpol 1550/212].

~ W formułach urzędowych (7): a tak przibytnoſczi wſzytkych prziſzęſznych: stanąwſzi: [...] bartoſz swarka y matias Swagerk Dali ſzobyę ręczye y slubyeli [...] trzimacz te articuli wyſzi opiſzánye na wyeki wyecznyę ZapKościer 1586/64v (7). ~

»przy drugich, innych« = w obecności innych osób (2:2): Więc by miał y pod ſkorą thedy muśi dobyć/ A przedſię niedoſtátek przy drugich ozdobić. RejWiz 72; BielKron 366v; SkarŻyw 599; Calep 209b.

»przy (in(n)ych) ludziach(-ech) (a. wielu ludzi(ech)) ([jakich]), ludzie« (8:1): BielKron 261; GórnDworz N7; RejPos 287v; Ono Nehemiaſz 2. Ezdr: 13 ꝟ. 1. 2. przywodzi świádectwo z Moyżeſzá [...]/ iż kſięgi Moyżeſzowe támże zaraz przy ludzie cżytano CzechRozm 126; ták ſię obruſzył nań [na sąsiada] święty młodzieniec/ iſz go pięśćią w ſzyię przy inych ludziách zacnych vderzył SkarŻyw 459 (3); ZapKościer 1587/71v; ieden raz ná Seymách Y Seymikách ták rádzą, drugi raz przećiwnie. Ciſz ieden z drugim czáſem przéczą z ſobą ráno Przy ludźiách, w wieczor záśię zſobą námawiáią CiekPotr 78.

»przy obliczności(ach) [czyjej(-ich), wyjątkowo: czego (sakramentu)]« [w tym: przy obliczności [ilu] świadkow (3), mnogich ludzi (1), wszytkiego pospolstwa (1)] = praesente, in consessu, in magna corona virorum Mącz (17): Przy thym Sądźie/ [...] ſnadźby [...] dobrze przyſtáło/ áby przy oblicznoſći wſzytkiego poſpolſtwá/ Przywileie Mieyſkie co potrzebnieyſze/ [...] były czytane GroicPorz k (7); BielKron 331v; Mącz 66a (7); przy oblicznośći thego Sákrámentu [eucharystii]/ nie dáremnie żebrzą źli grzéchóm odpuſzczenia BiałKat 331; Gdze poloſzyel wprawo naſzye the Zumye [lege: sumę] wyſzy opyſzaną Slachetny Caſzper placheczſky Slachetnyemu Simunowy Lubanſkemu pyęczyę. Gdze przy oblycznoſczach naſzych potnyoſzl thę 30 slotych slachetny Simon pyęta ZapKościer 1582/34; [ZapWpol 1545/199].

»przy oczach (oczu) [czyich]« = w czyjejś obecności, gdy ktoś to widzi (3): Y niewſtydliwie prży oczach Sędźiow biorą pieniądze [fałszywi świadkowie]/ żeby o tákich rżeczách prżyśięgáli/ o ktorych iáko żywi nic niewiedzą. GórnRozm G3v; GórnTroas 53.

~ Połączenie: »tuż przy oczu« (1): tuż przy ocżu onegoż Tyránná/ miáſto przeklęctwá/ dał mu tákowe błogoſłáwieńſtwo/ iż y ſam życżył ſobie w onym ták pobożnym á ślicżnym zgromádzeniu/ gárdło ſwe przećiw nieprzyiaćielowi położyć. PowodPr 4. ~

»przy osobie [naszej; o królu]« = in praesentia nostra JanStat (3): (marg) Zyg⟨munta⟩ Aug⟨usta⟩ Liſt. [...] (–) Wſzákże w ſądźiéch náſzych przy oſobie náſzéy/ gdy oſobą ſwą ná ſądźie będźiemy/ będźie wolno Duchownym oſobam przy nas śiedźieć y rádę dáwáć. SarnStat 489 [idem] 562 (3).

»przy sądzie(ch), prawie« = w obecności urzędników sądowych; in iudicium PolAnt (7:3): GroicPorz c3v; A ieſliby ránił kogo przy ſądźye/ tákowy ma być karan ná gárdle UstPraw B4v; BudBib Sap 8/11; ZapKościer 1581/25 (2); Kmieć ma przy práwie oznaymić/ iáko ſie záchowywa Vrzędnik bez Páná GostGosp 166; SarnStat 651 (4).

»przy sobie« = w swojej obecności (3): BielKron 353; RejZwierc 97; Pan álbo Rewizor/ ma przy ſobie y przy gromádźie vkázáć Kárbárzowi iáko ma mierzyć z gumná/ áby też ták mierzył do tárgu/ do ſzkuty/ y nákáżdy rozchod GostGosp 150.

»przy stronach« = w obecności osób skarżących i oskarżonych; partibus praesentibus JanStat (2): IZ w ſądźiéch Niemieckich wiele ſpraw zwykłá Szláchtá mieć: gdy tedy tákowé rzeczy przydádzą ſie/ tedy ie [...] będźiemy ſądźić y odpráwowáć. A Kánclérze z Refferendarzámi będą ich ſłucháć/ y przy ſtronách nam ie odnośić. SarnStat 319 (2).

»przy swych« = wśród swoich współrodaków (1): [Król Pyrrus] IEdnego kazał ſkáráć/ więc mu powiedzieli/ Iże złe ſłowá o nim/ od niego ſłyſzeli. Aby go dał wywołáć [= skazać na banicję] ná to námawiáli [...]. Ten rzekł/ iż lepiey że ſie tu przy ſwych námowi/ Bo mu wiáry nikt nie da/ kto náſzę cnotę wie. A gdyby ſzedł ná ſtronę/ ſnadźby mu wierzyli RejZwierz 25v.

»przy (wielu) świadkach(-ow)« [w tym: w użyciach praw. (2)] = coram testibus JanStat (5): KromRozm II g3; RejPos 3; ZapKościer 1582/27v; tylkom oto prośił/ Aby rozmowá náſzá przy wielu świádkách y ſłuchácżách być mogłá. NiemObr 24; SarnStat 215.

»przy wszy(s)tkich (a. (was) wszech), wszytkim ludu« (5:2): KromRozm III M7v; Czytane było to spisanie poselskie przy wszech. Diar 82; Dokonawſzy Sálomon domu Bożego/ ſtánął przed ołtarzem w kościele przy wſzytkim ludu BielKron 77v (3); Támże przy wſzytkich ſkrzynię [należącą do zmarłego ojca] przynieść roſkazano/ Ieſli ſpełná piecżęći pilnie oglądano. HistLan Fv; KochWz 137.

»przy (wielkim a. powszechnym, a. wszytkim) zgromadzeniu(-ach), zgrai [bez odcienia negatywnego], zebraniu (a. zborze (zbierze)) ([kogo a. czego]), gromadzie« = w obecności wielu osób; in conventu magno PolAnt (11:3:3:1): i tamże przy zgromadzeniu miaſta/ [Franciszek Spiera] iaſnie śię wſzego co przedtem ćwierdźił i vczył/ odprzyśiąkł MurzHist C4; BibRadz 1.Mach 14/28; á ná to Dworzánin ma też mieć pilne oko/ áby/ gdy mu przed pánem ſwym/ przy zgrái zacnych ludzi táńczowáć przydzie/ vmiał záchowáć ſtátek/ powagę przyſtoyną/ y miárę GórnDworz K (2); RejPos 142; WujJudConf 82; ModrzBaz 27 (2); KochPs 49 (4); StryjKron 762; CzechEp 94; GórnRozm I4; GostGosp 150; przy wielkim zbierze ludźi ſtanów wſzelákich y narodów róznych to vmocnili y vtwiérdźili. SarnStat 1027; RybWit [A2]v.

α. W obecności kogoś a. czegoś i pod jego wpływem (4): Ieſliże ſwego pyęknie nie poſláchćiſz gniazdá/ Tedy pewnie zágáśnieſz by przy ſłońcu gwiazdá. RejWiz 99v; A gdy co ſzkarádego vſłyſzał [św. Bernard]/ wnet ſię iáko naucżćiwſza pán ná [!] zápłonął [...]/ y z tąd ſię wſtydzili iego towárzyſze/ przy nim co nie vcżćiwego wyrzec. SkarŻyw 459 (3).
5. Wskazuje czynność a. fakt, którego ktoś jest świadkiem a. obserwatorem, czasem – nadzorcą: przy czym = obserwując coś; in Mącz; ad, circa JanStat [podstawę łacińską stanowią często czasowniki złożone: adesse (Vulg, Mącz), interesse (Modrz, JanStat) oraz formuła „praesentibus ...” (JanStat, JanPrzyw)] [w tym: „przy tym” (91), „przy czym” (14); zaimek wskazujący ten, ta, to często towarzyszy też rzeczownikom oznaczającym czynności; w tym: przy tym, gdy ... (8), gdzie ... (2), kiedy ... (2), co [kto czyni] ... (1), gdyby ... (1)] (208): Wilk [fałszywy świadek w sprawie wytoczonej owcy przez psa] rzekł/ wiem iż iey pożycżył/ W zaiem [!] chlebá przy tymem był BierEz M2v (2); OpecŻyw 44v (6); máſſ ſie wżywocie Iezuſa milégo cżęſto obieratz a tako ſie vpokoy ij ſmyſly twé vloż/ iakoby przitym byla ij ocżyma widziala/ to tzo rozmyſláſs OpecŻywPrzedm C4v; PatKaz III 143v; á dla tego przykazał [Józef] iż by wſſytcy wyſzly prétz [!] iżby żadnego cudzego niebyło przy ich [tj. Józefa oraz jego ojca i braci] ſpolńem poznańiu HistJóz D4; ZapWar 1537 nr 2494 (2); FalZioł IV 50c; Cżcie ſie też onim [Diogenesie] gdy od iednego vbogiego chleba proſił, ci ktorzy przytim byli temu ſie ſmiali y dziwowali BielŻyw 73; LibLeg 7/34v (3); Kxiądz [...] Stoi by woyt przy roboćie RejRozpr B3v; RejJóz F3v; RejKup q4; Trudno Hiſtorią [Franciszka Spiery] za fałſz mieć/ ktorą [...] ſami Lectorowie Pádwieńſcy wypiſali [...]/ Przy ktoryi naoſtatek gdy śię dźiała/ i kilka Biſkupów włoſkich było. MurzHist V2; KromRozm III I7v; Mathias Rzezniczek Braxator recognovit. Iſch tha Lucia ſkthora Jan Grenda myeſchkal yeſth oddana malzonka Barthoſcha Glinyarza. [...] biwal theſz przithym gdi w Czechu Braczia ſſa go [Jana Grendę] vpomynali aby yey ponyechall LibMal 1554/193 (3); aby wolno było Radam Koronnem, kto by chciał, przy tym [rozprawie apelacyjnej dotyczącej spraw religijnych] być i z rycerstwa także, nie aby sądzili, ale aby się przysłuchali. Diar 54 (3); GroicPorz zv; Leop Ex 2/12 (2); OrzList iv; OrzRozm Iv (4); Był przy they zgodzie [króla Władysława Warneńczyka z Turkami] Iulian Kárdynał Papieſki kthory milcżał wſzytko zwieſiwſzy głowę. BielKron 304; [Aleksander koronowan] przy Biſkupiech Krzeſłáwie Kuiáwſkim Ianie Lubráńſkim Poznańſkim [...]: Lukaſzu s Toruniá Warmiſkim: y przy inych duchownych: przy cżym też było wiele Panow świeckich/ Elżbietá krolowa mátká/ Konrad Mázowieckie kſiążę [...] y wiele inych BielKron 400v (7); Auritus testis, Swiádek który vſzámi ſwémi słyſzał/ álbo przi czym ſam był. Mącz 21b; Ex multis audivi et ipse comperi, Słyſzałem to od wielu ich y ſamem był przi tym. Mącz 279a; Astante illo, W yego oblicznośći gdy on przy tym ſtał. Mącz 417d (7); bywałeś ty kiedy przy Práwie Niemieckim/ gdy ieden drugiemu imienié przedáiąc/ Sądownie rózgę wzdawa? OrzQuin T3v (5); pámiętam [...] iż w Krákowie czáſu iednego byli dwá oſądzeni ná czwiertowánie/ ktore kát nieiáki Máthuſz ſpráwiał/ przy ktorey ſpráwie niektorzy lekárze ſtali SienLek 95; RejAp 164v; Powiem w.m. czo ſie nie dawnych bárzo cżáſow we Włoſzech ſtáło/ á ſłyſzałem to od tego ktory był przy thym. GórnDworz Bb; byłem raz przy thym we Włoſzech/ gdzie dwoie ludzi s ſobą długo/ y wolnie [= swobodnie] około miłośći mowiło/ á żaden przedſię s tych kthorzy przy thym byli nie mogł zrozumieć ku cżemu czo ſzło GórnDworz Cc5v (8); HistRzym 95; RejPos 20v (4); KuczbKat 230 (2); Piſze ieden Węgrzyn: iż był przytym gdy ieden Turcżyn iezdny/ konia puśćił w Zboże ná polu BielSpr 54; WujJud 228; MycPrz I A4v; CzechRozm 186v; przeto rodźicy niechay śię ſtáráią/ áby igry dźiećinne były vcżćiwe/ co łácniey przyidźie/ ieſli ábo oni ſámi przy dźiećinnych igrách będą/ ábo kogo ſtátecżnego á dobrego przi nich będą chćieli mieć ModrzBaz 11 (3); KochPs 74; SkarŻyw 88 (4); CzechEp 149; NiemObr 128 (2); WerKaz 279; GórnRozm I; ActReg 102 (2); Kmieć gdy kędy zbożá odſyłáią ma bydź przy tym/ ieſli Włodárzowi trudno GostGosp 32; Drwá wymiarem wożone bydź máią. [...] y ták iuż tę miárę ma ználeść záwżdy Vrzędnik/ choćby y przy wożeniu drew nie był GostGosp 86 (2); Phil G3 (2); KochFrag 45; [w chwili śmierci Jezusa] sſtáłá ſię ćiemność po wſzyſtkim świećie [...]. y záćmiło ſię ſłońce/ y zaſłoná kośćielna rozdárłá ſię [...]. Y wſzyſtkie tłuſzcże/ ktore tám ſpołem były/ przy tym widźiádle/ y pátrzyły ná to co ſię dźiało/ bijąc ſię w pierśi ſwoie/ wracáły ſię. LatHar 726; SarnStat 563 (7); Gdy po pytániu ich [przedstawicieli innowierców]/ odpowie ſię ná káżdą rzecż [...]/ niech publicae perſonae nápiſzą káżdego mowę/ y onę záraz propter firmiorem fidem támże przecżytáią. A potym ono wſzyſtko autenticé wydáć/ áby káżdy y [= nawet] ktoby przy tym nie był/ wolniey to ſobie rozbieráć mogł. PowodPr 47.

W przeciwstawieniu: »[kto] jest przy ... w niebytności [czyjej]« (1): [potrzeba, aby dworzanin był] vcżynnym/ pilnym w poſłudze przyiacielſkiey/ omyſláiąc cżeść/ y pożytek przyiacielſki/ thák/ kiedy przyiaciel przy tym ieſt/ iáko też w niebytnośći iego. GórnDworz M3.

W charakterystycznych połączeniach: przy biczowaniu [kogo], historyi, (dziecinnych) igrach (3), komedyjach, koronacyjej, męce (2), nieszczęściu, ofiarowaniu, położeniu (a. leżeniu) ksiąg (7), poznaniu [czyim], prawie(ch) [= rozprawie sądowej] (2), przysiędze, robocie, rozmowie(-ach) (4), smutku [czyim], sprawie(-ach) ([czyjej a. czyich]) (3), śmierci [czyjej] (3), targu, uczynku [jakim], widziadle [= zjawisku], wożeniu drew, zabiciu, zapisie, zranieniu; przy tym (tej) ... (7).

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy czym (obliczny) by(wa)ć (będący) (103), nie masz [kogo], stać (7).

Wyrażenie przyimkowe: »przy wszytkim« (1): prosił zebym szedł doPana Hetmana y znim onie [= o nich] mowił: Wziąwszy Pana Naramowskiego ktory przywszytkim był mowiłem, powiedział mitiſsime. Ze wie Pan Czarnkowski iakom się on [lege: oń] vkrola niebosczyka starał. ActReg 86.
α. W formułach urzędowych i prawnych (i 1 r. sakramentalnej) [w tym: o zeznaniach sądowych (87); w konstrukcji: (gdzie) przy tym był (33), w tym: przy tym jako ... (2), gdy ... (1), iż ... (1)] (87): Przithim bili vrodzeny panowie iako pan Ian Czarnkowsky y Stanislaw Gnoienski obadwa dworzanye krola Sigmunta iego m. dla dlia [!] swiadecztwa ktemu wezwani MetrKor 59/77v; Ia Staniſlaw sin Mikolaiow znowego myaſta piſarz yawny moczą papieską creowani yzem przitich wſchithkich rzeczach wiſchei opiſanich wespolek sprzerzeczonemy pany na swyadeczthwo wezwanemy oblicznÿe stal. MetrKor 59/77v; LibLeg 6/79v (2); ZapWar 1558 nr 2686; POniewaſz wy oboie/ dla tegośćie tu ſtánęli/ ábyśćie święte Małżeńſtwo miedzy ſobą domá pozwolone/ teraz potwierdzieli Kośćiołá świętego przeżegnániem/ y przyiaćioł wáſzych/ tákże y Chrześćiánow inſzych przytym będących iáwnem świádectwem/ tedy [...] KarnNap F2; Przyſzedwſzy przed prawo naſze [...] Barbara Broskowa [...] powzdala ieſt iemu [Jakubowi Jarawie] grunth [...], A [...] Iakub Iarawa i zmalzonką swoią tak się [...] obligowal ze Vtciwe wychowanie i pokoi Vtciwy do zywotha iey obiecuie [...]. Przy czym bel sliachetny Bernard Siedliewſki Podstarosći na Koſcierzynie Actum ut ſupra. ZapKościer 1579/1v; Nad to Vtćiwy Broſzk Kurk ktory bel przi tim doplaceniu a zaplaceniu tey wloki, przyſliubil ſąm od ſiebie i potomſtwa ſwego pokoi takze wieczny. ZapKościer 1579/2 (42); y Boiárowie Zieḿ Litewſkich [...] niechay ſię weſelą/ y ich [herbów] vżywáią/ iáko ich przerzeczeni Sláchćicy Korony Polſkiey vżywáć zwykli. A iżby vgruntowánia y obwárowánia okwitſzego ty wſzyſtki wyzſzey miánowáne rzeczy moc wzięli/ Vmocniliśmy ten Priwiley wárunkiem pieczęći náſzych/ Będących przytym y zezwaláiących Pánach [!] StryjKron 542; Bo ći ktorży fałſzywie będą świadczyc/ powiedzą/ żeſmy to wiedźieli prży nas ſię to dźiało. Co nigdy nie było. A owych záśię/ ktorży prawdą poydą/ iż prży tym nie byli/ ále doſtáteczną o tym máią ſpráwę/ poydźie świádectwo pod łáwę GórnRozm G3v (2); SarnStat 112 (30).

Z nadrzędnym rzeczownikiem (2): Co świádczymy przez ten liſt [...]. Dan [...] Roku Páńſkiégo 1438. Przy czym tamże byli [...] Káſztelanowie [...]: y ini Dignitarze/ Pánowie/ Rycérſtwo y Szláchtá: którzy byli świádki przy rzeczách przerzeczonych. SarnStat 996 [idem] 958.

W rotach przysiąg sądowych (3):

~ Potwierdzających prawdziwość faktu (2): yako my przythem Byly ysch szlachathna zophia zona nyegdy szlachathnego oydrzeya szradzyn poszthapyla kopa po Czorcze szwoyey katherzynye slathnemv [!] Mykolayowy ZapWar 1510 nr 2072 (2).

Odwołujących się do Boga (1): ſvyety boze ſwiethi moczni, ſwiethi beſſmiertni raczi bicz przi naſzey tey prziſzyedze LibLeg 10/98v. ~

W charakterystycznych połączeniach: przy czym (czem) (21), darowaniu, (po)dziękowaniu (2), kontrakcie, kupie (2), (wyrzeczeniu) obietnicy(-ach) (2), poddawaniu [= przekazywaniu majątku], pytaniu [= przesłuchaniu], przysiędze, rozdziale a pogodzeniu, rzeczach przerzeczonych [= wspomnianych] (4), sprawie, uczynieniu przysięgi, tym (tem) (33), ugodzie (3), warze piwa, wszytkich rzeczach wyszey opisanych, zapisie (2), zapłaceniu (2), zgodzie [= ugodzie] (opowiedzeniu zgody) (2); przy ktorym (ktorej) ... (4), tym (tej, tych) ... (17).

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: być (będący) przy czym (87), stać.

α) W użyciu żart. (1): TESTAMENT KVMELSKIEGO. Vczyniony w Rzymie dniá ſto y oko, roku Pánſkiégo 1576. Przy którym miał Exekutory/ Kokoſzkę ślepégo dźiádá/ y iego drugiégo towárzyſzá. PudłFr 77.
β. O niewidzialnej obecności osób Trójcy Św., zwłaszcza podczas wykonywania czynności sakralnych (12): Rátz być Boże przy tych táiemnicách/ y ſwiątośćiách náſzych/ átzkolwiek nie ieſteſmy godni tákowych táiemnic ſpráwowáć KrowObr 73; RejPos 12v (5); RejPosWiecz3 98v; KuczbKat 120; A ták záwżdy ieſt [Duch Św.] przy tákowym zebrániu/ dla ſtánowienia Wiáry zgromádzonym: y ono ſpráwuie/ y żadnego błędu w nim niedopuſzcża. WujJud 37 (2); Niechże mi tedy żadna rzecż/ przy ktorey ćiebie [Boże] nie máſz/ nie ſmákuie LatHar 270.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (1): Cżwartge [!] mamy obacżáć/ niewidomą oblicżność Páná ſwego/ przy káżdey ſpráwie ſwiętey iego/ ták iáko ten Prorok ſwięty powieda: Iż thuż ieſt miedzy wámi/ chociay go nie widzicie RejPos 14v.

W charakterystycznych połączeniach: przy koncylijach, żadnej rzeczy, sprawie (wszytkich sprawach) (6), tajemnicach, tym (2), zebraniu; przy takowym (takiej) ... (2), tej (tych) ... (2).

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy czym by(wa)ć (10), nie masz [kogo].

6. Sygnalizuje współwystępowanie albo współudział (275):
a. Informuje, że łącznie z danym obiektem występuje lub uczestniczy w czynności jeszcze inny obiekt: przy kim, czym = razem z kimś lub czymś, zarówno ten ktoś (to coś), jak i ktoś inny (coś innego) (zwykle z dodatkowym elementem semantycznym: jednocześnie); cum Miech, Vulg, PolAnt; inter HistAl; circa PolAnt (222):
α) O ludziach (też bogach), rzadko – o zwierzętach, wyjątkowo o przedmiotach (traktowanych podmiotowo) (89): yakom ya nyeprzyyal [lege: nie przyjał ‘nie przyjechał’] szdzyesyanczą voszow gy stylye robothnykow anym scham [= tam] przynych byl anym syemye bral szgory vyelkyey ZapWar 1512 nr 2141 (2); Iá mili panowie/ przy panu Przygodźie z ſąſiady ſwymi cżaſem pogodnym [...]: ſzliſmy na poſiedzenié ij na oznanie z ludźmi ForCnR D4v; ona z pokorą [...] łaſki proſiła. Athila maiącz lutoſć nad nią nie tilko iż ią puſcił wolno [...]/ ale też y inſzym czo przy niey było poimano, wſzytkim przepuſcił. MiechGlab 56; LibLeg 11/10 (2); wiſſedl przi omyenyonym ſarkalye spoznanya Valenti zyemyanyn od [= pochodzący z] Liwa znyeyakym Chmyelyewſkym [...] pyeſcho LibMal 1548/146 (5); Leop 4.Reg 25/28; UstPraw C2v (3); RejZwierz 47; BibRadz Iudith 2/10[20] (2); Thám ſie w thym dziećięćiu [Bolesławie Krzywoustym] zá rázem vkazáłá wielka cżuyność w rycerſkich rzecżách/ ábowiem ſam ná ſtraż przy drugich ieżdżał BielKron 349 (5); GórnDworz P4; HistRzym 72v; RejPos [105]v marg (2); BielSpr 37; A gdy chodzili cheruwowie/ ſzły przy nich kołá/ záś gdy podnośili cheruwowie ſkrzydłá ſwe [...]/ nie obracáły ſię też kołá od nich. BudBib Ez 10/16; StryjWjaz C3v; SkarJedn 115 (3); Acż ći ALEXánder [tj. Parys] Brátá przy ſieſtrze nie wziął/ iáko oni [Grecy] wzięli Medeą/ y Abſyrtá. KochOdpr C2; SkarŻyw A2v (5); StryjKron 457 (5); KochPhaen 24; ArtKanc K8; GórnRozm M4; Wladiſlaw Starſzi Sin Iagielow po ſmierci Oycowſkiei na Kroleſtwo obran potem na Wegierſkie zwielka ſzkoda R⟨zeczyñ P⟨ospolitej⟩ itameſmigo [lege: i tameśmy go] á przinim wieli zacnich mezow domow przednieiſzich z Polſki oſtradali. PaprUp C4; Czekał y Pan kanclerż przedewroty Przynim ci Rotmistrze, dwai Strusowie, Potocki, Kaszewski asług barzo malo ActReg 71; Iesliby wtych sprawach chciano posłac Craussa, ma Goniec Kr IM [= Króla Jego Miłości] kogo swego przy Crausu posłac ActReg 122 (4); Concino – Społu ſzpiewąm, przidrugim ſpiewąm. Calep 232a (2); GórnTroas 48; A [dobroć Boga] nigdy nie vſtánie/ Acż y noc zginie/ y przy niey świtánie. GrabowSet K2v (2); SarnStat 36 (3); SiebRozmyśl A3v; SkarKaz 4a; IZaſz wodz Thebáńſki/ iż vmárł zgromiwſzy Waleczne Spártány/ zda ſie być ſzczęśliwſzy/ Niż on Æmilius/ co przy woyſku zbitym V Kan/ żywot záwárł ześćiem známienitym? SzarzRyt C2 (2).

W wieloczłonowym ciągu współrzędnym (w wyliczeniu) (1): Miedzy tymi drugimi [zamkami] nie obieram w mocy/ Ktory áby ſię oprzeć miały Turecki [= tureckiej] mocy. Leć też Senderow/ Sadwar/ Tokay z drugą ſtronę [= przeciwnie]/ Przy nim Potok/ Terebeſz tę [lege: te] tylko obronę. Máłą máią leć iże ſam Bog murow broni/ Ktory gdy chce naſłábſzey cżwierdze ten vchroni. CzahTr H2.

Połączenia: »a przy« (1): iż on [Bóg Ojciec] nicżego inego od nas nie potrzebuie/ iedno ábychmy go poználi wiernemi ſercy ſwoiemi/ á przy thym [= nim] tego kthorego nam poſłáć racżył Kriſtuſá RejPos 187v.

»i (...) przy« (13): My Krakowſſczi. Kazimirzczi. Kleparſſczi, y przi nas inſſe Miaſtha w ⟨Ruśsich⟩ rzemieſła Rźezniczego, iednostainiesmi przistali y na tho obopolnie zwolili ListRzeź w. 53; KrowObr 149; BielKron 238 (2); ná iednym przeſtáć muśiſz/ álbo gárdząc Papieżem/ y Królem Polſkim gárdźić: álbo wielbiąc Królá Polſkiégo/ y Papieżá Rzymſkiégo przy nim wielbić OrzQuin K2v; RejAp 186v; KochOdpr C4v; [Moskwa zdobyła zamek Ozierzyszcze] gdzie Ian Dzierzązinſki Rotmiſtrz [...] mężnie dał gárdło/ y inſzych wiele ludzi zacnych przy nim. StryjKron 772 (3); CzechEp 87; CzahTr E; [syn cesarza Teodozjusza pisał do swego brata] ktory w Cárogrodźie wſchodnie kroleſtwá ſpráwował/ á świętego Biſkupá Chryzoſtomá y inne przy nim [...] prześládował SkarKazSej 680b.

»też ... przy« [szyk 3:2] (5): Pothym Włádźiſław Krol [...] rzućił ſie ná nie [janczarów] s Polaki/ [...] y zábit [...]: przy ktorym theż Polacy wſzyſcy zbići BielKron 390; themu [słudze Magellana] gdy groźił karánim Serranus leżąc w ránach/ bo też był ránion przy Mágiellanie/ o niepilność: ſzedł do Krolá Sábutá potáiemnie BielKron 446 (4); BudBib 1.Mach 3/39.

Wyrażenia przyimkowe: »przy sobie« = razem z sobą; circa se PolAnt (5): Ieden kupiec gdy z kupią iał/ Koniá z oſłem przy ſobie miał BierEz S3v; BibRadz 2.Mach 12/5; Potym powiáda Apoſtoł: Iż krolowie ziemſcy wnioſą tám s ſobą wſzelką powagę ſwoię [...] y rozlicżnych narodow przy ſobie. RejAp 186v (2); RejZwierc 250.

»przy wszytkich« = w grupie, ze wszystkimi (1): [jak w ciele ludzkim] Ták y w Rzeczypoſp⟨olitej⟩ kto tylo poiedynkowe dobre mienie miłuie/ á o poſpolite niedba [...]: zginąć muśi. Bo żywotá nie máſz/ iedno w ſpolnym ćiele przy wſzytkich. SkarKazSej 676b.

[Niektóre z umieszczonych tu użyć (zwłaszcza te z czasownikami ruchu, dotyczące ludzi) mogłyby się też znaleźć w znacz. 3.]
β) O przedmiotach, rzadko o ludziach i zwierzętach (traktowanych przedmiotowo); też o tekstach (37): Liſt poſlany Dariuſowi od Alexandrá/ przy ktorym mu poſlał pieprzu HistAl C8; Przy tych dárzech kthore poſláłá oná krolowa Alexandrowi/ poſláłá niektorego málárzá ſwego dobrze vmieiętnego/ ktoryby pilnie obacżył ſpoſob y kſtałt Alexandrow HistAl L4v; Diar 81; BielKom E7v; RejWiz 127; Leop Num 6/17; Gdyby kto komu brał żyto w polu w nocy/ tákiego żytá ſłuſzno ieſt ſámemu y s przyiaćiołmi bronić [...]/ A ieſliby [...] [temu, który kradnie] wźięto przy onym żyćie konie y co inſzego/ tedy tákie rzeczy giną wzięte UstPraw I3v; Przytemże [!] chlebie ofiárowáć maćie ſiedm Báránow łońſkich zdrowych/ y Cielcá iednego/ y dwu Skopow/ ku paloney ofierze Pánu BibRadz Lev 23/18 (2); ludźie krſzczeni ná Krzśćie przy wodźie widóméy/ prawdźiwy Krzeſt duſz ſwoich niewidómy/ od Páná Boga [!] przez Kápłaná biorą OrzQuin T4 (2); Prot D4v; Napirwey opiſánie co ieſt wiecżerza Páńſka/ iż ieſt ſpráwá á vſtháwá Páná Kryſthuſowá/ ná ktorey przy chlebie á winie/ bywa dawano ciáło y kreẃ ſwięta iego. RejPosWiecz3 99; doſyć [= wystarczy] to co mówiém że rzeczy [na obiad] máią być do ſtrawienia łatwié/ á coby ſye w kreẃ nalepſzą obroćiły/ przy piwieli/ przy winieli/ bylé wedle nałogu [= zgodnie z przyzwyczajeniem]/ á przez obráżenia zdrowia Oczko 28; Y teraz ći [panie Piotrze Myszkowski] z Libanu nioſę Dawidowé Złoté gęśli/ á przy nich Polſkie pieśni nowé: Pſałtérzá pięć Kśiążeczek KochPs 2; SkarŻyw 283 (2); ZapKościer 1581/12; ktorych Herbow [tj. Pogoni i herbu rodu Kolumnów] [...]/ Witen y iego potomkowie [...]/ y dźiś Krolowie Polſzczy Wielcy Xiędzowie Litewſczy przy Orle koronnym vżywáią. StryjKron 365; Dwór wſzyſtek wczérni prze ćię/ Kryſki/ chodźi. Abowiem ludzkość/ y dworſtwo przy tobie W iednymże záraz pochowano grobie. KochFr 27; Tragemata – Owoce y wſzelyakie cukry ktore przi ſerze dawaią. Calep 1076b (2); Młynárze ktorzy powinni wieprze karmić/ niechay im Vrzędnik da chudźiki roſłe: á tego doyźrzeć/ áby ich Młynarz plewámi przy ſwych nie karmił. GostGosp 88; Wiém iż ſie godźiło dawniéy ie [pozostałe w rękopisie utwory Jana Kochanowskiego] wydáć [...]. Nie omieſzkáło ſie iednák nic/ á podobno ná czás/ áby przy ſkárbiéch Koronnych yten oſtátni kléynoćik ſkárbu Polſkiégo/ był pod obroną W.M. KochFragJan 4; zdáło mi ſie iuż dáléy nie odkłádáiąc [...]/ wydáć przynamniéy tę Polſczyznę nową/ Kárákter dwóy Polſki/ vkośny y proſty: á przy nim y Orthográphią Polſką. JanNKar A3v; SarnStat 252 (3); Ieſlić ſię ſpodobáłá pánná, y poſagći Ma ſię podobáć przy niey, ktoryć oćiec dáie CiekPotr 86.

W ciągach współrzędnych (w wyliczeniach) (2):

~ Dwuczłonowym (1): Połocko mię téż nie ćieſzy/ któré/ iáko ieſt przez Moſkiewſkiégo wźięté/ ia niewiém: ále ludźie á zwłaſzczá ſłużebni/ to y owo mówią: prawdęli/ nie może tego nikt lepiéy wiedźiéć/ iedno ten/ którégo to doléga [= martwi] naprzód: á nas wierné Polaki iego przy nim. OrzQuin Lv.

Trójczłonowym (1): [poeta do miłości] Cokolwiek ieſt/ twóy łup ieſt/ weźmi naprzód z głowy [...] wieniec fiiołkowy. Potym lutnią/ á przy niéy pieśni żáłosćiwé KochFr 110. ~

Połączenia: »i ... przy« (1): áby offiárował [...] Báranká [...]/ á owcę [...]/ y koſz z chlebem przáſnym [...] y placki przáſne pomázáne oleiem/ y offiárę napoyną przy káżdym Leop Num 6/15.

»(i ...) przy ... też« [szyk 2:1] (3): BibRadz Num 15/6; Kollegium Witemberſkie poſłáli do Papieżá liſty [...]: Przy tych liſciech dáli też drugie liſty BielKron 193v; CzechEp 323.

»przy ... zarazem« (1): powiédz mi: dla czego nas vczóno przy pácierzu zárázem ARchányelſkiego pozdrowienia? BiałKat 223v.

γ) O abstraktach, często o cechach człowieka [w tym: traktowanych podmiotowo (31), przedmiotowo (13)] (44): KromRozm III C8; Ale gdzye boiáźń Páńſka przy rozumie rządzi/ Iuż nigdy zá gwiazdámi/ żadny nie zábłądzi. RejWiz 148 (2); Y poznałem że y w tych rzecżach ieſt wielkie trapienie duchá/ przeto że przy wielkiey mądrośći wielki gniew pánuie BielKron 79; RejAp Ee3v; więc/ ilko ono męſtwo zda ſie więtſze kiedy ſkromność ieſt przy nim: tylko też záſię ſkromność przy oney ſierdziſtośći/ śile/ á męſtwie/ dobrze ſie więtſze widzi/ niżby ták ſámá byłá. GórnDworz I5v (4); RejPos 266; Wſzákże oni iż byli Grekowie/ á mądrośći przy wierze ſzukáli/ vchwyćiwſzy iedno/ drugie porzućili RejPosWiecz3 [97]; Ten ieſt v ſzcżęſcia towárzyſzem w rocie/ Kto złoto może mieć záwżdy przy cnocie. RejZwierc 229 (5); PaprPan D4; By rozum był przy młodośći/ Nigdy tákiey obfitośći Pereł morze/ y źiemiá złotá nieurodźi/ Zeby tego niemieli tym doſtawáć młodzi. KochOdpr A4v; Ziół/ kámienia/ drzéw/ kruſzców/ y rzeczy do lékarſtw [...]/ przezwiſká/ j właſnośći ták [król] vmié/ iż między námi/ coſmy tego profesſią czynić powinni/ o tákiego trudno [...]. Co wſzyſtko/ iż ſye w Pánie náſzym ták pięknie przy práwie [= prawdziwie] Królewſkich przymiotách zgromádźiło/ náturzeli/ ćwiczeniuli [...] przypiſáć to potrzebá/ mówić nie rzecz moiá Oczko A3v; KochJez A4v; KochEpit A3; PRzy iednym ſczęſćiu dwie ſzkodźie bóg dáie: Głupi nie widźi/ więc fortunie łáie. KochFr 34; KochPieś 54; KochTarn 74; PudłFr 74; Męſtwo nie ieſt pożytecżne ieſliby przy nim nie byłá ſpráwiedliwość. Phil D2; WujNT 551; IZ prośili Poſłowie źiemſcy/ áby Márſzałek y Podſkárbi Koronny przy vrzędźiéch ſwych/ Dignitarſtw nie trzymáli. Ponieważ/ że z tychże vrzędów ſwych/ y mieyſce/ y Wotóm w Rádźie náſzéy máią [...]/ á niemogą záś dwoygá mieyſcá w Rádźie záśiadáć. SarnStat 335 (2); KlonKr B3v (2); Zycżliwość przećiwko wam ſwoię ofiáruię. Przy niey wam te wierſzyki kroćiucżkie dáruię CzahTr F4.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (5): Bo w onych mędrcoch dawnych był ten zwycżay ſtáry/ Iż nawięcey tu w káżdey ſpráwie ſtrzegli miáry. Abowiem rzecż ieſt piękna przy rozumie cnotá RejWiz 42v; Roſtropna pracá przy poććiwey ſławie/ Ieſt iáko przyſmák przy wdzięcżney potráwie. RejZwierc 221 (4).

Z nadrzędnym przymiotnikiem (1): Tyć ſą rzecży [tj. chwała, wzywanie Boga, ufność] ktorem láſkom wáſzym pokazał ktore wiáry záwzdy náſláduią/ á przy wierze záwzdy ſą nierozdźielne. BiałKaz F3v.

We współrzędnych ciągach wieloczłonowych (w wyliczeniach) (2):

~ Trójczłonowym (1): Pięć wnętrznich [zmysłów] prawie w mozgu maią komori, trzemi ſubtilnymi błonkami rozdzielone. Pirwſza w cżele ta ma troy rozdział, Naprzod ieſt ſmyſł poſpoliti ktorim rożnoſć rzeci obacżamy. Pzynim [!] ieſt fantaſia, j dumanie trzeci ſmiſł GlabGad A5v.

Trzynastoczłonowym (1): A nacżynie [= oręż] to Chriſtiáńſkich żołnierzow/ ieſt naprzod Wiárá/ potym Nádźieiá/ z nią Miłość/ á przy tey Skromność/ Pokorá/ Cierpliwość/ Prawdá/ Spráwiedliwość/ Pokoy Ewánieliſki/ Weſele duchowne/ Prośby/ Modlitwy/ y inſze wſzyſtkie Cnoty Chriſtiáńſkie CzechRozm 240v. ~

Połączenie: »przy ... pospołu, społecznie« [szyk 1:1] (1:1): Ale chceſzli ty pociechy prawdziwey [...] vżyć tedy nie iedno maſz pátrzyć ná táką co tylko ſámo ciáło cieſzy/ ále áby ſie poſpołu cieſzył y on wſpaniły vmyſł przy pocżćiwym ciele RejZwierc 114v; Tá [pobożność] w ſercu twym ſwoy ſtolec znácżnie poſtáwiłá. Przy niey twe nabożeńſtwo [= oddawanie czci Bogu] kroluie ſpołecżnie SapEpit A4.

Szereg: »przy i dla [czego]« (1): A ktoż tego niewie/ że to naylepſzy Poſt duchowny ieſt/ od grzechu ſie wſtrzymáwáć/ ále przy tym [= nim] y dla tego [= niego] potrzebá y ten ćieleſny poſt chowáć WujJud 191.
Wyrażenie przyimkowe: »przy drugich« = razem z innymi, oraz inne (1): electie nie rżądne [...]/ á wywodzenie Krolá ná woynę/ te dwie rzeczy/ prży drugich zgubily Węgierſką Koronę. GórnRozm A2v.
aa. Z odcieniem: łącznie z kimś (czymś) i dzięki temu komuś (czemuś), pod wpływem, w związku a. ze względu na tego kogoś a. to coś (też o abstraktach); apud Mącz (45): Komu ſie ſwe máło widzi/ Cudzego ſie bráć nie wſtydzi: Ale tákie rychło ſpłynie/ Bo przy cudzym włáſne ginie. BierEz K3v; RejKup ſ5; GroicPorz c4v; wielkać to ieſth mnie [= moim zdaniem] rzecz wiárę wſzech gánić [...]/ y wſzytek ſpoſob ſłużby Bożey/ báłwochwálſthwem názwáć: przy błędźiech niektorych y wſzytkę prawdę deptáć. OrzList e4; OrzRozm R4v; bo wtakich burzkach [= zamieszkach] żadnego bacżenia niemáſz/ zginie dobry przy złym nie winny przy winnym ćierpieć muśi BielKron 203 (4); Nihil apud me tibi defieri patiar, Niechcę ábyś yáki niedoſtátek miáł przi mnie cirpieć. Mącz 80b; RejAp 38 (3); bo oni [kupcy] kiedi máią zły iáki cżerwony złoty/ kłádą gi poſpolicie miedzy wiele dobrych/ y thák go przy nich vdádzą GórnDworz Q6 (3); RejPos 51 (3); WujJudConf 18v; SkarJedn 205; SkarŻyw 284 (3); NiemObr 38; o zacny królu [mowa o Władysławie Warneńczyku]/ twym imieniem/ któré Prze dźiélność/ y wyſoki rozum idźie wzgórę/ Swé podłé rymy zdobię/ ábych mógł przy tobie/ Wćiſnąć ſie w ludzką pámięć/ coś ty ziednał ſobie. KochFrag 42; OrzJan 56; OstrEpit Av; PowodPr 11.

Połączenia: »i (...) przy« [szyk 9:2] (11): KlerPow 9; RejJóz K5v; RejKup b5 (3); RejFig B2v; y dorządził ſie [Adam] wiecżnego vpadku ſwego/ że ſie y nam przy nim doſtáło nędznemu potomſtwu iego. RejPos 200; RejZwierc 45v (2); I wtym pokazáć mogę/ że Pan Bog ná Páná náſzego/ był łáſkaw/ y ná was przynim/ że nas w tákich niebeſpiecżeńſtwách fortunić racżył BiałKaz L4; CzechRozm 243.

»też przy« (1): Pátrz iáko [Teodozjusz Mniejszy] religią kroleſtwá zna być podporą [...]/ iż gdy iedney źle ſię dźieie/ druga [tj. rzeczpospolita] też vćierpieć muśi: y gdy ſię iedney ſzczęśći/ druga też przy niey kwitnie. SkarKazSej 680b.

»za [czym] ... przy« (1): Ktora [cnota] v ludźi bacżnych náde wſzyſtkie złotá. Ieſt záwſze przeważnieyſza/ bo zá tą wſzyſtkiego/ Przy ni zá dobrą ſławą nábywáli tego. Cżym ſię mogł w niedoſtátku podeprzeć vbogi CzahTr I4v.

Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie« (3): Iáko mamy o tym wiele przykłádow o onych przodkach náſzych [...]/ iż nigdy nie bywáli opuſzcżeni w modlithwach ſwoich/ y inym ludzyom wiele przy ſobie pomagáli imi [modlitwami]. RejPos 202 (3).
bb. Z odcieniem: łącznie z czymś i za pośrednictwem tego czegoś (7): bo Kśięgi té [które kapłan daje królowi podczas koronacji] widomé/ włádzą Królewſką nie ſą/ ále ſą znákiem y świątośćią władze onéy niewidóméy Królewſkiéy: którą Król przez Kápłańſką zwiérzchność/ od ſámégo Bogá przy onych Kśięgách bierze OrzQuin T3v; Prawdziwa tedy náuká ieſt/ że my ná wiecżerzy Páńſkiey prawdziwie pożywamy ciáłá y krwie P. Kriſtuſowey [...] przy chlebie y winie/ nie w przod/ nie poſlad/ ále zárázem. RejPosWiecz3 [97]v (6).
b. Informuje, że oprócz danego obiektu występuje a. uczestniczy w czynności jeszcze inny obiekt: przy kim, czym = oprócz kogoś a. czegoś, nie tylko ten ktoś (to coś), ale też ktoś inny (coś innego) (53): y od zamkv niedaleko wziely dwieſzczie y pyeczdzieſſyath bidla rogatego y tam tesz sprawczą ktori bil [...] nad ſlvzebnimy naschimy tego wten czas Zabyto a prz [!] nym dwv ſlvzebnich y Thatarzinvw dwv. LibLeg 11/63; Iſch [...] pokradla ſchathi [...] Lyethnik [...] czepyecz [...] kithliczką kathayczana [...]. Vkradla theſz zwaczka goſpodarzowego przi thich tho rzeczach pyencz groſchi LibMal 1553/176 (2); RejFig Cc4v; [cesarz Komodus] Przy żenie miał CCC miłoſnic BielKron 150; Támże w Cerkwi [Żydzi] chowaią w Donicach gliniánych nowych iábłká oni zową Rayſkie [...]. Máią theż Pálmy przy iábłkach BielKron 465 (5); KochSat B3; A thá wiárá/ thák iáko Páweł. [!] piſze [...]: iż ieſli przy niey nie będzye práwey chući/ á práwey miłośći ſerdecżney/ iuż oſtydła á ozyębła ieſt RejPos 307 (2); áżćiby ią [chwałę] przedſię komu inſzemu przy Bogu oddawáć muſieli. To ieſt y Bogu ſámemu/ y temu tám zmyſlonemu Iehowie po práwicy Bożey ſtoiącemu. CzechRozm 199; ModrzBaz 22; SkarJedn 267; iż té wody śiárczáné/ tym ſą nalepſze/ ym śiárki przy troſze háłunu/ álbo ſoli/ álbo ſálétry/ więcéy przymiéſzánéy máią Oczko 21; Zywot y męcżeńſtwo Doroty S. y innych przy niey/ wzięty z ſtarych Kśiąg męcżeńſkich SkarŻyw 124; Kaz [lege: raz] ſię iey [Maryi z Egniej, przyszłej świętej] ieden Kápłan rádził/ ieśli miał przy iednym beneficyum [...]/ drugie ná prośbę ludzką trzymáć SkarŻyw 582 (3); StryjKron 320 (3); CzechEp 153 (3); [wskutek potopu] Sam Nóé zoſtał/ przy nim żoná tylko/ A dźiatek kilko. KochPieś 32; PaprUp I4 (2); vſzcżuie go [zająca] kto inny/ y liſá przy nim. GostGosp 152; KochCn B3v; GrabowSet B4v; JanNKar F; Dźiáło ſie [...] w Sobotę po święćie ś. Andrzeiá Apoſtołá Roku páńſkiégo Tyśiącnégo Cztérechſetnégo/ Pięćdźieśiątégo śiódmégo [...]. Przy czym byli [...] Ian Kraſká z Lubniczá Káliſki/ Iákub z Dębná Krákowſki Podczáſzowie: y innych wiele godnych wiáry przy tych. SarnStat 905; GrabPospR M (3); W tym [wilcy] obráli iednego wilká ſtárego/ przy nim dźieſiąći młodſzych/ ktorego wypráwili [...] żeby ſię kędy z iáki gory pilnie przypátrował ſpráwie onego [psiego] woyſká CzahTr D3v.

W wieloczłonowym ciągu współrzędnym (1): Na cześciéi [lege: naczęściej] wſpominaią [ewangeliści] piſarze/ ktoré my proſto doctormi wykładámy [...]/ Po tych byli inſzy ktorzy zakonu vczyli/ [...] zowią [ich] po grecku Nomodidaskalus. Przy ktorych w Hieruſalem inſzych mężów téſz poważnych i vczonych było śiedḿdźieśiąt MurzNT 173v marg.

Połączenia: »przy ... i [= również]« [szyk 4:1] (5): Ty [urzędy] ácz ſą rozne/ á wſſákoż wſſyſtkye Páweł S. [...] zowye po Grecku diakony/ od poſlugi. Drugye vrzędy przy poſludze y przełożeńſtwo w ſobie zámykáyą KromRozm III Iv; BielSat L4v; WujJud 103; SkarJedn 288; OrzJan 108.

»przy in(n)ym (inszym) ([czym])« (3): y nic inſzégo z onéy gry/ którą ſpráwowáli/ nie pomniąc/ iedno tho/ iż im téż przy inych ono rzeczóno: Valete, plaudite, acta iam eſt Fabula. OrzQuin C3; ReszPrz 14; pod trochę niedobrego zdrowia Kr. IM. Pacholę w do Kr. Imsci y domnie listy przyniosł y dlatego (przy innych przyczynach) tydzien na odpis czekał ActReg 138.

»przy ... też (i)« [szyk 6:2] (8): y vkradli thamze skorą wolowa y ſtuke loyu [...], vkradli theſz przi they ſkorze y loyu ſuknya czarna LibMal 1553/172v; OrzQuin I3; [w pierwszym Kościele było] wſzytko zgromádzenie Apoſtolſkie/ y vcżniow Páńſkich ſiedḿdzyeſiąt. Przy ktorych też y wiele inych wiernych było/ nád to y trzy tyſiące ludzi ktorzy ná ten cżás vwierzyli. RejPosWstaw [1432]; niechay kto chce weyźrzy w ich [Izraelczyków] właſne wyznánie [...]. tedy też y to w nim naydźie przy dźiwnych á rozmáitych plotkách/ że tego Zydowie nie przą/ żeby ſie iuż nie miał vrodźić Meſyaſz CzechRozm 166v; Máło nie wſzyſcy Krolowie Iudſcy dobrzy y pobożni/ á przy nich też y on Cyrus krol Perſki ábo Medſki CzechRozm 177v (3); WujNT 584; PowodPr 55.

[Granice między znacz. a. i b. nie zawsze są ostre. Cf też znacz. 3.]
7. Wyraża podporządkowanie, podległość wobec kogoś a. czegoś (osoby a. instytucji nadrzędnej, często opiekującej się kimś a. nauczającej kogoś), czasem o zwierzętach opiekujących się potomstwem swoim a. cudzym; cum Miech, Vulg, PolAnt; apud Vulg, Mącz, JanStat; ad Modrz; circa JanStat (189): Dobrze ſie nam przi oyczu [tj. królu Zygmuncie Starym] wodziło/ Boże bý tak y przi ſinie [tj. Zygmuncie Auguście] býło KlerPow 11 (3); BielŻyw 165 (2); MiechGlab 32; Isz moy wuy byl Burkalabem Soroczkym a yam byl przynym pacholiecziem [= sługą] LibLeg 9/52 (2); RejRozpr K2; LibMal 1545/98 (2); RejJóz G6 (3); Pylenem ia byl koſczyola. I to czo kxieza vczyly Czo naten czas przynim byly. RejKup g5 (3); HistAl N2; ZapWar 1550 nr 2665; Niemoże nigd dwiema panom służyć/ Ato iſz/ abo iednégo będźie nienáirzáł/ a drugiego miłowáł/ abo przy iednem zoſtawáł a drugiégo wzgárdzáł. MurzNT Matth 6/24; Cicero dotąd ſie vcżył á przy náucżycyelu ſwym trwał/ áż ſie theż obroćił do rzecży poſpolitey/ y bez żadney pomocy rzecż mawyał GliczKsiąż O2 (8); KrowObr 29v (3); RejWiz 39; Leop 1.Reg 25/16; RejZwierz 75v; BibRadz Ps 81/16; Dał znáć ieden páſterz Nábálow żenie iego Abigáil [...]/ iż iey mąż Nábál niecudnie odpráwił poſły Dawidowe/ ktorzy ſie záwżdy známi dobrze ná puſzcży obchodzili ſtrzegąc náſzych ſzkod w dobytku/ ták iż nam nigdy nic nie zginęło s ſtádá przy nich. BielKron 67 (9); OrzQuin Aa5v; Prodicator, Naypirwſzą zwierzchność máyący przi którym drugim teyże doſtoynośći dla nieyákiey prętkiey potrzeby ku pirwſzemu prziſádzony/ namieſnik Mącz 324c; RejAp 149v (2); GórnDworz Ee2v (4); HistRzym 124; RejPos 56; RejZwierc 126; BudBib 1.Par 4/23; HistHel B4v; Niechay wzdam ieden żal ná ſobie odnoſzą [dworzanie] że Páná [tj. króla Zygmunta Augusta] ſtráćili. A niſz by ſtym mieli zoſtáć/ że y látá ſwe przynim dármo ſtrawili BiałKaz M2v; Wſzelką tedy pilność y ſtáránie cżynić powinni ći/ ktorzi głownieyſzą zwierzchność v Dworu máią [...]: y áby też cżeladź ſwoię ktora śię przy nich báwi [...]/ do wſzelákiey powinnośći ćwicżyli. ModrzBaz 13 (3); Pretoż [!] ći ſą Schiſmátjkowie/ ktorzy tjło [!] iednę wiárę ſpolną ze wſzytkimi Kátoliki Chrześćiánj máią: ále iednej głowy y iednośći od Chryſtuſa roſkazaney w poſłuſzeńſtwie nie máią: A to ſą Heretykowie ktorzy obojgá nie máią/ ani wiáry/ áni iednośći przy głowie iedney widomey. SkarJedn 158 (6); rodzicy/ dziećię ono [Dunstana, przyszłego świętego] przy kośćiele/ y przy ſzkole oney zoſtáwili/ iuſz go do domu nie bierząc. SkarŻyw 507 (7); a then tomaſz tuchlinſky ma myecz wychowanyę przy paſzyerbu swoym do smyerczy ZapKościer 1583/37; CzechEp [384]; A co się dotycze dziatek Pana Samuelowych [tj. straconego za udział w rokoszu Samuela Zborowskiego], te zachowam iako przystoi przy Zenie moiey. ActReg 165 (5); NA ſéymie Lubelſkim 1569. kiedy byli pánowie Litewſzcy [...] viecháli [...]/ té dwá wierſzyki ná śćienié było nápiſano: Litwá známi vniią vczyniłá ſtroyną. Vćiekli/ zoſtáwiwſzy Háráburdę z Woyną. A to ná ten czás byli dwá piſárze Litewſzcy [= o takich nazwiskach]/ którzy byli przy Káncelláriiéy zoſtáli: Iákoby miáſto vniiéy burdá y woyná. KochAp 12; [Pleban o Albertusie] Dobrze ſie tu przy ſzkole rządźił czás niemáły/ Zéydźie ſie [= nada się] ná żołniérſką [= do wojska]/ bo ná nędzę trwáły. WyprPl A2v (2); dla mieſzkánia Miſtrzóm/ y dla ſchadzki ſtudentckiéy/ y żaków wſzyſtkich przy Kollegium Krákowſkim przerzeczonym mieſzkáiącym náſz dom [...]/ ná Vlicy S. Anny [...] ná Kollegium przerzeczoné oddawamy SarnStat 205 (14); CiekPotr B3v; TO witánie oſoby W.M. moy Mośćiwy Pánie/ ktoregom ia/ przy W.M. ná ten cżás bedąc/ Inuentią wedle doſtoynośći W.M. był podał/ dawno by iuſz było w druku ſt⟨a⟩nęło RybWit [A]v.

[cum G: Ianczarow do dwu tisięnczy zostało przy Tatarow. CorfusDocum ⟨1599⟩ nr 209.]

Z nadrzędnym rzeczownikiem (10): FalZioł V 90v; ActReg 28; GostGosp 54 (2); O powaznoſci generálnéy Senatorów przy Królu SarnStat 38 (5); SkarKaz 117a.

Z nadrzędnym przymiotnikiem (1): Bo ten ptak [orzeł] nádine ptaki/ Swey zacnośći dziwne znáki/ Nád przyrodzenie ſpráwuie [...]/ Bez potrzeby nic nie bierze/ Co názbyt inym rozdáie [...]/ Zyw [= ma utrzymanie] przy nim kto może. RejPos 2.

W przeciwstawieniu: »przy ... okrom [kogo]« (1): SLyſzałeś [...] iáko ſię iednym Piotrem Rzymſkim iáko głową [Kościół] wiąże y ſpaia: przy ktorym po wſzytkim świećie Chrześćiánie/ iedno mowią/ iedno wierzą/ y w iedney ſię ſpołecżnośći y miłośći bráterſkiey Chrześćiáńſkiey záchowuią: okrom ktorego rozdziały/ nieſnaſki y rozerwánia być muſzą SkarJedn 153.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy kim by(wa)ć [= pełnić służbę u kogoś, podlegać komuś (23); współuczestniczyć razem z kimś w postępowaniu urzędowym (6); pozostawać pod czyjąś opieką (1)] (30); przy czym być [= być zatrudnionym gdzieś, pełnić obowiązki w jakiejś instytucji] (3); przy czym stać [= być uczestnikiem, członkiem czegoś] (2).

Połączenie: »przy ... przy« (1): Tákże téż [miałem listy] od I.M. Páná Ianá Klukowſkiégo/ który ná ten czás ieſt przy I.M. Pánu Krákowſkim/ przy Pánu Iordanie Spytku. GrzepGeom K4v.

Zestawienie: »trzej przy książęciu« = rada książęca złożona z trzech osób (w Wenecji) (1): Bo tám [w Republice Weneckiej] lud poſpolity nie rządźi: tylo w rzeczách máluczkich/ y nienależytych/ zdánia ich pytáią. Lecz rzeczy poważne do trzech ſię przy kśiążęćiu ſtaczáią/ y oni wſzytkim władną. SkarKazSej 691a.
Wyrażenia przyimkowe: »przy boku [czyim]« = jako czyjś poddany (1): W liczbę wiernych poddanych prziymi mię dźiś twoich [królu Zygmuncie] [...]. A ia przy boku twoim garść krwie mey ponioſę CzahTr G.

»przy [czyjej] mocy« = podlegając komuś, czyjejś władzy (1): Niżli ſie byli Rzymiánie zámogli w páńſtwá w kroleſtwá/ Hiſzpánia byłá pod páńſtwem Kártágińſkim/ y byłá przy ich mocy áż do wtorey walki Scipioná Afrikaná BielKron 279.

»przy pańskim pokoju« = na służbie dworskiej, jako dworzanin (1): On záſię ná gránicy/ ná Rycerſkiey ſpráwie [...]. Ten przy páńſkim pokoiu RejZwierz 92.

»przy sobie« = pod swoim kierownictwem, jako podległych sobie; circa se JanStat (5): GroicPorz e; BielKron 353v; BielSpr 39; był tu [w Rzeczypospolitej] rżąd pierwey/ á tęn rżąd trżymał Krol/ rádę Koronną prży ſobie máiąc. Ci ſądźili poſpołu z Krolem/ ći rádźili o zdrowiu tey Korony GórnRozm M3; Piſárze mogą miéć Podpiſki przy ſobie, ále ſámi liſty podpiſowáć máią. SarnStat 563.

»przy sobie« = pod swoją opieką, na swoim utrzymaniu; niekiedy też: udzielając nauk; apud se Mącz (14): RejJóz Bv; OrzRozm R4v; RejPos 142v; tákże [= tak samo] też y o wychowánie tego ſyná máło dbał [Stanisław Rej, ojciec Mikołaja]/ bo iednegoż miał/ tákże [= więc] gi przy ſobie chował áż do niemáłych lat/ że go byli potym ledwo námowili iż go był dał do Skármierzá do ſzkoły RejZwierc 274; [św. Benedykt] dwánaście klaſztorow zbudował/ á káżdy dwánaśćią bráćiey oſadził. okrom tych ktore przy ſobie dla doſkonálſzego w ſłuſzbie Bożey ćwicżenia zátrzymał. SkarŻyw 250; CzechEp 26.

~ Zwrot: »przy sobie mieć« = apud se habere Mącz (6): BierEz E3 (3); Mącz 338d; [zbór Chrystusowy] nie ieſt bes vrzędnikow ſwych/ ktore Bog poſtánawia [...]. Cżyniąc iednych Apoſtoły/ lub poſłáńcámi/ drugich Prorokámi/ inſzych záś Ewánieliſtámi/ á inſzych Páſterzmi y Náucżyćielámi [...]/ y inſzymi Vrzędnikámi: ku páſieniu y rządzeniu z ochotą ſtadká Chriſtuſowego/ ktoreby przy ſobie mieli. CzechRozm 249v; ActReg 83.
Szereg: »doma, przy sobie« (2): A yeſli go [ojciec syna] chce myeć goſpodarzem á ſynem cżeládnym/ domá przy ſobie nyechay go trzyma á báwi/ á do ſzkoły nyechay nie dawa GliczKsiąż L; SkarKaz 420b. ~

a. O podporządkowaniu dowódcy wojskowemu, też osobie konwojującej przestępcę: przy kim = pod czyimś dowództwem, czyjąś strażą (47): Ia Malcher pecz slyvbuya [...] przy vrodzonym panu pawle wolſkym [...] yechacz y stawycz ſſya oblycznye nazamku yego krolyewſkyey myloſczy wſzochaczowye MetrKor 37/3v; A ták ruſz ſie nocą z ludem ktory przy tobie ieſt [...]: y bárzo ráno o wſchodu ſlońcá/ vderz ná miáſtho. Leop Iudic 9/32 (6); BibRadz 1.Reg 22/2; BielKron 86v; RejAp 163; BudBib 1.Reg 13/2 (3); Kniáź Conſtantin [...]/ Nápomina do bitwy/ bo iuſz pierzcháć chcieli/ Lecz przy dobrym Hetmánie ſmiáłość ná ſię wzdzieli StryjKron 732; nie mogła się ta trocha pieszych natroie dzielic, Iednym przyszłoby Arcyxiązęcia pilnowac drugim wdrogę ku Malborku: Trzecim naTatary, przy Hetmanie ActReg 128 (4); WyprPl C3; SarnStat 132 (3); CzahTr E4v.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (4): [sądzony żołnierz do Juliusza Cezara:] Thák tuſzę miłośćiwy Ceſárzu kiedyś oſoby nie poznał iżbyś pewnie y przyłbice [w której kiedyś podałem ci wodę] nie poznał. Abowiem po tym w inych bitwach przy tobie y oſobę ſzpetnie pokryſlano [tj. poraniono cięciami]/ y przyłbicę potłucżono. RejZwierc 99v; á do woyſká przy Hetmánie/ [mianujemy na prowizora] Ianá Schorcá/ Podkomorzégo Málborſkiégo SarnStat 444 (3).

W charakterystycznym połączeniu z czasownikiem: być przy kim (8). [Ponadto z elipsą „być” (1).]

Gra słów: przy kim ‘pod czyimś dowództwem (podczas walk zbrojnych)’ i ‘w czyimś towarzystwie’ (1): ktorzy mi ſię tymi ſłowy zálecáli. [...] TObie Pánie rad ſłużę coć wten cżás obiáwię/ Kiedy gárdłá więc ſwego przy tobie nádſtáwię. A iam z prędká ſzybáłom [= oszustom] nie rozmyſlnie wierzył: Ze ten z gárdłem ná wino nie ná ſłużbę mierzył. CzahTr C2.

Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie« = pod swoim dowództwem; secum PolAnt (14): RejZwierc 205v (2); BudBib 2.Par 1/14 (3); [Lech, pierwszy monarcha polski] luckoſcia wielka zatrzimawal prziſobie woiſko ono/ ktorem [= dzięki któremu] od potzatku rzek/ wiſli/ y odri/ Nazachod y Napulnoci/ to Kroleſtwo roſſerzel. PaprUp A4.
~ Zwrot: »mieć przy sobie [kogo]« (8): LibLeg 11/85 (2); BielKron 72; PaprPan Aav; Bo nieprzyiaćiel bárzo rad będźie miał przy ſobie [adiungunt sibi] tego żołnierzá/ ktory mieyſc świádom/ y wſzytkich poſtępkow oney źiemie/ z ktorą woynę wieść chce. ModrzBaz 110v; StryjKron 767; Benádáb Krol Syriyſki [...]/ choćiaż miał przy ſobie woyſko niezlicżone/ á wżdy poráżon ieſt od ſług Kśiążąt pogránicżnych. WerGośc 237; ActReg 27. ~
α. W użyciach przenośnych: o relacji Bóg a. Chrystus – człowiek (5): A coż ty owſzem ktoremu o wiecżne pociechy idzye [...]/ nie miałbyś ſie ſtáráć o tháką obronę [...]/ ábyś zborzył/ zniſzcżył á zwyciężył ty wſzytki ſprzeciwniki ſwoye/ á ſtał mocnie á ſtale przy thym Pánu ſwoim á Hetmánie ſwoim/ iáko práwy Rycerz á wierny boyownik iego RejPos A4v; iedno iż w ſtałoſciach ſwoich ſtali w tym boiu przy nim iáko przy Krolu á przy Hetmánie ſwoim RejPos 263 (4).
Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie« = pod swoim dowództwem (1): Ty [Boże] mnie przy ſobie poſtaẃ/ á przeſpiecznie Będę woiował/ y wygram ſtátecznie. SzarzRyt A2.
b. O relacji Chrystus – człowiek (3): RejZwierc 179 (2); Coſz po wáſzych pośćiech/ zá co ſtoią hoyne iáłmużny wáſze [...]/ gdyśćie [...]/ y wkośćielney iednośći/ y w iednym ćiele przy głowie Pánu Iezuſie Zbáwićielu náſzym/ pod widomym iego ná Ziemi namieſtnikiem nie ſą? SkarJedn 367.
c. O zwierzętach (2): Bo cżyń iáko chceſz dobrze cżłeku niewdzięcżnemu/ Práwie iákbyś to cżynił wilcżęciu owemu/ Ktore z gniazdá przynioſzſzy owcę mu ſáć dáią/ Aż go práwie niemáłym przy niey vchowáią. HistLan F3v; Pawy lepiey y rychley wylęże kokoſz/ y łácwiey ie Dworká vchowa/ niż przy pawicy: bo álbo zdźicżeią/ álbo w krzewiu/ nádążyć zá nią nie mogąc/ poginą. GostGosp 122.
8. Wyraża relację posiadania czegoś (trwale a. tymczasowo), zarówno w odniesieniu do obiektów materialnych, jak i niematerialnych [często z zachowaniem wyraźnego odcienia przestrzennego, zwłaszcza w przen]; in PolAnt, Mącz, Modrz, JanStat; apud Vulg, Mącz, JanStat; circa JanStat (726):
a. Wskazuje obiekt, który należy do kogoś lub czegoś; ktoś jest itp. przy czym = ktoś coś ma (273): A iáko Pan nie każe ſobie ſkárbić tu gdzie mol á rdzá wſzytko pogryzie/ ále tám ná gorze gdzie ſkarb wiecżny [...]. A then ſkarb [...] nigdy ná dwoie rozdzielon być nie może. Bo ieſli gi tu ná ziemi záłożymy/ [...] iuż tám ten ná gorze zniſzczeć muśi. Ieſli gi też ná gorze záłożyć chcemy/ iuż ten ziemſki [...] oſłábieć muśi. [...] A ták nielza iednoć nam przy iednym zoſtáć. RejZwierc 48v; StryjKron 270.
α. O obiektach materialnych (zazwyczaj w związku z zachowaniem dotychczasowego stanu posiadania) [w tym: o ludziach, czyichś poddanych (1), o kobiecie jako żonie (2)] (78): wielkoſć imienia mieć ſzcżęſcię [!] żąda. ale przyſkromnym zoſtac rzecż mądrego ieſt. BielŻyw 15 (2); proſzy Vaſzey Ceſzarſkiey M. krol yego M. pan moy aby go [wojewodę wałaskiego] V.C.M. zachowacz raczil przy thich polach y granyczach szyemye Valaſkyey yako ye przedny [= poprzedni] Voyewodowye Valaſkyey Zyemye dzyerzely. LibLeg 7/8v; ComCrac 20; MurzHist D; Gdy mąż vmrze żenie/ tedy żoná w wienie oſtánie/ á przy ſprzęćie domowym/ ták śrebrze/ złoćie/ y pieniądzách UstPraw B2v (2); BibRadz Num 33/54; OrzRozm R3v; Luter piſał Ierzykowi Lipſkiemu/ żeś ty cżártowſki ápoſtoł á nie Boży. Záłował ſie thego Ierzyk nań/ przed ſtryiem Krfierſtem Sáſkim Kſiążęćiem [...] mowiąc/ yż nam poddane trwoży odwodzi/ niezoſtániem potym przy żadnym BielKron [211]v; Potym [Amurat] poſłał do Stároſty Swátográckiego wiecżor áby podał zdobrą wolą zamek chceli dobry dar otrzymáć [...] y przy ſwoich ſtátkach zoſtáć BielKron 247 (4); Multa sunt clementiae tuae monumenta, sed maxime eorum quibus incolumitatem dedisti, Wiele yeſt známienitych vpominków twoyich łáski y miłośćiwośći ále zwłaſzczá tych któreś záchował przi zdrowiu y máyętnosći ich/ máyąc nád niemi moc. Mącz 231a; Prot B3v; RejPos 230 (3); iż gdyby byłá wſzędy ſpráwiedliwość po ſwiecie/ nigdyby mocy nie było potrzebá/ boby iuż káżdy tego záchował przy tym czo cżyie ieſt. RejZwierc 43v (3); Oycá w kłodę wſadził [św. Romuald] y przy kápicy [= w stanie zakonnym] záchował y pokuſę od niego odpędził. SkarŻyw 572 marg (3); Pierwſze dzieci zostaly przy domu naroznym alias Posadowſkim i na psi gasie [= nazwa ulicy] przy dwu domkach, y przy mielcuchu [...], Pani wdowa zostawa przy domu kądy mieſzka y przy browarze ZapKościer 1580/6v (9); (nagł) O kápłanie. (–) [...] Ieſli nie miał mieć żony/ moglić go zoſtáwić Przy vſzu/ ále iáiec lepiéy było zbáwić KochFr 119; Y Fiedur/ co ma/ dałby wſzytko pewnie/ By ſie mogł iáko zoſtáć przy krolewnie. KochSz C3; Imienie wszytko pobrąno tak zem przyniczym niezostał nie tylko przy lezącey ale ani przy ruchomey maiętnosci ActReg 162 (5); Piſarz przy ſwym ſalarium [= zapłacie] dawnym ma zoſtáć. SarnStat 822 (17); CiekPotr 52.

Połączenia: »i przy« (2): SkarŻyw 528; Bá wiele nas/ cochmy ich [żołnierzy] przedtym niewidáli/ Aż dopiéro gdy náſzé ſnopki wytrząſáli: Ták/ że drugi nie zoſtał y przy ſkórze chlebá WyprPl A2.

»przy ... przy« [zdublowanie przyimka w obrębie tej samej grupy imiennej] (1): Gdiż wſzytki domy/ wſzytki zamki/ wſzytki możnośći ſwiátá tego/ ſą w możnośći á w roſkázowániu ſwięthym iego [Boga]. [...] A by też [człowiek] dobrze y przy żadnym nie zoſtał przy thym docżeſnym domu ſwoim/ tedy przedſię może mowić beſpiecżnie do ſercá ſwoiego/ s tych nieomylnych obietnic Páná ſwego: [...] RejPos 293v.

W charakterystycznych połączeniach: przy boru (2), browarze, bydlech, chmielniku, daru, datku, dobrach (3), dochodziech (dziedzicznych) (4), domu (dwu domkach) (4), dożywociu(-ach) (2), dworze(-ach) (3), dziesięcinach (2), folwarcech (2), granicach, imieniu (imionach) [= majątku(-ach)] (2), (leżącej a. ruchomej) majętności (3), mielcuchu, mieniu, oprawie (2), państwie, polach, posagu (2), salaryjum (2), skarbie, skorze chleba, sprzęcie domowym, srebrze (2), statkach, wsiach (wiosce) (3), wszystkim, zamkach (2), zapłacie, ziemiach, złocie, zysku.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy czym być [= mieć coś na własność] (3), trwać (2), zachować [kogo] [= sprawić, że ktoś nadal będzie coś posiadał] (6), zachowan być [= otrzymać pozwolenie na dalsze posiadanie czegoś], (z)ost(aw)ać (się) [= zachować dotychczasowy stan posiadania (26), otrzymać coś na własność (21)] (47), zostawić (zostawować) [kogo] [= sprawić, aby ktoś zachował dotychczasową własność (4), w przen: sprawić, aby ktoś pozostał w dotychczasowym stanie społecznym (1)] (5), zostawion być.

Gra słów oparta na kontaminacji zwrotu odnoszącego się do posiadania rzeczy materialnych oraz zwrotu odnoszącego się do cech inherentnych: »przy złocie bywać« (1): Pyękny też owo Pſtrążek coś go owo widzyał/ A też ſnadź powiedáią by przy złocie bywał [cf wnet vłowił Pſtrąga/ Co owo przezeń bywa iáko złota prąga. Rzecże ku młodzyeńcowi/ to ten [tj. pstrąg] złoto iada s. 65v] RejWiz 72v.

Wyrażenia przyimkowe: »przy pieniądzach, groszu« [w tym: cum vb „być” (1), „(z)ostać” (3); z przeczeniem (1)] (4:1): UstPraw B2v; bo chłop záwżdy przy groſzu. RejZwierc 143; SkarŻyw 573; SarnStat 640; Prawdziwie żemci teraz nie ieſt przy pieniądzách, Com ich troche miał, wſzyſtkie vdałem precz w tych dniách. CiekPotr 44.

»przy swym (a. swoim) (własnym), swych własnościach« [w tym: cum vb „ zostać (się)” (5), zachować [kogo] (2)] (6:1): To pirwſze dobre ieſt kto przy ſwym [tj. tym, co ma] zoſtać żąda. BielŻyw 121; OrzRozm R3v (2); BielKron 269; Considere in propriis sedibus, Zoſtáć ſie przi ſwych właſnośćiách. Mącz 378d (2); SkarKazSej 685a.

α) O częściach roślin (1): Stirpesco, Przi pniu zoſtáwam/ nierozraſtam ſie/ zápęzieyę/ záliſzeyę/ bes owocu bywam/ nie rodzę. Mącz 417a.
αα. O rzeczach i zwierzętach ukradzionych komuś (3): powiedzial yſch konya przi kthorem w woycziechowye yeſth pogiman Schikora chlop sthegoſz woycziechowa yemv przedawal. LibMal 1548/138; przithemze ſuknye dziſz rano yeſth pogiman gdi ye Zmyaſtha wodna brama na woſzku chczyal wifforithowacz. LibMal 1551/158v (3).
β. O obiektach niematerialnych (193):
αα. O właściwościach jakiegoś obiektu (74):
α) Dotyczy cechy umysłowej lub duchowej, rzadziej fizycznej człowieka, czasem zwierzęcia, wyjątkowo – innych obiektów, też atrybutów Boga (66): gdy chory ieſt przy ſile/ ije [!] y ſpi. FalZioł V 4v; Naprzod będącz zawżdy przy dobrey trzezwoſci: modl ſie Bogu wſzechmogączemu FalZioł V 66; RejWiz 142; Mącz 418a; gdy go [Chrystusa] opuśćiwſzy vdaſz ſie zá tym ſwiátem y zá kſiążęciem iego/ nielza iedno cie przy tym będzie zoſtáwić muſiał/ cżegoś zá żywotá náſládował. RejPos 7; RejZwierc 75v; BiałKaz M2v; Abowiem poydzie świát zwykłą ſwą drogą. A ták pogotowiu y źwierzętá zoſtáną przy ſwoich właſnośćiách. CzechRozm 114v; Bo záchowuiąc Bogu wiárę [Judyta]/ y przycżyſtośći [!] ſię zoſtáłá/ y oycżyznę ſwoię wybáwiłá. SkarŻyw 341 (10); [Bóg] cżáſowi nie podległ żadnemu/ bo był przed cżáſem [...]. Y ważnieyby było infinitiuum nieſkońcżony mowię cżás dáć boſtwu [...]/ niż iy Abráhámowi iuż przeſzłemu muśieć przyznáć: á Bogá przy cżáśie nieuſtáwicżnym á przemijáiącym zoſtáwić CzechEp 68; Calep 1123a; SiebRozmyśl M.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy czym być [= mieć jakąś cechę, odznaczać się jakąś cechą] (21), stać, trwać, (za)chować [kogo] (zachowany) [= sprawić, by ktoś miał daną cechę] (14), zost(aw)ać (się) (20), (z)ostawić [kogo] (zostawiony) [= sprawić, żeby nadal miał daną cechę, żeby był taki jak dawniej] (11).

Wyrażenia przyimkowe: »ledwie przy duszy« = ledwie żywy, na wpół martwy (1): Y owſzem wſzytek Aegypt rádźi ich [Izraelitów] zbyli/ Bo przed ſtráchem [z powodu plag] ledwie iuż przy duſzy byli. KochPs 159.

»przy (dobrym) rozumie, (dobrej) pamięci, baczeniu« [w tym: cum vb „ być” (13), „ zostać” (1), „ zostawiony” (1)] = w pełni władz umysłowych; przytomny; intelligens, sciens PolAnt; compos rationis JanStat; compos mentis a. sui, mentis suae esse Cn (12:2:1): RejPs 49; MurzHist O4; BielKom C2v; BibRadz 2.Esdr 10/28; BielKron 82; Mącz 105c (3); KuczbKat 135; SkarŻyw 293; yſz then slachetny pán Marczyn pyechowſky ſzela Bęndąncz przidobym [!] sdrowyą y przidobri pamyęczi. any ſzadnego [lege: z żadnego] przimuſzenyą yedno swy [lege: z swy = swej] dobri woli, darowal swoyę wſzytkyę czeſzcz ymyęnya [...] ſzynowy swemu ZapKościer 1586/69; Bo choć od śiebie odchodzimy/ Bogu odchodzimy: choć przy baczeniu ieſteſmy [sobrii sumus]/ wam ieſteſmy. WujNT 2.Cor 5/13; SarnStat 684 (3).

»przy (dobrym) zdrowiu« = zdrowy; żywy (20): [król oznajmuje:] Ze krolyewa iey myloſcz [...] czerą [= córę] na wſchitkich czlonczech zdrowa porodzicz ieſt raczila. Aze y ſzama iey myloſcz [...] ieſt [...] przy dobrym zdrowyw [!] LibLeg 4/26; MurzHist D; Bo mię ociec miły vpominał/ Poki ieſzcże przy dobrym zdrowiu trwał/ Bych náukę iego pámiętáłá/ A pokuſam ſtale odpieráłá BielKom Gv; Tu wyedzyeć máyą rodzicy iż miłosć płodu ſwego nye tylko ná tym yeſt áby dzyecyę przy zdrowyu było záchowáne/ [...] á nye vmárło: ále [...] GliczKsiąż D; BielKron 44v (3); Mącz 389b; RejAp 59; RejZwierc A2v; HistHel D; SkarŻyw A2v (3); ZapKościer 1586/69; Superstes – Przi zdrowiu, zywi. Calep 1033a (3); GrabowSet A2v; SkarKazSej 669a. [Cf też znacz. α. Mącz 231a.]

»przy żywocie, gardle« = żywy, żywego itd. (6:3): Ptaſznik ſie nád nim zmiłował/ Przy żywoćie go záchował BierEz F2v (3); KromRozm III E5v; Ieſtem ſlużebnikiem twym Krolu/ zoſtaw mię przy gárdle Leop 2.Reg 15/32 (2); BielKron 74; Mącz 507d; SkarŻyw 208.

β) Dotyczy abstraktów – głównie prawnej ważności postanowień i innych czynności urzędowych, też znaczenia tekstu (8): UstPraw Iv; Mącz 383c; Więc y to bywa trefnie/ kiedy kto przyſtoſuie do ſwey rzecży wirſzyk iáki/ wyniczowawſzy gi/ ábo chocia zoſtháwiwſzy go przy ſwym [= właściwym] wykłádzie/ iedno ſłowo iákie w nim odmieniwſzy. GórnDworz Q2; á niedawánié iednéy oſobie dwu Dignitarztw/ y vrzędów ſądowych/ przy mocy we wſzem zoſtáwuiemy SarnStat 864 (5).
ββ. O należnych komuś lub posiadanych przez kogoś prawach (też zwyczajowych), przywilejach oraz władzy, urzędach, godnościach itp. (67): BielŻyw 157; LibLeg 7/104; ComCrac 13; ZapWar 1545 nr 2646 (2); KromRozm II x3v; Diar 30 (3); GliczKsiąż Lv; RejWiz A2; BibRadz 2.Mach 4/50; zoſtańmy przy Práwie ſwym Polſkim/ [...] [bo u nas] Práwo roſkázuie ták Krolowi iáko poddánemu Krolewſkiemu. OrzRozm L3; BielKron 212; KochZg B; Mącz 389b; RejPos 253v (3); ModrzBaz 91; SkarJedn 48 (2); Nie tak [jak Jakub] Ezau/ ktory ſię iuſz był nád wolą rodzicow ożenił/ y wtym ſię im był vprzykrzył: przetoſz ſię przy błogoſłáwieńſtwie oycowſkim niezoſtał. SkarŻyw 346 (2); ZapKościer 1582/33 (3); CzechEp 407; á wam Włochom gdy ſię náſzá nie podoba Wolność/ zoſtańćieſz prży ſwoiey. GórnRozm D4v; PaprUp L; ActReg 42 (3); GrochKal 27; WujNT 556 marg (2); SZláchćicy w kárczmách nie máią bywáć [pod groźbą utraty praw w razie doznania jakiejś szkody] [...]. A tákież gdy ſzláchćicy w dródze będąc/ wſtąpiliby do kárczmy [...] przy práwiéch ſwych ſzlácheckich záchowáni/ y wedle nich ſądzeni bydź máią SarnStat 622 (30); SkarKazSej 702a.

W charakterystycznych połączeniach: przy dostojeństwach, herbie, konstytucyjej, księstwie, łaskach, obronie(-ach) (2), opactwie, panowaniu, pokoju, porządku, prawie(ch) (26), prerogatywach, przywilejach (3), sprawiedliwości (3), statuciech, swobodzie(-ach) (3), tytule [jakim], wolności(ach) (13), (starym) zwyczaju(-ach) (5).

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy czym chować [kogo], przestawać, stać (3), trwać (trwanie) (3), trzymać [kogo], zachow(yw)ać (się a. [kogo]) (zachowany) (24), zostać (się) [= zachować nadal coś, z czego się korzysta, czym się posługuje] (12), zostawić (a. zostawować) (21).

γγ. O poglądach, obyczajach itp., też wierzeniach i zwyczajach religijnych oraz przeżyciach duchowych i sposobie postępowania, też efektach działalności (28): A czos kolwiek wimyſlaią Tho wſiſtko Swiętim oddają [...] A mnie tez ſſuſſiċ wewtorek [...] Wponiedziałek zwolennikom A wecżwartek pomocznikom [...] Piatek czy [lege: piątek-ci] to nas [lege: nasz] a bożý Bos go niemogł [Panie] kupicz drożey Sprawnieċ [= sprawiedliwie] by [= byś] mial przjniem zoſtaċ [tj. piątek powinien być dniem Twojej chwały] RejKup r2; KromRozm II v2; tylko ſámi Grekowie y Ruś przy żonach zoſtáli [tj. zachowali zwyczaj zawierania małżeństw przez duchownych]. KrowObr 235; RejZwierz 32 (2); Zoſtali ſie Krzeſćiánie przy zwyćięſtwie ále bárzo krwáwym BielKron 240; SarnUzn Cv; RejPos 4v (4); iż więcſza cżęść od mniejſzey odſtąpiwſzy/ może przy fałſzu zoſtáć: wedle piſmá/ ktore vpomina/ ábyſmy tłumu ludzi ná złe nie náſládowáli SkarJedn 165 (2); SkarŻyw 394; OrzJan 131; KlonFlis F2v.

cum D [może błąd] (1): a s sthara dawnego obiczaiu bilo tho zachowano iz slachta z miast a Dzierzaw krolewskich nigdi do siebie ludzi a kmieczi {krolewskich} nieranczili [...] a thak mi [lege: my] thą prozbę poslow mazoweczkich slusna rozumieyącz przi stharadawnemu obiczaiu ie zachowivami rankoiemsthwam thim miescza nie dawaiancz. ZapWar 1545 nr 2646.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy czym (rzadko: kim) być (4), stać (2), zachowywać [kogo] (2), zostać (się) (11), zostawić (a. zostawować) [kogo] [= sprawić, by ktoś postępował, myślał lub czuł w określony sposób] (8).

Wyrażenie przyimkowe: »przy (dobrej a. złej) nadziei« [w tym: cum vb „być” (3), „zostać” (3), „zostawić” (3), „stać” (2)] (11): RejPs 29 (2); RejWiz 147v; Tu nieiáka Bogini przed láty mięſzkáłá/ Ktora krzywdy nikomu czynić nie dawáłá. [...] Zniknęłá tá Bogini/ [...] Niewiem by ſię nie kryła przed tą woyną w leſie. Bo iesli ſię do Niebá pięknego wroćiłá/ Polſkę przy złey nádźiei iśćie zoſtáwiłá. Prot B3v; RejPos [136] (2); BielSpr 60; PaprPan Bb4v; [Jezus] Vkazał ſię wſzyſtkim w Gálilei/ zoſtáwił ie przy dobrey nádźiei. MWilkHist Lv; KochPieś 34; SarnStat 198.
δδ. O łasce, miłosierdziu i innych dobrodziejstwach otrzymanych od Boga (21): Proſiemy [Boże] aby nieraczył rozpraſſac nas: iedno zoſtawiac przy ſwiętem miłoſierdziu twoiem RejPs 17v (2); SeklKat T2; LubPs G2 (2); RejAp 61v (2); RejPos 127 (5); CzechRozm A3; SkarŻyw 325 (3); ArtKanc I17; LatHar 84; SkarKaz 313b (2).

W przeciwstawieniu: »bez [czego] ... przy« (1): Iam teſz miał Ceſarzu pieniądze/ y złoto/ y imienie/ álem tym dla Chryſtuſa wzgárdził/ pożytecżniey mi bez tych doſtátkow świeckich żyć/ ábych ſię przy niebieſkich zoſtáć mogł SkarŻyw 593.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy czym trwać, zachow(yw)ać [kogo] (3), zost(aw)ać (się) (11), zostawi(a)ć (a. zostawować) [kogo] (6).

εε. O orzeczeniach sądowych w stosunku do kogoś; tu: o wyroku boskim (3): RejWiz 164; RejPos 51; Ná ten ſąd y ćiáło zmartwychwſtánie/ y zapłátę ſwoię ábo dobrą ábo złą [...] weźmie/ y ták ſię człowiek przy ſwym iáko robił zoſtoi SkarKaz 4a.
b. Wskazuje właściciela danej rzeczy lub nosiciela danej cechy; typ: coś jest przy kim a. czym = coś należy do kogoś a. czegoś (453):
α. Wskazuje posiadacza dóbr materialnych albo innych obiektów konkretnych lub przedstawionych jako konkretne, też cech fizycznych: przy kim = u kogo (243): Vcziekl by [poddany], thakowj [...] ma bicz vidan y zowſchitkimi rzeczami, ktore by przinim byli saſtany. MetrKor 40/822 (3); ktorąż trudnoſc [w przygotowaniu „Żołtarza” Wincentego Wróbla do druku] może obacżić wſzelki kto by chciał widzieć a ktemu przirownać kxięgi iego włastną ręką napiſane abo też y wypis ich ktory przy nas ieſt. WróbŻołtGlab A5; Prziwyodl tham do Krolya yego Mczi [...] thenze Pawel yednego Kozaka [...] Kthorego [...] poymal ſzkylkodzyeſſyanth kony Voloſzkich. kthorego gdi panowye ych Mczi W Cracowye pitaly othim chodzenyv y Cradzyeſchi [= rzeczach ukradzionych] kthora przinych bila nalyezyona powyedzyall. yſz [...] LibLeg 11/134v (9); A kiedysie ſprava stą Appellacią abo odezvem zavieſſi na Siem tedy [...] po rozpravie spravy przi tey ſtronie ktora zyſk otrzyma kocz zoſtanie (marg) Kocz poena appellantis. (–). ComCrac 17; yeſth y [lege: ji ‘go’] wſchiią ranyl, a pyenyadze kthore przinym nalyazl [...] kv ſobye yeſth zabral LibMal 1543/74 (12); RejKup V v (2); Item czo ssye thycze grunthu na ktorym sye sbudowal w starey wssy tho wczale ostaviamy my yednacze przi Stanyslawie braczye ych ZapWar 1550 nr 2666 (2); PRzy karániu złodźieiow/ Sędźia ma pilnie báczyć/ áby też y tym nieprzepuſzczał/ kthorzy w ten czás gdy złodźieie imuią/ rzeczy przy nich náleźione ſobie biorą GroicPorz kk2v (8); UstPraw G4v (2); RejZwierz 119; [Iwan] wpadł w ćięſzką niemoc iż w krothkim cżaſie vmárł. Náleźiono przy nim teſtament ręką iego nápiſány/ zktorego porozumieli iż był ſyn krola Karwáckiego BielKron 322v (2); Subsida pecunia apud eum. Zoſtawáyą ſie pieniądze przy nim/ álbo dźierżą ſie go rády pieniądze. Mącz 380c (2); HistRzym 33v (2); HistLan C3 (2); przy thych cżterzech woyſkách byli dwá rogi práwy y lewy/ miedzy ktoremi były mieyſcá rozdzielone BielSpr 29v; Y przyſzedł Ioſzafat y lud iego brać łupow ich/ y nálezli bárzo wielkie bogactwa przy nich/ ſzaty y koſztowny ſprzęt BudBib 2.Par 20/25; SkarJedn 50; SkarŻyw 98 (2); ZapKościer 1581/21v; CzechEp 383 (3); Więc nie dźiw iż złodźieiá imáią/ bo lice przy niem ieſt/ rzecz ktora vkázuie ná oko zły iego vczynek GórnRozm B4v; Od powiedział [!] P⟨an⟩ Podskarbi inSenatu odwu Poimanych przyktorych signa naleziono. ze monetę robili fałszywą ActReg 25 (4); GostGosp 12; że więcey niż zá cżterykroć ſto tyśięcy/ nád poſági wielkie corkom/ y nád dźiedźictwo od przodkow przy nim zoſtáłe/ imienia ſynom przykupił. GostGospSieb +3; WyprPl C3; WujNT Luc 20/14; Ale Myto wodné y źiemſkié z moſtem y z iego budowániém [...] przy Zakonie zoſtánie. SarnStat 1073 (20); áby nie mowiono, [...] że ociec zoſtáwił iey [siostrze] przy tobie poſag CiekPotr 57 (3); PudłDydo A2v; vżyłem iedney zacney oſoby duchowney do przeyźrzenia y ſporządzenia piſm/ ręki brátá mego właſney/ ktore przy mnie były/ ktore ia/ áby świát widźiáły/ pod Miłośćiwą obronę W.M. mego Miłośćiwego Páná y brátá [...] oddáię. SzarzRytJSzarz nlb 2v (2).

Połączenie: »przy ... u ... u« (1): Goſpodárſtwo/ to álbo przy Pániey/ álbo v wdowcá/ bądź y v rządnego młodźieńcá/ zależy na rządną Dworkę GostGosp 128.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy kim być (19), naleźć [co] (naleziony) (16), nie masz [czego], pokazać się [= zostać ujawnionym (o bezprawnie przywłaszczonych sobie pieniądzach)] (5), widzieć [co] (2), zast(aw)ać [co] (zastany) [= znaleźć (znaleziony) u kogoś (o rzeczach ukradzionych)] (8), znajdować się, zosta(wa)ć (się) [= nadal być czyjąś własnością] (35), zostawi(a)ć (ostawiać, zostawować) [co] [= sprawi(a)ć, by coś nadal było czyjąś własnością] (3).

Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie« [w tym: cum av „zawżdy” (a. „zawsze”) + vb (7)] = w bliskim zasięgu, w ręku; na ciele, w rzeczach osobistych; w swoim mieszkaniu itp.; apud se, secum Vulg (93): gdy ktory cżłowiek noſi przy ſobie koſatzietz: taki nigdy nie wpadnie w niemotz kurcżową FalZioł I 4a (19); LibLeg 11/94; [Marcin z Kobylan] Zeznal ze [...] trzy pyerſczyenye wzyal Iankowy koſterka [...], kthore chowal przi ſzobye trzi dny LibMal 1552/168v (5); SeklKat Z; RejKup aa8; GroicPorz gg3v; KrowObr 67v; RejWiz 127; Nie będzieſz przy ſobie trzymał zapłáty robotniká twego/ do iutrá. Leop Lev 19/13; BielKron 258v (3); SienLek 59v (5); RejPos 148; RejZwierc 196; SkarŻyw 462 (3); ZapKościer 1588/78; [Rotmistrz] Sam ſzkody opráwuie zá towárzyſzé. Dla czego ma moc pieniędzy powśćiągnąć przy ſobie [tj. zatrzymać do swojej dyspozycji]. SarnStat 427.

~ W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: [co] przy sobie (za)chować (2), nosić (36), powściągnąć, trzymać, zadzierżeć, zatrzymawać, zostawić (4).

Zwrot: »mie(wa)ć [co] przy sobie« = habere secum Vulg [szyk zmienny] (47): MetrKor 26/62v (3); niekthorzy powiedaią gdy by kogo viadł wąż thego dnia ktorego then balſam cżłowiek prziſobie ma: tedi nigdi ſie taki niewylecży FalZioł I 22a (5); y nyebronyono do naſchich zyem przycz [...] ze wſchitkym swoym skarbem Czokolwiek przi sobie badzie myecz y zludzmy. LibLeg 6/79 (2); LibMal 1544/93v (2); ZapWar [1546] nr 2636 (2); SeklKat Y2v; RejWiz 169v; Leop Deut 17/19; BielKron 66 (4); Cum emere vellet in palatio domum et pecuniam inpraesens non habere, A pieniędzy przy ſobie álbo ná ten czás nie miał. Mącz 167a; OrzQuin T3 (3); SienLek 114 (6); RejPos 112v; To widząc ſyn [...] iż [ojciec] przy ſobie iákąś ſzkátułkę miał/ Ktorey nigdy nikomu áni vkázáć chciał. [...] HistLan B4v; Wſzytko łotr z wieczorá przegrał/ Niewiem by groſz przy ſobie miał. RejZwierc 236 (2); Strum C; SkarŻyw 202 (3); ZapKościer 1580/5 (3); [pomocnik pisarza] powiedział: Coć mamy [...] ukazać, kiedy tego nimasz u nas przy księgach [...], ani w protokole [...], ale na terminacie tam pan podstarości ma przy sobie, kiedy to poda wpisać, tedy wam wydadzą. ZapMaz II G 78/407; GostGosp 62; SarnStat 334 (2); COkolwiek mam przy ſobie chętliwie dáruię PaxLiz C3. ~
α) O przynależności terytoriów oraz ich mieszkańców do państw i osób prywatnych (34): yz nam y koronie polskiey przi ktorey na on czas bily poſlugy wielkie czinyly [Wołosi] za vziwanie y mlinow y ynszich rzeczi ktore od przodkow naſzich miely LibLeg 11/28 (2); á gdyby ktho ſwoiem dowćipem obroćił rzekę ktora grániczy [= stanowi granicę] inſzem łożiſkiem po ſwey dzyedzinie/ tedy oná rzeká ma być gránicą/ kt horey [!] máią obiedwie wśi vżywáć [...]/ á on doł rzeki ſtárey ma oſtáć przy dzyedzinie przyległey UstPraw Iv; Przez Alexándrá wielkiego przenieſiono tho páńſtwo [tj. Babilonię] do Grekow/ przy ktorych ſtáło lat 495. BielKron 268; Bulgárya z Adrynopolem przy Turku zoſtáć ma. BielKron 389v (7); Bo ácż [pruskie ziemie] przed tym przy Coronie byli. Ale ſeymy y z iázdy [!] oſobne miewáli BiałKaz Lv; StryjKron 457; ActReg 7 (2); POwiáty Woiewództwá Mińſkiégo/ Możerſki y Rzeczycki/ przy tymże Woiewództwie Mińſkim zoſtáwuiemy SarnStat 33; Ruſka Ziemiá wſzyſtká [...] do Korony Polſkiéy ieſt przyłączoná [...]: iákóż záwſze należáłá áż do Włádyſłáwá Iágełłá [...]: który [...] tę źiemię y Kśięſtwo Kiiowſkié oderwáné przy Wiel⟨kim⟩ X⟨ięstwie⟩ Lite⟨wskim⟩ mieć chćiał SarnStat 1058 (19).

Połączenie: »w ... przy« (1): táſz wieś po lewéy ſtronie ma zoſtáć w páńſtwie y przy Zakonie náſzym. SarnStat 1090.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy czym (rzadziej: kim) być (będący) (9), chcieć mieć [co] (2), stać ((z)ostać (się)) (11), zacho(wy)wać (zachowany) (4), zadzierżenie (2), zostawić (zostawować) (3).

αα. O kradzieży, też konfiskacie rzeczy ukradzionych: przy kim = komu (23): Iakom ya nyegonyl slyachethnego yadrzeya [...] anym wsyal przynym lupu polthora kop pienyadzy ZapWar 1538 nr 2577 (2); przi ktorich [złodziejach] ſtatek pobrano tego to ymvrzi [lege: imur-zy] y dano do skarbv yego k.m. LibLeg 11/94 (3); kupcza zabili [...], wzyąli przinym pyenyedzi okolo seſzczi grziwyen LibMal 1547/130v (16); SarnStat 665 (2).

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy kim pobrać [co], ukraść [co], wziąć [co a. czego] (20), zabrać [co] (2).

β. Wskazuje posiadacza dóbr niematerialnych a. nosiciela jakiejś cechy a. osobę odczuwającą jakieś doznania, wyznawcę jakiegoś poglądu itp.; cum Vulg, PolAnt, Mącz (210):
αα. O ludziach, też o Bogu, Chrystusie i Kościele, oraz o bóstwach pogańskich, czasem o duszy i ciele ludzkim oraz o zwierzętach, przen o miastach (201): To lepak czo dobrego vcżynicie przi was do ſmierci zoſtanie. A ieſtlibyſcie czo nieſłuſznego ſwowolnie vcżynili, to też przywas zoſtanie. BielŻyw 127; WróbŻołt 37/11; RejJóz H7v; BielKom B3; [Bóg] Ták dziwnemi ſpráwámi ſtworzył ten ſwiát zdrádny. Iż iedno cżłowiekowi/ drugie źwirzętom dał/ Lecż po troſze wſzytkiego przy káżdym zoſtáwiał. RejWiz 29; Ale nam dał Pan rozum krygowe wędzidło/ [...] Pátrzayże ácż ten rozum przy duſzy zoſtawa/ A tá z nim inym ſmyſłom vrzędy rozdawa. RejWiz 171 (6); Leop Iob 19/4 (3); RejFig B2; (nagł) Andrzej Dębowski [...]. (–) TEgo właſnie [= słusznie] Dębowſkim/ może ták zwáć káżdy. Bo Dębową [= pewną, stałą, niezmienną] vprzeymość/ naydzyeſz przy nim záwżdi. RejZwierz 56v (3); BibRadz Prov 8/18; OrzRozm M4; BielKron 79v (2); Mącz 417b; Trzećia téż przy Polaku rzecz ieſt/ którą Polak świétnym ná świećie ieſt/ cáłą przećiwko Królowi ſwemu wiárą/ którą ták vmiłował Polak/ iż [...] to ſye nigdy nie naydźie/ áżeby kiedy Polſká zdraycę przećiwko [= wobec] Królowi ſwemu Polſkiému vrodźiłá OrzQuin Q2v (2); HistRzym 20v; RejZwierc 96v (2); MycPrz I [C]2 (2); Męſtwo/ prawdá/ ſtátecżność/ przy nich [Lwowianach] ſie náyduie. PaprPan Gv (11); ModrzBaz 7; SkarŻyw 559; Wźięłáś mi zgołá mówiąc/ duſze połowicę: Oſtátek przy mnie zoſtał ná wieczną teſknicę. KochTr 13; (marg) Lawras Xiążę w Monaſterze dokonał żywota. (–) A tu ſię iuſz dokończył rod Xiążąt Litewſkich z Herbu Kitauruſſa/ á tylko przy vdzielnych Xiążętach Ginwiłu Giedrockim/ á przy [...] Holſzanſkich Dziedzicach zoſtał. StryjKron 365; KochEpit 111; Naydzie więtſzą ſtátecżność przy náſzych kobietách/ Niżli przy Pániech Rádnych/ co chodzą w koletách. BielSjem 4; Pátrz/ iáko ią [tę pannę] nadobnie naturá ſtworzyłá/ Ze wſzytkę práwie głádkość przy niéy zoſtáwiłá. PudłFr 69 (3); GórnRozm F3v; Phil M; KochFrag 53; LatHar 133 (3); JanNKar C (2); SarnStat 330; SkarKaz 80a; CiekPotr 84; GosłCast 9 (2); SapEpit A3.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy kim (za)bawić się (2), być (z przeczeniem: nie masz; ponadto liczne użycia z elipsą „być”) (27), naleźć ((z)najdować) (się a. [co]) (13), pokazać [co] [= udowodnić, że ktoś jest jakiś] (2), trwać (2), zachow(yw)ać (7), zastać, zosta(wa)ć (się) (30), zostawi(a)ć (zostawować, ostawić) (11).

Szereg: »w [kim] i przy« (3): Bo máiętnośći/ mocy/ tyráńſtwá w nas y przy nas nie pokaże CzechEp 350 (3).
Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie, mnie [= sobie]« (23:1): Co tu [w tym utworze] powie káżdy ſwemu/ Przyda ſie to nie iednemu/ Co z nich lepſzego vznacie/ To przy ſobye záchowacie BielKom nlb 5; OrzRozm R4v; Co złe precż od ſiebie zámietuy/ á co dobre to przy ſobie záwżdy rozmyſlnie zoſtáwuy. RejZwierc 146v (2); BiałKaz E; TEn [Lech, legendarny polski władca] [...]/ Miſlał by potomki ſwe zoſtáwił w pokoiu. Chcąc też by táką pámięć thu vcżynił ſobie/ Coby Krolowie wiecżnie trzymáli przy ſobie [tj. pamiętali]. PaprPan Dd (2); SkarJedn 260; CzechEp 278; GosłCast 18.

~ W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy sobie mie(wa)ć (14), naleźć, nosić, (za)trzymać, zachować (2), zadzierżeć, zostawować.

Zwrot: »mie(wa)ć przy sobie« [szyk zmienny] (15): Liepieczy [lege: lepiej-ci] wżdy miecz przi ſobie Swe vċzinky RejKup V v; OrzQuin M2v (4); RejAp 195v; RejPos 84 (4); RejZwierc 116v; GórnRozm N2; ActReg 169; Arbitrarium – Rozſądek, dobrouolnoſzcz ktorą przimnie mąm. Calep 88a; Elekcia Piſárzá Grodzkiégo, iáki ma bydz obiéran, y co zá właſnośći ma mieć przy ſobie. SarnStat 489. ~
α) Dotyczy posiadanej władzy, praw, godności, przywilejów itp.; penes JanPrzyw, Cn (47): RejPs 165; Czemże wżdy tego podeprzeſz/ iż przy papyeżu yeſt tá zwirzchnoſć/ ktorą pan Pyotrowi dał nád koſcyołem ſwym? KromRozm III N4v; Electia, to ieſt/ wybránie Człowieká ná Kroleſtwo/ prawdá iż ono ieſth przy Rycerſtwie Polſkim. OrzRozm B4; BielKron 239; SarnUzn F6v; WujJud 86; BiałKaz C4v; SkarJedn 101 (2); CzechEp 323 (4); á gdy Woiewodá vmrże/ vmrże Káſztelan nie zoſtáią te doſtoieńſtwá prży ſynách/ ále záś w inſze domy wchodzą GórnRozm M4 (2); Moc záklinánia [tj. rzucania klątwy] ieſt przy Biſkupiech y Páſterzách/ á nie przy wſzytkim kośćiele. WujNT Zzzzz2 (6); SarnStat 11 (10); GosłCast 13.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (1): Dwie rzeczy ſą przy Kápłáńſtwie ludźiom nieznośne/ iedná rzecz ieſth/ że Kápłan ſądźi wſzyſtek Swiecki ſtan/ á od Swieckiego ſtanu ſądzony być niechce. OrzRozm G4.

cum G [z nadrzędnym rzeczownikiem] (1): IAkoſmy ná Koronáciiéy náſzéy práwá przy innych miaſt náſzych potwiérdźili: ták ie w cáłośći ſwoiéy záchowuiemy. SarnStat 1180.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy kim być (z przeczeniem: nie masz [czego]) (16), mieć (7), stać, trwać, zachowan, zosta(wa)ć (10), zostawić (5).

Wyrażenia przyimkowe: »przy (swej) mocy« = pod swoją kontrolą, w swojej gestii (2): iż ktoż nam ma vſkromić powieſći náſſe/ á zaż my vſt ſwoich przy ſwey mocy niemámy. RejPs 17; [Kupiec mówi:] To tak już racż omnie więdziecz Iżem ſyę już tak obáċzył Iż to pán Bog ſobie ráċzył Wſſytko przi moczy zoſtawicz Kogo ráċzij może zbawicz RejKup r5.

»przy sobie« (6):

~ Zwrot: »przy sobie mieć« (6): Ale gdy ie [przywileje] tylko Przełożeni przy ſobie máią [tj. znają je]/ á inſzym ich nie oznáymuią/ przetoż y poſpolithy człowiek nie záchowuie ſye wedle nich GroicPorz kv; OrzQuin K3 (2); RejAp 193v; WAcław, nie tylko Czeſkie miał przy ſobie Sceptrum, ále tez rząd k wſzelkiey ozdobie Korony Polſkiey KlonKr E; [cesarz] Konſtántyn iuż będąc Chrześćijáninem/ dla ſenatu w ktorym było ieſzcze wiele pogan/ y inni po nim [...]/ chcąc tę moc ná pogáńſtwo przy ſobie mieć/ nawyżſzych biſkupow pogáńſkich tytuł nośili. SkarKazSej 680a. ~

»przy woli(-ej), opatrzności [czyjej]« [w tym: przy wolej a opatrzności (1)] (5:1): otakie [testamenty zwane mixti fori, tj. podlegające zarówno prawu świeckiemu, jak duchownemu] moze pozvacz do duchownego prava abo do ſwietſkiego kto chcze, ktoremv ktory przyſluſſe, to przi iego voli stoy ComCrac 21; Iż Bog náſz ktorego my chwalimy mocenći nas wyzwolić/ á ieſli nye będzye racżył/ to niechay zoſtánie przy ſwiętey woley iego. RejPos 46 (4).

β) Dotyczy zarzutów wobec kogoś (2): Powyedza natho Commiſſarze naſzi yſz tha wyna [niespełnienie próśb wojewody wołoskiego] przinaſz nyeyeſth. LibLeg 11/132; SarnStat [1281].
γ) Dotyczy łaski, miłosierdzia i innych dobrodziejstw otrzymanych przez kogoś od Boga (17): abouyem mocz y laſka boſka byla zwyecznoſzczy przy they myley pannye PatKaz II 62v (2); RejPs 169 (2); LubPs T5; Y rzekł Ioſáffát: Ieſtli thu gdzie Prorok Páńſki/ ábyſmy proſili Páná Bogá przezeń? [...] Ieſt thu Elizeuſz [...]. Y rzekł Krol Ioſáffát: Ieſt przy nim mowá Páńſka. Leop 4.Reg 3/12; OrzQuin F3v; RejPos 28v (5); SkarŻyw 235; CzechEp 138; GrabowSet C2v; LatHar 286; Day nam też Pánie [Boże] że [...] twe bacżemy Dáry nie przepłácone/ Ták przy nas/ iák y od nas odłącżone. RybGęśli D2.
δ) Dotyczy wiary, jej zasad i nauki kościołów różnych wyznań, też polemik religijnych; pro PolAnt (42): Gdi na chrcie ſpanem bogiem czinym przimierze/ on ſię też nam złaſky ſwey obwiezuie/ yż dla zakalu zkazonego ktori prziciele zoſtał/ niechce nas potępyc. SeklKat V3; RejKup o4v (2); KromRozm III N4v; [S. Orzechowski w liście do M. Krowickiego:] Rzeczeſz iż przy nas [mowa niezależna, a więc: przy was] koſćioł ieſt/ Być to niemoże/ Bo my wielkiego Koſćiołá ſzukamy [...]. Twoy koſćioł táki nieieſt. OrzList a4v; BibRadz Gen 31/42; OrzQuin F3v marg; BiałKat 263v; WujJudConf 15; CzechRozm 243; Y obacżył [Becus, doktor Kościoła greckiego] [...]/ iż przy Láćinſkim kośćiele prawdá SkarJedn 264 (5); SkarŻyw 213 (5); CzechEp 57 (11); NiemObr 49 (3); ReszPrz 67; LatHar 642; WujNT Rom 7/18 (2); SapEpit A4.
Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie« (3): A gdy mu [Franciszkowi Spierze] rzekli niektorzy/ że vpadli wgrzéch/ mogą powſtać [...]/ to on kazáł rozumięć o tych ktorzy by iaki płomyczek wiary przy ſobie zatrzymali MurzHist L2v; iáko gorzko ieſt/ iżeś opuśćiłá Páná Bogá twego/ á nie záchowáłáś przy ſobie boiázni iego. SkarJedn 387.
~ Szereg: »w sobie abo przy sobie« (1): on Setnik będąc pewien o mocy Chriſtuſowey/ iż mogł ſámym ſłowem vzdrowić ſługę iego/ mowi do niego: rzec tylko ſłowo/ á będźie zdrow ſługá moy. Gdźie też nie rozumie iákiego ſłowá Bogá/ ktoryby w ſobie ábo przy ſobie będące miał Chriſtus Pan. CzechEp 278. ~
ββ. O różnych obiektach konkretnych (3): yſch yego Krolyewſkyey myloſczy wyernye sluzycz bądą [...] a wſythkych skody [lege: szkod i] skaz przy thych tho dzyelyech [tj. działach], tho yeſth szamych dzyal, kul kamyennych y zelaſznych prochow y wſythkych ynych rzeczy kthoreſz kolwyek ku they strzelbye przyſluszecz bądą [...] opatrowacz MetrKor 37/4; Złotnik niż kowal przecż [= dlatego] bywa bogátſzy/ Bo przy tym bráncie [tj. złocie] iuż záwżdy glanc głádſzy. RejZwierc 227; Otóż mym zdánim, nie źle wedle zwyczáiu dawnégo :l/ łáćińſkié zoſtáwić, á przy tym drugié polſkié z kréſką przez pół ták /ł: [...] y vżywáć tákiéy kréſki może we wſzelákim piſmie [...]. á przedśię elegántia y właſność zoſtáie przy literze/ coby iuż bydź nie mogło gdźieby śię owák kłádło. JanNKar F.
γγ. O tekście (2): Chryſtus każe Piotrowi rozwięzowáć/ y záwięzowáć: [...] Záprawdę ilé kroć będźie powiádaná Ewányelia/ muśi to zoſtáć przy niey: co wola páńſka ieſt [...]: á porządek ten odpuſzczenia grzéchów wola Chryſtuſowa ieſt BiałKat 166; A iż też ći [ludzie] nie przez co inſzego ku temu [rozumieniu duchownych spraw] przychodzą/ iedno przez przepowiedánie ſłowá BOżego: przy ktorym bywa duchá BOżego wnętrzne ſwiádectwo: tedy [...] CzechRozm 186.
δδ. O abstraktach (4): OrzQuin T4; ktorzy [cnotliwi królowie] oną iego pochodnią ſpráwiedliwośći ludziom ſwiecą/ przy ktorey ieſt cień iákiś niebieſkiey mądrośći [tzn. sprawiedliwość ludzka jest odbiciem mądrości Boga]. GórnDworz Gg4v; WujJudConf 164; GórnRozm H2.
9. Wyraża pozytywne nastawienie wobec kogoś a. czegoś (znaczenie to pozostaje w silnym związku z użyciami przestrzennymi); cum, in Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat; pro PolAnt, Mącz, JanStat; circa PolAnt, JanStat [podstawę łacińską stanowią również czasowniki złożone z przedrostkiem ad-] (983):
a. W konstrukcjach oznaczających, że ktoś a. coś sprzyja komuś (w przen, zwłaszcza metonimicznie: czemuś) a. że czyjeś działanie jest dla kogoś korzystne: przy kim = na korzyść tego kogoś, sprzyjając mu, popierając go, stając w jego obronie, pomagając mu, opiekując się nim; przy czym = troszcząc się o coś, akceptując coś; a Mącz, Modrz; coram PolAnt; iuxta JanStat (243): Cessarz Iego Myloscz na ząndanye Crolya iego Mczi polskiego [...] zoſthawya ſſyna Croliia Ianvſzewego a wnvka C. yego Mczi na pansthwie Wąngierszkym [...] a C. Iego M. nyechay wpomyna thy pany chtorzy bąndą przythym Dziecziecziu aby ynaczey a lyepyey sye zachowywaly przeczywko Czeſſarzowy nyzly sye Crol Ianvſz zachowywal LibLeg 9/50 (2); RejPs 173; yſſ rady koronne y poſlowie ziemſczy pylnie yego K.M. otho ſtaraly zeby themu pańſtwu Lytewſkie poddane przywiodl, aby ony [...] przeczyw ſpolnemu przileglemu nieprzyaczielewy przy koronie ſtali. ConPiotr 34; RejKup ee5; DiarDop 111; GliczKsiąż N8v; LubPs hh (4); RejWiz 23v; Tedy Ioſábá ſioſtrá Ochoſiaſſowá [...]/ porwawſſy Ioaſa ſyná Ochoſyaſſowego/ vkrádłá go [...]: y ſkryłá go prżed Atalią/ by go nie zábiłá. Y był przy niey ſſeść lat potháiemnie w domu Páńſkim. Leop 4.Reg 11/3; [św. Paweł pisze z więzienia:] Ná pierwſſy moiey ſpráwie álbo obronie/ żaden przy mnie nie ſtał [nemo mihi adfuit]/ ále wſſyſtcy mię byli opuśćili Leop 2.Tim 4/16 (5); káżdy gárnie k ſobye. A zwłaſzcżá gdy márny ſwiát/ ták ſie ná tym ſádzi/ Iż kto vmie więcey dáć/ przy tym [= na jego korzyść] rychley zdrádzi. RejZwierz A5 (2); Staẃ ſię wiernym przyiaćielowi vbogiemu [...]. Státecżnie przy nim ſtoi [lege: stoj] czáſu vtrapienia BibRadz Eccli 22/27[23] (6); OrzRozm N3; Adoniás [syn Dawida] [...] miał nádzyeię ná ſtolcu oycowſkim zoſtáć [...]/ á miał s ſwey ſtrony Ioábá y Abiátárá kápłaná/ ále iny dwor krolewſki nie był przy nim. BielKron 74 (14); Ferre suppetias, Pomoc komu/ ſtać przi kim. Mącz 296b; Pro aliquo stare, Zá kim álbo przi kim ſtać. Mącz 323a (23); [abyśmy] przy tych trzech rzeczách [tj. poczciwości ‘cześć, honor’ ojcowskiej, poczciwości macierzyńskiej i poczciwości wiary chrześcijańskiej]/ gdyby tego byłá potrzebá/ kreẃ ſwą roźlać/ y gárdłá ſwé dáć nie litowáli OrzQuin Hv; Prot B4v; Ale ieſli máćicá wychodźi/ trzebá ią roſtropnie wpráwić/ co lepiey thy vmieią/ ktore przy położnicách bywáią SienLek 116v; GórnDworz Q; RejPos 122v (2); Cżytay zacż Cicero Rzymſki gárdło dał/ zacż Sokrates [...]/ zacż Seneká/ wſzytkoć dla ſławy á dla poććiwośći/ iż ſtali mocno [...] przy wolnośći Rzecżypoſpolitey. RejZwierc 38 (6); BudBib Dan 12/1 (2); [Piotr miał nadzieję] żeby on ſam Páná ſwego obronić był miał: ábo ná koniec ták ſie mężnie przy nim oprzeć [= stanąć w jego obronie]/ żeby też przy nim gárdło ſwe położył. CzechRozm 236v (4); PaprPan T; ModrzBaz 30 (3); SkarJedn 109 (2); Nie ták groźné/ nie ták ſą ſtráſzliwé W ręku męſkich ſtrzały popędliwé/ Iáko kiedy przy oycowſkiéy głowie Záſtáwią ſye cnotliwi ſynowie. KochPs 191 (2); SkarŻyw 89 (4); CzechEp 425; Wſzytká ſie ſpráwá ogląda ná ſtole. Iáko dwá Krole przećiw ſobie ſiędą/ A rownym woyſkiem potykáć ſie będą. [...] Ten wygra/ przy kim dobry Hetman ſtoi. KochSz A2; PudłFr 67; Co rozumiecie ieſli dzis wtÿm Domu tak ſmiali [lege: śmiały] i tak zitzliwi [lege: życzliwy] oitzyznie ſwei mielei ieſt. [...] ia Gardlo przitem klade [= klnę się na własne życie] á rzeke niemaſz. PaprUp C3v (6); ActReg 1 (14); Appromitto – Ręcze, szlubuię zainſsego, albo przi inſzim. Calep 84b; Patrocinor – Bronie czyei ſprawi y prziniei ſtoie. Calep 763b; GórnTroas 54; Zálecam wam Phebę śioſtrę náſzę [...]: Abyśćie ią przyięli [...]: y ſtali przyniey w ktoreybykolwiek ſpráwie was potrzebowáłá. WujNT Rom 16/2 (2); Téż choćby dźiśieyſzy Céſarz álbo iego potomkowie [...] z woyſkiem przećiwko Miſtrzowi y Zakonowi ruſzyli ſie/ nie mamy przy nim [...] ſtać podpomożeniém/ rádą/ pomocą/ álbo łáſką. SarnStat 1070; Biſkup obiecuie przy Królu ſtać ná nieprzyiaćiele iego. SarnStat 1127 marg (11); iż Sáráceni ábo Turcy onę ſławną kráinę [Afrykę] podbili [...]: iedno iey kąſek zárwáli Hiſzpanowie. Co im podobno Pan Bog dał zá ſtátecżne przy Kośćiele Rzymſkim ſię záſtáwiánie. PowodPr 31; CzahTr E4; GosłCast 51; Bo Aduocatus ábo Patronus ieſt/ ktory od nas v práwá mowi ábo przy nas ſtoi. KlonFlis H3 marg; SapEpit A2.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (2): Acżkolwiek y ta by była niemała tego [tj. przetłumaczenia ksiąg lekarskich] przycżyna, iż moy wielki łaſkawiecz pan. H. S. y wiele inych dobrich przyjacioł, za to mie żądali y pracz ſwych przy mnie/ inemi [...] poſlugami zatrudzonemu/ nie litovali FalZioł +2; Siłá mężnych było/ którym śmierć przy oyczyznie miłá. KochMuza 27.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy kim (a. czym) bić się, bojować, by(wa)ć [= popierać kogoś, pomagać komuś (też w walce zbrojnej) (27); opiekować się kimś (5)] (32); przy czym czyim być [= wspierać czyjeś działania] (2); przy kim deklarować się, gardło dać (kłaść, położyć) (8), gardłować [= narażać życie] (3), oponować się [= bronić], oprzeć się [= stanąć w obronie], pość na śmierć, popisować się, potykać się, przestanie [= wytrwanie] (2), przysięgać, robić, sta(ną)ć (stanie) [= być czyimś zwolennikiem; pomagać komuś (w tym: o walkach zbrojnych, też w przen (6), o procesach sądowych (10))] (63), trwać [= roztaczać nad kimś stałą opiekę], walczyć, zachowan być [= doznawać ochrony od kogoś], zastawi(a)ć (zastawianie) się (5), zosta(wa)ć [= poprzeć (popierać) kogoś (w tym: o walce zbrojnej (3))] (5), zdrowie położyć.

Połączenie: »przy [kim] ... dla [kogo]« (1): Tymći [tj. szczodrobliwością] Krolowie Polſzcy woiowáli Niemce/ poráźili Moſkwę [...]. A iákoż ſye było przy nich niebić/ álbo niegárdłowáć dla nich OrzRozm N3v.

Zwrot: »stać przy krzywdzie [czyjej]« = ująć się za kimś skrzywdzonym, pomścić go (3): Bo gromiſzli ſłábſzego/ iuż wieſz s kim maſz cżynić [...]. Bo ſie Bog opowiedzyał ſtać przy krzywdzye iego RejWiz 192; RejZwierc 189 (2).
[Szereg: »przy [kim] albo po [czyjej] stronie« (1): Agis Lakońſki oſtatni krol/ gdy go rodzicy prośili/ áby przy nich/ álbo po ich ſtronie/ wniektorey ſpráwiedliwey rzeczy był/ nieco śie im tego zbrániał LorichKosz 165v (Linde).]
Wyrażenia przyimkowe: »jeden przy drugim« [w tym: jeden przy drugim społu (1)] (3): [Filozof namawia młodzieńca do ożenku:] bo w káżdey przygodzye/ Iuż będzyeſz towárzyſzá miał záwżdy wiernego/ A życżliwie rátuie iuż ieden drugiego. Gdyż y nieme źwirzątká tę powinność máią/ Ze więc iedno przy drugim cżáſem gárdłá dáią. RejWiz 56v (2); ModrzBaz 29v.

»przy sobie« (2):

~ Zwrot: »mieć przy sobie [kogo]« = mieć czyjąś opiekę, czyjeś poparcie (2): mamy przy ſobie ná wieży téy vrzędné Króle/ święté Kápłany/ błogoſłáwiony Ołtarz/ Wiárę cáłą OrzQuin L4v; o teyże rzecży [tj. w sprawie wysłania do klasztoru grzesznych duchownych] ſąd był wznowiony/ v Krolá ſię y S. Dunſtáná domagáli tego/ co byli vtráćili: máiąc vcżonego y wymownego prokuratorá [= obrońcę] y ludzi wiele zacnych przy ſobie. SkarŻyw 511. ~

»przy sobie« = o dwóch osobach lub grupach ludzkich: wzajemnie (1): A dali Bog krzykniemy iż náſzy wygráli [w sądzie]/ Ieſli będzyem przy ſobye w tym ſtátecżnie ſtali. RejWiz 102v.

»przy [której] stronie« (7):

~ Zwrot: »przy [której] stronie być (a. zostać, a. stać)« = popierać kogoś (7): Było ná then cżás wielkie roſthárgnienie w Węgierſkiey źiemi/ ábowiem połowicá ich przy iedney ſtronie/ á połowicá przy drugiey [tj. królu Władysławie albo królowej Elżbiecie] byłá. BielKron 304 (3); Ascriptor, Który przi powodney ſtronie w ſpráwie yego ſtoyi. Mącz 374c (3); SkarŻyw 164. ~

α. O relacji Bóg (też inne istoty nadprzyrodzone) – człowiek i sprawy ludzkie oraz Kościół, rzadko o relacji człowiek – Bóg, którego czci broni istota ludzka (87): Gdyby ſie kto bał cżar piy tę wodkę á bądz przeſpieczen/ y tam gdzie rad ſiadaſz dawſzi vchędożić pokroṕ tą wodką á będą przy tobie dobrzy duchowie ku pothwierdzeniu ciebie. FalZioł II 5d; Abowiem ták ieſt wielkie miłoſierdzie twoie [...]/ á pewnoſć obietnic twoich ieſt ſnadz ſerſſa niż od niebá do ziemie/ iedno ſie iáſnie rácz okázáć przy wiernych ſwoich [tj. zaopiekuj się wiernymi swymi] RejPs 84v; A iżem vmiłował przybytki twoie to mię ktemu ćiſnie yż mi nielza/ iedno ſtać wobronie przy maieſtaćie twoiem [tj. bronić twej czci] RejPs 100v (5); RejJóz G2v (2); a przeto my ciala ſwoye y duſze y ine wſzyſtkÿ rzeczÿ wręce twoye [Boże] poleczamy/ aby twoi ſwięti aniol byl przinas/ a by dyabel ſzadnego prawa donas nie mial. SeklKat C4v; [Chrystus do św. Pawła:] A przetoż ſyę możeṡ niebaċ Gdy będę ya przitobie ſtaċ Vyrzjſſli téż wiélka trwogę Tedyċ tobie ſąm pomogę RejKup p2 (2); GliczKsiąż D3 (2); A tu prośi [psalmista] Bogá oycá/ áby racżył być przy káżdey ſpráwie iego. LubPs Y6v (8); RejWiz 34; Leop Deut 2/7 (5); y ſpráwił ći [Pan Bóg] przechod beſpieczny przes onę wielką puſzćzą [!] [= pustynię] w onych czterdźieſći lat/ w ktorych [...] ták był przy tobie/ iżeś żadney rzeczy nie potrzebował. BibRadz Deut 2/7 (7); LeovPrzep Kv; RejPos 16 (18); Abowiem ty wſzytki ine mocy/ ieſli przy nich nie będzie mocy Páńſkiey/ ſą tho iáko proch RejZwierc 263; CzechRozm 7v; Bo co przed tym Bog Izráelcżykom mowił/ to rozumieymy że do nas teraz mowi. Niebędę przy was Polacy/ ieſliże z pośrodku was przeklęctwá niewyrzućićie. ModrzBaz 144 (2); Niewinność/ pánie/ moię Przyymi w obronę ſwoię: Przećiw potwarzy żywéy/ Y powieśći fałſzywéy: Chćiéy ſye przy mnie záſtáwić KochPs 64; A ia więc pánu dźięki będę oddawał [...]: Który czáſu potrzeby ſtał przy vbogim/ Y bronił go przećiwko Tyránnom ſrogim. KochPs 169 (6); SkarŻyw 51; ArtKanc S (2); GrabowSet B3 (3); OrzJan 33; O Duchu święty/ rácżże przy nas obecnie być/ á nas poćiechą twoią y obroną [...] opátrzyć. LatHar 31; WujNT 430 (2); SiebRozmyśl L4; SkarKaz 552b; TA wielkość nieprzyiaćioł niech wam nie ieſt ſroga/ Bo maćie ſpráwiedliwość przy ni záwſze Bogá. CzahTr F3 (2).

W przeciwstawieniu: »przeciwko [komu] ... przy« (1): Kto ná mię ták ieſt łáſkaw/ y ná mé zdrowié/ Ze ſye przećiwko grzéſznym przy mnie opowié? KochPs 142.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy kim (a. czym = kim) być (38), kryć [kogo], mieć [kogo] (12), okazać się (bytność swoję) (2), opowiedzieć się, przebywać (2), przestawać, sta(ną)ć (stojący) (21), ślubować, trwać, zastawić się, zatrzymywać [kogo], gardła nie żałować.

Połączenia: »tu ... przy« (1): [Bóg] o nędznem á o vpádłem pieczą ma A tu ſie przyniem práwie żywot vbogiemu otworzy/ bowiem nietylko aby ſniem ſkárby ſwe dzielił ale [...] i obroni go od wſſego złego RejPs 105.

»tuż przy« (1): Nyechże ſie iuż záwſtydzą ſprzećiwnicy moi/ Widząc iż Pan moy tuż przy mnye z miłoſierdzyem ſtoi. LubPs B5.

Wyrażenia przyimkowe: »przy ramieniu [czyim]« (1): Opokę wiáry twey Pánie [...] Kośćioł S. Rzymſki [...] zátrzymay przy rámieniu mocnym twoim aż do końcá. SkarJedn 152.

»przy sobie« (5):

~ Zwrot: »mieć przy sobie« (5): [Kupiec do czarta:] Gdyż [Chrystus] oċziſczył mę ſumnienie Przes koſtowna mękę ſwoję A przes nędzna wiarę moję [...] A tak niewiem bys czo wygrał Gdyż go będę prziſobie miał RejKup dd3; RejPos 48v (4). ~

»przy swej twarzy« (1): Iáko wielé dóbr/ pánie/ które ty gotuieſz Wiernym ſwoim/ y któré tu iuż okázuieſz. Krijeſz ie przy ſwéy twarzy przed ludźmi ſrogimi KochPs 43.

b. W konstrukcjach oznaczających, że ktoś dochowuje wiary komuś a. czemuś lub jest wiernym wyznawcą kogoś a. czegoś (w odniesieniu do religii, też innych poglądów): przy kim (a. czym) = będąc wiernym komuś (a. czemuś); erga PolAnt (536):
α. W sprawach wiary (493):
αα. W stosunku do Boga, Chrystusa, świętych oraz osób i instytucji reprezentujących wiarę chrześcijańską, rzadko niechrześcijańską, wyjątkowo (1 r.) wobec apokaliptycznej bestii (281): Bo ty [Boże] oſobliwą pieczą maſz o tych kthorzy wiernie ſie ſtánowią przy ſwiętem boſtwye twoiem RejPs 214v (4); Pleban radzy ſtale przy ſwietych ſtaċ [= oddawać cześć świętym]. RejKup i5v (9); MurzHist G4 (3); Ták w ſzkołách dzyeći [...] vcżą ſie przy bogu ſtać/ y koſcyele yego záwołanym/ kthorego máyą ſſcżyćić á bronić od nyeprziyacyoł. GliczKsiąż K8v; LubPs ktv (17); KrowObr Bv; Leop Ioann 6 arg (2); OrzList d3v; BibRadz Deut 13/4 (4); vwiedzieni tym błędem álleguią/ iż nam w tym zámieſzániu lepiey ſthać przy ſtárych zwycżáioch á przy poſłuſzeńſtwie á iednocie koſciołá. RejAp 66; oto ſłiſzyſz iż ie zwiodłá [niewiasta siedząca na bestii]/ iż ie odłudziłá od niego [Chrystusa]/ ták iż zoſtáli przy niey RejAp 141 (30); A ták nigdyc ſie Koſcioł ſwięty nie vnoſił/ nigdyc ſie nie obłądził/ ktory mocno ſtał przy tey głowie ſwoiey/ á przy they mocney ſkále ſwoiey/ przy thym Pánu ſwoim. RejPos A6 (109); KuczbKat 20; RejZwierc 11v (6); WujJud a2v (2); BudBib 4.Reg 23/4 (4); CzechRozm 100 (6); KarnNap ktv; O Iednośći Kośćiołá Bożego [...]. Y o Greckim od tey Iednośći odſtąpieniu. Z Przeſtrogą y vpominánim do Narodow Ruſkich/ przy Grekách [tj. przy Kościele Wschodnim] ſtoiących: Rzecż krotka SkarJedn kt (16); KochPs 109 (2); SkarŻyw 21 (9); StryjKron 457 (2); CzechEp *4v (12); ReszPrz 8 (2); Day [Boże] byſmy ćię záwżdy ználi/ á przy tobie záwżdy ſtátecżnie trwáli. ArtKanc E6 (8); LatHar 14 (7); KołakSzczęśl C4v; WujNT Luc 22/28 (3); PowodPr 29 (2); CzahTr B2; Ná opoce Piotrá twego [Jezu] zbudowáne ieſt [Królestwo Polskie]/ przy nim mocno ſtoi: wiátrow y wody bać ſię nie będźie/ poki táką ma oſádę: y pogáńſka/ y heretycka ludzka śiłá/ nie przemoże budowánia/ ktore mocna ręká twoiá poſtáwiłá. SkarKazSej 683b.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (3): [Nie tylko święci] Tákże y wſzyſcy ći tu ieſzcże pielgrzymuiący w ſtátecżney wierze ná they zyemi przy Pánu ſwoim pewni ſą tey cechy [= znaku na czole (przen)] Oycá Báránkowego RejAp 118 (2); CzechRozm 121v.

Z nadrzędnym przymiotnikiem, zleksykalizowanym imiesłowem przymiotnikowym a. rzeczownikiem odprzymiotnikowym (9): A tak Lacznoċ ſtwoych [tj. czarta] ſydł [lege: sidł] wynicz Kto bý yedno chczał ſtałem bycz Przi ſwem Panu za Ziwota RejKup dd6; [rozmowa] o Wiernéy Orzechowſkiégo ſtátecznośći przy ſtanie Duchownym. OrzQuin A2v; RejAp 75v (2); RejPos 238v (3); SkarJedn 167; SkarŻyw A4v.

~ W charakterystycznych połączeniach: przy czym pozostały, stały, stateczność (3), stałość (4). ~

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy kim być (3), (wy)cirpieć (3), oświadczać się, gardło swe położyć (2), przestawać (3), (wiernie itp.) sta(ną)ć (stojący) (183), stanowić się, (prze-, wy)trwać (trwający) (55), boj wybojować, zatrzyma(wa)ć [kogo] (2), (stale) zosta(wa)ć (17), żyć.

Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie« (3): á iż on [Bóg] możnoſći dodáwa ſtoiącem przy ſobie/ á przeto ſnadz nigdy chwáłá iego dokończyć ſie niemoże. RejPs 99v; Bo iż wſzyſtko piſmo ś. ieſt im [tym, którzy tak uczą] przećiwne [...]: przeto tákiey ſubtylney filozofiey vżywáć muſzą [...]/ áby ták do końcá przy ſobie tych zátrzymáli/ ktorych iuż ná tym ſwym fundámenćie záſádzili. CzechRozm 52v (2).
ββ. W stosunku do zasad religii (zwykle katolickiej, rzadko niekatolickiej, wyjątkowo niechrześcijańskiej) (212): RejKup p2 (2); KromRozm I Ov; MurzHist N3v (3); MurzHistSekl ktv; MurzNT 63v marg (2); [Panie] Wyſzło ieſt s twoich ſwiętich vſt wdzięcżne roſkazánie Rácżże mi yuż dáć ná wyeki tu przy nim wytrwánye. LubPs bb6v; Ale ſie Pan w tych roſkocha ktorzy ſie go boią/ A przy iego miłoſierdzyu z vfániem ſwoim ſtoią. LubPs ff2v (23); KrowObr 188v; RejWiz 29; niebłąkam ſye tám y owdźie. Przy iedney wierze/ przy iednym Krzćie/ przy iednym Bogu ſtoię. OrzList d3v (4); RejZwierz 108; bo iuż wkorzeniło ſye to kácerſtwo między ludźmi niektorymi w Polſzce bárzo/ ktorzy przy tych błędźiech mocnie ſtoią. OrzRozm I4v; GrzegRóżn [O2]v (2); OrzQuin N3v; RejAp BB8v (32); A tego ſie mocnie dzierz// [!] á przy tym ſtale trway/ iákoć Apoſtołowie y ine piſmá náukę zoſtáwili RejPos 150v (48); GrzegŚm 67; RejZwierc 10 (6); WujJudConf 12v (4); RejPosWstaw [1434]; CzechRozm A5 (10); KarnNap ktv; SkarJedn 250 (4); KochPs 24 (3); SkarŻyw 48 (7); CzechEp 66 (14); CzechEpPOrz *2v (3); NiemObr 97 (2); ReszPrz 6 (9); ArtKanc H6 (8); LatHar 417 (3); WujNT Ioann 8/31 (4); SiebRozmyśl K3v; PowodPr 56; Poty ſłucháć Doktorow będę/ poki przy ſłowie Bożym ſtoią. SkarKaz 43a (2); SkarKazSej 683a; [drudzy według Originału Apoſtolſkiego/ [...] odrzućiwſzy co Papież przećiw [= wbrew] Piſmu S. w prowádźił [!] tylko przy Ewángeliey á vſtáwách Kryſtuſowych ſię popiſuią Respons Dv].

Z nadrzędnym rzeczownikiem odprzymiotnikowym (4): LubPs Tv marg; SkarJedn A6v; Przecżytawſzy liſt wáſz/ vweſeliłem ſię z ſtátecżnośći wáſzey około wiáry/ y zmęſtwá wáſzey ćierpliwośći przy prawdzie. SkarŻyw 436; Pánie [...]. Day nam ſtałość przy twym Słowie ArtKanc L4.

~ W charakterystycznych połączeniach: cierpliwość przy czym, stałość, stateczność (2). ~

W charakterystycznych połączeniach: przy błędzie(ch) (6), cyrografie (Pańskim) (2), dufaniu (Panu) (2), Ewanjelijej, głosie [czyim], miłosierdziu, nabożeństwie (5), odkupieniu [czyim], (prawdziwej itp.) nauce (naukach) (31), obietnicy(-ach) Pana swego, odszczepieństwie, ołtarzu [= wierze], powieściach [= słowach], Piśmie Świętym, (chrystyjańskiej itp.) prawdzie (72), reliji, rozkazowaniu, rzeczach duchownych, (Pańskim itp.) słowie(-ch) (a. szczyrości słowa Pańskiego) (43), sprawach [czyich = Chrystusa], (starożytnym) sposobie (wiary) (3), stateczności, tajemnicach Ksiąg, Testamencie, ustawach Kościoła, wezwaniu [= powołaniu] swym (2), (katolickiej itp.) wierze (czystości, prawdziwości wiary) (20), wymyślech [czyich], wyzna(wa)niu [czego = wiary i imienia Pana swego] (3), (Mojżeszowym itp.) zakonie (4), (starodawnym itp.) zwyczaju(-och) (7).

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy kim, czym bawić się [= trwać], chować [kogo] (2), (z)osta(wa)ć (się) (26), popisować się (1), przestawać, (mocnie(-o) itp.) sta(ną)ć (stanie, stojący) (134), (stale itp.) (do-, wy)trwać (wytrwanie, zetrwanie) (23), wycirpieć, zachow(yw)ać (zachowanie, zachowan) (się a. kogo) (13), zatrzymać się, zostawić [kogo] (2).

β. W sprawach świeckich (43): gdibi na tho przicz moglo [...] tedi bismi wolely abi yey m. [Izabela Jagiellonka] przi pyerwſchim postanowieniv ſwoym y sina swego zoſtala LibLeg 11/40v; Posłowie przy intencyji swej stojąc powtorzyli tego, że są gotowi o obojej tej obronie [tj. postronnej i domowej] radzić Diar 41 (4); DiarDop 111; Przyſyęgá Prokuratorſka. IA :N: przyſyęgam [...]/ iż Sądowi chcę być poſłuſzen [...]. A poznawſzy rádę iedney ſtrony/ drugiey tego nieobiáwię/ áni ſye ku niey ſkłonię/ Ale przy pierwſzey do ſkończenia práwá ſtać chcę GroicPorz e3v; KochSat B3v; Manere in sententia Philosophorum, Przi mniemániu mądrych ludźi zoſtáwáć. Mącz 207a (3); OrzQuin P3; á ia miał bych to ſobie zá wielką rzecż/ gdy by mi było wolno [...] przy prawdzie ſtać/ á białychgłow ſławy bronić. GórnDworz Aa2 (4); RejZwierc 216v; Piekne [!] ſumnienie/ ſtać przy przyiaćielu/ Ieſzcże pięknieyſze/ zoſtawáć przy prawdzie. KochOdpr A4; KochFr 109.

W charakterystycznych połączeniach: przy swej intencyji, mni(e)maniu [czyim] (4), swej opinijej, (cnej) prawdzie (4), swej sentencyji; przy czym ostać się, przestać, stać (9), zosta(wa)ć (7).

αα. O ludziach (w odniesieniu do innych ludzi) [w tym: o współmałżonkach (5)] (24): Y odſtąpił wſzytek lud Izráelſki od Dawidá/ á przyſtáli do Séby ſyná Bochry/ A mężowie Iudſcy zoſtáli przy Krolu ſwoim BibRadz 2.Reg 20/2; BielKron 57 (4); Miáſto [Ateny] pothym widząc onę łáſkę iego [króla Antygona]/ y ſámo ſie potym mocno opráwiło [= ufortyfikowało]/ y mocno przy nim ſtało/ á wielką mu miłość y ſtałość ſwą ná wſzem okázowáło. RejZwierc 45v (3); káżdy małżonek ma mieć iedyną żonę/ á przy niey ták iáko y oná przy iednym mężu ſwoim/ ma záwżdy w káżdey potrzebie trwáć y przeſtáwáć KarnNap F3v; KochOdpr A4; że oni [Zborowscy] zawzdi z zitzliwoſci ku oitziznie wſzitko tzinia [...] y mi ſami [...] doznaliſmi wprzigodach trudnich checi y zitzliwoſci ijch [...]/ y teras im vfaimi/ przinich ſtoimi/ á zawodze [!] ie [...] myeimi PaprUp F3v; Przyſtoi tedy práwému przyiaćielowi/ ná złość fortunie/ która nieſtała ieſt przy towárzyſzu mocnie ſtać. KochCn B4v; Téż wſzyſcy/ którym tákowé liſty y Przywileie bywáią pozwaláné/ nigdy nas [...]/ nie opuſczą [...]: iż wiernie y mocnie przy nas y potomkách náſzych będą ſtać SarnStat 989 (9); PaxLiz E2v; Wrodźiłeś ſię [Andrzeju Krotoski] [...] w niego [ojca swego]/ Dał by to BOG byś teſz miał myśl iego. Byſmy ćię teſz Oycem wſzyſtcy zwáli/ A przy tobie do gardł náſzych ſtáli. RybWit C2v.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikiem: przy kim przestawać (przestanie) (3), stać (14), trwać, zostać (2).

c. W konstrukcjach o znacz. ‘przestrzegać czegoś, postępować zgodnie z czymś lub skłaniać innych do przestrzegania czegoś, do określonego postępowania’; też: wybierać coś, akceptować (204): RejPs 23 (2); Bo szkodá tey ſtárey duſſe Iż ſie ná złey szkápie kłuſſe Wie iż zle/ czaſem ſie bogi [lege: boi] A iednák przedſię przy ſwym ſtoi RejRozpr F (4); Niech że ſię czo chcże dzieie ia przy cznocie ſtoię RejJóz F7v (3); [kot do lwa w klatce:] Ia przi ſwobodzie zoſtawam A ti iuſz tak panie braczie Racz krolowacz tu wtey kraczie RejRozm 408; RejKup r8v (4); Diar 58; Błogoſłáwieńſtwo tym kthorzy przy woley á roſkazányu Páńſkim [...] trwáyą. LubPs X4v marg (5); GroicPorz fv; Obieray iáko pcżołká w káżdym zyołku ſmáku/ A przy tym ktory lepſzy zoſtaway przyſmáku. RejWiz 80v (12); OrzList h (2); RejZwierz A2 (3); BielKron 313v; KochSat Bv; Mansit in conditione atque pacto, Zoſtał przi vmowie/ ſpełnił rzeczy vmowione. Mącz 272b; Sector, Vſtáwicznie náśládowáć/ záwżdy przi kim álbo zá kim ſtać/ Trzimáć ſie cziyego widzenia. Mącz 384d (6); Pirwſzy poczet [ludzi] [...] Vprzeymie ty miłuie co przy prąwdźie [!] ſtoią/ Ale wtorego rzędu ludźie ſię iey boią. Prot D4v; RejAp BB5v (17); GórnDworz D (4); Ale dobri goſpodarz weźrzawſzy w ſtáre reyeſtra/ odmieni wſzytki nowe wymyſły/ á ſtánie przy ſtárych zwycżáioch. RejPos 37 (38); KuczbKat 415; Nie odmieniayże ſie iáko Márzeć ná Wioſnę/ gdzie iednego dniá będzie y deſzcż y iáſno y krupy/ ále ſtoy ſtátecżnie przy onych ſwych pocżćiwych obycżáioch/ á nie dáy ſie młodośći [...] vnośić. RejZwierc 24v (23); WujJudConf 16; Pieniędzy w lichwę nikomu niedawa/ Nie bierze dárów przećiw niewinnému: Kto ſye ták rządźi/ kto przy tym zoſtawa/ Smiele niech vfa pokoiowi ſwému. KochPs 19; [Mówi Bóg:] Razem [lege: raz-em] ia Dawidowi ná ſtáteczność ſwoię Słudze wiernému przyśiągł y przytymże ſtoię. KochPs 134 (4); SkarŻyw 260 (2); CzechEp 33; Kto śię chce bić/ obuy zbroię/ Ia przy kuflu przedśię ſtoię: Bo ták mnimam/ iż vpitym Lepiéy leżeć/ niż zábitym. KochFr 93; FRáſzki tu niepoważné z ſtátkiem ſię zmiéſzáły: Komuby drugié rzeczy więc nieſmákowáły/ Wźiąwſzy ſwą częsć/ oſtátek drugim niech podawa/ Ty to woliſz/ á ów záś przy owym zoſtawa. KochFr 113 (3); BielSjem 4; PaprUp F2; Teraz káżdy w trudnieyſzych ſpráwach ſędźiem godnym Chce być: [...] Stoi przy ſwym vporze/ pilnie broniąc złégo. ZawJeft 35; RZądź nas Pánie przy twym Słowie ArtKanc L4; ActReg 16 (2); KochCn B3v (3); KochPij C3 (2); [Boże] Krolá choway w pokoiu: á zwierzchnośći dáne Dźierż przy ſpráwiedliwośći GrabowSet P3v; LatHar 238; SToiąc przy ſtárym Státućie o poſtronnéy [= pochodzącej z zagranicy] ſoli vczynionym [...]/ zákázuiemy vżywánia ſoli poſtronnéy kożdéy SarnStat 387 (19); CzahTr [D]v (2); GosłCast 46; SkarKazSej 674b.

Z nadrzędnym rzeczownikiem odprzymiotnikowym (1): Státhecżność wiernych przy ſwyęthey woli á roſkazányu Páńſkim/ y czo zá weſele zá to ná ſobie odnoſzą. LubPs V4 marg.

W charakterystycznych połączeniach: przy artykule(ch) [= przepisach prawnych] (2), cnocie (19), dekretalech, dobrym (lepszym, nalepszej rzeczy) (3), drodze świętej, wolnej elekcyi, gorszym, konfederacyjej [której], konstytucyjej [której] (starych konstytucyjach) (5), lepszych (ludziach), ludzkości, mierności, napominaniu (upominaniu) (2), narokach Pańskich, nauce [= wiedzy świeckiej], obwieszczeniu, poczciwych obyczajoch, krześcijańskim pokoju (iron.), posłuszeństwie, postanowieniu [czyim = boskim] (17), postanowieniu pokoju, powinności, prawdzie, przedsięwzięciu swoim, przyrzeczeniu, radzie (Pańskiej) (9), recesie [= odstępstwie], rozkazaniu Pańskim (3), sentencyjej Salomona, słowie, sprawiedliwości (6), stałości, starym(-ch) statucie(-ch) (4), swobodzie, swym, umowie, uporze (2), ustawach (3), wolej(-i) Pańskiej (36), wymysłach(-ech) ludzkich itp. (2), swej złości, starych zwyczajoch, pomiernym żywocie (2).

W charakterystycznych połączeniach z czasownikiem: przy czym bywać, czuć [= przestrzegać czegoś], dzierżeć [kogo], opowiadać się, (z)osta(wa)ć (34), popisować się, przestawać (7), rządzić [kogo], rządzić się, siadać, stać (102), stanowić [co (= postępki)], (wy)trwać (wytrwanie) (6), zachować się (3), zachowa(wa)ć [co], zosta(wa)ć (12), zostawić [co], żyć.

α. Potwierdzać prawdziwość czegoś, podtrzym(yw)ać wypowiedziany wcześniej pogląd (26): gdyſz my czyą do Turek odprawyacz raczyly, doſzycz doſtateczną Inſtructyąſmy thobye daly [...], gy przythey wſzythkyey inſtructiey czo ſſya dothicze rzeczy naſzey. a kroleſthwa naſzego vpelnye ſtoyemy MetrKor 38/500 (2); Myeny theſz ze spoznanya do wroczlawya yachacz myeli, A on zzidem zgnyezna ych Thlumaczem one wyeſzcz myall Chcze do Gardla przi they powyeſczi stacz LibMal 1548/142v (3); Prż y [!] tym ſtoię czom mowił[a] Bo acz bych odmienić chciała Nie będę ſto [lege: z to ‘dostatecznie, wystarczająco’] mowy miała RejJóz E3; RejKup m5; A yednák y Luther nye záwſſe ſtał przy pirwſſym wykłádźye y náuće [!] ſwey KromRozm II ſ3v; KrowObr B4v; pozwał ie [biskup przemyski panów Balmów, innowierców] vſtmie [!]/ á gdy oni przy ſwoich opiniach zoſtáli/ opinią ich Sądownie názwał kácerſtwem OrzRozm I; BielKron 196v (3); RejPosWiecz3 98; CzechRozm 140v (2); SkarJedn 292 (2); Ieſlim co zle rzekł/ álbo piſał/ z niewiádomośćim to vcżynił/ wſzákżem nigdy przy moim zdániu vpornie nie ſtoiał. SkarŻyw 203; CzechEp 346 (2); Calep [718]a (3); Więc ieden rożność czyni miedzy dniámi: á drugiemu káżdy dźień iednáki. Zoſtań káżdy przy mniemániu ſwoim. WujNT Rom 14/5; SkarKazSej 661b.

W charakterystycznych połączeniach: przy artykulech [czyich], instrukcyjej, mniemaniu [czyim] (5), swej myśli, opinijach, swym pisaniu wszytkim, (tej a. swojej) powieści (2), powinności (2), słowach swoich, takim wyrozumieniu, tym wszytkim, umyśle i wywodzie [czyim], wykładzie i nauce swej, zdaniu [czyim].

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy czym ostać się, przestać [= zadowolić się], sta(ną)ć (stojący) (15), trwać (2), zasadzać się [= uporczywie trwać], zostać (7).

10. Wskazuje fakt a. czynność, którą ktoś wykonuje a. w której (współ)uczestniczy; in Vulg, Cn [podstawę łacińską stanowią głównie czasowniki złożone: interesse (Mącz, JanStat), adesse (Modrz)] [w tym: przy tym, gdy ... (3)] (92): OpecŻyw 60; any scham przy them spalenyv byl any przes tho spalenye onego vmnyeyschyl w vzythkach ZapWar 1531 nr 2540 (2); By też przynamnieyſzich rzecżach opatrznię działay. BielŻyw 129 (2); WróbŻołtGlab A4v; MetrKor 61/224v; ComCrac 16v; Alye przi thi kradziezi, kthora on ſcham [Jan z Uniejewa] v Staniſlawa Monde [...] vczinyl, nyebel [jego towarzysz Marszałek] yedno on ſcham pokradl ſchathi LibMal 1548/140v (11); MurzNT Mar 15/41; Diar 95; BielKom B5v; GliczKsiąż C5; Przyſyężnicy biorą groſzy dwádźieſćiá/ w ſpolny dźiał ktorzy przy Appellácyey byli GroicPorz bb3v (2); RejWiz 31v; y poſwięćil dom Boży Krol [Salomon] y wſſyſtek łud [!]. A kápłani lepak ſtáli przy ſwych powinnośćiách y vrzędziech/ á Lewitowie przy orgániech á inſtrumenćiech Muzyki Páńſkiey Leop 2.Par 7/6; UstPraw C2v; WyprKr 2; iż ći [Lewici] Arkę/ ołtarze/ dom Boży/ y ine ſwiątośći kościelne noſili/ y przy ſłużbie Bożey záwżdy byli BielKron 39v; Ceſarz na Ratuſzu tániec mieć roſkazał/ przy ktorym wſzytki kſiążętá z kſiężnámi były BielKron 331 (5); Co [tj. umiejętności wojenne] trudno cżłowiek poiąć ma zproſtey rozmowy/ Muſi tam przi tim ſam być/ i naſtawić głowy. KochSat [C2]; Omnibus negotiis interfuit, Przi wſziſtkich ſpráwách obliczny był. Mącz 430a; BiałKat 156; co z powieśći mam ludźi tych którzy przy mierzániu imienia bywáli/ to tu nápiſzę [o sposobie wymierzania łanów]. GrzepGeom M3 (2); RejPos 332v (2); KuczbKat 270; iż młodź tá ktora ſie ná wśi rodźi/ godnieyſza ieſt ku ćwicżeniu rzecżam Rycerſkim/ ktora vſtáwicżnie przy robotách polnych/ ćięſzkich/ grubych bywa przywykła BielSpr 2; WujJudConf 239; RejPosWstaw [412]v; CzechRozm 16; [niektórzy ludzie] gdyby byli widźieli/ że ná dobre náuki iákie słuſzne á przyſtoyne bacżenie we Zborze máią: záprawdę y zoſtáliby byli przy tem/ ná co ſię byli vdáli/ y mogli by byli iákiego wnáukach ſtopniá doſtąpić. ModrzBaz 133 (2); SkarŻyw 309 (4); StryjKron 727 (2); CzechEp 406; BielSjem 22; ActReg 129; OrzJan 116; A ieſli roſkoſzna rzecż y pożytecżna byłá poglądáć ná Boſką twarz Iezuſá Chryſtuſá [...] ná tym płácżliwym pádole miłośćiwie mieſzkáiącego: rozumiey żeć y to nie máła/ ſtać przy prawdźiwey y rzecżywiſtey oblicznośći/ á co więtſza/ ofierze tegoż Páná twego/ iſtotnie w Sákrámenćie naświętſzym przytomnego LatHar 77 (5); ſámi Kommiſsarze przedśię gránice kończyć y konáć będą powinni/ niedbáiąc nic ná to: choćby [...] ón który ſie ſkárży o krzywdę gránic/ [...] przy tym bydź niechćiał. SarnStat 841 (10); SkarKazSej 678a.

W charakterystycznych połączeniach: przy apelacyjej, ceremonijach, czynieniu [czego] (2), kradzieży (4), liczbach [= rozliczeniach], mierzeniu, mszy(-ej) (2), namowach [= uchwalaniu] dekretu, nauce [= nauczaniu] [czyjej], ofierze (ofiarach) (3), pobraniu [= kradzieży], pogrzebie [czyim], swych powinnościach, przysiędze, radzie, robotach, rokach głownych, służbie [czyjej = dla kogo], służbie bożej itp. (5), spaleniu, sprawach świętych [= uroczystościach religijnych], tej (takiej) sprawie [= działaniu] (3), sprawach świata tego, tańcu, tym (tem) (14), uznaniu [= rozpatrywaniu] spraw, wszystkim (wszystkich sprawach) (4), wybieraniu nowego urzędnika, zabiciu, zapisie.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy czym być (63), stać (4), stawiać [kogo], trwać (trwający) (2), zabawiać się [= uczestniczyć], zostać, zostawić [kogo].

Wyrażenia przyimkowe: »przy sądzie(ch), prawach (a. gorącym prawie), sprawach sądownych« = w rozprawie sądowej; iudiciis interesse JanStat (14:2:1): [Przymuszano mnie] A bych yawnie przyſięgał ze mię ſprawiedliwie xiąża oſądzili. Ale ia przytym ſądzie niebył a nym otakowim ſądzie wiedział SeklWyzn a3v; i pisarzow procuratorow voznich thak w sandziech ziemskich iako Groczkich prosą a-bi bili iurati abo przisiezni i przi sandziech abi bili obeczni ZapWar 1545 nr 2646; A od tego cżáſu [gdy niewinnie skazano pewnego szlachcica na śmierć] vchwalono ieſt ten Státut/ áby vrząd mieyſki nie tráćił żadnego ſláchćicá gorącym práwem [= sądem doraźnym]/ przy ktorymby nie było vrzędu Grockiego BielKron 418v; CzechRozm 252v; ModrzBaz 89v; SkarŻyw 455; ActReg 141; SarnStat 486 (10).

»przy wszytkim« (1): [Poseł do Heleny:] O Krolowa/ [...] Poſłowie twoi [tj. Grecy] iáko przyiecháli/ Ták odieżdżáią/ á ty przedsie známi. (–) Byłeś ſam w rádzie/ cżyś ſłyſzał od kogo? (–) Byłem przy wſzytkim KochOdpr B3.

a. Wskazuje czynność, którą ktoś pomaga wykonywać innej osobie: przy czym = pomagając w czymś (1): Obstetrico, et obstetricor, Bábą być/ pri [!] porodzeniu pań bywáć. Mącz 257c.
[Niekiedy trudno rozstrzygnąć, czy struktura „być przy czym” oznacza uczestnictwo w czymś czy tylko obserwowanie czegoś. Stąd może niektóre umieszczone tu użycia mogłyby się znaleźć w znacz. 5.]
11. Wskazuje obiekt objęty czynnością lub którego czynność dotyczy; circa JanStat (29): MetrKor 37/4; [Maryja do Elżbiety:] a przetom k tobie prziſſla [...]/ żebychcij iako méy milé cijotuchnie przi twym plodzie ſlużila. OpecŻyw 10v; BielKom D6v; ocyec przy ſynye ma záwſſe s pracą á pyecżołowányem być. GliczKsiąż Q3; Niewſpominam tu nic inſzych biuznierſtw [!] [...]/ ktore tzynićie przy tym Bágnie y Kwiatkach w kwietną n[ie]dzielę KrowObr 93; RejWiz 103v; Potym poglądnąłem ná wſſyſtkie prace ludzkie/ y ná dowćipy: obacżyłem przy nich być iáwną zawiść bliźniego. Leop Eccle 4/5 (2); Gdy ktory ſláchćić wiezye żyto wodą/ táki gdy przyſięże iż ieſt iego właſne żyto/ álbo ſługá ten co ieſt przy żyćie iż ieſt nieprzekupne: táki wolen od cłá UstPraw Ev; BibRadz I 478d marg; BielKron 2v; Przypátrzże ſye y Cerymonióm/ y modlitwóm ſtárégo Kośćiołá: które czynióno przy vmárłych. BiałKat 358v; Bo gdy ſie iuż ſtárzeie [lege: zstarzeje] ociec ábo mátká [...]. Tedy dziatki w oney to ich zeſzłey ſtárośći/ Ty przy nich podeymuią prace y pilnośći Karmiąc ie iáko dzieći HistLan B2; KarnNap A2v (4); Ták Piotr [...] ſkuśiwſzy ſerdecżney ſłodkośći Zbáwićielowey: miał go iuſz zá Páná y Miſtrzá ſwego: wſzákże ieſzcże iednę miał rękę przy świećie [tj. zajmował się jeszcze niektórymi sprawami ziemskimi]/ śieći ſię ſwych y rzemieſłá trzymaiąc SkarŻyw 596; Stoymyż [= zatrzymajmy się] tu przy tych X⟨iędza⟩ K⟨anonika⟩ ſłowách [...]. Ktorymi to twierdźi iż [...] CzechEp 267 (2); dozwalamy im [poddanym naszym]: áby ná ſzkuty/ któré z Gdańſká idą/ ku żywnośći czeládźi/ która ieſt przy nich/ beczká ſoli byłá brána ná ſzkuty. SarnStat 388 (2); GosłCast 24.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (2): Ceremonie przy wodzie Krztu. KuczbKat 145 marg; Gdy przyſzli z ćiáłem [św. Medarda] ná to mieyſce gdzie Krol iemu ſam pogrzeb obrał/ y kośćioł był zbudowáć vmyślił: ćiáłá ruſzyć żadną miárą zmieyſcá niemogli (marg) Pátrz ná rzecż dziwną przy ćiele. (–) SkarŻyw 528.

W charakterystycznych połączeniach: przy chorych, dzieciątku (dziecięciu) (2), kartach, matce, ojcu, płodzie [= dziecku], skarbach ziemskich, szachach, warcabach, życie.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy czym (a. kim) być (4), (u)czynić ([co]) (3), dzieje się [co] (3), mieć [kogo], pracować, służyć (3), sprawiony, sprawować, stawać.

Wyrażenia przyimkowe: »przy sobie« (1): V ſądu niechay będźie też krzyw náleźiony [...]. Ponieważ że przeklęctwo [= złorzeczenie, urąganie] ták bárzo miłuie [...]. Tę pomſtę to przeklęctwo niechay ma przy ſobie CzahTr Kv.

»przy swym (swoim)« (3): bo ktho przy ſwoim nie rządnie cżini, iakoż inemu radzić ma. BielŻyw 44 (3).

12. Wskazuje narzędzie lub środek pomocniczy, z którego udziałem lub towarzyszeniem jest wykonywana dana czynność: przy czym = za pomocą czegoś, używając czegoś, posługując się czymś; ad Mącz, Cn; coram PolAnt (45): GliczKsiąż O2 (2); PRacżkę węglarz námawiał/ áby z nim mieſzkáłá/ Bo ia mam węgla doſyć/ będzyeſz przy nim práłá. RejZwierz 121v; BibRadz Is 47/14; Implicat ad speculum caput, Chędoży ſie przi zwierćiádle. Mącz 305c; [Marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego Aleksandrowi Jagiellończykowi] goły miecz [...] podawáiąc [...] ty ſłowá mowił: Weźmi Xiążę naiáſnieyſze [...] ten miecz/ y przy nim zupełne pánowánie miey nád námi StryjKron 667.

Połączenie: »przy ... na [czym]« (1): Yáko gdy ſie kto vcży pływáć cżyni tho przy pęcherzu álbo płáwye/ áby ſnadź nye vtonął/ á dotąd przy pęcherzu álbo ná płáwye/ áż ſie też ſam bez żadney pomocy imye pływáć. GliczKsiąż O2.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (2): Mącz 198c; Lucubratio – Nauka albo pracza prziſwietlie. Calep 621a.

Wyrażenia przyimkowe: »przy ogniu« = wykorzystując światło, jakie daje ogień (1): Przeto tam onego cżaſu wſzitko przy ſwieczach działaią y przy ogniu. MiechGlab *4.

»przy ogniu« = wykorzystując temperaturę, jaką daje ogień (2): Oſtatecżnie trzeba ie [niemowlę po kąpieli] otrzeć y zagrzać pieluſzkami cienkiemi pierwiey gich przyogniu zagrzawſzi FalZioł V 35v; SienLek 129v.

»przy pługu« = zajmując się pracami rolnymi (2): Więc y potomſtwo młode/ pięknie wychowáli/ A ktemu im przy pługu/ domá rość nie dáli. RejZwierz 63v; KochSat A3v.

»przy świecy(-ach)« = ad lucubrationem Mącz, Cn (9): MiechGlab *4 (2); wednie [...] ſię cżwyczył około rycerskich rzecży [...]. A w nocy nad Xięgami przi ſwiecy záſiadał. KwiatKsiąż N4; Lychnobii, Którzy przi świecy rádźi ſiadáyą ſwe rzeczi ſpráwuyąć Mącz 201d (2); RejZwierc 153v; Calep 621a; Niech ćię wiernie y prawdźiwie ſzukamy przy świecy y gwiazdźie ſłowá twego [Boże] SkarKaz 520b.

~ Wyrażenie: »przy jednej świecy« = krótko, tyle, ile trwa wypalanie się świecy (1): Lucerna eadem scripsi, Przi yedney ſwieci/ álbo yedney chwile/ etć. Mącz 201b. ~

»przy świetle« = coram igne PolAnt (5): nie będźie węgla przy kthorymby ſię zágrzać/ áni ſwiátłá będźie coby przy nim poſiedźieć. BibRadz Is 47/14; Mącz 198c (2); Calep 621a; Máty/ y do Komieg kicżki/ kulki/ gwoźdźie/ to ma być robiono kiedy nawiętſza noc: bo to przy świetle zwiecżorá y przededniem zrobi domá GostGosp 84.

α. O instrumentach muzycznych, zwłaszcza ich akompaniamencie: przy czym = z towarzyszeniem czegoś; in Vulg, PolAnt; cum PolAnt (18): RejWiz 67v; Leop 1.Par 25/1 (3); Zácznićie pieśń biiąć ná bębnie przy wdźięczney hárfie y przy ſkrzypicách. BibRadz Ps 81/3 (3); BielKron 22; Ad harmoniam canere, Przy lutni álbo orgániech ſpiewáć. Mącz 153b (2); KochPs 12 (2); KlonŻal C3v; Citharistria – Ktorą na harfie grą y prziniey ſzpiewą. Calep 202a; GrabowSet E2 (3).

Z nadrzędnym rzeczownikiem (1): Citharoedus – Harfiſta, Spiewąk prziharfie. Calep 202a.

W charakterystycznych połączeniach: przy arfie (5), instrumenciech (2), lejerze, lutni(ej)(-ach) (8), łagodnej stronie [= strunie], organiech (2), skrzypicach.

W charakterystycznych połączeniach z czasownikami: przy czym opiewać, przysłuchać się, przyśpiewać, sieść, stać, śpiewać (śpiewany) (8), wyłożyć [= opowiedzieć].

β. O formule słownej (1): Kośćioł Powſzechny [...] wybornie to rozumiał/ iż przy formie tey Swiątośći/ ſpráwá Kápłáńſka álbo tego ktory krzći/ ma być wyráżona/ co więc bywa kiedy mowią: Ia ćiebie krzcżę. KuczbKat 125.
13. Wskazuje podmiot działający (też wyrażony metonimicznie): coś jest przy kimś = ktoś coś robi a. powinien robić (10): [Papież przekazał książętom niemieckim przez swego legata] iż co ſie ſtáło przez iego przodki [= poprzedników]/ toć nie ziego przycżyny [...]/ y then vmyſł był przy nim [...] odmienić á popráwić tych wſzytkich rzecży. BielKron 199; RejPos 200v (2); Wſzytek lud ziemſki będzie (obwiązan) ná podatek ten kśiążęćiu Izráelſkiemv. Bo przy kśiążęćiu [super praelato] będą cáłopalenia/ y obiatá/ y zalewká na świętá [...]/ on będzie cżynić (ofiárę zá) grzech/ y obiátę/ y cáłopalenie y (offiáry) dziękowne BudBib Ez 45/17; Gdyż ſię ty mordy/ y bránie ták chytre pod pokrywką nabożeńſtwá zmyślonego/ [...] rychley przy iego [Kościoła katolickiego] głowie Papieżu Rzymſkim y iego dworzánách náyduią CzechEp 166; Pambasilia – Panowanie przi iednei nąwiſzei głowie [tj. jedynowładztwo, władza absolutna]. Calep [749]b; Oracza naprzód ták poſtánowili [przodkowie nasi]/ áby przy nich ſámych [tj. oraczach, czyli rolnikach] było wſzyſtko ſtáránié/ zſtrony obmyślawánia/ potrzebnéy żywnośći. OrzJan 49.
a. Wskazuje osobę pośredniczącą w wykonaniu czynności: przy kim = za pośrednictwem kogoś (3): przithem poſlye vyſcze theſſ do mnye lysth poſlaly oſſobny LibLeg 7/68; BielKron 429v; Vſtáwiamy/ iż vkrzywdzony [...] tákiégo rzemieſłniká [zawyżającego ceny] napiérwéy deferowáć [= zgłaszać] ma do vrzędu Woiewodzyégo/ przy którym vkrzywdzonym vrząd Woiewodźin/ ma poſłáć do vrzędu mieyſckiégo po dálſzą exekucią SarnStat 272.
14. Wskazuje okoliczność towarzyszącą danej czynności; in PolAnt (30): Tu [w psalmie 89[90]] prorok wylicza przed pánem krotkoſć żiwotá człowieczego [...]/ y proſi áby człowiek mogł znáć przy tych roſterkoch żywotá ſwego miłoſierdzie iego. RejPs 134; Bowiem przy ciemnym ſłońcu [= w kłopotliwej sytuacji] napilniey więc rádzą RejWiz 175 (2); OrzList i; BibRadz Apoc 21/24; iáko ow pielgrzym/ ktory lecie kiedy go pracza/ y gorączo námdli/ o południu przeſypia ſie w cieniu przy iákiey ſtrudze: ták ia też odpocżnę ſobie przy tym wdzięcznym ſzumie żywey wody/ ſłow páná Derſniakowych GórnDworz Ov (3); RejPos 198v; A ieſliby cie y to roſkoſzowáło co ſie vſzam podoba [...]/ tedy ſą nadobne á ćiche muzycżki/ przy ktorych wżdy mogą być y rozmowy RejZwierc 102v; Ták to wpoſłuch ſzło/ iáko gdy przy kilká ſeth woiennych trąbách/ iedná piſzcżałká śpiewa. SkarJedn 298 (2); nie wątpię/ że [lekarstwa] niedádzą błądźić/ áni w niebeſpieczeńſtwo chorégo wpędźić/ ieſli przy dobréy dijećie ná czás będą dawáné. Oczko 34v; Bo ty żywoty ktore mamy wſtarem zakonie [...] máią zakryte [...] táiemnice. ktorych kto niewidzi [...] zárázić [= zgorszyć] ſie może kto z Abrámowego przy właſney [= legalnej] żenie [...] do ſłużebnice przyſtąpieniu. SkarŻyw A5 (4); Niegodzi ſię też milczenim opuśćić trzećiego dziwu/ ktory ſię tegoż czáſſu przy iáwnym y oczywiſtym ſwiádectwie wiela ludzi tráfił. StryjKron 350; KochDz 104; Nieprzepłácona Doroto/ Co między pieniędzmi złoto/ Co Mieśiąc między gwiazdámi/ Toś ty ieſt miedzy dźiéwkámi. [...] Serce mi zákwitnie práwie/ Przy twéy przyiemnéy roſpráwie KochSob 69; ActReg 52 (2); TV [tj. w tych księgach o gospodarstwie] niemáſz nic innego/ iedno bácżnemu rozſądkowi pámięć: bo nie przy káżdym rozſądku może wſzyſtkiego pámięć znośić. Dla tegoż zową piſmo/ Secunda memoria. GostGosp 1; GostGospSieb +3; SarnStat 546; (nagł) Kázimirz II. ſpráwiedliwy. (–) [...] Przy rządzie wielkim ktorego pilnował, Skarbu dla Boſkiey chwały nie litował [= skąpił]. KlonKr D2; SkarKaz 45b (3).

W charakterystycznych połączeniach: przy ciemnym słońcu, dobrej dyjecie, giełku słow, muzyce (muzyczkach) (2), wielkiej pilności, poważnej przyczynie [= wstawiennictwie] [kogo], przygodzie strasznej, przyjemnej rozprawie [= mowie] [czyjej], rozterkoch żywota swego, świadectwie wiela ludzi, światłości Baranka, uczciwości, szumie żywej wody słow [czyich].

Wyrażenie przyimkowe: »przy lepszej pogodzie« = w bardziej sprzyjających okolicznościach (1): o małżeńſtwie z Heretyki/ przy lepſzey pogodzie/ ſzerzey ſię mowić może. SkarŻyw 59.
15. Wskazuje na przyczynę czegoś: przy czym (rzadko: kim) = z powodu czegoś (kogoś); super PolAnt (34): visnavam przesz then listh [...] ysch przisethwsi przet mya zid yachim sthikoczina [...] ząndal mya abich poslal ponyektore(go) myesczany smohilowa [...] skarzancz schia nanye ysch predali thakovi loy wktorem naliesiono falsch varschovie [lege: w Warszowie] hy (hv) hosadzono [lege: osądzono] mv schina przy nyem Iacvba ZapWar 1537 nr 2494; RejKup g6v; Iſch wgnyeſznye [...] lyegayacz zyednym nyemczem yeſth mv vkradla zwaczka 4 thalieri skthorich dwa na lyeczenye wrzodu przithym tho Nyemcze nabithego vidala LibMal 1551/162v; przyymi odemnie zá wdźięczne to krotkie porządku wypiſánie/ iáko ná ten czás ná prętce przy wielkich pracách Vrzędu moiego być mogło. GroicPorz C3; HistLan C2v; RejZwierc 65v; BudBib Ier 16/7; SkarJedn 101; KochFr 81; Calep 529b; Przypłodek wſzelki/ ſtádá/ bydłá/ owiec/ świni/ gęśi/ kokoſzy [...] piątnowáć/ znákowáć [...]: ták w máłu folwárkow/ iáko y w wielu: kędy iedno ſam Pan álbo Páni nie licży/ áni zna ſwego dobytku/ przy wielkośći máiętnośći/ álbo trudnośći iákiey inſzey. GostGosp 114; Bądź pozdrowioná naświętſza duſzo Páná náſzego Iezuſá/ ná krzyżu dla nas w ręce Oycowſkie oddána. Przy tym oddániu ia tobie dźiś j záwżdy polecam duſzę moię/ żywot moy/ ſerce y ćiáło moie LatHar 267; Podwód/ ſtáciy/ y żywnośći [...] wyćiągáć áby ſie żaden [żołnierz] nieważył [...]: pod winą cztérnaśćia grzywien przy káżdéy krzywdźie SarnStat 435.
Wyrażenie przyimkowe: »przy niewoli« = z musu (1): Więc kiedy ná wſtecż w drogę ſzedł A od głodu bárzo był medł. Rad był onych gruſzek dopadł/ Przy niewoli wſzyſtki poiadł. BierEz P.
a. Wskazuje na przyczynę pozytywną: przy czym a. kim = dzięki czemuś lub komuś (20): Wſzák wżdy liſzká támo byłá/ ktora ſie przy nim [lwie] żywiłá. BierEz Q2; Bowiem ty [tj. cnoty i miłość niewinna] iáko kwiatki/ z wiáry wyraſtáią/ A przy niey ſwą zapłátę/ záwżdy wiecżną máią. RejZwierz 113v (2); Prot B; [ksiądz Maciejowski] the rzecży do kthorych teraz przyſzło iáko pan wielkiego rozumu/ dáleko przed cżáſem widząc/ zábiegał im tyle/ ile wolność Polſka znieść/ á władza iego przy łáſce páńſkiey [tj. królewskiej] doſiącz mogłá. GórnDworz Dd8 (2); RejPos 263v (2); HistLan ktv; RejZwierc 211 (3); Tyś [Boże] ieſt król móy/ tyś pan móy/ który wierné ſwoie Maſz ná dobrym baczéniu w káżdé niepokoie. Nieprzyiaćiele náſze przy tobie zetrzemy KochPs 65; SkarŻyw 542; SkarKazSej 665b (2).
α. Przyczyną jest łaska otrzymana wprost od Boga lub za pośrednictwem sakramentów (też w przen) (4): RejPs 25v; Wlaſnoſc iego [chrztu] ieſt ta iż ieſt znak wydany z ſlowem bożim złączony niewidomey laſky Bożey kunam. [...] Ieſt lauaterz [!]/ prziktorym ieſt odpuſczenie grzechow/ y duch ſwięty bywa dan SeklKat V3 (2); [anioł do Maryi:] Nielękay ſie/ iam z niebá pośpieſzył/ Poſłem od Bogá/ któryć [lege: ktory-ć] przez mię wiedźiéć każe/ Ześ pewná łáſki iego/ przy któréy okaże Coś wielkiégo. Y oto pocznieſz y porodźiſz Syná SiebRozmyśl F3.
16. Współtworzy okolicznik warunku: przy czym (rzadko: kim) = jeżeli coś jest a. zdarza się (a. ktoś działa) (28): Pleura ieſt wrzod wnętrzny [...], Przy ktorim wrzedzie ſą ty przypadłoſci. Naprzod ſtrzekanie z kłociem [...] FalZioł V 82; Iaycza w ktorich ieſt więcey wiatru zamknionego, te ſie pukaią [...]/ á to ſie richley przydawa gdy ie przyłoży do ignia [!] gwałtownego, bowiem przi ogniu wolnym też on wiatr wolno wychodzi y obracza ſie w kropie wodne GlabGad H7v; ábowiem on [Bóg] tobie ſtánie zá mocną ſkałę wobronie twoiey/ á przyniem żadne niebeſpieczeńſtwo nigdy ná ćię nieprzydzie. RejPs 90; ZapWar 1545 nr 2646; RejWiz 56v; RejPos 235; co ieſt lepſzego thobie/ mieć Bogá miłoſiernego przy cnocie/ czy go mieć nieprzyiacielem á ſprzećiwnikiem ſobie przy oney omylney á niepobożney fortunie? RejZwierc 124; Poleruie ſie cnotá przy kłopocie. RejZwierc 229 (8); A iż przy tákich deſcenſách [tj. chorobie o takiej nazwie]/ kurcze/ powietrza ruſzenié/ guzy twárdé/ mieyſcá opuchłé/ á náćiékłé bywáią/ té błotem iáko rzeczą pożyteczną/ okłádáć ſyę godźi Oczko 17; rzekł Lucyanus [do Epifaniusza]: Niemożeſz mnichem być przy tákiey máiętnośći: wyday śioſtrę zá mąſz: á coć zoſtánie/ rozday vbogim. SkarŻyw 452; NIedbáią moie pápiéry O przeważné bohátéry [...]: Ale śmiéchy/ ále żárty Zwykły zbiéráć moie kárty. [...] Przy fráſzkách mi wżdy náleią: A to w niwecz co ſye śmieią. KochFr 4; Niémáſz w tobie nic hárdośći/ Co więc rzadko przy głádkośći. KochSob 69; PudłFr 42; Lusciosus – Cziemnich oczi [!] [= słabo widzący], a zwłaſzcza przi ſwieci. Calep [619]a; W podrunach [= spiżarniach] ma bydź doſtátek/ y rząd: á przy wielkich rozchodźiech máią bydź dwie: przy więtſzych trzy. GostGosp 130 (3); LatHar 35 (2); SarnStat 1225; Kroleſtwo przj obcych bogách nie trwa. SkarKazSej 683a marg.

Z nadrzędnym przymiotnikiem (1): raki theż z ocztem warzone ſą dobre ku iedzeniu przy takiey wątrobie [tj. przy zapaleniu wątroby] FalZioł I 43b.

[Niektóre użycia – zwłaszcza dotyczące chorób – wykazują podobieństwo do znacz. 2.]
17. Współtworzy okolicznik przyzwolenia: przy czym = mimo czego (7): RejZwierc 230v; Lecż prozna á ſkora dufność/ iáwnie ieſt Piſmu Bożemu przećiwna: ktore ácż nam każe w obietnicách Bożych nic niewątpić/ ále z drugiey ſtrony [...] każe ſie nam przy nádźiei lękáć/ á z ſtráchem y z boiáźnią zbáwienie ſwe ſpráwowáć WujJud 105; O co wſzyſcy Prorocy obćiążliwie ná on lud Zydowſki wołáli/ iż przy Bogu iednym záwſze mieli ſwe obrázy/ y ołtarze inſze ku pomnożeniu chwały Boſkiey (iáko oni rozumieli.) WujJudConf 54; ActReg 83; [Wilki do swego hetmana:] Iżeśmy tám [wśród psów] miłośći żadney nie widźieli. Iedno wárchoł niezgodá. [...] A przy oney niezgodźie ſpráwężmy widźieli/ Z iákąby w náſzę moc pokuśić chćieli. CzahTr Ev.

Połączenie: »i przy« (1): Iż bywa wielkie ſerce/ y przy máłym ciele (marg) Wielkie ſerce w máłym ciele. (–). RejZwierz 14v.

Wyrażenie przyimkowe: »przy tym wszystkim« (1): To też znáć káżdy ſnádnie może/ że [...] nigdy bogátſza [...] Polſká nie byłá/ iáko dziś ieſt. A wſzákże gdy przy tym wſzyſtkim weyrzymy w to/ co ſie ábo w Kośćiele álbo w Rzecżypoſp⟨olitej⟩ v nas dzieie/ tedy muśiem [...] ſtárym proſtakom [tj. nieuczonym przodkom naszym] vſtąpić/ y dáć gorę. WujJud a4.
18. W związku z czymś; super PolAnt; circa JanStat (35): OpecŻyw 13 (2); zliachathna [lege: szlachatna] Anna Mrokowska [...] appellovala przy skasny panskiey hy oth pory [lege: odpory] czynyla ZapWar 1528 nr 2457; Pirwſze mniemánie ábo błąd/ wſzcżął ſie ieſzcże zá cżáſu Páná Kryſtuſá/ przy kázániu iego. Bowiem gdy kazał/ iż żaden nie będzye miał żywotá w ſobie/ ktoby nie pożywał ciáłá iego/ y nie pił krwie ſwiętey iego. Tedy [...] zwolennicy Páná Kryſtuſowi/ cieleſnie rozumieiąc o prziymowániu ciáłá Pána Kryſtuſowego/ zgorſzyli ſie/ y poſzli precż od Páná. RejPosWiecz3 [97]; Thákże gdy Iuliuſá onego cnotliwego Ceſárzá [...] koronowano/ przyſzedł też Poetá ieden [...] cżytáiąc wirſze co o nim przy oney koronáciey złożył. RejZwierc 50; BudBib Esth 9/26; CzechRozm 12 (2); ZapKościer 1582/8v; LatHar 205; y ták ią [Akademię Krakowską] we wſzyſtkim niech reformuią/ áby záś Vniuerſitas ku piérwſzéy ſwéy ſławie przyſzłá/ á żeby Studentóm ná promocią ſie gotuiącym lżéy vczynili/ á ták wielkich nakłádów nie czynili przy promociách ſwych. SarnStat 199; SkarKaz 484a.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (2): Dochód ich [urzędników] przy czynieniu gránic. SarnStat 235; IZ między narodámi Polſkim y Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo/ około ſpółecznośći źiemie Inflantckiéy przy Vniiéy w Conſtituciiéy Lubelſkiéy/ Roku 1569. wárowány [...] różnice były: tedy [...] SarnStat 1200.

Wyrażenie przyimkowe: »przy tym (tem)« = w związku z tym (18): Tu zaſię maſz naukę o biańkach [!]: na kthorim mieſtczu poſtawione: k czemu ſluzą. PRzitym maſz naprzod wiedzieć: iż bańki więczey cżyſcią ciało ode krwie złey ktora ieſt pod ſkorą/ nizli krew z zyły wypuſzcżona. FalZioł V 60; Abowiem pan bog ieſſcze był odwiekow to przezrzał iż miał zeſláć odkupienie ludowi ſwemu/ á ſpráwy ſwe ktore przytem miał vczynić ták chce mieć/ áby były wiecznie chowany RejPs 166; UstPraw Kv; BibRadz I 273v; KwiatKsiąż E4v; RejPos 113; O WODNYCH POZYTKACH, Iáko ſą Rzeki/ Stáwy/ Sieći/ Młyny/ etć. Y o ſzkodách, któré przytym tráfiáią ſie w ſąśiedztwie. SarnStat 681; KToby pozwał Kommiſsarze/ ábo Sąd/ ábo Vrząd o iáki poſtępek: á tákowy byłby przekazan w tym [= skazany za to]/ iż ie nieſłuſznie poćiągnął/ będźie winien káżdému z oſobná támże dwoię cztérnaśćie grzywien zá winę dáć: tákże y ſtronie/ będźieli téż przy tym pozwána. SarnStat 843 (7).

~ Połączenia: »a tu przy tym« (1): zá kęs docżeſnego á márnego winá tego á pożytku mizernego á nikcżemnego ſwiátá thego oto ſłyſzyſz iż dym twoy á dręcżenie twoie nigdy nie vſtánie [...]. A tu przytym Pan zálecáć rácży ćirpliwość ſwięthych ſwoich iż ſie temu winu vnieść nie dáli RejAp 123.

»(też) tu przy tym« [szyk 3:1] (4): OpecŻyw 149v; WróbŻołt R8; [ojciec odmawia większej zapłaty nauczycielowi swego dziecka:] nye dam wyęcey/ yedno yáko yeſt obycżay/ y będzye ſie o to tárgował [...]. Wſpomináć też tu przy tem będzye/ bych myał dáć tálar álbo złoty/ wolę zań co kupić GliczKsiąż M3; WujJudConf 208. ~

a. Odnośnie do, co do czegoś [wprowadza nowy temat wypowiedzi lub nową myśl] (3): Przy ranach: troiaka rzecż ma być vmiana, kthore ſą barzo potrzebne. Napierwſza: ciało dobrze naprawić, Drugie: ciało moczne vcżynić. Trzecie: poznać iako ſie rana ma ku richłemu zgoieniu. FalZioł V 99v; Przy motowidłách wagá przędze/ y licżbá/ má bydź wſzędźie v Woytá wiádoma GostGosp 126; Przy tym /Dz/ wiedźieć trzebá, że ſie ſłowá Polſkié náyduią, w których /d/ oſobno wyrzéc ſie muśi, á oſobno /z/ iáko ſą compoſitá/ odzów go: odżegnay ſie, etć. drugié ſą ſimplicia, iáko dzwon, etć. JanNKar E3.
19. W porównaniu, w zestawieniu z kimś lub czymś (15): [Achiza do Zefiry, swej pani:] Iam ni vrodą ni ſtanem Nie rownam ſtobą [...] A iakom głownia przy tobie [tj. jestem jak głownia (= szczapa drewna służąca do oświetlania) w porównaniu z tobą (domyślnie może – która jesteś jak słońce)] RejJóz D5v; (nagł) Ian Dobroſołowſki Knecht z brácią. (–) GOg Magog Chán Tátárſki choć ſie męſtwem chłubi Wierz przy tych zacnych ludzyech że ie [męstwo] prętko zgubi PaprPan E (6); Oczko A2v; Perły/ á złoto/ y drogie kámięnié/ Vbiór téy zacnéy pánny/ y odźienié: Ale przy twarzy gáſnie vbiór złoty KochPs 68; A iż Contraria contrarijs oppoſita magis eluceſcunt, złe przy dobrym/ białe przy cżarnym/ ſłodkie przy kwáśnym/ łatwiey y lepiey rozeznáć y wybráć cżłowiek może. ReszPrz 34; Zá fráſzkę práwie ſtánie móy rozum przy iego. KochFr 50; Agirtá/ choćia záwżdy godnym v nas ſłynął: Kiedym ia wźiął piſczałkę/ tedy przy mnie zginął. PudłFr 32.

W charakterystycznych połączeniach: przy kim przypisać [co komu], lekce uważać [kogo], zginąć [= okazać się słabszym] (6), zgubić [= stracić] [co]; przy czym gasnąć, stanie co za [= jako] [co].

Wyrażenie przyimkowe: »przy sobie« (1): Czyli temu dawny czás/ kiedy ſzczęśćiu ſwemu Car Moſkiewſki vfáiąc/ chćiał świátu wſzyſtkiemu Gróźnym być? wſzyſtki lekce Króle Krześćijáńſkié Vważáiąc przy ſobie/ tákże y Poháńſkié. KochJez A3.
20. W stosunku do, w odniesieniu do, wobec kogoś lub czegoś; circa JanStat (20): Tak ſie przy czudzich rzecżach miey iakobys ſwych nie opnſcił [!] BielŻyw 51; RejWiz 172; [Amurat w liście do Skanderbega:] Niemogę thák wiele piſáć iákoś mi wiele przewinił/ coś vcżynił w Węgrzech przy Báſzy [tj. pojmał i zabił pisarza baszy]/ co w Epirze/ co oycu mey żony BielKron 245v; RejPos 240v; Ale iż śie iuż wyżſzey pokazáło/ [...] o wſzyſtkich Swiątośćiách/ od kogoby ony ſwoy pocżątek miały/ toż też przy Bierzmowániu pokázáć potrzebá KuczbKat 150; Omyłká ſie ſtáłá przy lećiech Ezechiaſzowych/ Abſolonowych/ ábo Dawidowych/ y przy lećiech Saulowych. CzechRozm 140v; (nagł) Iwáchno Boiárſki. (–) [...] Miłuiący pocżćiwość okazał tho iáwnie/ Przy pánie ſwym [...]/ Bo ſie y w niewolą dał dla niego poimáć PaprPan Kv; SkarŻyw 203; PudłFr 71; Iego [Boga] miłośierdźie/ to wſzytko ſpráwiło/ Co ſię tylko/ przy mnie/ dobrego ziáwiło [tj. zdarzyło mi się]. GrabowSet T4; OrzJan 113; Liſty [nadające dobra królewskie] tákże wſzyſtki z wielkąſmy pilnośćią z Rádámi Koronnémi/ y z Poſły źiemſkimi rewidowáli: á z oſobná ná káżdy/ rády ich ſłucháli/ y ſkazánia przy wſzech czynili SarnStat 85 (3).

Z nadrzędnym rzeczownikiem (3): (nagł) Właſnoſći Gorącego Práwá. (–) TEgo Sądu trzy ſą właſnoſći przy złoczyńcy. Pierwſza/ iże poimany zá gorącá/ nie może być dan ná rękoiemſtwo. [...] GroicPorz m4v; á choćia zádawał [brat zabitego] fáłſz kwitowi/ prżećię prżyśięgę prży kwićie ſkazáno. GórnRozm F2 (2).

a. W znaczeniu negatywnym: przeciw komuś [z nadrzędnym rzeczownikiem „ lice” ‘rzeczowy dowód winy’] (2): [Zefira oskarża Józefa przed swoim mężem:] Ano przy nim iawne licze [tj. pozostawiony płaszcz] Czo tu odbieżał we sklepie RejJóz H6; Alie jż ya nigdy ſtemi Czo ję widze s każanemi [!] Zádnych ſpolkow nigdy niemam Z ych ſię przjgod nicz nieliekam Alycza [lege: a lica] też przimnie niemaṡ Ty mnie poſlie niċzem nieſtraṡ RejKup cc8.
21. Wskazuje na przeznaczenie czegoś: przy czym = do czegoś, aby coś wykonać; aby coś się odbyło; in Cn (5): vas quadrarium, Nieyákie naczinie czworogránne którego przi práſowániu winá vżiwano. Mącz 335a; Bo on [Chrystus] [...] zárowne z Oicem ſwym ieſt Stworzycielem niebá y ziemie. Bo w ten ſpoſob gdyby był tylko ſrzodkiem á nacżyniem przy ſtworzeniu/ nie mogłby go był názwáć właſnie Apoſtoł ſtworzycielem SarnUzn C6; iż [we Włoszech, Francji i Hiszpanii] przy tákowych Akćiech [tj. pogrzebach]/ takowe Kátáfalki wielkim koſztem buduią. WysKaz 44.

Z nadrzędnym rzeczownikiem (1): Quallus, Pleciony koſz [...] do cedzenia winá któri pod práſę winną podſadzáyą v nás może być zwan chmielowy koſz przi wárzeniu piwá. Mącz 337c.

a. O środkach językowych służących interpretacji Pisma Św. (1): Tákżeć y Koſcioł Boży przy wykłádániu piſmá ſwiętego ma też ſwoie terminy/ ktore Athánázius zowie Rituales modos loquendi/ Iáko ſą Trinitas, Perſona, Eſſentia [...] SarnUzn B.
22. Zgodnie z czymś, zwłaszcza z czyimiś poglądami (14): ActReg 17 (2); A Gdźieby ſie tráfiłá rózność/ álbo téż paritas votorum, máią [sędziowie] raz/ dwá/ trzy znowu per votá puśćić/ y przy téy ſtronie konkluzya zoſtáwáć ma/ która zá ſobą dowodów práwnych więcéy będźie miáłá SarnStat 47; A gdźieby ſie wſzyſcy ná ieden Dekret zgodźić niemogli/ tedy przy więtſzéy częśći concluzya zoſtáwáć ma. SarnStat 151; Co ſie dotycze Gránic Mázowieckich/ té máią zoſtáć przy liśćiéch [tj. zgodnie z zapisem w dokumentach; circa literas JanStat 892] SarnStat 1109 (9).
Wyrażenie przyimkowe: »przy baczeniu, zdaniu [czyim]« (2:1):
~ Zwrot: »być przy baczeniu, zdaniu [czyim]« = zależeć od czyjejś decyzji (2:1): Ieſly bi ſzye theſch wam zdalo ynaczey okolo viſzwyebodzenya Vilyamowſkyego y wthich ynſich rzeczach poſthempowacz [...] tho bandzye przi baczenyv waſchem LibLeg 11/161v (2); Iesliby tez nie zdało się KIM aby tak prętko wterzeczy wstąpic y ogłaszac [...], to niech będzie przy zdaniu IeM. ActReg 110. ~
23. Na podstawie czegoś (3): Rozdział też ſtopniow tych rzecży z ziemie vroſlych/ przy moczy gorączey y zimney/ przyrodzonym ſmyſlem bywa poznan, Bo to czo nie przezliż [= zanadto] zagrzewa/ albo chłodzi/ albo wilży/ albo ſuſzy: w pierwſzym ſtopniu okazuie ſie być. Czo lepak barzo zagrzewa/ albo chłodzi/ albo odwilża/ albo ſuſzy: w wtorim ſtopniu okazuie ſie być. FalZioł [*8]; A Tak ſzyę [lege: także ‘tak samo’] teſz yego M. Pan Poſzyel [...] przitym ſzyę [lege: przy tymże] decrecze: Pána woyewodzinym soſtawyel vczywego Marczy [!] Karwayka przy tym chmelnyku: trzimacz [...] wpokoyu ZapKościer 1582/30; A gdyby ſie téż tráfiłá rózność wót [podczas głosowania nad wyrokiem sądowym]/ [...] przy téy ſtronie zámknienié [= wyrok] zoſtáwáć ma/ która zá ſobą dowody ſłuſzné y práwné będźie miáłá/ przy ktorych więtſza część zámykáć [= wyrokować] ma. SarnStat 868.
24. W składni rządu czasownika „starać się”: współtworzy dopełnienie dalsze: przy kim = u kogo (1): yego Kro. [Miłość] roſkazal abiſczye w.m. przi Krolyv [...] raczily ſzye otho ſtaracz [...] LibLeg 11/135.
25. Bez samodzielnego znaczenia, wzmacnia wyraz służący wyliczaniu obiektów przeciwstawnych (1): A is ſą roſlyczne ſtąny Tu na ſwiat przezen [= przez Boga] wybrany [...]. Bo ſą ſwięcczy/ y duchowni Iedni/ mnieyſy/ drudzy glowny. Ieden ieſt Lud ſnamięniti Drugy przy inem [lege: niem] poſpolity. RejKupSekl b2v.
26. W zleksykalizowanych wyrażeniach przyimkowych (523):
»przy ciele« = tęgi, tłusty (1): ále iż ná ten cżás [darowane cesarzowi konie i wielbłądy] ták przy ćiele nie ſą/ dzieie ſię to ćięſzkim ſtrudzenim/ iż przez ty cżterzy mieſiące vſtáwicżnie iść muſiáły/ ledwo ku iedzeniu odpocżywáiąc. BielKron 332.
»przy czym (czem)« = wskaźnik nawiązania zewnętrznego, rzadziej wewnętrznego; dołącza zdanie rozwijające i (lub) uzupełniające treść zdania poprzedniego (czasem – szerszego kontekstu): do tego, (a) ponadto, poza tym; co więcej, (jak) również (12): Bo y on ſąm [Chrystus] ápoſtoły [...] y Pyotrá ná páſtyrſtwo [...] ſtáwił/ á nye zgrái [= tłumowi] oney/ ktore go [!] naſládowáłá [= chodziła za nim] á wyerzyłá weń ſtáwić kazał álbo dopuſcił. Przy czym yeſli chował ten ſpoſob á obrząd/ o ktorymech teraz powyedał/ czyli nye/ máło ná thym: Doſyć iż nąm ij ápoſtołowye zoſtáwili KromRozm III I5; [rzemieślnicy mówią:] Co yeſt wyęthſſego gdy ſie wyucży rzemięſlá/ wſſędzye mieyſce będzye myał [...]/ kędyby ſie kolwyek obroćił myáſto zapáſu yákyego rzemyęſlo mu będzye. Przy cżym kotuyą [= kpią] á náſmyewáyą ſie z literakow [= ludzi wykształconych] GliczKsiąż G7; [w formule dedykacyjnej, zwróconej do protektora:] A Wáſzá Kro⟨lewska⟩ M⟨iłość⟩ [...] chęć moię iáko ieſt wielka od ſługi wdzięcżnie przyiąć będzieſz raczył. Przy cżym vniżone á wiecżne me ſłużby w miłośćiwą łáſkę W.K.M. zálecam. GórnDworz A3; BudNT Ii3v; á rzeczy té/ któré zdawná popráwy wołáią/ [król] ſam w ſwą klóbę wpráwi. Przy czym [...] áby śie téż y tego mieyſcá vżaliwſzy/ Cieplice ochędożyć/ á do vżywánia lepſzégo nápráwić roſkazał/ [...] byłáby rzecz pełna Oczko A4 (2); SiebRozmyśl Bv (2).

Połączenie: »przy czym (też) i« (3): Z tych przykłádów wiele inſzych, álbo ráczéy wſzytkié, kożdy báczny łácno poiąć może. Przy czym y to przypomnieć muſzę, że ſłowá onégo łączyć źle vżywamy: bierzemy ie bowiém zá złączánié, co bydź nie może. JanNKar H4; SiebRozmyśl F4v; Toż też y do was mowię Rycerſtwo cnotliwe/ Krwie Pogáńſki á zátym dobry ſławy chćiwe/ Przy cżym też y ſámego ſiebie nie przepomnię/ Ale krew ziednocżoną z wáſzą moię wſpomnię. CzahTr G2v.

α. Z dodatkową funkcją temporalną: następnie (1): [Franciszek Spiera mówił:] Nietak ſobie tego [tj. spraw wiary] lekce vaſzcie iakom iá wáżył proſzę i vpominám wás [...]/ Iſciec [lege: iście-ć] im [odstępcom od wiary] iá nic dobrego nieobiecuię [...]. Przy czem powtorzył ony słowa MurzHist H2v.
»przy tym (tem), przy temże« [w tym: w pisowni łącznej (364)] (508:2) (510):

Połączenie: »przy tym też« (1): Etiam – Itez, przitim tez. Calep 374b.

α. W funkcji wskaźnika zespolenia lub nawiązania: do tego, (a) ponadto, poza tym, dodatkowo, jeszcze; oprócz tego; et HistAl, PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz; simul PolAnt, Cn; etiam HistAl; atque Modrz (416):
αα. Łączy współrzędne człony zdania pojedynczego [w tym: człon oddzielony kropką (19), zaczyna się od wielkiej litery bez poprzedzającej kropki (2); wewnątrz dołączanej grupy imiennej (3)] (89): poſláły mu [Amazonki Aleksandrowi Macedońskiemu] dzieſięć zrzebiąt [...]/ y dzieſięć koni białych [...]/ przi tym cżyńſzu bárzo wiele. HistAl H3v; [św. Paweł w liście do Rzymian] ku pokućye á duffányu włáſce bożey [...]: przytym ku dobremu y pobożnemu żywotowi [...] ye przywodźi. KromRozm II ev; [W tym fragmencie Psalmu 14. jest:] Prawdziwa náuká/ miłość przythym bliźniego. LubPs D2v marg (4); [Tacjanie zanieśli w darze królowi Sparty] Figi/ cukry/ rozynki/ przytym ſuche chleby RejZwierz 38v; A ziąwſzy Ionáthán z ſiebie płáſzcz [...]/ dał gi Dawidowi/ Przytym drugie ſwe ſzáthy/ miecż/ łuk/ y pás rycerſki. BibRadz 1.Reg 18/4 (3); Rozumu więcey niżli mocy trzebá/ Z nieprzyiacielem/ przytym łáſki z niebá. RejZwierc 228v; BudBib 2.Mach 2/13; y ieſliby ſye im [chorym] do mdłośći zánośiło/ miéć Morſelle w gárści/ [...] álbo Conſeruę/ z tych którą co ſercu ſłużą/ á ochłodźić mogą: przy tym wódki/ prochy/ perfumy/ y coby iedno od mdłośći dobré Oczko 28v (2); KIedyby śćiány té mowić vmiáły/ W té by ćię ſłowá práwie przywitáły: [...] Vbogié śćiány/ choć złotá nie mamy/ Toć winſzowánié teraz oddawamy: Wiárę ſwą przy tym/ którąć ták będźiemy Długo trzymáć/ áż w proch ſye obróćiemy. PudłFr 59; Browar bliżey od dworá [...]: Nuż przy browárze drewnik/ á w tyle chmielnik: ogrod przy tym zá kuchnią. GostGospPon 170; SapEpit [B2]v.

W tytule utworu lub jego części [zawsze po kropce] (5): CzechRozm 40v; ModrzBaz 13v; MALCHERA PVDLOWSKIEGO FRASZEK Kſięgá Piérwſza. Przy tym Sen, y Elegia Polska. PudłFr kt; WujNT przedm 33; SiebRozmyśl ktv.

We współrzędnych ciągach wieloczłonowych (czasem przekraczających granice wypowiedzeń) z innymi wskaźnikami zespolenia (16):

~ Trójczłonowych (3): Zoná záſię iego [Estama] Iudáiá porodźiłá Iáredá [...] y Heberá [...] przytym Iekuthyelá BibRadz 1.Par 4/18; RejPosWiecz2 95v; GrabowSet Lv.

~ ~ W charakterystycznych połączeniach: ..., i ..., przy tym...; naprzod..., potym..., a przy tym też...; ..., przy tym ..., k temu... ~ ~

Czteroczłonowych (5): A widząc ſługá iego iż vmárł Saul/ przebił ſie też ná ſwem mieczu [...]. A tákże [= tak oto] zábit był Saul y trzey ſynowie iego/ y ſługá co zá nim broń nośił/ przytym y wſzytek lud iego zaraz dniá iednego. BibRadz 1.Reg 31/6 (3); A Ták s tych dziwnych wymyſłow á s tych dziwnych roznośći tych przyſmákow rozlicżnych/ á co ſie ma inſzego vmnożyć? iedno ſproſna vtrátá/ á potym łákomſtwo/ á potym rozność wrzodow á przypadkow ſzkodliwych rozlicżnych/ á przytym prętka á nieomylna pomſtá Boża RejZwierc 59v; WujNT 615.

~ ~ W charakterystycznych połączeniach: ..., a potym ..., a potym ..., a przy tym ...; ... i ..., i ..., (a) przy tym... [szyk zmienny] (3); ..., przy tym ..., i ..., także i ... ~ ~

Pięcioczłonowym (1): Ten Philozoph [Platon] ácż był pogánin/ á wſzákoż wiele piſał o iſtnośći Páńſkiey/ tákże y o iſtnośći duchow/ tákże y o przyrodzeniu cżłowiecżym/ przy tym o práwie y o ſpráwiedliwośći RejWiz A7.

Sześcioczłonowym (1): Filiſtyni [...] wźięli Bethſámes/ Aiálon y Gáderoth/ przytym Socho/ Támnę/ y Gámzę z ich wſiámi/ y támże mięſzkáli. BibRadz 2.Par 28/18.

Ośmioczłonowych (2): [Bóg do Mojżesza: chcę] áby [Izraelici] wyrobili to wſzytko com ia roſkazał tobie. Naprzod Przybytek zgromádzenia/ Skrzynię świádectwa [...] y wſzythki naczynia ku przybytku należące. [...] Tákże Ołtarz dla palonych ofiar [...]. Przytym też y Száty ku ſłużbie przyſłuſzáiące/ y vbior ſwięty Aaroná [...]. Tudźieſz też y máſći pomázowánia/ y kádzenia wonne w mieyſcu Swięthem BibRadz Ex 31/10 (2).

~ ~ W charakterystycznych połączeniach: ... i ..., także i ..., k temu jeszcze i ..., i ..., przy tym ..., i ..., a k temu i ...; naprzod ..., ..., i..., także ..., przy tym też i ..., ..., tudzież też i..., i... ~ ~

Dziewięcioczłonowym (1): Y poruczył ie [Dawid lewitów] ſynom Aaronowym ná poſługowánie Domu Páńſkiego/ w przyſionkách/ w gmáchách/ y we wſzythkim ochędożeniu rzeczy poświęconych/ y w pracey około poſługowánia Domu Bożego. Przytym około chlebá pokłádnego/ około mąki ná ofiárę/ y około pláckow nie kwáſzonych[,] rzeczy ſmáżonych y wſzelkiey miáry. BibRadz 1.Par 23/29.

Dziesięcioczłonowych (2): A dáry iego [Salamiela] były/ Miſá śrebrna [...]/ Czáſzá śrebrna [...]. Przytym też dał Czáſzkę złothą [...]. Ktemu Cielcá iednego/ Skopu/ y Báránká [...]. Nád to dwá woły/ pięć Skopow/ pięć Kozłow/ pięć Báránow [„przy tym” jest tu równocześnie wskaźnikiem nawiązania zewnętrznego] BibRadz Num 7/38; [ostatni człon połączenia wprowadza zdanie] práwie przez cżterdźieśći dni vkázowáło ſię ná powietrzu rycerſtwo biegáiące [...]. Ktemu roty konnych z ſzykowáne [!] w rzędy/ y bitwy ſthácżáne y pothykánia z obu ſtron: Przytym ſtaczánie hárcow z tarcżami y wielką moc drzewiec/ miecżow dobytych/ ſtrzelby y ochędoſtwá złote łſknące ſię kthemu páncerze wſzelákie nátymże powietrzu było widáć. BibRadz 2.Mach 5/3 [w obu przykładach początkowe człony ciągów znajdują się w odrębnych zdaniach].

~ ~ W charakterystycznych połączeniach: ..., k temu ..., i ..., i..., przy tym ..., i ..., ..., ..., i ..., k temu...; ..., ..., przy tym też ..., k temu..., ... i ..., nadto ..., ..., ..., .... ~ ~

Trzynastoczłonowym (1): Moſobáb theż y Iemlech/ y Ioſá [...]. Przytym Ioel y Iehu [...]. Ktemu Elioenái/ Iákobáſz/ Iſubáiaſz Aſáiaſz/ Adyel/ Iſmiel/ y Bánáiaſz. Tákże y Zyzá [...]. A ćić byli Kśiążęty BibRadz 1.Par 4/35.

Dwudziestosześcioczłonowym (1): [Rzekł Mojżesz do ludu izraelskiego:] A wſzyſcy nádowćipnieyſzy miedzy wámi niech [...] to wſzytko co Pan roſkazał ſprawią. To ieſt Przybytek y namiot iego [...] y Deſzczki/ Drążki/ Słupy/ y Podſtáwki ich. Skrzynię theż y drążki do niey/ Wieko/ y Zaſłonę do namiotu. Przythym Stoł y drążki iego/ y wſzytko naczynie do niego/ y Chleby pokłádne. Thákże Lichtarz [...]/ y Oliwę ku świeceniu. Pothym Ołtarz ku kádzeniu [...]/ y Oponę [...]. Ktemu y Ołtarz do palonych ofiar/ y z kratą iego [...]/ y wſzytko naczynie należące kniemu/ tákże y Wánnę [...]. Potym Opony do Sieni [...]/ y Oponę miáſto drzwi v Sieni. Przytym Kołki około Przybytku y ſieni/ y z powrożki ich. Tudźieſz Száty ku poſługowániu [...]: y ſwięte Száthy Aaroná kápłaná/ y ſzáty Synow iego BibRadz Ex 35/13-18. ~

Połączenia: »a (tu) przy tym(-em)« (30): [Psalm 17. ma w sobie:] Okazánie ſpráwiedliwośći ſumnienia cżyſtego Wylicżánie przycżyn przecż tu Pan grzeſznemu wſzythko zá ſpráwiedliwość pocżyta. A thu przy tym obietnicá pokutuiącemu. LubPs Ev marg (6); RejWiz A7; RejZwierz 48v; WyprKr 34v; BibRadz *4v; Catulus, Szczenię/ á przitym káżdego zwierzęciá młody płód. Mącz 41c; OrzQuin Y3v; HistRzym 91v; RejPos 118v (2); PAtrzże záſię miedzy zacnieyſzemi/ iákie niebeſpiecżeńſthwá/ iákie zwády/ iákie burdy/ woyny/ á przy tym opilſtwá/ obżárſtwá/ fráſunki/ práwá/ trudnośći RejZwierc 157 (3); Nád to ieſzcże ſpiącemu/ ieść y pić gotował [anioł]. [...] Wſtánie [Heliasz] wnetże y poźrzy/ áno wedle głowy/ Cżáſzá wody á przytym podpłomyk gotowy. HistHel C3; CzechRozm 40v; CzechEp 199 (3); prziſzedl doniego [króla Stefana Batorego] Woyth Chmielnicki ktorego z zona y zdziecmi zabrano [w niewolę tatarską] á przitem mayetnoſci ruchomey nadzieſiec abo y wiecei Tiſieci PaprUp G3 (2); ActReg 17; PowodPr 67; WujNT przedm 33 (2); SzarzRytJSzarz nlb 2.

»a przy tym i« (6): Sądu Bożego przećiwko ſwym przećiwnikom prágnie [psalmista]/ a przytym y Kroleſtwá ktore mu było obiecano. BibRadz Ps 7 arg; ReszList 182; Iż tedy dawnych królów żywot/ á przytym bez pochyby y poddánych mizerny ſye zda przećiw náſzym dziśieyſzym poſpolitym vtrátom: nie máſz ſye czemu dźiwowáć KochWr 29; y co znácży tento Bluſzcż [...] prędko wzraſtáiący/ á tudźieſz záráz więdnieiący/ iedno żywotá náſzego nie trwáłą poćiechę/ a przy tym y wſzyſtkie inne rzeczy przemiiáiące ná świećie WysKaz 1; JanNKar B2; Hordy Tátárſkie/ Carzykowie/ y ći co z Turkiem nieprzyiaźń máią/ do nasby ſię vdawáli/ potężność náſzę y gotowość bacżąc/ á przy tym y ſwobodę náſzę ktora káżdemu miłá. GrabPospR N2.

»a przy tym też« (1): Cerdo, Gárbars/ Białoskornik/ á przitym też każdy rzemieśnik ręczny bywa rzeczón. Mącz 48c.

»i (...) przy tym (i)« [szyk 7:8] (15): RejJóz D8v; BibRadz 1.Reg 19 arg (2); Bulbus, Leśny czoſnek [...]/ y przitym wſzelakie ogrodne ziele/ á korzenie które w okrąg roście Mącz 27d; Y zbudował mu [Eliaszyw Towijahowi] był gmách wielki/ kędy przed tym chowano obiáty/ kádzidlá/ náczynia/ dzieſięćiny [...]/ przytym y offiáry podnoſzone offiárnikow. BudBib 2.Esdr 13/5; Chćiał go [papież awinioński Benedykt św. Wincentego] zátrzymáć przy ſobie/ dáiąc mu Wálencyiſkie y Ilerdońſkie Biſkupſtwo/ y przytym Kárdynálſtwo SkarŻyw 309; NiemObr 77; ActReg 143; GrabowSet B2v; WujNT Rom 2/10 (2); SarnStat 1315; ROZMYSLANIA MĘKI PANA NASZEGO IEZVSA KRYSTVSA, Z MODLITWAMI. Przytym y Rożány Wianek naświętſzéy Pánny Máryiéy. SiebRozmyśl kt; Po wſzytki wieki [...] miał kośćioł ś. Rzymſki y powſzechny ludźie święte/ [...] ktorych świątobliwość/ y przytym y náukę ich Pan Bog wyświadcza [= poświadcza, np. cudami]. SkarKaz 418b; Wiáruy ſię prożnowánia/ y piiańſtwá przytym KlonWor 44.

»i insze przy tym« (1): Teraz tè obie prowinciȩ, Italos et Latinos, y inſzych przytym niemáło iednym ſłowem Itálią, álbo Włoſką źiemią zową JanNKar C.

»naprzod ... przy tym i (a. a przy tym)« (4): RejJóz D8v; to cochmy iedno vcżynili [tj. przekład Biblii] nie inym vmyſłem ſię dźiáło/ iedno naprzod oglądáiąc ſię ná chwałę Bożą/ á przytym ná ſpołecżny pozytek kośćiołá iego świętego BibRadz *4v; chwałá y cześć y pokoy wſzelkiemu czyniącemu dobrze/ naprzod Zydowi przytym y Grȩczynowi. WujNT Rom 2/10 (2).

»przy tym też (i)« [szyk 3:1] (4): BibRadz Ex 31/10 (2); Ale ku pocżćiwemu żywotowi żadne nie ſą náuki potrzebnieyſze/ iedno kthore ſą rozumem roſtropnym á poważnemi cnotámi ozdobione. Iáko ieſt ſpráwiedliwość/ ſthałość/ roſtropność/ pomierność: przy tym też miłoſierdzie/ ſtáthecżność/ á rozmyſlne vważenie w káżdey pocżćiwey ſpráwie ſwoiey RejZwierc 13v; SarnStat 1018.

»więc przy tym« (1): Tám gdy cerymoniy tych wſzytkich dokońcżyli/ Wnet Zyęciowie ná ſtypę przyiacioł prośili. Więc przytym kſiężey mnichow s ſzkoły wſzytkich żakow/ Bab s ſzpytalow y dziádow y z miáſtá żebrakow. HistLan F.

ββ. Łączy zdania składowe (czasem imiesłowowe równoważniki zdań, wyjątkowo człony niejednorodne składniowo) wypowiedzenia złożonego [w tym: w środku zdania nawiązanego (23)] (109): LibLeg 10/65; [Franciszka Spierę oskarżono] iſz vczył/ że inſzych patronow i przyſtępu do Boga nie maſz/ iedno ſám pán Chriſtus [...]/ iſz śię téſz inſzy czyściec duſz naſzych nienaiduie/ iedno ſama kreẃ pana Chriſtuſowa/ gdy ią bywámy [...] omyći/ że przytem inſzé odpuſty niemogą być/ iedno ty ktoré nám pán Chriſtus zasłużył/ a niebywaią za pięniądze kupowany MurzHist C2 (3); Przyſtoyniey gdzye pánienká pocżćiwie vżywa/ Swego ſtanu w ſkromnośći/ ſłużąc przy tym Bogu/ A ſtrzegąc ſie káżdego zbytniego nałogu. RejWiz 60v (2); BibRadz *3v (2); RejPos 280; HistLan B4v; BudBib Eccli 50/15; CzechRozm 49; gdyż wſzytko piſmo Nowego teſtámentu/ tym ſię nawięcey báwi/ opiſuiąc kroleſtwo Boże/ przy tym vcżąc/ iákim ſpoſobem do niego wchodźić mamy NiemObr 78; TEn wierſz niegdy od Oycá mego nápiſány/ Ná on rozruch Węgierſki nam dziś opłákány/ Ktory przytym wzor náſzych ſpráw zámyka w ſobie [...]/ Woiewodo tobie Ofiáruię BielSenJoach 3; (nagł) Do iednégo Woiewody. (–) NIie [!] wſtyday ſye ſám [= tu] wſtępić/ zacny Woiewodá: [...] Czeka ćię ſad źielonym liśćiém przyodźiány. W nim trawá doſyć buyna/ gdźie w południé czyśćie Spáć: á od ſłońcá/ z drzewá vbronią ćię liśćie. Dobra wola ieſt przy tym PudłFr 12 (2); ActReg 168; GórnTroas 30; GrabowSet I; LatHar 428 (2); SarnStat 1210; GrabPospR M4v; VotSzl Cv; CzahTr Kv.

We współrzędnych ciągach wieloczłonowych z innymi wskaźnikami zespolenia (21):

~ Trójczłonowych (14): Dziękuie prorok pánu/ zá rozmáite wybáwienie od dziwnych nieprzyiaćioł/ [...] y wyſlawia rozmáitą moc bożą ná ziemi y ná niebie/ á przitem mu ſie ná wſſem wporuczeńſtwo podawa RejPs 23v; RejJóz A2v; KromRozm II e2v; [w Psalmie 38.] PRzekłáda Prorok ſwyęty dwoiákye zgorſzenie/ ſwoy vćiſk/ á ludzi niewiernych ſzcżęſcie [...]. Przytym też prośi/ áby go Pan Bog od tákyego beſpyecżeńſtwá w iákiem żywą złoſnicy záchowáć racżył. Potym áby go od wielkośći grzechow y od pomſty [...] wyrwáć á wybáwić racżył. LubPs K4; OrzList f4; BibRadz Num 31/8 (2); iż źiemiá będąc iákoby brzuchem tego świátá/ w śię biorąc/ á z śiebie záś wydawáiąc/ przez cztéry właſnośći cztérech rzeczy to w ſobie ſpráwuie: naprzód przez właſność śiárki/ kthora gorącość poymuie y otrzymawa: przytym nitrzyná/ kthora chłodnośćią ſwą we wſzelkiéy rzeczy wietrzność ſpráwuie/ wciąga y wypiera: z tą ieſt trzećia ſłoność SienLek Vuu3v; BudBib Esth 4/8 (2); Przyiechawszy [goniec od króla polskiego] doConstantinopola [...], powie o zwyciestwie KIM. pod Byczyną. [...] Zaczym powiesc swą confirmuie pisaniem Kr. IM przezen [...], przy tym ma expostulowac zstrony Tatar Basze Kaphinskiego, ze się do Panstw Kr. IM. wezbrali ActReg 122 (3); GrabPospR Lv.

~ ~ W charakterystycznych połączeniach: ..., a..., przy tym; ... i ..., a przy tym (2); ..., (a (to też)) k temu ..., (też) przy tym (4); ..., nadto ..., przy tym; naprzod ..., przy tym ..., trzeci; ..., przy tym (też) ..., potym (2); ..., przy tym ..., tamże też; ..., też i..., a przy tym...; ..., zaczym ..., przy tym. ~ ~

Czteroczłonowych (4): [Franciszek Spiera] powiedźiáł náprzód/ iako będąc [...] procuratorem [...] rozlicznemi i nowęmi obyczaimi a zdradami v ſądow rzeczy ſprawowáł [...] potem powiedźiáł/ iako śię [...] vpamiętał [...]/ a to vsłyſzáwſzy iaſné Euangeljiei świętyi przepowiedánié/ Przypomináł przytem co za weſelé ſtąt miáł/ że tak ſwoi żywot odmięnił [...]/ I tak że i inſzé rzeczy [...] powiedźiał. MurzHist L4v; BibRadz *6v; ReszPrz 77; ZYwot ten mieć będźie błogosłáwiony/ [...]. Ktory zna wiecżnego Páná ſwoiego/ y boi ſię iego z ſercá práwego. Przytym przykazánia będźie ſtrzegł iego [...]. Będźie też pożywał z ſwoich rąk prace/ á ták będźie słynął v Bogá w łáſce. ArtKanc N13v.

~ ~ W charakterystycznych połączeniach: ... i ..., przy tym ..., ... też...; ..., nad to ..., a potym ..., przy tym jeszcze...; naprzod ..., potem..., przy tem..., i także i insze rzeczy; ..., także i ..., także i ..., przy tym...; ..., także ..., też ..., i ... przy tym... ~ ~

Pięcioczłonowych (2): [Abraham rzekł do Boga:] A ieſliżeby nie doſtháło do piąćidźieſiąt ſpráwiedliwych piąći/ izali dla onych piąći zepſuieſz miáſtho wſzytko? [...] Powtore rzekł do niego Abráham mowiąc [...]. Nád to ieſzcze rzekł [...]. Thedy ieſzcze rzekł [...]. Przytym ieſzcze rzekł/ Proſzę niechayby ſię pan moy nie gniewał ná mię iżbych [...] BibRadz Gen 18/32 (2).

~ ~ W charakterystycznych połączeniach: ..., ..., przy tym ..., k temu ..., a nad to...; ..., po wtore ..., nad to ..., tedy jeszcze ..., przy tym jeszcze... ~ ~

Sześcioczłonowym (1): á iżby tym ſnádniey ku prawdźiwemu poznániu Bożemu [czytelnicy Biblii] przychodźili [...]/ ileſmy iedno mogli pilniechmy ſię ſtáráli [...]/ y thákżechmy naprzod w káżdych kſięgách kłádli Argumentá [...]/ á tákże y przed káżdą Kápitułą árgumentá wedle wierſzow [...]/ Ktemu wſzytki kſięgi dla tego ſą wierſzmi rozdźielone/ áby w zágęſzcżonym piśmie tym co czytáć będą wzrok ſię nie wątlił [...]: Przytym przydátki y wykłády pokráyne dla tego ſą wedle obiecádłá literámi náznácżone áby ſię z ſwymi mieyſcámi zgadzáły [...]. Po tym co ſię dotycże porządku kſiąg iżechmy ie ináczey niż ſtáry wykłádácż na ſwych mieyſcách poſtáwili/ tedychmy rádſzey tych náſladowáli kthorym ſię ten iego porządek nie podobał. [...] Pothym kſięgi nowego przymierza/ w iednym mieyſcu porządkiem ſwym zámknąć ſię nam zdáło BibRadz *5v. ~

Połączenia: »a (...) przy tym(-em) (tu)« (34): MetrKor 38/500; RejPs 23v (3); RejKup Nv; KromRozm III H3v; MurzHist H3; LubPs Lv marg; Bo wierzmi w káżdey ſpráwie kto ſie prawdą rządzi/ A miáry przy tym ſtrzeże/ nigdy nie zábłądzi. RejWiz 42v; RejZwierz 138v; Mącz 55d; ále kiedi będzie [dworzanin] głownieyſze ſztuki wiedział/ y rozumiał to/ czo żołnierzewi rozumieć trzebá/ á przy thym/ będzie to miał w ſobie/ [...] wiárę cáłą pánu ſwemu/ á ſerce niezwyciężone/ tedy ia iuż ná tym przeſtánę GórnDworz D5v (3); RejPos 65v marg (7); RejPosWiecz2 93; BudBib Esth 4/8; ModrzBaz 127; StryjKron 86; CzechEp 53; Roſkaż pánie czeládźi/ Niechay ná ſtół dobrégo winá przynaſzáią/ A przy tym w złoté gęśli/ álbo w lutnią gráią. KochPieś 10; LatHar 27 (2); WujNT 681; WysKaz 14; JanNKar D4; SarnStat 168; CiekPotr 68.

»a przy tym (...) i« (3): GórnDworz C2 (2); kiedy mu pan Bóg da Vrzędniká tákiégo/ [...] któryby wſzyſtkim tym Spráwóm iákóm piſał/ mógł ſproſtáć/ á przy tym y dómowégo goſpodarſtwá nie opuśćił: o tym dźierżę/ że tám iuż pan ná tym ſzkodowáć nie będźie. Strum Q4v.

»a przy tym (...) też (zaraz)« (3): NAſze [...] przedśię wźięćie było/ ábychmy do przywrocenia ták zacney rzecży/ ony ktorzi to w ſwey mocy máią/ námowili: á przy tym też ludźi vcżone przeſtrzegli/ áby tego ſtanu ktorem ſię báwią przyſtoynie pilni byli ModrzBaz 135; godźi ſię naprzod ná I. M. X⟨iędza⟩ K⟨anonika⟩ piſánie o tym/ odpowiedźieć [lege: odpowiedź] dáć: á przytym też záraz co ná nas wlecże nieſłuſznie ſpráwę dáć. CzechEp 323; GrabPospR M4.

»a przy tym zaraz« (1): A ták iuż naprzod przyſtąpię do przyſtoſowánia iednego z drugim [tj. Antiocha i Antychrysta]/ w cżym może być znácżnie pokazano: [...] [podobieństwo] z ſtrony niektorych oſobnych przymiotow: á przytym záraz ten ſię też pokázowáć będźie ktoremu to teraz nieomylnie ſłuży: y kto ieſt tym Antichriſtem przez Antyochá figurowánym. CzechEp 367.

»i (...) przy tym (insze)« [szyk 5:3] (8): Item zeznal ze v mnychow Czarnich wkoſzczienye tham bądącz wſchithkiego zoſtawyl okolo kopi [lege: kopy (groszy)] stym czo mnichom dal y czo ſtrawyl y przitym ſtym zego [lege: że go] przeor [...] po sly [lege: po szli ‘sznurze’] ſmvrv ſpuſzczil LibMal 1548/141v; RejKup b2v; BibRadz Num 33/52; OrzQuin X4v; BudBib 2.Esdr 13/5; ReszPrz 77; Podałem też Krolowi Iego M. Pánu náſzemu/ iákoby [...] mogł boiu Polſkiego pomnożyć/ y inſze zacne pożytki Rzecżyp⟨ospolitej⟩ Polſkiey ſpráwić/ pogránicżne kráie od Tátar ſnádnie y bez koſztu ochronić/ przytem y inſze niektore rzecży/ do potężnego boiu náleżące opiſáłem. GrabPospR Lv; MIáſtu náſzému Kleparzowi Krákowſkiému/ któré wiele ſzkód czáſu oblężenia miáſtá náſzégo Krákowá/ y tegóż [tj. Kleparza] podięło/ y przy tym ſtáteczną wierność ſwoię przećiwko nam y Rzeczypoſpolitéy pokazáło [prowenta darujemy]. SarnStat 965.

»naprzod (a. napirwej) ... a przy tym« (3): Napirwey vcż ſie od nich [Elżbiety i Zachariasza] [...] záchowywáć w pocżćiwośći ſtanu y żywotá ſwoiego [...]/ á vſtáwicżnie mieć ná piecży wolą ſwiętą iego: á przy tym thák ſie też ſpráwowáć we wſzytkich pociechach ſwoich/ iáko ſie ſpráwował ten ſwięty cżłowiek [tj. Zachariasz] RejPos 297; CzechEp 323 (2).

»przy tym ... jeszcze« (1): A Potym [naucza Stary Testament] iże był obiecał Bog Oćiec [...] IEZVSA KRYSTVSA [...]/ áby ie [ludzi] od grzechow [...] wybáwił [...]. PRzytym tego nas ieſzcże ty Kſięgi vcżą/ Wten cżás gdy oycowie oni święći Izráelſcy ocżekawáli tego obiecánego zbáwienia [...]: Dał był Bog przez Moiżeſzá Zakon nápiſány ná tablicách kámiennych BibRadz *6v.

»przy tym ... k temu« [połączenie tautologiczne] (1): wezwał Káietan [poseł papieski] do ſiebie Luterá/ rzekł mu/ nie dla tegom ia Luterze tu ciebie do ſiebie wezwał ábych ſie ſtobą gádáć [!] miał/ ále ábych ty przećiwnośći vſpokoił y ty burzſki ktorycheś náśiał/ [...] przytym dał mu dwie rzecży ktemu chceli mieć łáſkę Papieſką y inych duchownych á wpokoiu być y przeſpiecżnym/ iedná áby ſwe błędy odwołał co piſał/ druga áby więcey niepiſał. BielKron 194.

»przy tym(-em) (wespołek) (...) też« [szyk 12:6] (18): RejPs 91v (2); LibLeg 11/108; Nye tylko tám Lukaſz o wkłádányu rąk piſſe/ ále też przytym iż poſcili y modlili ſye KromRozm III I5v; Rzemyęsnik ták prętko z rzemyęſlá ſie może zubożyć yáko y zápomoc. Ná przykład/ gdy pan bog dopusći ogień/ álbo ſzkody/ á kleſki yákye/ że wſſytkie nacżynya wthen cżás potráćić może/ przy tem też álbo ręki ſtrada álbo nogi GliczKsiąż H3v; LubPs K4; Prawdę mowiſz iż ſpiewaćie y ſſemrzećie wkośćielech wáſzych mowiąc. Báránku Boży/ kthory głádziſz grzechy ſwiátá [...]/ ále teſz záſię przy tym weſpolek ſpiewaćie w prozie do Swiętego Stániſláwá. KrowObr 69v; RejWiz 123; pobudował wſzytki obalone mury/ y wieże też opráwił/ przytym też drugi mur przed nim [miastem] opráwił mocnie BibRadz 2.Par 32/5 (4); Mącz 42a; SienLek 4; RejAp 148; GórnDworz Hh6v; BudBib c; ActReg 95.

»tu przy tym« (1): bo yakosmi wam ras slowem naschim przyaczielem bicz obieczaly, tak sye nygdi ynaczey nalescz niema Tv przithim wam przyaczielowy naschemv oznaymvye ysch panowie węgierſczi knam przislaly posla swego LibLeg 10/67.

α) Pierwszy człon nie jest zdaniem (1):

Połączenie: »a przy tym« (1): poſlał Adorám ſyná ſwego do Krolá Dawidá/ o pokoy/ á przytym áby mu winſſował á rádował ſie ſthego/ że poráźił á zwyćiężył Adárezerá Leop 1.Par 18/10.

γγ. Pełni funkcję międzywypowiedzeniowego wskaźnika nawiązania zewnętrznego; item Vulg, Modrz; deinde PolAnt, Modrz; autem PolAnt [w tym: umieszczony wewnątrz zdania nawiązanego (18); wprowadza równoważnik zdania (6); niekiedy – zwłaszcza u Reja – z dodatkowym elementem treściowym ‘tu, w tym miejscu, teraz’; przy tymże (2)] (217): OpecŻyw 44 (2); białek z żołthkiem barzo dobrze k temu ſluży [...], aby tim ſnadniey płod wychodzić mogł. Kichanie przitim ma być cżyniono. FalZioł V 20c; Wezmi ziela polney drijakwie/ ziarn ſkocżkowych więtſzego/ koſtiwału więtſzego/ ſoli/ ſtłucż to wſzytko z ſadłem wieprzowem [...], przikładay na priſzcż [...], Przi tym napijay ſie ſyropow wyzſzey napiſanych FalZioł V 71v (13); GlabGad N8v; OtRad naſſych poklon y przyaſſny powyedzą panv Voyewodzye poſlowye naſſy, A Radam yego od Rad naſſych posdrowyenye Przithym poſlowye naſſy przeyrzą thy articuli, kthore ſzą nam od poſlow zyemye podolſkyey naſſeymye podany LibLeg 7/11v (11); RejPs 75; MurzHist B3v (7); Bywały ną [!] on czas [w czasach Jezusa] iako i dźiś miedziané pięniądze acz dziś nieco śrebra przyſádzaia [!]/ Przytem iako i dziś náſzali ié/ zwłáſzcza w drodze/ wtrzośiech abo wczęm takowęm w co śię téſz opaſowali MurzNT 41 marg (6); KromRozm II e2; BibRadz Num 4/32 (24); BielKron 332 (2); Niechay twoi poddáni dwu pánow nie máią. [...] Pzytym [!] v ſądow twoich ma być táka ſpráwá/ Aby nikt nie nárzekał ná odwłoczne práwá. Prot D3v; RejAp 90v; RejPos 51v; Ieſli gi [gniew] z możnieyſzym w ſobie záhámuieſz/ tedy ſam ſobie pilnie podziękuieſz/ żeś ſie odwiodł od niepotrzebney pracey á trudnośći. [...] PRzytym ſtrzeż ſie y tákich rozmow/ y tákiego towárzyſtwá/ ktoreby cie obráźić miáło RejZwierc 79v (3); BudBib 2.Par 29/19 (6); CzechRozm 78 (2); CzechEp 108; NiemObr 109; WerKaz 291; Poſłowie [...] prosieli abyPan Hetman wyiechał powiedzieli przytym ze exorbitancye vtarte y zgodzone. ActReg 15; LatHar 19 (3); WujNT 626 (3); WysKaz 4 (2); [francuski język] Nápiſze, voiele, á czyta voźielle, y inſzych niemáło rzeczy róznych dáleko od inſzych. Accentów vżywa przy tym nie máło, y Apoſtrophum. JanNKar C4v; VotSzl D3; Kogo oná [Wenus] ſtrzałą ſwą poſtrzeli, ten wſzyſtko Co ma w ſercu, zárázem wypowie, wynorzy. Ale nietylo ieſzcze tego złego, ieſzcze Ieſt go wieycey [errata zmienia: więcey]: co ſię zié, co ſię ſpiie, co ſię Koſztow, trudow podeymie, niewczáſow vżywie. Przytym muzyki, tańce, kárty, koſtki, zwády CiekPotr 17; CzahTr [D2]v; PudłDydo A3.

We współrzędnych ciągach wieloczłonowych z innymi wskaźnikami zespolenia (25):

~ Trójczłonowych (11): niektorzy/ za lekkié ſobie ludźie maią ty ktorzy co popołſku [!] piſzą [...]. Leć to wſzyſtko mnie nic nieobychodźi [...]/ To wiem/ że śię godźi ſzczygłowi ſpiewać/ nietilko kiedy ſłowik milczy ale téſz kiedy ſpiewá Drugą téſz wiem/ że moie piſanié dálibóg może być komu pożyteczné/ nikomu [...] ſzkodliwé/ Przytym niewſtydzę śię dla tego za nie/ iſz to ieſt Polſkié a nielacińſkié MurzHist A2v; A thák tu naprzod przypomina Prorok ony cudá ktore Pan okázował nád wiernym ludem ſwym/ dziwnie ie wybawiáiąc z ich trudnośći. Przytym vſkárżenie ná ſwe ſzcżęſcye ſprzećiwne. Potym zámyka proźbę/ áby Pan [...] racżył go też wybáwić y wſpomoc. LubPs M (2); W nowym záſię teſtamenćie dokłádálichmy ſię wykłádácżow Greckich/ tudźieſz też ták ſtárych iáko y nowych doktorow [...]: Przytym wykłády poſtronnych narodow ięzyki przyrodzonemi przełożone/ około ktorych [...] zacni á vcżeni ludźie z wielką pilnośćią prácowáli BibRadz *4v (2); [Paweł, Włoch z Genui, rozmawiał z radnymi moskiewskimi] Przodkiem o ziednocżeniu wiáry s kośćiołem Rzymſkim/ a potym o Tytule Krolewſkim/ ktory by ſnádnie odźierżał v Papieżá/ by iedno Poſły ſwe poſłał wielki Kniáż. Przythym rozmawiał ſnimi proſząc/ áby mogł żeglowáć do iego źiemie rzekámi BielKron 436; RejZwierc A2v; ieden Kátholik o tych niezgodách [między protestantami] wydał Kśiążki [...]/ gdźie okázuie doſyć niezbożnie wrzecży niezgody Luterá z Zwingliuſzem. [...] gdźie też y Wáldenſes przypomina. [...] A przy tym Sektarze Kácerze wiáry Krześćiańſkiey z námi bez wſzey boiáźni Bożey złącża. WujJudConf 11v; WujNT 719; Zá tym mielibyſmy ieſzcze ſtąd [z dodatkowych opłat do skarbu Rzeczypospolitej] y te [...] pożytki. Naprzod nieprzyiaćiel Pogánin [...] nie tákby łácno oyczyzny náſzey puſtoſzył. [...] Kozacy też Nizowi [...] byliby ſkromnieyſzy [...]. Przytym bráćia náſzy/ ludzie młodzi y domem ſię prozno báwiący/ mieliby vſtáwiczną ſłużbę y oſobne w rzemięśle Rycerſkim ćwiczenie VotSzl E4v (2).

~ ~ W charakterystycznych połączeniach: ..., ... też ..., (a) przy tym ... (2); ..., a przy tym ..., ...przy tym...; ..., k temu ..., przy tym ...; naprzod ..., a przy tym ..., na ostatek...; naprzod ..., przy tym ..., potym ...; naprzod ..., też ..., przy tym ...; przodkiem ..., a potym ..., przy tym ...; ..., przy tym też..., potym...; ..., także i..., przy tym i ...; ..., tudzież też ..., przy tym ... ~ ~

Czteroczłonowych (5): A teć ſą rzecży [...] ktore [...] Hetmánowie máią wiedźieć. Naprzod trzebá wiedźieć żołnierzow ták ſwoich iáko y nieprzyiaćielſkich przyrodzenie/ rozum/ obycżáie y wády. [...] Przytym trzebá też wiedźieć położenie y ſpoſob oney kráiny/ do ktorey ſię woyná ćiągnie: [...] tákże też obycżáie obywátelow oney źiemie. Ale nawięcey trzebá wiedźieć mieyſcá ábo do tocżenia obozu/ ábo do ſzykowánia woyſká. ModrzBaz 112; CzechEp 419; ZapKościer 1588/80v; [król Zygmunt Stary] dał tę część Pruſkiéy źiemie [...], kędy leży Królewiec, Olbrychtowi Brándeburſkiému [...] lennem práwem: Ktemu vczynił go Conſiliarzem przednieyſzym [...] Rzeczypoſpolitéy [...] y ktemu Iurgielt mu náznáczył 4000. Rhińſkich czérwonych złotych [...]. Przytym zá megóż wieku bywáłá Conſultátia: ieſliże Kśiążę Pruſkié należy do obiéránia Królá, czego ſie on domagał SarnStat 1143; VotSzl E.

~ ~ W charakterystycznych połączeniach: ..., k temu ..., przy tym ..., a także ...; ..., k temu ..., i k temu ..., przy tym ...; naprzod ..., potym ..., a przy tym ... zaraz i ..., także...; naprzod ..., przy tym ... też ..., także też ..., ale nawięcej ...; ..., przy tym też..., a na to ..., też ... ~ ~

Pięcioczłonowych (2): Napirwey tedy o to ſię ſtáráć máią rodzicy/ áby powinność pobożnośći ſwoiey przećiwko Pánu Bogu záchowywáli [...]. Potym ſie ſtáráć máią/ iákoby wſtyd á vcżćiwość miedzy ſobą ſpolnie záchowáli [...]. Tákże theż ſtrzedz ſie máią ſzkárádych á plugáwych rozmow [...]. Przytym ſtáráć ſie máią/ áby w zgodzye małżeńſkiey żyć mogli [...]. Náoſtátek/ niemáły to pożytek przynieść może/ ieſli rodzicy o tych ktorzy ſą w Rzecżypoſpolitey przełożonymi/ [...] vcżćiwie trzymáią y mowią. RejPosWstaw [412]; [Król Antioch napisał do Symona, książęcia judzkiego:] A ták wſzytki wolnośći ktorych ći pierwſzy przede mną krolowie dopuśćili tych y ia tobie teras potwierdzam [...]. Nád to dopuſzcżámći ábyś monetę z właſnym znákiem dał bić. Tákże Ieruzálem y mieyſcá święte niech wolne będą/ ktemu wſzytká broń woienna [...]/ y báſzty [...]/ niech zoſtáną tobie. Przytym teſz cokolwiek winno krolowi [...] to wſzytko tobie odpuſzcżamy/ y dáruiemy. BudBib 1.Mach 15/8.

~ ~ W charakterystycznych połączeniach: ..., nad to ..., także ..., k temu ..., przy tym też ...; napirwej ..., potym ..., także też ..., przy tym ..., na ostatek ... ~ ~

Siedmioczłonowych (3): BibRadz Ex 39/19; chciałbych/ áby ſobie pan obrał s poſrodká zacnieiſzey ſláchty/ pewną licżbę mądrych ludzi s kthoremi by o wſzytkich rzecżach rádzić mogł [...]. Ieſzcżeby mi ſie też y to widziáło/ żeby pan obrał drugą mnieyſzą rádę [...]. Przy tym też y to bych pánu pokazał/ iáko miedzy wſzytkim ſtárániem/ kthore on powinien cżinić [...]/ żadne nieieſt pilnieiſze/ iáko to/ áby w ziemi iego byłá ſpráwiedliwość: Y tego bym theż powiedzieć nie zániechał/ czo ſie w ſpráwiedliwośći zámyka [...]. Ku temu ieſzcże j to bych pánu ſwemu przypomniał/ áby był ſtátecżnie nabożnym [...]: przy tym też/ áby ſie nie wdawał w cżárnokſięſtwá/ w cżáry/ y w ine wieſzcżby/ á wroſzki prożne: Nád to chciał bym/ áby ten zwirzchni pan/ miłował/ Pátrią/ y poddáne ſwoie. GórnDworz Hh6-Hh6v; CzechRozm 86v.

~ ~ W charakterystycznych połączeniach: ..., ..., ... jeszcze ..., jeszcze ..., k temu ..., nad to ..., przy tym ...; ..., jeszcze ... też i ..., przy tym też i ..., i ... też ..., ku temu ..., przy tym też ..., nad to ...; ..., też ..., też ..., potym ..., przy tem ..., też ..., potym ... ~ ~

Siedemnastoczłonowym (1): [Mikołaj Rej] piſał Poſtillę Polſkim ięzykiem [...]. Piſał też przed thym Káthechizm [...]. Przełożył też Pſałterz Dawidow [...]. Piſał theż żywot y ſpráwy onego Iozephá żydowſkiego [...]. Piſał też ſpectrum álbo nowy cżyſciec [...]. Piſał też pod figurą Kupcá nadobną ſpráwę cżłowieká Krześćijáńſkiego. Piſał też Apokálipſim Ianá ſwiętego [...]. Piſał też kſiąſzki nadobne o potopie Noego [...]. Nápiſał też [...] nadobne kſięgi Wizerunk [...]. Piſał też potym Zwierzyniec [...]. Piſał theż [...] Zátárgnienie Fortuny s Cnotą [...]. Piſał też dla dobrych towárzyſzow diálogi rozlicżne [...]. Piſał też záſię dla kmiotkow/ Woytá s Pánem á s Plebanem/ iáko ſie [...] rozmawiaią. [...] A náoſtátek [...] piſał kſięgi żywotá cżłowieká poććiwego [...]. Nápiſał też nárzekánie ná nierząd Polſki. Przytym Apophtegmátá rozmáite. [...] Przytym też Zbroię Rycerzá Krześćijáńſkiego. Náoſtátek Zegnánie s ſwiátem. RejZwierc Aaav. ~

Połączenia: »a (...) przy tym(-em)« (46): FalZioł I 123c (2); LibLeg 7/9v (2); LubPs N2v marg; RejWiz 45v (2); BibRadz Gen 24/25 (4); SarnUzn A3; RejAp 59; RejPos 17 (12); RejZwierc 7v (3); WujJudConf 11v (2); Arcybiſkup modlitwą nád nim [królem] Bogá wzywał. A przytym Dálmátykę poſwiącał z ornatem StryjWjaz C2v; CzechRozm 185; CzechEp 369; ReszList 152; WujNT przedm 33 (2); opráwę pięćdźieśiąt tyśięcy złotych polſkich wiáná/ á drugą pięćdźieśiąt tyśięcy przywianku Kró⟨lowej⟩ Iéy M⟨iłości⟩ małżonce náſzéy nieomieſzkále wydáć z Káncelláriy náſzych roſkażemy. A przytym wedle obyczáiu dawnégo donum nuptiale złotych dwá tyśiącá czérwonych we złoćie doroczné/ Iéy Kró⟨lewskiej⟩ M⟨iłości⟩ ma bydź od nas náznáczoné. SarnStat 26 (7); PowodPr 20; VotSzl B4v.

»a na koniec ... przy tym« (1): Iáſne ſłowá Boſkie ſą te [...]: Nie będźieſz z nimi [wyznawcami obcych religii] brał przymierza ábo zbrácenia [...]. A nákoniec zákázował przy tym Bog/ y małżeńſkiego z ludźmi rozney religiey ſpowinowácenia. PowodPr 39.

»a przy tym (zaraz) i« (3): RejZwierc A2v; CzechEp 419; Vpadki y niepráwośći przeſzłe/ przedźiwną mocą ſwą w lepſze twoie obroćił [...]. á przy tym y to ſpráwił/ że ſię grzechow wiele ſnádniey teraz y łatwiey zá pomocą iego/ vſtrzedz y możeſz y chceſz LatHar 676.

»a przy tym (...) też« (5): Diar 38; RejPos 151 (2); ták bądźcie weſeli/ Abyſcie przed ocżymá záwżdy Bogá mieli/ A ſławy s poććiwoſcią byſcie pilni byli/ A przy tym też nikogo byſcie nie draźnili. RejZwierc 239v; Y dla tego [zmarli] nie potrzebuią od żywych ludźi rátunku ábo modlitw iákich/ gdyż im nie ſą poſługi náſze pożytecżne áni potrzebne. [...] A przy tym też wierzymy y wyznawamy/ że niewierni do Piekłá záraz bywáią podáni WujJudConf 203.

»ale (...) (też) przy tym« (2): iż gdy ſie [dyscypułowie] cżęſto z náucżycyelámi frymárcżą [tj. zmieniają ich]/ nic poyąć áni ſie náucżyć nye mogą. Obácżyć tedy ma tho ocyec á ſyná przy yednym náucżycyelu pomyęſzkać nyechay dopusći á roſkaże. Ale tho też przy tem áby y myedzy tákowemi ktorymby miło było cżęſto á dobrze mowić po łáćinye. GliczKsiąż L2v; Leop *B4v.

»przy tym i (...) (też)« (5): BibRadz 1.Mach 1/59; Náuká lekarſtw Końſkich/ dobrze doświadczona od roſtropnych Máſztálérzow/ kowalow/ y roſtuchárzow [...]. Ieſt przy tym y náuká koniá dobrégo poznáć SienLek 164v; RejPos 256; Lecż nielza záprzeć/ że wiele [...] ſpraw od ſeymu do ſeymu odłożonych [...] zániechano: [...] Przytym y to też rzecż iáwna/ iż iáko to ná Rzecżypoſpolitey należy/ áby w káżdem rzemieśle rzemieśnicy byli pewni y doświádcżeni/ [...] ták też [...] ModrzBaz 91v; ReszHoz 117.

»przy tym jeszcze« (3): przethobi dobrze abi v.k.m. othim [lege: z tym] woyewodą walaskim dobrze sye zachowacz y yemv przyaczielem bicz raczil. czobiſmi mi slvzebnyky yego Cz.m. bedacz radzy wydziely na obye stronie. przitim yeſcze v.K.m. dawam znacz vmiſl pana mego Czes. Tvreczkego y [lege: iż] on ma wlascze wielkiey tego pyotra woyewodę LibLeg 10/66; ReszPrz 51 (2).

»naprzod ... przy tym« (2): muſzę ich [niewiastek naszych] na then nowy rok naucżyć nieczo dobrego [...]. Naprzod żeby im żadna cżarownicza krow niemogła vcżarować [...]. Przytym ſlychać iż ty wdowki [...] po thym morze na głowę barzo boleią/ przeto tym [niżej podanym] lekarztwem wyzdrowieią. LudWieś B3v; A thák tu [w Psalmie 44.] naprzod przypomina Prorok ony cudá ktore Pan okázował nád wiernym ludem ſwym [...]. Przytym vſkárżenie ná ſwe ſzcżęſcye ſprzećiwne. LubPs M.

»przy tym(-em) (a. tymże) (...) też (i)« [szyk 26:2] (28): FalZioł V 24; LibLeg 7/9 (8); PRoſſę moy pánie áby mi raczył dáć tákie baczenie ábych mogł obaczyć vſtáwy rozmayte vſpráwiedliwienia twego á będę ich pilen. [...] Przytem też proſſę áby od kożdey niepotrzebney proznoſći odwroćił blędne oczy moie RejPs 178; Tym thedy obycżáiem miáſto [Tyr] było wzięte y z gruntu wykorzenione Przytym też inſze dwie mieſcie grunthownie zburzył HistAl Cv; LubPs K4; GórnDworz Hh6v (2); RejPos 66 (4); RejZwierc 15v (2); BudBib 1.Mach 15/8; StryjWjaz A2; ModrzBaz 61v (3); ActReg 144; GostGosp 84; ZapKościer 1588/80v.

W formułach grzecznościowych (14):

~ W zakończeniu listu (2): LibLeg 11/78v; Starostę Koninskiego wtych rzeczach ktore nam imieniem Vprz. W. [= uprzejmości waszej (tytuł grzecznościowy)] powiadał, wysłuchalismy łaskawie, naco tez iemu samemu Vprz: W. odpisac kazaliſmy, ktorą odpowiedź Vprz. W. [...] ziego listu przyimiesz Zyczemy przytym rć z Krakowa 24 Aprilis 1588 ActReg 172.

W formułach odautorskich kończących dedykację lub przedmowę i skierowanych do protektora (12): HistAlHUng A4; Thylko proſzę moich miłośćiwych pánow áby tho [tj. dedykowany tekst] odemnie [...] wdzięcżnie przyięto było/ [...] quia [...] quod habeo hoc vobis do A przy tym y ſam ſiebie. [...] Przy tym day Pánie Boże W.W. długie á ſzcżęſliwe [...] pánowánie. RejZwierc A2v (3); tedy té kśięgi práwá Stárośćiégo álbo Grodzkiégo W.M. [tj. Jerzemu Mniszchowi] mému M. Pánu ofiáruię. A przy tym ſłużby ſwé do łáſki W.M. mégo M. Páná pilnie zálécam. SarnStat 478 (7); CzahTr A4. ~

[Cf też αα. BibRadz Num 7/38.]
ααα. Wprowadza zdanie luźno nawiązane (6):
α) Rozpoczynające nowy wątek: co więcej, dodajmy, że; de cetero Vulg (5): A gdy Ián pojmán ieſt przyſzedł Ieſus do Gálileiéi/ przepowiedaiąc Euangelją kroleſtwa Bożego [...]. Przytem (marg) A (–) chodząc nad Morżem Galileiſkięm/ virzáł Simona i Andrzeia brata iego [Autor dostrzega tę funkcję czysto nawiązującą i na marginesie podaje synonim: „a”] MurzNT Mar 1/14 (2); Leop Philipp 3/1; BibRadz Apoc 9/11; BudBib 2.Mach 14/37.
β) Zawiera uwagę, komentarz: zresztą (1): yeden Ormyanyn ktoremv ymie Haczko prziſzedſchi do yednego Thurczina Machmeta mowyl mv day my pogroſchv na dzien a ya poyade ſtobą [szukać zbiega]. [...] tego Haczka nyechcziely pvſczycz ormyanye przitim to yeſt na vaſchej k.m. laſcze LibLeg 11/95v.
δδ. Spaja konstrukcje niejednorodne składniowo, pełniąc funkcję włączną – do grupy imiennej z nadrzędnym rzeczownikiem odczasownikowym dołącza zdanie, w którym wymienia się jeden ze składników treści, nazwanych zbiorczo przez tę grupę: przy tym = w tym, między innymi (1): A wſzytki zacne y możne ſpráwy iego [króla Aswerusa]/ Przytymiáko [!] zacnie wywyżſzył Mardocheuſzá/ to ieſt wypiſano w kronikách krolow Medſkich y Perſkich. BibRadz Esth 10/2.
β. W funkcji przysłówka (zaimka przysłownego) (93):
»przy tym« = zarazem, jednocześnie; itaque HistAl (43):
α) O czynnościach wykonywanych równocześnie przez tę samą osobę (niekiedy o czynności i towarzyszącej jej cesze) (37): ForCnR E; maſz bacżyć iż niewiastha ktora ſobie barzo cznie/ á miecze ſobą: boleſciami wielkiemi będącz [...] z iętha. A wſzakoſz ona niewiaſta ieſt przytym ſiły dobrey/ oddychania mocznego [...] FalZioł V 18d (2); HistAl L4v; BibRadz I 386b marg; OrzRozm G3; BielKron 332; OrzQuin T4; RejAp 111; RejPos 284v; KuczbKat 380; RejPosWstaw [1102] (2); Stárego teſtámentu ludzie iż też Bogá ználi/ to ia wyznawam: ále przytym/ tego dokłádam: iż go nie inácżey ználi/ iedno ták/ iáko ſie im ſam Bog ná on czás oznáymiał CzechRozm 22v; KarnNap B2v; CzechEp 261; Swiádcży ták o ſobie X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ [Powodowski] iż podawáiąc náuki w Lubelſkim kośćiele/ opowiádał przytym gotowość ſwą/ iż chćiał po iedynkiem o tych náukách mowić/ ktobygo ſłuſznym obycżáiem o to żądał. NiemObr 23; LatHar 551; SarnStat 285 (2); PowodPr 38.

W formule kończącej list lub dedykację (3): LibLeg 11/165v; LubPs A2v; vżyłem iedney zacney oſoby duchowney do przeyźrzenia y ſporządzenia piſm/ ręki brátá mego właſney [...]/ ktore ia/ áby świát widźiáły/ pod Miłośćiwą obronę W.M. [tj. Jakuba Leśniowskiego] [...]/ y zá vpominek po bráćie mym oddáię. Zalecam ſie przy tym Miłośćiwey łáſce W.M. bráterſkiey mego Miłośćiwego Páná y brátá SzarzRytJSzarz nlb 2v.

Połączenia: »a (zasię) przy tym« (7): Zaſię ieſtliby Lożyſko mocznie przylnęło ku maciczy, tak żeby łaczno odſtać nie mogło/ Tedy [...] ma być wolne parzenie cżynione [...]. K temu też cżynić kadzenie wonieiączemi rzecżami [...]. A zaſię przy tym rzecżi przikrey woniey, ſmrodliwe ku noſowi maią być przykładane FalZioł V 26; RejPos 4; KuczbKat 240; CzechRozm 226; LatHar 281 (2); Co iż ná chwałę y ná dziękowánie Pánu Bogu/ á przy tym ná ſwą y ná innych wiernych poćiechę y zbudowánie [dawni chrześcijanie] czynili [tj. śpiewali pieśni we własnych językach] przetoż Páweł każe áby ták rozmowy/ iáko y te nowe pieśni [...] bywáły ięzykiem poſpolitym WujNT 615.

»(a) przy tym (też) i« (3): Chociaż iáwnie wſzyſcy widzimy iáwny á prętki vpadek ſwoy/ á zniſzcżenie tego márnego nábycia ſwoiego. A przytym y ſtrácenie tego kroleſtwá ſwego/ s ktorego ty tu nas vpomináć racżyſz/ ábychmy ie mieli ná pilney piecży. RejPos 218v; CzechEp 327; Ktore obiáwienie [Daniela] po wypełnieniu ſiedmidźieſiąt tegodniow w wiecżor też koniec ſwoy wźiąć miáło. áby ſię przytym y ono Ozeaſzowe proroctwo wypełniło. Przyidźie do nas/ iáko deżdż ſwego cżáſu źiemi dány [Os 6/3] LatHar 12.

»i przy tym« [szyk 2:1] (3): Co thedy zá dźiw/ że [ogień we wnętrznościach ziemi] Cieplice grzeie/ ponieważ zápaliwſzy rzecz tłuſtą/ iáko śiárkę albo náphtę/ zgáśić ſye niemoże? A ieſli tám pozwalamy ogniá/ że ieſt wieczny/ y to przy tym pozwolić powinna/ że y śiárká wieczna Oczko 6; CzechEp 325; gotówem ieſt rationem reddere mégo przedśięwźięćia publicé et priuatim. Y dla tegom wizerunk téy rzeczy [tj. opracowanych przez siebie „Statutów”] ná Séymie przeſzłym Królowi Iego M⟨iłości⟩ y Rzeczypo⟨spolitej⟩ iáwnie podał, y przytym ſam Exemplarz SarnStat *7v.

β) O obiektach (zazwyczaj) równocześnie objętych tą samą czynnością (4):

Połączenia: »a (...) przy tym (i)« (3): Iaycza theż barzo pomagaią mężom ku gamratowaniu, á zwłaſzcża cebulę á rzepę przy tym iadać FalZioł IV 20b; gdy iuż [Jezus] racżył wſtępowáć do Bogá Oicá ſwego [...]/ podniozſzy ręcze ſwoie/ racżył ie [apostołów] przeżegnáć y błogoſłáwić/ á przy tym y ty wſzytki ktorzy ſie ná potym cieſzyć mieli tymi ſłowy iego ſwięthemi. RejPos 135 (2).

»przy tym i ... zaraz« (1): y to [tj. drewniany krzyż] chwalić wolą niż zbáwićielá [...]/ przed nim/ á przy tym y przed iáycámi záraz/ ktorymi go poſpolićie niewiáſtki y chłopkowie okłádáią/ vpadáią ná koláná CzechEp 81.

γ) O współwystępujących (i niekiedy – wzajemnie się motywujących) cechach obiektów (2): Włoſy w vrinie pływaiącze. [...] A ieſtli krom febri/ tedy z nyrek wychodzą/ á tak nerki ſie trawią/ á to gdy przy tym vrina będzie iako polewka tłuſta. FalZioł V 11.

Połączenie: »przy tym ... i« (1): Figury [geometryczne]: z których żadna nie może miéć równych kątów/ áby nie miáłá téż przy tym miéć y ſtron równych. GrzepGeom D3.

»przy tym« = wtedy, podczas tego; et PolAnt (20): FalZioł V 39v; ZapWar 1535 nr 2546; LibLeg 11/135; MurzHist P2; GroicPorz z3v (2); Azaſz to nie pięknieyſza bywa krotochwilá/ Sieść ſobie s kilkiem oſob kiedy wolna chwilá. Y mieć ſobie nie wrzeſzcżąc pocżćiwe rozmowy [...] Zaſz przytym nie może być bieſiádá pocżćiwa [...]. Zaſz nie mogą być żárty w pocżćiwey rozmowie/ [...] Y Muzycżkáć pomierna nic przytym nie wádźi RejWiz 17v; Thedy Abimelech nábrawſzy owiec/ wołow/ ſług y ſłużebnic/ y dał ie Abráhámowi/ wroćił mu też y Sarę żonę iego. Y rzekł przytym Abimelech/ Oto źiemicá moiá ieſt wolna tobie/ mieſzkayże gdźieć ſię podoba. BibRadz Gen 20/15 (3); Mącz 363a; RejPos 86v (2); RejZwierc 196v; SkarJedn 77; SarnStat 499; CzahTr [D2].

Połączenie: »a przy tem« (1): Tedy ſpſalmu [...] czytáno przed nim [Franciszkiem Spierą] ten wiérſz/ Ieſliby opuścili ſynowie iego zákon moi [...] i przykázaniá moiego nieprzyſtrzegali [...]/ wyſtępy ich płágami [!] karać będę/ A miłośierdźiá moiego nieoddalę od niego [...]/ A przytem ſą ięmu rzekli/ posłuchái tego Franciſzku/ żeć powiedá/ iści nieoddali od niego miłośierdźiá ſwoiego? MurzHist O2.

α) Z dodatkową funkcją nawiązania zewnętrznego [we współrzędnym ciągu z innymi wskaźnikami nawiązującymi (sześcioczłonowym)] (1): IEſli ná roku przyſyędze náznáczonym obiedwie ſtronie ſtáną [...]: Prokurator ſtrony ktora ma oddáć przyſyęgę thák rzecze. [...] Potym Dekret [...] będźie czytány [...]. Dáley będźie pytał Prokurator/ Acz [= czy] [...]. Dáley będźie pytał Prokurator/ iáko [...]. Spyta ieſzcze [...]. Dáley Prokurator będźie pytał/ ieſli iuż czás przyſyęgę oddáć. Skaże Sędźia/ iż czás. Przytym Prokurator tey ſtrony ktora ma przyſyęgáć [...] może ſłuſznie bes winy prośbę vczynić do Strony Przyſyęgi przyſłucháiącey/ áby iego Princypałowi przyſyęgá byłá odpuſzczoná. GroicPorz z2v.
»przy tym« = teraz, w tej chwili, w tym momencie; czasem dodatkowo: w związku z tym (6): OpecŻyw [57]v; Mamy przeto [...] thą panną chwalycz [...] mouyącz yſz yeſt uyyątha od kożdego grzechu [...] bo yą [Maryję] vyączey ten ſromoczy nyſzli czczy/ kthory mouy a vyznaua yą bycz grzeſznyczą [...] przytym czyą pytham czo yeſt chwalebnyey y mouycz yſch cryſtus myal matką od kozdego grzechu nyeuynną, czyly grzechu poddaną PatKaz I 13v; Który śię gniewá nabrata ſwégo niedróżnie [Matth 5/22]) I ſám pán Chriſtus gniewáłśię/ gdy śię co bożyi chfáły dotykało/ choć ſwoie krzywdy/ ieſcze odpráſzáł v oica niebieſkiégo nieprzyiáciołum ſwoięm/ a tak ſłuſznie przydáno to ſłowo niedróżnie/ aczgo téſz drugdźie nie przypiſáno. My przytęm obáczmy pilniuczko/ iako má być grzéch rozumián. MurzNT 18v.

Połączenie: »(a) przy tym tu« [szyk 1:1] (2): Wyſluchal pan buog tę proźbę [aniołów, by zmiłował się nad ludźmi]/ ij rzekl. Zalmi ijżem ſtworzil cżlowieka/ bo muſſę ſám vcirpietz zań/ ij gorzko vmrzetz. Przitym tu rozmyſlitz możemy żywot panny Marie OpecŻyw 1v (2).

α) Z odcieniem następstwa czasowego (1):

Połączenie: »po ... przy tym« (1): Nayasnyeyſſzy myloscziwy Crolyv po zalieczenyv moyey pokorney a powolney ssluzby. Przithym v.C.M. oſnaymvye yzem sye wthym posselsthwye thak yako byla wolya y Instructya v.C.M. sprawowal LibLeg 9/49v.

»przy tym« = następnie (7): [Jezus do swoich uczniów:] Potym poydziecie na wſſytek ſwiat/ a káżątz Ewanieliją moię będziecie krzcitz. Przytym iąl ijm wymawiatz ij kárátz niedowiarſtwo ijch OpecŻyw 173; Y tę záwżdy náukę vcżniom ſwym przywodził [filozof Hipokrates] [...]. Przytym zámyſliwſzy ſie w tym s pilnoſcią o nich/ Vcżynił tymi ſłowy tę namowę do nich. RejWiz 1v; BibRadz I 461; RejPos 16.

Połączenie: »naprzod ... przy tym (... zaś)« (2): Naprzod przychodzą około dymion y też około pępka boleſci/ takieſz też y w krzyżu/ przytym zapalenie/ czliwoſć/ y nadymanie żywota/ ſlabizn: przychodzi FalZioł V 16a; CzahTr [D2].

α) W dalszej kolejności (z odcieniem hierarchii) (1):

Połączenie: »a przy tym dopiero« (1): Y nie będźie potym [...] inſzego ſobie zmyślał [...] bogá nieznáiomego [...]. Ale ná thym ſámym iedynym [tj. Bogu Ojcu] przeſtawſzy budowáć ſię będźie [...]/ á przytym dopiero ná żywym kámieniu [tj. Chrystusie] od tegoż Bogá nam záfundáment [!] wyſtáwionym. CzechEp 287.

»przy tym« = w tych okolicznościach (zwykle z odcieniem przyczynowym) (9): Lecż Polanie mądrzey vdziałali/ Namowý od krola nie cżekali: Sami panowie o to proſili/ Abý ſina Krolem vcżinili. Dwóy pożitek przi tym otrzimali/ Bo y wiarę wielką okazali: Y vprzedzili wſzitky trudnoſci KlerPow 9; MurzHist L2v; Iż tedy wyelkye to yeſt ſſaleńſtwo po proznicy wydáwáć wten cżás [gdy dziecię zbyt młode] pyenyądze [na kształcenie dziecka] nye mogąc przy tem cżego zyſkáć/ nye zda ſie rzecż być rozumna przed dwánaſcye lat dzyeći polecáć komu vcżyć GliczKsiąż I6v (2); Ktory [diabeł] nawięcey pilen/ áby roſtyrk mnożył/ Rozlicżnemi fráſunki ludzkie ſtany trwożył. [...] Abowiem to rozumieſz/ co mu przy tym roście/ Gęſte s tego do piekłá iście miewa goście. RejWiz 187v; KochSat ktv; RejAp 169; RejPos 348v; KochSob 68.
»przy tym« = przy okazji, korzystając ze sposobności (5): obiter hoc dicam, Iż to ták znienaczká przitym przipomionę. Mącz 256c (2); WujJud 201v; Przyſzedł też tu [do Rzymu] Miniſter ieden przed kilką dni/ ktory długo w Krolewcu będąc Páná Chryſtuſá przenáſládował [...]. Bráćia ſzpitalni przyięli tę owiecżkę z chęćią/ máiąc też to roſkazánie od oycá świętego/ áby rownie Heretyki [...] prziymowáli/ [...] iáko inne chrześćijány/ vcżąc ich przy tym wiáry chrześćijáńſkiey Apoſtolſkiey ReszList 174; ActReg 79.
»przy tym« = na tej podstawie (1): Iezus mily zaſnąl. [...] Wielkié zaburzenijé wſtalo na morzu [...]. Zlękli ſie zwolenicy/ ij obudzili go [Jezusa] [...]. Y przykázál burzám ij wiatru przeſtatz/ a natychmiáſt wſſytko powietrzé vcichlo. Przytym możeſs vznatz [= uświadomić sobie] ijż mily bog niégdy widzi ſie ſpatz/ a niéiako o nás niedbatz/ to ieſt gdy dopuſſcżá niemocy/ ij ijnſſé klopoty/ a wſſakoż ieſt pilen naſſé wſſytkieé [!] pokornoſci/ ij nás ſtrzeże OpecŻyw 44.
»przy tym« = więcej; dodatkowo (2): Apposco – Przitim ządąm. Calep 84b.

Połączenie: »ale ... przy tym« (1): Też Ałun zmieſzany ſtrochą oczthu/ miodu/ á thym obmazuy knot/ ktory w puſzcżay w fiſtułę/ ale możeſz przytym wymywać ciepłem ocztem fiſtułę. FalZioł III 36a.

[Granice między znaczeniami tych wyrażeń przyimkowych są nieostre. Niekiedy trudno odróżnić, czy forma „tym” w „przy tym” to L od zaimka „to” (jak najczęściej), czy też od zaimka „ ten” ‘on, wspomniany wyżej (wcześniej)’.]
*** Bez wystarczającego kontekstu (7): Circa, Praepositio, quae accusativo casui iungitur, locum et tempus significat, Przy/ Około Mącz 54b; Secus praepositio accusativo iungitur, Przi/ wedle. Mącz 378c (6); Calag 88b.
*** Dubia (2): ná ktorych poroczkách máią być obráni/ á to Sędzyego/ Podſędkow/ Woiewodzin/ Podkomorzy/ przy kthorych Sędzyowie nie mogą ſądzić UstPraw G3; iudici assistentibus, Albo ſędziemu álbo około ſtoyącym ſie przy czym/ záſtánowiam ſie. Mącz 396c.
[[Znaczenie bliskości jest w przyimku „przy” tak silne, że w mniejszym lub większym stopniu towarzyszy prawie wszystkim wyróżnionym znaczeniom (nawet temporalnemu). Stąd granice między znaczeniami są bardzo nieostre i płynne.]

Synonimy: I.1.A. blisko, blisku, blizu, koło, około, podle; 1.A.AA.γ) i α.αα. nad; 1.A.BB. mimo; 2.B. po + L, za + L; 3. koło, »pospołu z«, z + I; 4. koło, około; 6. »pospołu z«; a. pospołu, razem, społu; b. krom, okrom, oprocz, procz, po + L; 8.b.β. około; 9. po + L, za + I, dla; 11. koło, około; 15. około, po + L; 18. koło, około; 19., 20. przeciw; 22., 23. po + L; 26. »przy tym« jeszcze, »k temu«, »nad to«.

MFr