[zaloguj się]
[pdf]

BIADA (417) sb f

biada (279), bieda (136), biada a. bieda (2); biada BielŻyw (3), March3, RejJóz, SeklKat (2), RejFig, HistRzym (14), WujJud (6), RejPosWstaw (4), BiałKaz (3), BudNT (5), CzechRozm (2), ModrzBaz (4), SkarŻyw (5), MWilkHist (6), WerGośc (5), NiemObr (2), PudłFr, KochFr (2), ReszPrz, BielSen (2), ArtKanc (3), KochWr, ActReg, Calep (3), KochFrag (6), LatHar (6), WysKaz, KlonKr, SkarKaz (7), CzahTr, GosłCast, SkarKazSej (12), KlonFlis; bieda BierEz, TarDuch, LubPs, SeklPieś (2), RejWiz (4), RejZwierz, Mącz (3), OrzQuin (2), SienLek, GórnDworz (2), PaprPan, KlonWor; biada : bieda OpecŻyw (2:8), RejKup (2:4), MurzNT (2:8), BielKom (1:1), KrowObr (7: 3), Leop (28:4), BibRadz (26:4), BielKron (3:3), RejAp (1:39), RejPos (10:21), RejZwierc (1:9), BudBib (13:2), CzechEp (8:3), WujNT (56:4), PowodPr (4:1), CiekPotr (1:2).

Oba a jasne (w tym w pierwszym 7 r. błędne znakowanie); bied- (18), biéd- (4); bied- OpecŻyw (8), MurzNT (8); biéd- OrzQuin (2), SienLek; bied- : biéd- CiekPotr (2:1).

Fleksja
sg pl
N biada biedy
G biady
D biedzie
A biadę
I biedą biedami
L biedzie

sg N biada (386). ◊ G biady (7). ◊ D biedzie (2). ◊ A biadę (14). ◊ I biedą (2). ◊ L biedzie (2). ◊ pl N biedy (2). ◊ I biedami (2).

Z przydawką i orzeczeniem w n RejAp 81 (prawdopodobnie kalka łacińska).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Nieszczęście, niedola, zło, klęska, zagłada; kara, przekleństwo; zmartwienie, dolegliwość, kłopot; calamitas, infortunium, miseria, res adversa, res importuna Cn (415): Iednak mnieyſza biada ieſt ſzkaradą żonę mieć niżli czudney ſtrzedz BielŻyw 110; LibLeg 11/168v; A tak prawdę mowyć muſę Acz niemalo wſedy ſkuſę. Nedze/ guzow/ ran/ y byady/ Wſzytkiego mam tego ſtady. RejKup d8v; Zową cie z łáćiny mundus/ Anoby lepiey immundus/ Boś pełen wſzech niecżyſtośći/ Pſoty biedy płácżu złośći BielKom D8v; SeklPieś 32; RejFig Bb5v; BibRadz Apoc 9/12 [2 r.]; od kthorégo pádánia [kości od stawu] gdy zemrze kość/ wielką biédę czyni w ćiele niżliſye przez mięſo ná wierzch przedrze SienLek 131; BIedá iedno odeſzło á dwoie potym náſtąpiło. [vae unum abiit et ecce veniunt adhuc duo vae post haec. Vulg Apoc 9/12] RejAp 81; Położył drugą biedę wzruſzenia á zátrzęſienia ziemie od pogánow RejAp 96v, 82v [2 r.], 83, 95v [2 r.], 96v [6 r.], Ddv [3 r.], Ff2; RejPos 288, 288v; HistRzym 25v; BudBib Ier 6/14; WujNT Apoc 9/12 [2 r.], 11/14 [2 r.], Xxxxx 2v; Biedá to wielka kiedy ták ſię złe vczynki Vdáią, iáko iákie postępki cnotliwe. CiekPotr 90.

W charakterystycznych połączeniach: biada mniejsza, najwyższa (2), nieomylna, obwołana, pewna, przyszła, rozmaita, ustawiczna, wielka (2), więtsza; bieda idzie (2), jest (4), odeszła (2), przeminęła (2), przeszła (5), przypada, przychodzi, przyszła (3), zginęła; czynić biedę, grozić biedą, położyć biedę.

Zwrot: »biedę opowiedać, opowiedzenie biedy« (7): Tu iuż trzecią biedę Apoſtoł nieomylną opowieda złoſnikom ſwiátá tego/ á pociechę wiernym RejAp 96v; CzechEp 18, 28, 165; NiemObr 115; Pháryzeuſzom rozmáitą Biádę opowieda/ dla ich niezbożnośći. WujNT s. 94, s. 238.
Wyrażenia: »bieda głowie«: Iuż wiedz że pewną biedę będzyeſz miał ſwey głowie PaprPan H2.

»bieda z niewolą«: którzy [teologi i Greki] wykłádáiąc ono/ Nunc Princeps Mundi huius eiicietur foras, biédę z niewolą ná Kſięſtwá kłádą. OrzQuin Q2v.

»wieczna bieda« = wieczne potępienie (3): TarDuch B7v; Cząſtka dniow mych [...] nic inego nie przynioſła/ lecz ſtrach za każdy grzech biedę wieczną zatracenie/ proſſę iuſz o wybawienie. SeklPieś 20; CzechEp 106.

Szeregi: »biada i groźba«: Ale coż zá ſkutek tá biádá y tá groźbá będźie miáłá? WerGośc 213.

»bieda i kłopot«: Bo Kmiotaſzek vbogi [...] Karmi ſię vſtáwicżną biedą y kłopotem: Zimnem y vpaleniem/ łzámi/ dymem/ potem. KlonWor 77.

»narzekania, płacz i biada« (3): Poſyłá Pan Bog Ezechielá do ludu/ áby go odwodził ode złego/ y kazano mu ſnieść kxięgi popiſáne zewnątrz y z wierzchu/ w ktorych były nárzekánia/ płácż/ y biádá. Leop Ez 2. arg, Ez 2/9 [lamentationes et carmen et vae]; BielKron 96.

»przeklęctwo i biada«: Dla Bogá/ vchodźmy tego przeklęctwá y tey biády/ ktorą nam Pan Bog przez Proroká groźi. SkarKazSej 701b.

»biada i żałość«: a wſſakoż nieieſt dzis niewiaſta na ziemi/ ktorá by byla napelniona biady ij żaloſci. OpecŻyw 147.

W przen (1): Ale co wiele mowić? Goſpodá tám biédy. Gdybyś co naywiętſzego nieſzcześcia chciał ſzukáć, tám ie naydzieſz. CiekPotr 43.
a. Jako forma N sg w wypowiedzeniach emocjonalnych, które oznajmiają lub przepowiadają nieszczęście, zagładę, karę albo wyrażają groźbę, nieszczęście, skargę, żal; vae Calep, Cn; atat, o me afflictum, o dolentis, miseram me, o me perditum Mącz; hei, heu Calep (359):
α. W zdaniach (25):

biada komu, czemu (25): Syn cżlowiecży idzie iako onim piſáno przez proroki/ ale bieda temu będzie/ przez ktorégo on będzie wydán OpecŻyw 94; SeklKat Z3v; BielKom D8v; LubPs hh4; BIadá [vae PolAnt] tedy będźie brzemiennym/ y dźiatheczkam zſącym w onych czáśiech/ ábowiem będźie śćiſk wielki w tey źiemi BibRadz Luc 21/23; Iż biedá tym nędznikom będzie ziemſkiem/ ábowiem przypadł ná nie then ſrogi ſprzećiwnik ich RejAp 102v; Biádá wam ktorzyſcie pożárli winnicę moię. Ale podobno tym ieſzcże więtſza będzie biádá/ ktorym ieſt daná od Páná Bogá tá zwirzchność, RejPos 23v, 8, 49v, 54, 258v, 288 (10); SkarŻyw [22]; Biadá/ práwi/ tey ieſt Koronie/ w ktorey lud ieſt opiły. WerGośc 266; A biádá tym będźie ieſli ſię w cżás nie vpámiętáią CzechEp 56; NiemObr 174; ArtKanc C18v; y biádá być muśi tey Rzeczypoſp: o ktorey niezgodni z ſobą w wierze rádzą y obmyśláią. SkarKazSej 684b. Cf Połączenie, Przysłowie, Frazy.

Połączenie: »biadaż«: Biádáſz wam będźie cżáſu ſwego WerGośc 214.

Przysłowie: ácż więc bywa biedá tey kokoſzy/ ná ktorey Iáſtrząbá łowią/ ále ieſzcże záwżdy więtſza biedá bywa Iáſtrząbowi kiedy go połápią. RejPos 49v; CzahTr I 2.
Frazy: »bieda będzie nad wszytkimi biedami« (2): iż biedá wam będzye nád wſzytkimi biedámi o wy nędzne miáſtá/ ktore ſie wynośicie RejPos 288, 288v.

»bieda po trzykroć bywa«: A biedá więc po trzykroć bywa tey koronie/ Ktora ták nędznie ſtoi w tákowey obronie. RejWiz 173.

»będzie na wieki biada«: dlá tego będzie tobie na wieki biada. OpecŻyw 93v.

β. W oznajmieniach (334):

biada komu, czemu (298): Biedá mnie nędzney śieroćie/ Oſtawſzy w tákim kłopoćie. BierEz O2v; Ach mnie nędzné/ bieda mnie nieſſcżęſné OpecŻyw 13lv, 76v [3 r.], 116; biada iemu ieſtli ieſt nie ſprawiedliwy. BielŻyw 54, 55; March3 V8; Ale kiedy iuż tey [czci] ktory w cżym na mniey naruſzy [...] biada iuż tey duſzy RejJóz Fv; SeklKat Ev; RejKup k3v, n7v, p3; MurzNT Matth 18/7 [2 r.], 23/16, 23, 25, Luc 6/24, 25 [2 r.], 26, 22/22; Biádá Synom ſpuśćiáłym/ mieliśćie rádę/ ále nieſemnie KrowObr 207, B4, 28 [2 r.], 32, 50 [2 r.]; RejWiz 34, 124v; Biádá tobie Moáb/ záginąłeś ludu Chamos. Leop Num 21/29 4.Esdr 16/17, Eccle 4/10, Eccli 41/11, Is 10 arg, 10/1, 17/12 (28); RejZwierz 106; Ták powieda Pan Bog/ Záwyićie/ Biádá dniowi. BibRadz Ez 30/2, Is 1/4, 5/20, 18 arg, 4. Esdr 15/24, I 138 marg (28); biádá thobie Páwle/ boś wźiął y zábił. BielKron 363v, 81v, 93v, 318; RejAp 63v, 101v, 189 [2 r.]; GórnDworz E8; Biádá mnie/ boię ſie że ia thu iuż ſtrácę głowę moię ná tym mieyſcu. HistRzym 52v, 36, 37, 43, 45, 52v (13); RejPos 23v [2 r.], 82v, 153v, 189, 290v (19); RejZwierc 39v, 44, 56, 63, 63v (10); WujJud kt, 5, 39v, 85, 129v; WujJudConf 81; RejPosWstaw [412]v, 44 [3 r.]; BudBib Is 3/10, 29/15, Ier 10/19, 15/10, 45/3 (13); BiałKaz B3 [2 r.]; BudNT Mar 14/21, Luc 10/13 [2 r.], 1.Cor 9/16; CzechRozm 66, 149; ModrzBaz 18v, 52v, 75v, 142v; SkarŻyw 52, 120, 353, 582; y Iudaſzowi zdraycy biádá/ choćiaż ſyn cżłowiecży ná śmierć idźie iáko mu náznácżono. CzechEp 62, *3v, 43, 89, 91, 250; PAmięć myśliſtwá twego/ Pietrze vćieſzony/ Stoię tu ſłup kámienny twárdo vſádzony. Przy grobie maſz naczynie wſzytko poſtáwioné/ Koń/ ſtrzały/ pſy/ potyczy/ śieći rosćiągnioné. Wſzytko/ biádá mnie/ kámień: á źwiérz tuż beſpieczny Oćiéra ſię imo ćię KochFr 119; WerGośc 212, 213; PudłFr 37; KochWr 37; ActReg 70; LatHar 690, 705, 717; KołakSzczęśl A4; WujNT przedm 37, 18/7 [2 r.], 23/13, 14, 16, s. 98, 24/19 (46); KlonKr C2; PowodPr 10, 69, 71, 72; SkarKaz 314a [2 r.], 385b [2 r.], 633a; CiekPotr 69; GosłCast 24; A ieſliż tákim biádá: tedyć tym ktorzy dobre y ſpráwiedliwe Práwá ſtáwią/ ieſt błogoſłáwieńſtwo. SkarKazSej 697a, 658a, 662a, 666a [2 r.], 696a [2 r.], 697a, 703a, 703b; Obá potrzebni (biádá mnie ná świećie) Y pan y kmiećie. KlonFlis C4. Cf Połączenia, Przysłowie, Frazy, Wyrażenie, Szeregi.

biada z elipsą D (39): Biáda/ ktory mowi drewnu/ ocuć ſię/ wſtań KrowObr 111, Leop Apoc 18/10 [2 r.]; Biádá/ ábowiem dźień ten wielki ieſt thák iż mu rownia niemáſz BibRadz Ier 30/7; RejAp 75v [3 r.], 77v [2 r.], 150 [2 r.], 151v [4 r.]; BudBib Am 6/4; Nieſzcżypćie ná pocżćiwośći/ pomázáńcá Bożego Páná y dobrodźieiá wáſzego/ biádá przeſtrzegayćie tego proſzę Krolow pſzcżelnemu/ że żądłá niema iedno to ſzcżeśćie ma BiałKaz M2; Nie podobno ieſt áby nie przyſzły obráżenia. Lecz biádá przez kogo przyidą. BudNT Luc 17/2; MWilkHist Ev, E4 [3 r.]; ReszPrz 100; BielSen 10v [2 r.]; Biadá kto ſię ſmieie/ bo k wiecżney rádośći nie máſz w nim nádzieie. ArtKanc K2v; Calep 474b, 480b, 1099b; Biádá kiedy was będą wychwaláć. WujNT s. 217, Apoc 18/10 [2 r.], 16 [2 r.], 19 [2 r.]; Biádá ktorzy zowiećie złe dobrym: á dobre złym PowodPr 65; Iáko mowi Ieremiaſz Prorok/ o krolu Ioácym: (Nie będą go płákáć áni mowic: Biádá brátu/ biádá śieſtrze. áni poklęſkiwáć będą mowiąc: Biádá Pánie/ biádá wielki Pánie SkarKaz 385b.

Połączenia:

»ach biada«: Spádłá koroná z głowy náſzey/ ách biádá nam iżeſmy zgrzeſzyli. LatHar 262.

»o biada(ż)« (10): O bieda mnie nędznému/ bych byl pirwéy vmarl niżlim ſie twego ſyna od boiazni ſmierci trzy krotz ſ przyſięgą zaprzál OpecŻyw 113, 110v; O biádaſz mnie/ To mię párzyſz pleſzowatzu. KrowObr 121, 16; BielKron 318v; Atat, Formidantis, O biedaſz mnie boyęc ſie. Mącz 18d, 224b, 256a; o biedáż mnie toć mię boli RejPos 309v; O biádá ślepoćie náſzey/ że tych ſłow iáko potrzebá nie vważamy WysKaz 13.

»och biada(ż)« (2): Leop 4.Reg 3/10; (did) P. (‒) On, on, on, och biádaż mnie. (did) S. (‒) Coſzći Się dźieie? CiekPotr 69. Cf »biada, biada, biada«.

»biadać«: Ono iako by kat ydzyę. Byadać nedznemu czlowieku Czegom ſię zegnal od wieku. RejKup g8v.

»biadaż« (28): RejKup x5v; KrowObr 16, 121; RejWiz 92; Leop Is 28/1; Biedáſz ſercu vpádłemu iż nie ma żadney wiáry BibRadz Eccli 2/14, 4.Esdr 15/46, Eccli 2/13, 15; BielKron 318v; Mącz 18d, 256a; GórnDworz T3; RejPos 102, 309v; Biádáſz mnie/ cośćiem vcżynił Ześ ſie ták ná mię zzuchwalił. MWilkHist Fv, Fv; KochFr 59; ArtKanc E10; KochFrag 23 [4 r.], 24 [2 r.]; LatHar 149; WujNT Luc 11/52; CiekPotr 69. Cf »o biada(ż)«, »och biada(ż)«, Frazy.

Frazy: »biadaż mnie na cię« (6): Biádáſz mnie ná ćię/ to mi głowę pſuieſz: Ináczéy niewiem/ ieno mię czáruieſz. KochFrag 23 [idem 23 [4 r.] 24].

»biadaż mojej głowie«: biádáſz moiéy głowie/ Kiedyś ty/ mężu/ ſtękał/ iam ſię dobrze miáłá/ A kiedyś ty záśię zdrów/ ia będę chorzáłá. KochFr 59.

Wyrażenie: »trzykroć biedaż«: Owa trzy kroć byedáſz mnie kędy ią pocżniemy RejWiz 92.
Szeregi: »biada, biada« (11): Biedá/ biedá onemu miáſtu wielkiemu/ w ktorym ſiedzi niewiáſtá przybrawſzy ſię w Purpurę KrowObr 28, 50; Biádá/ Biádá/ ono ták wielkie miáſto Bábilon/ miáſtho ono ták mocne: że iedney godziny przyſſedł ſąd twoy. Leop Apoc 18/10; A tu iuż dopirko biedá biedá ták iáko Anyoł wołał nielza iedno muſiáłá przyść ná wſzytek ſwiát. RejAp 77v, 151, 151v [2 r.]; Wołáiąc biádá/ biádá/ iuż przyſzły te cżáſy/ Muśim przed Antychryſtem/ vćiec w gory láſy. BielSen 10; WujNT Apoc 18/10, 16, 19.

»(och) biada, biada, biada(ż)« (7): Y rzekł Krol Iſráelski: Och biádá/ biádá/ biádáż nam/ zgromádził nas Pan Bog [...] by nas wydał w rece [!] Moabſkie. Leop 4.Reg 3/10, Apoc 8/13; BibRadz Apoc 8/13; RejAp 75, 75v, 76v; WujNT Apoc 8/13.

»biada, biada, biada, gorze«: Biádá/ biádá/ biádá gorze Podźmy bráćia gdźie ná morze. Pewnieć ſie nam roſpierzchnąć ſtąd. Nieſtetys nam ná táki błąd. MWilkHist E4.

»biada niestocie; (ach mnie przebog) niestetyż biada« (2): BielŻyw 55; Ach mnie przebóg nieſtétyſz/ biádá mnie ſtrapionéy GostCast 24.

2. Nędza, ubóstwo, niedostatek (2):
Zwrot: »żyć w biedzie« [szyk zmienny] (2): A przeto/ [Polak] áni prawdźiwym Szláchćicem ieſt/ ani Práwá ma żadnégo pewnégo: w biédźie y w nędzy záwſze żywie. OrzQuin P4v; bodaieś żył w biedźie. Y źle zdrow był: bodaieś ſzyię złąmał, álbo Przepadł był CiekPotr 75.
Szereg »bieda i nędza«: OrzQuin P4v cf »żyć w biedzie«.

Synonimy: 1. cieśń, kłopot, narzekanie, płacz, żałość; a. ach, achci, achcież, auch, auwe, awech, ej, gorze, niestety, niestetyż, o, och, owa; 2. mizeryja, nędza.

ZZie