[zaloguj się]
[pdf]

ROZPUSTNY (80)ai

rozpustny (79), rozpusny (1) BielKron.

roſ- (73), roz- (5).

o jasne.

comp i sup (4+2) (nå)rozpustniejszy (6); -ejszy (1), -(e)jszy (5).

Fleksja
sg
mNrozpustny, rozpustniejszy fNrozpustnå nNrozpustn(e)
Grozpustn(e)g Grozpustn(e)j G
Dnårozpustniejszému Drozpustn(e)j D
Arozpustn(e)go, nårozpustniejsz(e)go, rozpustny Arozpustniejszą Arozpustn(e)
Irozpustnym, rozpustniejszym I Irozpustnym
V V Vrozpustn(e)
pl
N m pers rozpustni, rozpustniejszy
subst rozpustné
G rozpustnych
D rozpustnym
A m pers rozpustné
subst rozpustn(e)
I m rozpustn(e)mi, rozpustnymi
f rozpustnymi

sg m N rozpustny, rozpustniejszy (21). ◊ G rozpustn(e)go (4). ◊ D nårozpustniejszému (1). ◊ A rozpustn(e)go, nårozpustniejsz(e)go (4), rozpustny (2). ◊ I rozpustnym, rozpustniejszym (6). ◊ f N rozpustnå (5). ◊ G rozpustn(e)j (1). ◊ D rozpustn(e)j (1). ◊ [A rozpustniejszą.] ◊ n N rozpustn(e) (4). ◊ A rozpustn(e) (1). ◊ I rozpustnym (1). ◊ V rozpustn(e) (1). ◊ pl N m pers rozpustni, rozpustniejszy (3). subst rozpustné (9); -é (1), -(e) (8). ◊ G rozpustnych (6). ◊ D rozpustnym (1). ◊ A m pers rozpustné (3); -é (1), -(e) (2). subst rozpustn(e) (2). ◊I m rozpustn(e)mi (2) GliczKsiąż, GórnDworz, rozpustnymi (1) OrzRozm. f rozpustnymi (1).

Składnia comp: rozpustniejszy niż kto (1) GórnDworz, niżli co (1) Mącz. Składnia sup: narozpustniejszy miedzy kim (1) WujJud.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

1. Przymiotnik od „rozpusta” ‘niepodporządkowywanie się normom moralnym i obyczajowym’; dissolutus Mącz, Modrz, Calep, Cn; luxuriosus Vulg, Mącz, Calep; lascivus Mącz, Calep, Cn; licentiosus Mącz, JanStat, Cn; effoeminatus Mącz, Calep; immodestus, licens, petulans, procax, protervus Mącz, Cn; delicatus, delumbis, diffluens, galbanus (galbinus), honestis expers, incompositus, inordinatus, libidinosus, male moratus, mollis, praetextatus Mącz; lascivia corruptus, luxurians Modrz; effrenatus, effrenus, effuse petulans, insolens, solutus Cn (80): Licentiosus, Swowolny/ Roſpuſtny. Mącz 193a; Luxuriosus, Zbytny/ przeſmierny/ roſpuſtny. Mącz 201c, 193a; Calep 333b.
A. O ludziach: niepowściągliwy, samowolny, zuchwały; grzeszny; korzystający w sposób nieumiarkowany z przyjemności; niezdyscyplinowany, rozpasany, rozpieszczony (55): Był w Attenach ieden młodzieniecz Pal⟨e⟩mon imieniem, barzo roſpoſtny [!], że ſie z ſwey nieſlachetnoſci pyſznił. [...] [po wysłuchaniu mowy Ksenokratesa o mierności] napirwey wieniec z głowy ſłozył, potim drogie odzienie odrzucił, wſzech bieſiad przeſtał á od niecżyſtoſci wſtrzymały był vcżynion, á po małey chwili [...] w znamienitego ſie philozopha przemienił. BielŻyw 99, 48; GliczKsiąż F7v; ktory ták dobrotliwym Krolem ieſt/ że ſye nam łáſką á dobroćia [!] ſwą wielką przykrzy/ y nas roſpuſtnymi czyni. OrzRozm L3v; tám mu [księciu saskiemu] Legat powiedział/ iż Papieżowi/ Ceſarzowi/ też Krolowi Rzymſkiemv podobaſie/ áby Koncilium było w Mántue we Włoſzech/ ábowiem do Niemiec nie przeſpiecżno iecháć nikomu/ gdyż tám ieſt wiele ludu roſpuſnego rozmáitich wiár/ ſąm Nowokrzcżeńcy/ Sákrámentarze/ Luterowie/ Huſſowie/ ktorzy poſtronnym duchownym nic dobrego nie myſlą BielKron 213; Gehenna, nomen vallis in Bibliis. mieyſce było niedáleko od Hieruzalem támże y plác ná który wſziſtki roſpuſtne á loźne perſony z Hieruſalem wywodzono/ y wyſzwiecáno [!]. Mącz 143a; Libidinosa et delicata iuventus Roſpuſtna młódź. Mącz 182a; Insolesco, id est, efferor animo, Yeſtem roſpuſtnym/ vnośi mie moyá mysl/ ſzáleyę/ buyam. Mącz 399b, 104b, 132a, 233c, 262a, 282a; Kálwiná/ iáko Ioannes Vacgnerius powiáda/ znáią ludźie/ miedzy roſpuſtnikámi oycżyzny iego naroſpuſtnieyſzego/ miedzy nieſtátecżnymi á nieſłownymi nanieſtátecżnieyſzego. WujJud 217v; Aaron prze boiazń vcżynił báłwaná y ćielcá ludziom rozpuſtnym. SkarŻyw 490 marg; ktory [cesarz Wacław] był ták wielki pijanicá/ y roſpuſtny/ iż gdy mu powiedziano o zgorzeniu iednego Zamku [...]/ tylko ſię o piwnicę winną ieſliby ieſzcze niezgorzáłá pytał. StryjKron 512; KV pohámowániu roſpuſtnych ludźi śmiáłośći/ która ieſt ku zábićiu ludźi bárzo prędka/ [...] Státut o oſkárżeniu mężobóyc/ znowu wźiąć y odnowić vmyśliliſmy SarnStat 607; KlonWor 50.

W połączeniach szeregowych (16): Iedno wiele ieſt ludzi proznych niewiernych y roſpuſtnych, ktorzy mowią a ktoz moze wiedziec ktore ſą ſprawiedliwe vczynki ktore mamy offiarowac. WróbŻołt B7; [Karność mówi do Młodości:] Iuż to názbyt głowko płocha/ Nie káżdyć ſie w tobye kocha/ Boś roſpuſtna y wſzetecżna/ Hárda żwáwa á nie wiecżna BielKom E3v; Yákoby oni Sybárite kthorzy będąc wſſytcy wobec złemi/ roſpuſtnemi/ á wybornemi lotrámi/ żadnego dobrego á cnotliwego nyechcyeli myedzy ſobą ćirpyeć GliczKsiąż H7; Lascivus, Waśniwy/ skokliwy/ pieſzczący/ roſpuſtny/ nieſromieźliwy/ yurzny. Mącz 184d; Petulans, Swowolny/ roſpuſtny/ niemáyąc w ſobie żadnego wſtidu niewſtidliwy. Mącz 296c; Protervus, Ociętny/ Przećiwny/ Ziádłi/ Też roſpuſtny/ Swowolny/ Wſzeteczny. Mącz 327c; homo praetextatus, Pyſzny/ nádęty/ roſpuſtny człowiek. Mącz 453d, 133a, 199c, 324b, 401b; RejZwierc 113v; ModrzBaz 23; SkarŻyw 333; Luxuriosus, Immodice voluptatibus deliciisque indulgens, et non solum in rei venereae usu, verum etiam in epularum apparatu, vestiumque ornatu modum excedens, in voluptate corporis profusus, lascivus – Wſzeteczni, zbitni, rozpuſtni. Calep 621a; Lękay ſie tego Boſkiego wyroku/ oźiębłe/ roſpuſtne/ á kácerſtwámi rozlicżnemi po wielkiey cżęśći pomázáne Krześćiáńſtwo. PowodPr 12.

W charakterystycznych połączeniach: rozpustny(-i, -a, -e) człowiek (lud, ludzie) (8), hetman, łotr, marnotrawca, młodzieniec (młodź) (2), persony, pijanica, służebnik, syny(-owie) (3), żacy, żołnierze; być rozpustnym (3), [kogo] czynić, stać się; barzo rozpustny (2).

Wyrażenia: »rozpustne ciało« (1):ABowiem w ty pieſzcżoty á w ty niedbáłośći y w ty wſzytki roſpuſthy ſwowolne náſze nicći nas inego nie záwodzi/ iedno náſze thępe/ gnuśne/ á roſpuſtne ciáło. RejZwierc 113v.

»w rozkoszach rozpustny« (1): A záśię Hetmáná nikcżemnego/ zleniáłego/ á w roſkoſzách roſpuſtnego [deliciis luxuriantem]/ choćiaby też co gornie mowił/ żaden żołnierz niebędźie rad słuchał. ModrzBaz 23.

Szeregi: »rozpustny a niestateczny« (1): [Sokrates] ſiny też miał ku macierzy [tj. Ksantypie] podobne w obycżaioch, ale ſobie k mądroſci nie podobne roſpuſtne, á nie ſtateżne [!] BielŻyw 48.

»rozpustny a nikczemny« (1): Tego też pijánice [tu: syna marnotrawnego] wſzyścy roſpuſtni/ á nikcżemni márnotrawcy niech ſię nádźiewáią/ ktorzy ſię ná rzecży przyſzłe by namniey nie oglądáią. WerGośc 222. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»swowolny i rozpustny« = licentia atque lascivia corruptus Modrz (2): Metellus Hetman przećiwko Iugurćie [...] będąc posłan/ wźiął był [...] żołnierze niećwicżone/ ſwowolne y roſpuſtne/ w niebezpiecżeńſtwie y w pracy niećierpliwe/ kárnośćią nieukrocone/ áni wſkromność przywiedźione. ModrzBaz 112; Tóż niebeſpieczéńſtwo ieſt rzeczypoſpolitéy od ludźi ſwowolnych y roſpuſtnych: bo oni gárdząc práwem/ wzgardzáią vrząd/ y zwiérzchność páńſką KochWr 34. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»występny a rozpustny« (1): Tu ſłyſzyſz co ten mądry/ á w rzeczypoſpolitéy ſwéy godny człowiek o téy ſkáźie obyczáiów trzyma/ że ludźi wyſtępné/ á roſpuſtné/ mężobóyce práwie rzeczypoſpolitéy zowie. KochWr 27.

»zuchwały i rozpustny« (1): Zás ſynowye tego kápłaná [Elisa] yeden Hophnius á drugi Finees gdy byli bárzo zuchwáli y roſputni [!]/ kożdy im łáyał/ złorzecżył/ y przeklinał/ kthorą złosć ich a zuchwálſtwo ſam Bog obacżywſſy/ gnyewał ſie wyelce GliczKsiąż F7.

W przen (3): Durum os, Niepowſcięgliwe/ Roſpuſtne vſtá. Mącz 98a; y mięſa bez ktorego być mogli/ [...] dał im Pan Bog bárzo wiele [...]. ále przypłáćiły roſpuſtne gęby á poſtu niemiłuiące [...]. Bo ieſzcże mięſo tkwiáło w zębách ich/ á gniew Boży pobił ie SkarŻyw 484; Nie ſromotá Miáſtom zacnieyſzym w Europie [...]/ mieć w pośrzod rynku álbo Ratuſzá mieyſce tákiey ſpráwiedliwośći: niewiem cżemu ſie náſze kucżki przećiw onym tám/ tego wſtydźić máią. Rychleyby oko roſpuſtne poſtrzedz ſie mogło w nieprzyſtoynośći/ ktorą ná bruku pierwey przepátruie/ y od niey ſie pohámowáć PowodPr 80.
α. W funkcji rzeczownika (4): Kthorzy ſypiaćie ná łożách z kośći ſłoniowey/ [...] ktorzy też ziadaćie co tluſthſze bárány z ſthádá [...]. Ktorzy miſternie graćie ná orgániech [...]. Piią wino cżáſzámi/ á pomázuią ſię koſzthownemi máśćiami: á niechcą żáłowáć trapienia Iozefowego. A dla tego/ teraz oto przenieſieni będą z pierwſzemi więźńmi: á weſele odięte będźie od roſpuſtnych [appropinquabit luctus se extendentium lectis]. BibRadz Am 6/7; Galbinus, id est, lascivus et mollis, Roskoſznik/ Roſpuſtny. Mącz 141d; Bo (iáko mowi ieden Orator,) niedbać o to co kto o niem rozumie/ nietylko ieſt chłubliwego rzecż/ ále y roſpuſtnego [dissoluti]. ModrzBaz 59.

W połączeniu szeregowym (1): Waruy ſie towarzyſtwa złego, zazdroſciwego roſpuſtnego, igracżow. vrągacżow, gniewliwych á nieumiałych. BielŻyw 96.

a. W sferze seksualnej: rozwiązły, bezwstydny, uprawiający nierząd (8): Vſlyſſala to ona bogatá/ ſwietſká/ a rozpuſtná panij/ Mariá ijmieniem/ przezwiſkiem Magdaléna OpecŻyw 45v; GliczKsiąż I3; Tego ia w.m. nie pozwolę/ áby roſpuſtnieyſzy być mieli męſzcżyzni/ niż białegłowy GórnDworz Z7; ále iáko ſkoro [książę Mieczysław] dorosł lat ſwoich y ſwowolenſtwá/ roſpuſtnieyſzym zoſtał/ bo żon ſiedḿ pogáńſkim obyczáiem poiął/ s ktorymi wſzetecznośći ſwoiey doſyć czyniąc/ iednák potomſtwá niemogł otrzymáć StryjKron [150]; [przeto będą roſpuſtne [fornicabuntur] corki wáſze/ y żony wáſze cudzołożne będą. Leop 1575 Os 4/13 (Linde)].

W połączeniu szeregowym (1): Libidinosus, Niepowśćiągliwy/ Cieleſny/ nieczyſty który ſie vdał ná ſwą wolą á nierządność cięleſną [!]/ Roſpuſtny/ zapálcziwy ku nierządney miłośći. Mącz 192a.

Wyrażenie: »wszetecznik rozpustny« (1): Ktory [papież Aleksander VI] iakim był wſzetecżnikiem y Sodomcżykiem roſpustnym, y iurnym, y cżártom brátem, wiele mowić nie trzeba CzechEp 419.
Szeregi: »rozpustny i jurny« (1): CzechEp 419 cf Wyrażenie. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rozpustny a rozchełznany« (1): W cżym by iſcie ſumnienia niemieli [ludzie, którzy powstrzymywali się od żądzy cielesnej, lecz w końcu dopuścili się grzechu]/ kiediby niewiedzieli/ iż to co cżynią/ ieſt grzech: ále by thák proſto bez żadnego gryzienia ſzli zá máiętnoſciámi [lege: namiętnościami]: á w ten cżás/ iuż by nie byli nieſtrzymawáłemi/ ále by byli roſpuſtnemi/ á rozchełznánemi GórnDworz Ff4v.

α. W funkcji rzeczownika (1): [Jempsar mówi do Putyfara:] Lepiéy było pozwolić/ á wiárę przełomić/ O wſtyd ſie nie záſtáwiáć/ do niecnoty ſkłonić? Gdyż ſam tego niezbraniaſz naroſpuſtnieyſzému/ Dopuſczaſz mię ták ſzárpáć ſłużce niewolnému. GosłCast 65.
B. O przejawach działalności, trybie życia i postępowania człowieka: wykraczający poza powszechnie przyjęte normy, nacechowany nieobyczajnością, wynikający z niezdyscyplinowania, rozpasania (20):Tamoć rozpustne małżeństwa, Gdzie jest pycha i bogactwa. BierRozm 3; A trzey Papieżowie Ian 23. Grzegorz y Benedict [...] miedzy narody rożnymi/ rożno roſkázuiąc/ rożne rożnice/ y roſterki roſpuſtne rozſiewáli. StryjKron 457; [A ieſli pod ktory cżás Krześćiánie do Bogá ſie odłącżywſzy od Pogánow wiárą/ pokázuią Pánu niewdzięcżność/ vdawáiąc ſie w roſpuſtne práwie ſzaleńſtwo/ zbytki/ wſzetecżnośći/ pijańſtwá/ máſzkáry/ thańce/ y rozmáithe komediyne ſproſnośći/ tedy tych cżáſow mięſopuſtnych przeſzłych nád Epikurſkie Pogány roſpuśćili ſie GilPos 49].
Wyrażenia: »rozpustne obyczaje« = bachici a. galbani a. immodesti a. incompositi a. inordinati mores Mącz (5): Galbani mores, Roſpuſtne nieſromieźliwe obyczáye. Mącz 142a; Inordinati et incompositi mores, Roſpuſtne obyczáye. Mącz 268b, 22d, 228d; KochWr 35.

»zuchwalstwo rozpustne« (1): otoż chocia ſie ochopnie [= męskie lub kobiece stroje wierzchnie] nam teraz ſproſne widzą: iednák pachną/ oną przyſtoyną/ á ſwiętą Polſką ſwobodą: ktora byłá ze zdrowiem Rzecżypoſpolitey/ iáko dziſieyſze nowe ſtroie [tj. ubiory cudzoziemskie]/ ſą ſwietne/ zuchwálſtwem roſpuſtnym/ ktore ieſt ze złym/ á vchoway Boże/ áby nie s przyſzłą niewolą Polſką. GórnDworz L6v.

»rozpustny żywot« = licens vita Mącz (3): Dare se voluptatibus, Vdáć ſie ná roſpuſtny żywot. Mącz 91c, 193a; Abowiem [Ludwik, syn Karola Wielkiego] widząc roſpuſtny żywot Xiężey/ złożył Synod w Aquiſgránie NiemObr 62.

Szeregi: »rozpustny a proznujący« (1): Podoba ſię tedy nam niektorych ludźi ten zwycżay/ yżeby dziątki [!] ſwoie [...] v przirodzonych/ álbo dobrych prziyaćioł wychowywali: ktore aczkolwiek cżęſtokroć puſtuiące á proznuiące nadchadzáią/ á wſzakoſz to yſz ſie oni baczą być w czudzym domu/ nádert roſpuſtney á proznuiącey ſwobody w nich powścziąga KwiatKsiąż Ev.

»zły a rozpustny« (1): Mam zá to/ że iuż z tąd rozumiéſz/ iáko złé á roſpuſtné obyczáie rzeczypoſpolitéy ſzkodzą. KochWr 35.

a. [O nakazach zdrowotnych: dający mniej ograniczeń, pozwalający na więcej: álbo że w ſálśie [tj. przy leczeniu salsą] ſwobodnieyſzą y roſpuſtnieyſzą dietę dawáią/ dopuſzczáiąc więcéy ieść, więcéy pić OczkoPrzymiot 117.]
b. Dotyczący rozwiązłości seksualnej, będący jej realizacją (8): A przeto dworna páni niechay nie będzie tego obyćzáiu [by opowiadać o rozpustnym życiu innych kobiet]: ále kiedy co tákowego o drugiey białeygłowie vſłyſzy/ niechay ſie rádniey záſmęći/ niż roſmieie/ niewierzącz oney powieśći: [...] bo ſobie káżdy z nas ták myſli/ kiedyć tá/ ma ten wyſtęp zá rzecż thák ſrogą/ á nieſłycháną/ rzecż pewna/ iż nigdy zgrzeſzyć nie pomyſli. [...] A chocia thá będzie cnotliwą/ iednák roſpuſtnym ſmiechem/ zbytnie beſpiecżną/ á ſwiegotliwą mową/ przypráwi ſie o nietrefną ſławę. GórnDworz Xv; [iedno áby rzeczy ſtráſzné á nieroſpuſtné przed oczymá máiąc/ myślą ſye nigdźie [...]/ gdźiebymu ſerce ſie o roſpuſtę oprzéć miáło niezáwodźił. OczkoPrzymiot 468].
Wyrażenia: »rozpustne kurewstwo« (1): Mihi neutiquam probari potuit tam flagitiosa tam perdita libido, Mnie ſie żadnym obyczáyem nie mogło podobáć ták roſpuſtne ták przes obłáżne [!] kurewſtwo. Mącz 323c.

»rozpustna wszeteczność« (1): Nie pokryie ſię iednego wstrzymawáłośćią ⟨in⟩ſzych wielu roſpustna Sodomska wſzetecżność y plugástwo ſproſne CzechEp 420.

»rozpustne życie« (2): Więc áni ia thego przę/ áby męſzcżyzni niemieli ſobie coś troſzkę wziąć wolnoſći: ále to dla tego ieſt/ że wiedzą/ iż to roſpuſtne ich życie/ [...] nie nieſie im ták oſławy/ iáko białymgłowam GórnDworz Z8, Hh8.

Szereg: »nieuczciwy i rozpustny« (1): O Pánie/ Oycże y Boże moy/ [...] oddal odemnie pożądliwość/ á myśli nieucżćiwey y roſpuſtney nie poddaway mię. LatHar 588.
α. Zawierający nieobyczajne treści, nieprzyzwoity (2): praetextatus sermo, Wſzeteczne roſpuſtne słowá. Mącz 453d.
Wyrażenie: »rozpustne pieśni« (1): Nie będziem tedy chwalić tych wymyſłkow [...] gdi wyſokimi ſłowy abo roſpuſtnymi pieſniami ſzcżeſliwo⟨ſ⟩ć ſwieczſką wypiſuią BielŻywGlab nlb 12.
C. Powodujący nieobyczajne zachowania (1):
Przysłowie: Y ieſzcże máło ná tym/ iż pijańſtwo rozum cżłowiekowi odeymuie/ ále ieſzcże y do wſzelákiey niecnoty y niecżyſtośći podżega. Bo roſpuſtna ieſt rzecż wino/ iáko Mędrzec mowi. WerGośc 254; [ROſpuſtna (ábo buyna) rzecż ieſt wino [Luxuriosa res vinum]/ á trwożliwa pijańſtwo: kto ſie kolwie w nich kocha/ mądrym niebędźie. Leop Prov 20/1 (Linde)].
[Szereg: »rozpustny abo bujny«: Leop Prov 20/1 cf Przysłowie.]
2. [W funkcji rzeczownika: »rozpustne« = opłata od rozwodu wnoszona na Rusi na rzecz władzy: Tamże są przypadłe pożytki, jako pojemszczyzna [...], rozpustne, którego dają per fl. 6 pieniędzy. LustrRus I 244.]

Synonimy: 1.A., B. bestliwy, nieczysty, niemierny, nieobyczajny, niepowściągliwy, niewstydliwy, plugawy, rozkoszny, swowolny, wszeteczny, zbytny, zuchwały; A. niekarny; a. cielesny, fryjowny, gamratliwy, gamratny, jurny, nierządny, psotliwy, rozchełznany; B.b. fryjerny, fryjerski, gamracki, nierządny, psotliwy; 2. rozpust, rozwodne.

Cf [NIEROZPUSTNY]

MPi, SBu