Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CZWIRTNIA

Następne hasło: CZWORACY »

CZWOR (127) nm

czwór, czwor-.

Fleksja

sg
m	N	czwór	f	N	czwora	n	N	czworo
	G			G			G	czworga
	A	czwór		A	czworę		A	czworo

pl
N	subst	czwory, czwor(e)
G		czworych
A	subst	czwory, czwor(e)
inne formy
sg N a. A - czworo; sg I - czworgiem, czwor(e)m; sg L - czworgu; sg D a. L - czworgu; dubium - czwore

sg m N czwór (1) [w składni zgody]. ◊ A czwór (2) [w składni zgody]. ◊ f N czwora (6) [w tym: w składni zgody (1)]. ◊ A czworę (12) [w tym: w składni zgody (3), w wyrażeniach przyimkowych (9)]. ◊ n N czworo (38) [w tym: w składni rządu (23), w składni zgody (14)]. ◊ G czworga (11) [w tym: w składni rządu (7)]. ◊ A czworo (30) [w tym: w składni rządu (8), w składni zgody (3), w wyrażeniach przyimkowych (13)]. ◊ N a. A czworo (7). ◊ I czworgiem (7) [w składni rządu] BibRadz, RejAp (2), RejPos, GostGosp, WujNT, SarnStat, czwor(e)m (1) [w składni rządu] GórnDworz; ~ -em (1), -(e)m (6). ◊ L czworgu (4) [w tym: w składni rządu (2)]. ◊ D a. L czworgu (1) [w składni rządu]. ◊pl N subst (attrib) czwory (1) WujNT, czwor(e) (1) ModrzBaz. ◊ G czworych (1). ◊ A subst czwory (1) Strum, czwor(e) (2) [w składni zgody] ModrzBaz, ZapKościer. ◊ Dubium: czwore (1) ZapKościer 1596/85v. [Uwaga: w nawiasach klamrowych nie objęto statystyką przykładów, w ktorych z różnych powodów nie można określić rodzaju składni.]

Składnia orzeczenia: czworo (z G pl) jest, było (5), RejKup, RejAp (2), RejZwierc, KmitaSpit; czworo są, były (3) BudNT, PaprPan, WujNT.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.: czwor, czworo.

Znaczenia

Liczebnik zbiorowy (127)

Liczebnik zbiorowy; quatuor Cn (127):

a. W funkcji liczebnika zbiorowego i głównego (109): O cżworgu też to powiem/ iże ta licżba ſama ieſt grunt wſzelkiey doskonałey ſtałoſći KłosAlg A2v.

W połączeniu z rzeczownikiem lub zaimkiem przedmiotu liczonego (czasem z jego elipsą) (85):

W składni rządu (rzeczownik przedmiotu liczonego w G pl) (42): RejKup cc3; Leop *2v, Apoc 6/6; RejFig Cc5; y nád cżworgiem [quattuor] ſtároſtw przekładam ćię BibRadz 1.Mach 11/57; BielKron 95v; tedi cżworo zwirząt y oni cżterzy á dwádzieſciá ſtárcow vpadáli przed Báránkiem RejAp 53, 48v, 53, 54, 117, 131v (12); nie rzekę przed cżworem/ ábo pięciorem oſob GórnDworz Ee6; RejPos 342v; Dokłádáło nas tu cżworo RejZwierc 234v; BudNT Apoc 5/14; CzechRozm 200v; PaprPan M3v; StryjKron 345; CzechEp 252; A to czworo źwierząt/ każde z nich z oſobná miáły po ſześći ſkrzydeł około WujNT Apoc 4/8, s. 848, 849 [2r.], Apoc 7/11, 14/3, 15/7 (15); W ktorym [wozie] cżworo woźnikow zlotogrzywych było. KmitaSpit B2.

W składni rządu (rzeczownik przedmiotu liczonego w G sg) (5): zá ieden goźdź żelázny/ dawáli cżworo chlebá BielKron 443v; Strum M4; ZapKościer 1580/10v; Kędy cżworgiem álbo ſześćiorgiem bydłá orzą GostGosp 156; ták iż czworgiem dożywoćia káżda ſummá ma wźiąć koniec y extenuacią ſwoię. SarnStat 367.

W składni zgody (22): gdzye czworo uczynyą pythanye PatKaz III 92v; FalZioł I 32a; Cżwora rzecż ieſt nalepſza ku zachowaniu poſpolitego dobra, to ieſt dobrze cżynić, dobrze ſie ſprawować, dobrze dzieci wychować, y dobrze orać etc. BielŻyw 127; Leop *2v; [wina] niema być ni zkogo braná iedno o czworę rzecz: á to o ſpalenie/ o drapieſtwo, ná dobrowolney drodze. UstPraw G2; Tegoż też roku cżworo záćmienie było troie [w] Mieſiącu/ á iedno w Słońcu. BielKron 192v; cżynił potym ſam cżworo żeglowánie/ dwoie od Krolá Ferdynándá Káſtyliey/ á dwoie od Krolá Emánuelá Portugálſkiego BielKron 446v, 93, 424v [2 r.], 475v; SienLek V, V2; BudBib Ez 10/14; Andrzeiá Fricżá Modrzewskiego O popráwie Rzecżypoſpolitey kśięgi cżwore. ModrzBaz kt, 141 v; ArtKanc A9v; Quadriſoris ‒ Czworo weſczie. Calep [882]b; LatHar 320; WujNT przedm 24; SarnStat 367; ZapKościer 1596/ 85v.

Z elipsą rzeczownika przedmiotu liczonego, z wyrazem nieodmiennym oraz ze składnią dwuznaczną (16): ya kom ya szdomv szdzyersszavy thwoyey naymyenu wborakovye nyewszyąla czworych dzrvy [lege: drzwi] ZapWar 1503 nr 1947; FalZioł IV 11b; KromRozm III E6v; iż rzadka [niewiasta] ktoraby iedno dzyecię miáłá przy porodzeniu/ ále dwoie rázem/ troie/ cżworo BielKron 8v, 192; ábowiem wſzytki rzeczy ná świećie ze czworgá záczęćia ſą/ z ogniá/ z wietrznośći/ z wody/ y z źiemie SienLek V, V, Vv; WujJud 72v; Strum E; BudNT d3 marg; á iednę rzecz w czworgu y w pięciorgu Capitulum położył StryjKron 245; ArtKanc M3; zeznali to oboie ze zastawiely IEdrzeiewi Trusiowy na pulwloczkw poczwore gonach we wſzytkich trzech polach naprzednieiſze ZapKościer 1596/85v.

W charakterystycznych połączeniach: czworo bliźniąt, kawiąt, książąt, zwierząt (33); drzwi, dzieci; ksiąg, osob, starostw, woźnikow; nas (2).

Wyrażenia »jeden z(e) czworga« [w tym z G pl (2)] (4) : RejWiz 117v; RejAp 130; BudNT Apoc 6/1; A iedno ze czworgá [unum de quatuor] źwierząt dáło śiedmiu ániołom śiedm czaſz złotych WujNT Apoc 15/7.

Wyrażenia przyimkowe: »na czworę« (9): Także też Tátárſkie woyſká na cżworę były zſzykowáne BielKron 360v; Stefan przed poſły kazał ſyná Mámaká młodego ná cżworę rośćiąć BielKron 394v; Pleſzkow álbo Pſkow/ miáſto naznámienitſze we wſzytkiey Moſkwi/ [...] ſiedzi ná cżworę/ á káżde ſnich ſwym murem obtocżone BielKron 432v, 360v; StryjKron 51; Quadrifidus – Naczwore roſlupiom [!]. Calep [882]a.

~ Zwrot: »na czworę (roz)dzielić« [szyk zmienny] (3) : BielKron 146v, 417; DRVGI SPOSOB PRAKTYKI. NA czworę dźielą SarnStat 1301. ~

»na czworo« (11): á na cżworo ma być khorzeń ſkraiany a na nici wieſzany. FalZioł I 106c.

~ Zwrot: »na czworo (roz)dzielić, (od-, roz-)dzielony« (6 : 4): odzienijó iego wziąwſſy/ na cżworo ié rozdzielili OpecŻyw 142; Abowiem káżda miłość ná cżworo ſie dzyeli RejWiz 41v, A6v, 76 [2 r.], 177, Cc6v; Leop Ez 48/20; BielKron 256; RejZwierc 107. ~

»we czworę« (1): tákże/ kiedy ſie ktorey dziećię vrodziło/ przeriſowáłá mu twarz we cżworę/ iżby ſie ſzpetne á ſtráſzliwe dziećię zdáło BielKron 297v.

»we czworo« (2):

~ Zwrot: »złożyć we czworo« (2): á złoż ią [chustę] we throie albo we czworo FalZioł Y 69v, V 68v. ~

b. W funkcji liczebnika mnożnego; poczwórny, cztery razy; quatuor Vulg (15): BibRadz Act 12/4; A tu máſz w czworſpoſob więkſzego niż Achileſſá/ ſmiercią y dzielnością Iágiełowicá StryjKron 607; Ktorego poimawſzy/ podał do ćięmnice/ poruczywſzy go pod czworę ſtraż [quatuor quaternionibus] WujNT Act 12/4.

»czwora« = cztery razy (w mnożeniu) (5): Czworá ośm/ vczyni trzydźieśći y dwa. GrzepGeom F2v; czworá ſześć vczyni cztéry y dwádźieśćiá. GrzepGeom G4v, I4, K2v, Mv.

Wyrażenie: »tyle czworo« = cztery razy tyle (7): Cztéry ty Kwárty vczynią Pręt/ który będźie mieć Polek wſzytkich pięć ſeth śiedmdźieśiąt y ſześć/ 576. tylé czworo á niż w Kwárćie GrzepGeom M3v, Nv, N2; RejZwierc 231v; Był Decurio, ktory pod ſwą ſpráwą miał 16. ludźi. [...] Był Tetrarcha, ktory tylo cżworo BielSpr 29; PaprPan T3; ále ieſt pry ich tele cżworo albo pięćioro ile nas CzahTr D3v.

c. W funkcji liczebnika wielokrotnego; czworaki (3): IAſtrząbi ieſt cżwor rodzay/ miedzy ktoremi też y krogulca policżaią. FalZioł IV 17c; (marg) Piekło cżworo. (‒) Niektorzy ludźie vcżeni mienią Piekło cżworákie/ iedno na głępſze [...] Cżwarte ktore zową Limbus BielKron 467; Oczko [41]v.

Cf CZWORLISTNY, CZWORNASOB, CZWORNASOBNIE, CZWORNASOBNY, [CZWORNITNY], CZWORNOG, CZWORNOGI, CZWOROCZĘSTNY, CZWORODROŻE, CZWORODROŻNY, CZWORODZIENNY, CZWORODZIURNY, CZWORODZIURY, CZWOROGŁOWY, CZWOROGRANIASTO, CZWOROGRANIASTY, CZWOROGRANISTO, CZWOROGRANISTOŚĆ, CZWOROGRANISTOUKOŚNY, CZWOROGRANISTY, CZWOROGRANNO, CZWOROGRANNOŚĆ, CZWOROGRANNY, CZWOROGRANOWITY, CZWOROGRAŃ, CZWOROKĄTNY, CZWOROKOŁY, CZWOROKROĆ, CZWOROKSTAŁTNY, CZWOROLETNY, CZWOROLIDZEBNY, CZWORONASOBNY, CZWORONAŚCIE, CZWORONOCNY, CZWORONOGI, CZWORORĘKI, CZWOROROCZNY, [CZWOROROGI], CZWOROROŻNOŚĆ, CZWOROROŻNY, CZWOROSETNY, CZWOROSKRZYDŁY, [CZWOROSTRAŻ], CZWOROSZCZEPNY, CZWOROZĘBIASTY, CZWOROZĘBNY, CZWOROZĘBY

ZZie