[zaloguj się]
[pdf]

PRZEGLĘDAĆ (113) vb impf

W inf -ględ- (16), -gląd- (8); -ględ- BierEz, RejPs (3), GliczKsiąż, GroicPorz (3), KwiatKsiąż, Mącz (3), GórnDworz, WujNT; -gląd- MurzHist, BielKron, RejAp, RejPos, PudłFr; -ględ- : -gląd- RejWiz (1:1), SarnStat (1:2). ◊ W pozostałych formach: -gląd- (87), -ględ- (2) [praes, part praes act]; -ględ- GórnDworz; -gląd- : -ględ- Calep (10:1).

e oraz a jasne.

Fleksja
inf przeględać, przeglądać
indicativus
praes
sg pl
1 przeglądåm, przeględåm
2 przeglądåsz przeglądåcie
3 przeglądå przeglądają
praet
sg pl
3 m przeglądåł m pers przeglądali
f przeglądała m an
fut
sg
1 m będę przeglądåł
imperativus
sg pl
1 przeglądåjmy
2 przeglądåj przeglądåjcie
conditionalis
sg pl
1 m bych przeglądåł m pers
3 m by przeglądåł m pers by przeglądali
impersonalis
con by sie przeglądåło
participia
part praes act przeglądając, przeględając
inne formy
fut pl 3 - przeglądać będą

inf przeględać, przeglądać (24). ◊ praes 1 sg przeglądåm, przeględåm (22). ◊ 2 sg przeglądåsz (2). ◊ 3 sg przeglądå (14). ◊ 2 pl przeglądåcie (1). ◊ 3 pl przeglądają (3). ◊ praet 3 sg m przeglądåł (11). f przeglądała (1). ◊ 3 pl m pers przeglądali (3). ◊ [fut 1 sg m będę przeglądåł. ◊ 3 pl przeglądać będą.] ◊ imp 2 sg przeglądåj (1). ◊ 1 pl przeglądåjmy (1). ◊ 2 pl przeglądåjcie (1). ◊ con [1 sg m bych przeglądåł.] ◊ 3 sg m by przeglądåł (3). ◊ 3 pl m pers by przeglądali (1). ◊ [impers con by sie przeglądåło.] ◊ part praes act przeglądając, przeględając (25).

[Składnia dopełnienia sprawcy przy impers: przeglądać się od kogo.]

Sł stp: przeględać, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Widzieć, patrzeć, oglądać (32): Specto, [...] Pátrzę/ Przepátrzam/ Przeglądam. Mącz 404d.

przeględać co (2): Bo by kto na niebo wſtąpił, aby przyrodzenie ſwiata á czudnoſć niebieſką przeglądał, niczby ſie mu wcżeſnego nie zdało, wſzakożby on nikomu otim nieumiał powiedzieć. BielŻyw 39; Wthen cżás Alexander poruſzywſzy zaſtępy przybliżył ſie ku miáſtu Perskiemu/ w kthorym Darius ſiedział/ ták iż przeglądał [conspiciebat] mieyſca wyſokie gor/ kthore były nád onym miáſtem. HistAl E8v.

[Zwrot: »wzrokiem przeględać«: Bo krolowie świátá tego [...] tego co dáleko wzrokiem nie przeglądáią/ á ledwie to co przed nimi ieſt widźieć mogą GrzegŻarnPos 1597 2 (Linde błędnie: przeglądują).]
a. Rozglądać się (2): Dźiś Młodźion kęſy/ pyſzno przeglądáiąc chodźi. Gdźieby doſtał pieniędzy gotowych tám godźi. BielSat D4 [idem] BielRozm 30.
b. Patrzeć przez coś (2):

przeględać przez co (2): HistAl M5v; Podobny ieſt namilſſy moy Sárnie/ y młodemu Ielonkowi/ otoć on ſtoi zá śćiáną náſſą/ pátrzáiąc przez okná/ przeglądáiąc przez kraty [respiciens per fenestras, prospiciens per cancellos]. Leop Cant 2/9; [TomZbrudzBrul Cant 2/9].

[Zwrot: »przeciw słońcu przeględać«: Yáycá w ktorych ma być zarodek we cżterzy dni po náſádzeniu poznaſz przećiw ſłońcu przeglądáiąc Cresc 1571 582.]
Szereg: »przeględać i widzieć« (1): á kazał im ſpráwić ſąd nieiáki ze skłá bárzo iáſnego/ thák iżby przezeń przeglądał y widział wſzytko [ut possent a foris omnia clarissime conspici]. HistAl M5v.
c. Patrząc, oglądając zapoznawać się, sprawdzać; perlustrare Mącz, Calep, Cn; perspicere Calep, Cn; percensere, perspeculari Mącz; lustrare, provisare, visare Calep; dirimere, perlegere oculis, perspectare, recensere, recognoscere Cn (25): Perlustro, Przeglądam/ przepátruyę/ ze wſząd oględuyę. Mącz 200d, 47a, 187b, 407a; Lustro – Przegladam, wipatruię. Calep [619]b.

przeględać co (3): Potym Alexánder wzyął [...] Fáráfos/ Gángárydás/ Geſonás/ Sobos/ y Sykámbry/ ktorym poráźił wielkość ludzi. A gdy w ich mieſcie obycżáie ſam przeglądał/ obacżyli go á chcieli poimáć BielKron 126; Legere picturam Málowánie przeględáć. Mącz 187b; Calep 784b. Cf »sobie przeględać«.

Zwroty: »pilnie (a. pilno) przeględać« (2): Perquiro – Pilno przepatruię, przegliádám. Calep 788, 784b.

»[co] sobie przeględać« (1): Bo ſie [Teofrastus] ſchował ná dworzech á w dziwnych zwycżáioch/ Ktore ſobie przeglądał w rozmáitych kráioch. RejWiz 75.

α. Obserwować, studiować (1):
Zwrot: »pilnie przeględać« (1): Bo tho táki Philozoph [Solinus, autor „Zbioru rzeczy godnych pamięci”, czyli geografii świata]/ iż byeg ſwiátá tego/ Pilnie záwżdy przeglądał ná wſzem omylnego. RejWiz 95v.
β. O książkach: czytać (2): w ktorey [sprawie] ábyć [rzecznik] dobrze poſłużył/ muśi twoie liſty czytáć/ ćiebie o twey rzeczy długo każącego/ á czáſem theż báiącego ſłucháć/ Práwá piſánego ſye dokłádáć/ nieiedny kſyegi [!] w Práwie przeględáć/ od iednego Sędźiego do drugiego biegáć/ áby tobie dobrze poſłużył. GroicPorz f; Dano potym ty kſięgi przeglądáć Brencyuſowi (ktory był w Háli Káznodzieią) ále ſie mu niepodobáły/ y piſał przećiw im BielKron 233.
γ. Przeszukiwać (3):

przeględać co (1): A gdyż ią [łódkę] odſzpuntowano/ vyźrzał Miſtrz pánią w pięknych ſzátách leżącą/ [...] á gdyż práwie łodkę przeglądał/ náłazł [!] liſth w ręce y przecżedł gi HistRzym 16v.

przeględać gdzie (1): Páni to vsłyſzawſzy weſzłá ſámá do oney komnáthy wſzędy przeglądáiąc/ przyſzedſzy kn [!] dźiurze w ktorey thy tablicżki chował/ nálázłá y przecżytáłá ie. HistRzym 36.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): GroicPorz ee3v cf »pilnie przeględać«.

Zwrot: »pilnie przeględać« (1): A niewiem by tákich wiele nienálaſł/ co thylko opiek ſzukáią/ s nich żywą/ á bárzo ich prágną/ chodząc dom od domu/ á pilnie przeglądáiąc gdźie ktora bábá iuż głową trzęſye GroicPorz ee3v.
δ. Sprawdzać teren dla celów wojennych (3):

przeględać co (1): Sam ſię teſz Iozue ná modlitwie Pánu Bogu korząc/ gdy wyſzedł w polá Hierychá miáſtá/ przeglądáiąc mieyſce do oblężenia: vkazał mu ſię mąſz/ ſtoiący przećiw niemu zgołym miecżem. SkarŻyw 501.

przeględać przez co [= po czym] (1): Dárius Ceſarz przeglądáiąc przez gory [intendens per montana] á zgromadzáiąc bárzo wielki zaſthęp áby drugą walkę wiodł z Alexandrem/ ktory gdy przyſzedł do brony mieyskiey á nálazł tám Alexandrá mowiącego s Perſami/ zádziwowáł ſie bárzo oſobie iego HistAl Fv.

Przen (1):
Zwrot: »przeględać [co] z pilnością« (1): A też iedno przeglądáią ſćieſzki zwielką pilnonoſćią [!]/ gdzieby mogli ſidłá záſádzić ku ſkáżeniu á zniſſczeniu moiemu. RejPs 22v.
ε. Szpiegować; explorare Miech [co] (2): MiechGlab 59; Tak ſlyſzę iż to pańſtwo chodzącz przeglądacie Rzkomo zyta skupuiącz mieſtcza wypatrzacie Abyſcie potym na nię [lege: nie] tu przywiedli ludźy RejJóz M8v; [Poſlał tedy Krol Ierychá do Rááb/ mowiąc: Wiwiedz te męże ktorzy przyſzli do ćiebie/ á weſzli w dom twoy: Boć tho ſą ſzpiegowie/ á przyſzli przeględáć wſſyſthkę źiemię [exploratores quippe sunt et omnem terram considerare venerunt]. Leop Ios 2/3 (Linde)].
ζ. Wypatrywać, wyszukiwać [co skąd] (1): [Ná opokách [orzeł] mieſſkawa/ á ná przykrych krzemieniach przebywa/ y ná nieprzyſtępnych ſkáłách. Stámtąd przegląda ſobie pokarm [inde contemplatur escam]/ á z dáleká ocży iego widzą. Leop Iob 39/29 (Linde).]
W przen (1): IAko Kośćioł Boży: Naiáśnieyſzy M. Krolu ták R.P. práwem Krześćiáńſkim ſporządzona/ może być przyrownána Okrętowi ábo Nawie Morſkiey. Bo w niey náyduie ſie naprzod Máſzt/ z ktorego Okręt bieg ſwoy powierzchni bierze/ y niebeſpiecżeńſtwá dálekie przegląda. PowodPr 2.
η. Sprawdzać to, co zostało napisane, dokonywać korekty (2):

przeględać czego (1): Mącz 251a cf Szereg.

przeględać co (1): [Ty y inne wády ſkáżonego przyrodzenia náſzego/ wykorzeniał z ſiebie Ian S. a ktemu kśięgi ſwe/ ktore iuſz był napiſał/ znowu przeglądał/ y popráwował/ ſtrzegąc tego aby nic w nich prożnego y ſłowy tylko ozdobionego nie było. SkarŻyw 433 (Linde)]. Cf Zwrot.

Zwrot: »z pilnością [co] przeględać« (1): Mnie potym ty Kſyęgi ku imprymowániu wydáné ſą: y bárzo mi ći/ którym wiádomé béły/ prośbámi nálégáli/ áżebym nakłádu y pracéy nieżáłował/ ku wydániu tákowych potrzebnych á vżytecznych Kſyąg: któré przed tym ludźie w lékárſtwách biegli z pilnośćią przeglądáli/ świadcząc o nich/ iż miáły być Rzeczypoſpolitéy oſobliwym pożytkiem. SienLekAndr a3.
Szereg: »przeględać i poprawiać (a.[poprawować])« (1): Recognosco, Poznawam záś/ Roſpámiętawam ſie/ Też przeglądam y popráwiam tego com pierwey piſał. Mącz 251a; [SkarŻyw 433 (Linde)].
θ. Sprawdzać urzędowo, kontrolować (2): Proviso – Przegliadam, przepatruię. Calep 867b.

[przeględać czego ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia bliższego w zdaniu nadrzędnym: na tym-em był zawżdy, abych przeglądał spraw i postępków ministrów naszych, jeśliżeby je przyrównawali k waszym podle Konfesyji i Apologiji, i ślubowania osobliwego, które uczynili starszym waszym i wszytkiej Jednocie. AktaSynod I 124.]

Zwrot: »[co] z pilnością przeględać« (1): Dla tego vſtáwiamy/ y ſkázuiemy: áby nápotym Doktorowie lékárſcy w mieſćiéch w których mieſzkáią/ Aptéki káżdégo roku z pilnośćią przeglądáli [diligenter singulis annis revideant]: á Aptekárze będą im powinni wſzyſtko pokázáć pod ſtrácęniém Aptéki. SarnStat 273.
2. Odzyskiwać wzrok (2): Szedſzy opowiedzćie Iohánowi/ co widzićie y ſłyſzyćie. Slepi przeglądáią [vident]/ á chromi chodzą/ trędowáći oczyſzcżáią ſię/ y głuſzy ſłyſzą/ martwi powſtáią BudNT Matth 11/5; A viąwſzy ślepego rękę/ [...] á plunąwſzy ná oczy iego włożywſzy nań ręce ſwe/ pytał go ieſliby co widźiał. A on przeglądáiąc [adspiciens]/ mowił: Widzę ludźie iáko drzewá/ chodzące. WujNT Mar 8/24; [CzechNT Matth 11/5; Szcżeniętá do dwádźieśćiá dni nie przeglądáią práwie Cresc 1571 569 (Linde); SkarŻyw 434 (Linde)].
3. Wybierać, wyznaczać [kogo] (1):

[przeględać na co: gdy ja panią swą, a małżonkę W⟨aszej⟩ K⟨rolewskiej⟩ M⟨iłości⟩, mianuję tym to imieniem, na ktore imię i stan tylko sam Bog ludzie przegląda. ListyPol I 1548/470.]

W połączeniu szeregowym (1): porucżył ią [Pan owczarnię swoją] á zwierzyć ſie iey racżył páſterzom á namiáſtkom ſwoim/ ktore on tu poſyłáć/ przeglądáć/ y obieráć ſobie racży RejPos 125.

4. Ogarniać (o Bogu: wszechogarniać) wiedzą, poznaniem; praedestinare, praeordinare, praescire, praevidere Cn [w tym: kogo (1), co (12)] (14): Snadz bychmy to wżdy byli winnie ćierpieli/ bychmy byli przepomniawſſy ymienia twego vćiekli ſie do innych bogow/ ále to nas nigdy nietknęło co y tobie ieſt ſámemu iáwno ktory y wnętrznoſći kázdego przeglądaſz. RejPs 66v, 184, 184v; bo iż oná [dusza] w ciele iáko w ciemniczy ſiedząc/ ieſt práwym więźniem/ á cżuie być tę ſwoię powinność/ áby cziáło ſpráwowáłá y rządziłá: niemogącz w ten cżás przeględáć rzecży/ áni ſámá s ſiebie poznáć prawdy/ muśi wſzythkiego z rąk od ſmyſłow pátrzáć GórnDworz Ll2.

przeględać do czego (1): RejPos 170v cf W przen.

przeględać skąd (2): Abowiem on vpátruie zniebá wſſytki potrzeby ludzkie á ſpáłacow ſwych niebieſkich wſſego beſpieczeńſtwá pełnych przegląda wſſytki omieſkáwácze náziemi RejPs 48; á z Máieſtatu iego ſwiętego wſzędy á wſzędy przegląda ten Pan ſerce káżdego wiernego ſwego/ á nigdy nie opuſzcża pokornego záwołánia iego. RejPos 202v.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia bliższego w zdaniu nadrzędnym (1): A iáko piſmá poſwiadſzáią/ iż ieſzcże w żywocie máthki twey then dobrotliwy Pan iuż przegląda á przepátruie ty wſzytki dobrodzyeyſtwá ſwoie/ á thy obietnice ſwoie/ iáko ie rozſzyrzáć á wypełniáć ma nád tobą/ bez wſzey zaſługi á bez wſzey godnośći twoiey. RejPos 192.

W charakterystycznych połączeniach: przeględać dobrodziejstwa [czyje], minęłe i przyszłe rzeczy [czyje], myśl każdą, obietnice [czyje], powinności [czyje], przygody [czyje], sąd, serce (serca) [czyje] (3), smętki [czyje], sprawiedliwość [czyją], stany [czyje], wnętrzności każdego, wszytki omieszkawacze na ziemi, wszytko; przeględać do serca [czyjego]; przeględać ustawicznie, wszędy a wszędy.

Fraza: »przeględa oko« (1): gdyż záwżdy nád wiernymi ſtoi vſtáwicżnie ſwięta oblicżność iego/ á záwżdy przegląda ſercá ich ſwięte oko iego RejPos 349v.
Zwroty: »z daleka przeględać« (1): Pátrzayże tu á pilnie pátrzay opátrznośći á przeźrzenia Páná tego/ co on nád Koſciołem ſwoim á nád wiernemi ſwemi záwżdy cżynić á ſpráwowáć racży/ iż on záwżdy z dáleká przegląda á vpátruie y przygody/ y ſmętki/ y ine przypadki Koſciołá ſwego ſwiętego/ á tych tho wiernych á przebránych ſwoich. RejPos [279].

»przeględać jaśnie« (1): Gdyż y Bog Ociec twoy á ſtworzyciel twoy/ chociay widzi á przegląda iáſnie ſerce káżdego wiernego y niewiernego ſwego/ á wżdy nie wnet ſądzi/ á wżdy nie wnet ſkázuie/ á to długo á długo ocżekawa obacżenia onego ſercá nędznego. RejPos 172v.

[»ostrością wzroku przeględać«: [Krystus Jezus] oſtrośćią iednák wzroku Boſkiego ſwego wſzytek świát przegląda/ y co ſię gdźie dźieie widźi. GrzegŻarnPos 1597 2 (Linde s.v. przejrzeć).]

»do śrzodku przeględać« (1): Tákżeć rozum ná wſzemby miał miewáć oſtry nos/ Nie ſpuſzcżáć ſie ná fárbę áni pátrzyć ná głos. Ale práwie do śrzodku myſl káżdą przeględáć/ A co ſie tám w niey tocży z dáleká doględáć. RejWiz 91v.

[»wszytek świat przeględać«: GrzegŻarnPos 1597 2 (Linde s.v. przejrzeć) cf »ostrością wzroku przeględać«.]

Szeregi: »przeglądać, (a) przepatrować« (2): Cżworo zwirząt możemy rozumieć zá cżterzy ſtany rozlicżnych ludzi ná ziemi. [...] Coż thy zwirzęthá cżynią? Oto ſłuchay: Iż máią mieć wſzędy ocży y ſkrzydłá około ſiebie. Tho ieſt/ przeglądáć/ przepátrowáć vſtáwicżnie powinni ſtany y powinnośći ſwoie/ á w opátrznośći záwżdy ſthać przed thym ſtráſzliwym máyeſtatem Páná ſwego RejAp 50; RejPos 192.

»przeględać i rozeznawać« (1): ábowiem boska mądroſć/ wſzytko przeglądáiąc y myſli ludzkie rozeznawáiąc [omnia presciens et cogitationes hominum scrutans]/ thák gi od pocżątku ſtworzył/ iż nie było nic ſtáłego álbo mocnego. HistAl G.

»przeględać a upatrować« (1): RejPos [279] cf »z daleka przeględać«.

»widzieć a przeględać« (1): RejPos 172v cf »przeględać jaśnie«.

W przen (2): A Pan ten nigdy á nigdy nie pátrzy ná ſpráwy rąk twoich ábo poſtaw twoich/ iedno przegląda do ſercá twego. RejPos 170v, 349v.
5. Przewidywać; preovidere Calep, Vulg, JanStat; praevidere JanStat, Cn; praecognoscere, praescire Mącz; (animo) providere, prospicere Cn (22): Praecognosco, Przedtym poznawam/ Wyrozumiewam/ Przeglądam/ Przepátruyę Mącz 251a; Calep [867]b; Będąc tedy Prorokiem/ y wiedząc że mu Bog obiecał pod przyśięgą/ iż z owocu biodr iego miał poſádźić ná ſtolicy iego: przeglądáiąc powiedział o zmartwychwſtániu Chriſtuſowym WujNT Act 2/31.

[przeględać czego: KuczbPrzestr 85 cf »przeględać z przodku«.]

przeględać co (14): Oracż ieden nie rad orał/ Ná źimę ſie nie przycżyniał: Nie przeglądał ćięſzkich przygod/ Przyſzło nań źimno iteż głod. BierEz I3v; DiarDop 113; Przeglądáiąc dálſze niebeſpiecżeńſtwá á obawáiąc ſie tego/ áby kiedy on Krol ich/ [...] niechciał zániedbawáć onego ná ſię włożonego powinowácztwá iśćić/ poſádzili podla bokow iego thák wielki pocżet rád Koronnych LeszczRzecz A2v; ArtKanc Kv; Po nim [Władysławie] ná páńſtwo wſtąpił brát iego rodzony Káźimiérz/ co vczynił ledwé námówiony: Bo przeglądał trudnośći/ któré nád koroną Wiśiáły prze ſpór ludzki/ y myśl rozdwoioną KochFrag 43. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym; »przeględać rzeczy przyszłe«.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (4); iż, że (5), zaimek względny (1)] (6): niewiećie co śię dzieie/ Mieniąć śię ludzkie nádzieie: Nie dziw iż śię to przygodzi/ Zá weſelem żáłość chodzi. Przetoć to trzebá przeględáć/ Coć śię kiedy może przydáć BierEz I3; MurzNT 46; iż [...] Prorocy iáwniey y otworzyśćiey o Kośćiele/ niż o Pánu Chriſtuśie mowili: przeglądáiąc to/ iż Kośćiołem dáleko więcey ludźi obłądźić y oſzukáć śie mogło/ niżli w táiemnicy Wćielenia Páńſkiego. KuczbKat 70; WujNT 777; Dla tego My Prȩłaći/ Pánowie/ Przełożeni/ y Szláchtá Wielkiégo Kśięztwá Litewſkiégo przerzeczeni przeglądáiąc to/ iż zá dawnośćią czáſow wiele rzeczy przychodzą w wątpliwość/ przez którą áby niepożytek iáki nieprzyſzedł/ rozumieliſmy zá przyſtoyną rzecz temu zábieżeć. SarnStat 1000; PowodPr 22.

Przysłowie: Gdy co dziáłaſz mądrze dziáłay/ A koniec rzecży przegląday. BierEz Nv.
Zwroty: »przeględać z daleka, [daleko]« [szyk zmienny] (1): DiarDop 113; [KuczbPrzestr 85; Abowiem z tym człowiekiem jako za cieniem może się potem co takiego sprawować, co może magnam opportunitatem rebus przywieść, co zwykli wielcy monarchowie z daleka przeględać. DudEpist II 1573/579.]

»w duchu przeględać« (1): Abo iż [Jakub] w duchu przeglądał/ że ſynowie Ioſephowi krolowáć mieli: ná znák tego cáłował wierzch laſki Ioſephowi. WujNT 777.

»pilno przeględać« (2): iż należy ná opátrznégo Páná przeſzłych rzeczy pámięć máiąc/ pilno przeglądáć przyſzłé [ex praeteritis habere memoriam et intentae considerationis oculum ad futura JanStat 33]/ á ná wſzyſtko ſie dobrze rozmyśliwſzy/ potym kożdą rzecz zoſobná dobrze rozráchowáć. SarnStat 369 [idem] 382.

»przedtym przeględać« (1): Praescio, Wiem/ przed tym przeglądam/ przebaczam. Mącz 373b.

[»przeględać z przodku«: jedno mi się wżdy widzi i tak o nich rozumiem, iż kiedyby im teraz przyszło zacząć tkać to płotno, ledweby się dali namowić, bo niekażdy tak daleko przeglądał z przodku tych rzeczy, jako się już teraz daleko zaniosły. KuczbPrzestr 85.]

»przeględać rzeczy przyszłe, przyszły czas; przeględać [co] na przyszłe czasy« [szyk zmienny] (3:1;1): Mrowká śrzod látá robiłá/ Zyto do iámy nośiłá: Ná źimę ſie przycżyniáiąc/ A przyſzły cżás przeglądáiąc. A kobyłki nic niedbáły/ Ani ſie ocż prácowáły BierEz Mv; DiarDop 112 [2 r.]; SarnStat 369 [idem] 382.

Szeregi: [»przeględać i obmyślawać«: gdyż to szczęśliwa każda Rzeczpospolita, [gdy] czasu pokoju przyszłe przygody i walki przegląda i obmyślawa. Diar 1566 56.]

»widzieć a przeględać« (1): [posłowie mówili do senatorów:] A tak my to widząc a przeglądając to na przyszłe czasy nie chcemy takich trudności a zamieszania w Koronie tym przyczyną być i WM prosiemy uważcie to u siebie a przeglądajcie rzeczy przyszłe i KJM raczcie WM tak radzić DiarDop 112.

a. Obmyślać na przyszłość [co z czego] (1): Fortelu wſzędy pátrzał Fiedur ſwego/ Iedno ſcie [tj. ruch szachowy] ſobie przeglądał z drugiego. KochSz Bv.
6. Zwracać uwagę na jakiś element spośród wielu, uznawać za ważne (2):

przeględać co (2): (nagł) Powodowi co przynależy obáczáć niż ſye wda w Práwo. (–) NA Powod czterzy rzeczy należą przeględáć niż ſye wda w Práwo/ wedle náuki vczonych w Práwie. Pierwſza/ iżeby ſye s przyiaćioły dobrze porádźił y rozmyſlił [...]. Wtora/ áby [...] GroicPorz f2.

przeględać czego w czym (1): Cżego wyęcey przeględáć máyą rodzicowye w wychowányu dzyatek ſwych/ yedno áby ich nye w delicyyách áni w bezmiernym pyeſſcżeniu nye chowáli. GliczKsiąż E4v.

[Ze zdaniem dopełnieniowym: mi thedi Jan Fraclicter ⟨!⟩ Despoth z laski bozei woiewoda valaszki, obaczaiancz i przegliadaioncz iako nam wielie na lascze a przyazni sąsieczkiei nayasnieiszego pana pana Sigmuntha Augusta z bozei lasky krolia polskiego etc. naliezi, nie chczielismy w thim nicz mieskacz abichmi [...] CorfusDocum 1563 nr 114.]

[Szereg: »obaczać i przeględać«: CorfusDocum 1563 nr 114 cf Ze zdaniem dopełnieniowym.]
7. Czuwać nad czymś, troszczyć się o coś, doglądać czegoś (4):

[przeględać czego: Satis, że jeno swej fortuny przeglądali, a opuściwszy publikę, szpetnie uprzedzając się, do nich się cisnęli. DudEpist V 1576/100; W czym ieſli ſię Katholici nie obacżą/ á tych ziazdow przeglądać/ ábo im ich dla nie pewnych ſuſpiciy [...] pomagáć będą: Y ſámi do ſwoich intenciy nie przydą/ y nas wſzytkich z ſobą pogubią SkarUp 63.]

przeględać co (3): Abowiem kto przegląda pokoy RZecżypoſpolitey/ śiłnego ſie to goſpodárſtwá imie/ iż temu zábiega iákoby ſie kreẃ niewinna nie lałá po ziemi/ á iákoby głos krzycżączy nie leciał o pomſtę do Páná Bogá ſwego. RejZwierc 141, 141; [c⟨o⟩ nam o tym znać dajecie zdanie swoje, w czym roz⟨u⟩miecie nam wiele być należno około bezpieczeństw⟨a⟩ zdrowia krolowej jej m⟨iłości⟩ małżonki naszej. Prz⟨y⟩ tym też i co innego przeglądając, za co Wam dziękujemy ListyPol II 1549/429]. Cf »z daleka przeględać«.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): SarnStat 986 cf »pilnie przeględać«.

W połączeniu szeregowym (1): RejZwierc 141 cf »z daleka przeględać«.

Zwroty: »z daleka przeględać [co]« (1): Bo nie doſyćći ieſt ná tym iż kto ſam iáko ſzcżurek w kącie ſpokoiem ſiedzi á ni nacż ſie dobrego nie przygodzi/ ále co z dáleká przegląda pokoy Rzecżypoſpolitey/ á o nim rádzi/ á oń ſie ſtára/ y ine ktemu przywodzi. RejZwierc 141.

»pilnie przeględać« (1): Ieſt rzecz pożyteczna dowiedowáć ſie o tym/ y pilnie przeględáć [debita attentare ratione JanStat 743]: áby iáko ludźiom dáiemy ćieleſné dobrodźieyſtwá/ téż ábyſmy rozważáli/ iákobyſmy im y niebieſkié pokarmy dawáli SarnStat 986.

8. Rozważać, badać, oceniać (5):

przeględać co (4): gdyż to niewolą záwżdy káżdym páńſthwam przynośiło/ gdy ſecundum velle przełożonych rządzone y ſpráwowáne były Rzecżypoſp. [...] Co y on Aryſtoteles przeglądáiąc/ tymi powiedział ſłowy: Im więcey możność przełożonych będzie reprymowána/ tám też będzie ſławnieyſza y trwálſza R. P. Phil Q. Cf [Ze zdaniem dopełnieniowym]; Zwroty.

[Ze zdaniem dopełnieniowym: Lecż mieyſce muśiáło być dáne woley oycowſkiey/ [...] że po śmierći iego nikt inſzy pánowáć nie miał/ iedno Selim [brat Bajazeta]. O cżym Báiázetes wiedząc/ wſzytko przegląda/ ázaby iákokolwiek okrutnemu mordowi viść [...] mogł. BusLic 32v].

Zwroty: »przeględać [co] dobrze« (1): SLyſzáłyśćie tu Pánié náſze Artykuły/ K cżemu nas myśli ćiągną ábyśćie ſie cżuły. Długo myśl/ á prędko cżyń/ ták nas Mędrzec vcży/ Kto ſie tego rad dzierży/ ten w káżdą rzecż łucży. Przeglądaymy ie dobrze cżyniąc z nich rozſądek/ Iákoby v nas lepſzy był we wſzem porządek. BielSjem 29.

»pilnie przeględać« [w tym: co (1)] (2): Mącz 406a; [Posłowie] Vſtáwy też wſzytkie pilnie przeglądáią [Decreta etiam omnia examinant]/ ieſli co Rzecżypoſpolitey ſzkodliwego być widzą/ áby śię przećiw temu záſtáwili. ModrzBaz 24.

»przeględać na wszystki strony« (1): PIerwſzego cżáſu v Grekow y Láćinnikow wiele było tych/ kthorzy piſali [!] ſpráwy rycyrſkie potomkom ſwoim potym będącym z doświádcżenia pewnego/ przeglądáiąc ná wſzyſtki ſtrony/ dobrze tho bacżyli/ gdyż świát wſzyſthek ná chćiwośćiách pánowánia záſádzon ieſt/ iż ſie bes tego nie mogli obyść/ áby s pokoiem byli w dobrey zgodzie ná świećie BielSpr 28.

[Szereg: »ani przeględać ani praktykować«: ja N. przysięgam Panu Bogu, że w tym sądzie, do któregom obran a powołan, sądzić będę sprawiedliwie, [...] a od tego nie dam się uwieść prze żadną przyjaźń ani bojaźń [...] ani też będę rzeczy a kontrowersyjej czyich między stronami ku temu sądowi należących z nikim przeglądał ani praktykował AktaSejmikPozn 1574/22.]
9. Nie (chcieć) widzieć, nie dostrzegać, nie zauważać, przymykać na coś oczy (18): [A wſzákoż thák iákoby przez zgodę á pokoy nie ćirpiáłá vſthępku iákowego chwałá Boża/ álbo náuká zbáwienna/ [...] y áby ſie nie przeglądáło od tych/ kthorzy powinni złego karáć podług zaſługi iego GilPos 29.]

przeględać czego (3): Dziećię iedno w ſzkole będąc/ A tám śię z inemi vcżąc: Inym żakom kśięgi kryło/ A ku máćierzy nosiło. Mátká tego przeglądáłá/ A ſynacżká nie karáła BierEz L4; WujJud 16v; KlonKr E4v; [SenatDelib 166; A gdy go wielekroć do praktyk i spiknienia przeciw Koronie polskiej wzywano [...], nigdy na to zezwolić nie chciał, [...] przy nas się zawżdy tak opowiedał, że też i własnych domowych krzywd swoich i żałości, która jest wszystkiemu światu wiadoma, bacznie a cierpliwie przeglądał PismaPolit 437].

przeględać co (4): MurzHist Q2; Leop Act 17/30; Aczkolwiek tedy przeglądał Bog czáſy onych niewiádomośći [tempora quidem huius ignorantiae despiciens]/ lecz teraz oznáymuie ludźiom áby wſzyścy wſzędy pokutowáli WujNT Act 17/30; [LorichKosz 169v (Linde s.v. przejrzeć)]. Cf Zwrot.

W przeciwstawieniu: »zabiegać ... przeględać« (1): A ći záśię/ ktorzy álbo Kácerſtwá bronili/ álbo mu wcżás niezábiegáli/ ále go przeglądáli/ ſámi z nim wrychle poginęli WujJud 16v.

Zwrot: »przeględać grzechy« [w tym: [komu]] = dissimulare peccata Vulg [szyk zmienny] (1): Leop Sap 11/24; [[Pan] zyednał nam tho niewinnoſcią y doſkonáłym poſłuſzeńſtwem ſwoim/ áby nam Bog [...] dla niego był miłośćiwym oycem/ á przeglądał nam grzechy y wſzytki wyſtępki náſze. GrzegŻarnPos 1582 593v (Linde); ſam Bog dáleko więtſze y ciężſze grzechy przegląda WerReguła 128, 138].
Szeregi: »przeględać a jakoby nie obaczać« (1): abyſcie śię zmoiéi ſzkody nauczyli iako ieſt wielka rzecz/ wtych rzeczach ktore ku chfále pana Chriſtuſowyi należą/ nieſta[l]etrwac [!]/ abo śię i tam i ſam pochfiewać i chciec co ktoręmkolwiek obyczaiem przęglądac a iako by nieobaczac. MurzHist Q2.

»przeględać i nie mieć na pieczy« (1): Z Litwy ten [Kazimierz IV] wzięty do Polſki zá Páná, Ktoremu dána wielka w tym nágáná: Iz śierot płáczu y vbogich łkánia, Gdy było w Polſcze y krwie rozlewánia, Az názbyt: ták ich [lege: takich] Kázimierz złych rzeczy Przeglądał: y ich nie miał ná ſwey pieczy. KlonKr E4v.

[»przeględać a mimo się puszczać«: Záprawdęć ieſt rzeczy wiele/ kthore cżaſem pánowie przeględáć muſſą/ á wiele mimo ſie puſſczáć/ iákoby nie widzieli álbo nieſlyſſeli LorichKosz 169v (Linde s.v. przejrzeć).

»przeględać a jakoby zaniedbywać«: Abowiem takowe conventicula zwiela przyczyn są niebezpieczne, a zawżdy podejrzane. Iż tego tym ewangelikom Pan nasz przejrzał, gdy się conventicula pospolite miewały, i dziś miewają, miał też podobno, albo ma suas rationes, dla ktorych tego przegląda, a jakoby zaniedbywa. SenatDelib 166.]

a. Być wyrozumiałym wobec niewłaściwego postępowania, pobłażać; indulgere Mącz, Calep, Cn; connivere Calep, Cn; dissimulare (nescire) Vulg, Cn; apertis oculis transilire, limis aspicere Cn (9): Indulgeo, Dopuſzczam/ Przeglądam/ Niedzierzę ná wódzy/ popuſzczam/ też piluyę álbo ſtrzegę. Mącz 169a; Conniveo – Pobląząm, przegladąm, mrugąm. Calep 243a, 528b; [wszakoż wolemy, iż się przez listy raczej nawiedzać będą [Bona z Radziwiłłówną], niźliby się miały często po społu widać, owa ku wierze trzeba będzie przeględać. ListyZygmAug 1551/202].

przeględać czego (4): PowodPr 41 cf »przeględać i cierpieć«. Cf przeględać czego komu.

przeględać czego komu (3): Wſzytki Vrzędowe dochody/ y winy wſzythki ſpráwiedliwie y pilnie wypomináć/ y ſpełná Sędźiemu oddáwáć/ á żadnemu nic nie przeględáć zá żadną przyiáżnią álbo dárem GroicPorz g3v; Alicui indulgere, Przeględáć komu czego/ álbo prześrzeć [!] co/ być mu życzliwym. Mącz 169a; GórnRozm M2v.

przeględać komu (4): Mącz 169a cf Z przysłówkiem. Cf przeględać czego komu.

Z przysłówkiem ilościowym zastępującym dopełnienie bliższe (2): Indulgenter aliquem habere, Wiele przeględáć kómu. Mącz 169a; CzechRozm 235v.

W przeciwstawieniu: »łajać ... przeględać« (1): Przeto onym ſámym wiele [Pan Jezus] folgował: głupſtwo ich y nie vmieiętność wielką cżęſto ćierpiał: (ácż też prawdźie pod cżás oſtro ſtrofuiąc y łáiąc: ále wżdy więcey znoſząc y przeglądáiąc) áby też y oni nápotym/ tákże ſie z drugimi obchodźić vmieli CzechRozm 235v.

[Zwrot: »[co] przez palce prawie przeględać«: [Radni królewscy] Ták złosćiwi ſámi/ niewierni Bogu y Pánu ſwemu będąc/ Złośći Krolewſkie przez pálce práwie przeglądáli WiśnOkaz 149 (Linde).]
Szeregi: »przeględać i cierpieć« (1): Práwo ludu Chrześćiáńſkiego/ wie to/ iż nierządność ćieleſna ieſt zakonem Bożym zákazána. A przećię vchodząc gęſtſzych cudzołoſtw y ſproſnieyſzych ćieleſnośći/ przegląda y ćierpi poſpolitych nierządnych domow: (iáko y rynſztokow ábo gorſzych mieyſc ćierpiemy/ áby ſię cáły páłac nie pomázał.) PowodPr 41.

»znosić i przeględać« (1): CzechRozm 235v cf W przeciwstawieniu.

b. Pomijać [kogo] (1): RZekł ieden: záleżałeś ſwoię godność domá/ Inſzy biorą przed tobą obiemá rękomá. Muśi być/ że inákſzą godność w ſobie máią/ Bo tákim/ iákim ia ieſt/ nic nie rozdawáią. Téżem ći ſye ia kiedyś ćiſnął/ gdźie dawano/ Tuſząc/ że mię téż tákże przeglądáć nie miano PudłFr 63.
c. Gardzić [kogo] (1): Opuśćili mię krewni moi: á ći co mię ználi zápáḿięthali [!] o mnie. Komornicy moi/ y ſlużebnice moie/ iáko obcego mię ſobie mieli/ y byłem w ocżu ich iákoby pielgrzym. [...] A więc y głupi przeglądáli [despiciebant] mię: á gdym od nich odſſedł/ nátrząſáli ſie zemnie. Leop Iob 19/18.
10. Przebaczać, puszczać w niepamięć; ignoscere Mącz, Calep; condonare, parcere, remittere, veniam vel impunitatem dare Calep (10): Accipitur etiam parcere pro ignoscere, remittere, condonare, veniam vel impunitatem dare. [...] Prżepuſzcżam, prżegliedam. Calep [755]a, 236b.

przeględać czego (1): GDyześ ieſt wezwan bogiem wſſelyakiego miłoſierdzia tobie to właſnie naſz miły panie przyſtogi aby opuſciwſſy ſrogoſci ſwoie ktorechmy ſłuſſnie zagrzechy naſſe zaſluzyli raczył miłoſciwie przeględac złoſći naſſych RejPs 77v; [AktaSynod IV 76].

przeględać co (4): A przeto pocżćiwa białagłowá więcey tym nábędzie niż ſtráći/ kiedy przeględáiąc wyſtępki mężowe/ w gruntowney ſie vſtáwicżnośći/ á cznocie záchowa. GórnDworz Ccv; Zaden człowiek nie ma zle czynić/ áni złego pozwáláć/ dla żadney przyczyny: ále czáſem może przeględáć złe vczynki innych/ dla ſłuſzney przyczyny. WujNT 163. Cf przeględać co komu.

przeględać czego a. co (2): Nic ſie nie rozmyſláią ni ná żadną cnotę/ Ani ná Páńſką táką niezmierną dobrotę. Ktory z łáſki ſwey ták ich ſproſnośći przegląda/ A iżby ſie vználi/ káżdego pożąda. RejWiz 175v; Iamći to on Heliaſz/ [...] Com dla ludzkich vpadkow wiele s płácżem wzdychał. Odwodząc Páná ſwego/ áby ſwych ſrogośći/ Nie roſciągał nád ſwiátem/ á iego krewkośći Racżył z łáſką przeglądáć RejWiz 178v.

przeględać co komu (2): Awſzakoż mamy młodzienczykom niktorę [!] rzecży przegliędac/ ani wſzyſtki ich wiſtepki maią być ſrogim naſadzenim karane. KwiatKsiąż Qv; Ignosco, Przepuſzczam/ Odpuſzczam/ Przeglądam co komu Mącz 251a.

przeględać komu (2): [Bácząc na włáſné kreẃkości/ przegłądáimy wielé bliżnęm naſzęm/ niemiéimy o nich ſwowolnié złégo mniemaniá MurzNT 27 (Linde).] Cf przeględać co komu.

Z przysłówkiem ilościowym zastępującym dopełnienie bliższe (1): iz on [Bóg] wiele przegląda á práwie przez pálce pátrzy/ ná poſtępki wiernych ſwoich/ á wżdy im ieſt gothow z miłoſierdzyem ſwoim RejPos 263v; [MurzNT 27 (Linde)].

Szereg: »przeględać a prawie przez palce patrzyć« (1): RejPos 263v cf Z przysłówkiem.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Perspicio, Przeglądam/ Przepátrzuyę/ też doznawam/ Doſwiadczam. Mącz 406a; Pervideo – Przegliádám. Calep 794b, 791a.

Synonimy: 1. patrzać, patrzyć, widzieć; c.α. obserwować; β. czytać; γ. szukać; ε. szpiegować; ζ. wypatrować; η. korrygować, polepszać, poprawiać, przepatrować; θ. przepatrować; 3. obierać, powoływać, wybierać; 4. ogarniać, przepatrować, rozeznawać, upatrować, widzieć; 5. poczuwać, przebaczać, przepatrować, widzieć; 6. obaczać; 7. baczyć, pilnować, przepatrować, strzec, troskać się; 8. badać, rozbierać, rozważać, szacować, szukać, wyrozumiewać; 9.a. folgować, pobłażać, znosić; c. gardzić, »lekce ważyć«, odrzucać, pogardzać; 10. darować, odpuszczać, przebaczać.

Formacje współrdzenne cf GLĘDAĆ.

Cf PRZEGLĄDANIE, PRZEGLĄDANY

MP