Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [NIEZWYCZAJNOŚĆ]

Następne hasło: [NIEZWYCZAJONY] »

NIEZWYCZAJNY (87) ai

W pisowni łącznej (72), w rozlącznej (15); -z- (86), -ź- (1); -cz- (86), -c- (1).

e oraz a jasne.

Fleksja

sg
m	N	niezwyczajny	f	N	niezwyczajnå	n	N	niezwyczajn(e)
	G	niezwyczajnégo		G	niezwyczajn(e)j		G	niezwyczajnégo
	D			D			D	niezwyczajn(e)mu
	A	niezwyczajny, niezwyczajn(e)go		A	niezwyczajną		A	niezwyczajné
	I	niezwyczajnym		I	niezwyczajną		I	niezwyczajnym

pl
N	m pers	niezwyczajni
N	subst	niezwyczajné
G		niezwyczajnych
D		niezwyczajnym
A	subst	niezwyczajné
I	m	niezwyczajnymi, niezwyczajn(e)mi
	f	niezwyczajnémi, niezwyczajnymi
	n	niezwyczajnémi, niezwyczajnymi
L		niezwyczajnych

sg m N niezwyczajny (6). ◊ G niezwyczajnégo (1). ◊ A niezwyczajny (2), niezwyczajn(e)go (1). ◊ I niezwyczajnym (3). ◊ f N niezwyczajnå (8). ◊ G niezwyczajn(e)j (2). ◊ A niezwyczajną (8). ◊ I niezwyczajną (2). ◊ n N niezwyczajn(e) (3). ◊ G niezwyczajnégo (7); -égo (1), -(e)go (6). ◊ D niezwyczajn(e)mu (1). ◊ A niezwyczajné (3); -é (2), -(e) (1). ◊ I niezwyczajnym (3). ◊ pl N m pers niezwyczajni (1). subst niezwyczajné (6); -é (3), -(e) (3). ◊ G niezwyczajnych (8). ◊ D niezwyczajnym (2). ◊ A subst niezwyczajné (13); -é (5), -(e) (8). ◊ I m niezwyczajnymi (1) KrowObr, niezwyczajn(e)mi (1) SkarKaz. f niezwyczajnémi (1) JanNKar, niezwyczajnymi (1) StryjKron. n niezwyczajnémi (1) SarnStat, niezwyczajnymi (1) KrowObr. ◊ L niezwyczajnych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

Znaczenia

1. Nie taki jak zwykle, inny niż zazwyczaj, taki, od którego się odwykło, w większym stopniu, niecodzienny (43)
2. Budzący uczucie zdziwienia, niezwykły, zadziwiający, nadzwyczajny (25)
3. Taki, który się nie przyzwyczaił, który nie zwykł czegoś czynić, niewyćwiczony (7)
- W przen (1)
- a. W funkcji rzeczownika (1)
4. Nieznany (10)
5. Niewychowany, nieobyty (2)

1. Nie taki jak zwykle, inny niż zazwyczaj, taki, od którego się odwykło, w większym stopniu, niecodzienny; inusitatus Calep, JanStat, Cn; inconsuetus, insolitus JanStat, Cn; desitus Calep (43): nie będzie pani brzemienna wſzelka w pożądaniu potraw niezwycżaynych. FalZioł V 83, V 15; Poddanem theſch ye^go K.mczi wyelkye krziwdi ſzye dzyeya czla nyezwiczayne nanye vſthawyono LibLeg 11/153; KromRozm I Ov; Ale iże tákich Prokuratorow wiele było [...] ktorzy [...] nie ſłuſzną/ nie zárobioną/ á nie zwyczáyną zapłátę bráli. GroicPorz e4v; ktorzy leżeli obozem [...] ná gorze w trudnym mieyſcu/ ále ſpráwę złą á niezwycżáyną obronę mieli BielKron 202v; ine duchowieńſtwo [...] ſwiętá niezwycżáyne każą ſwięćić/ ſkąd ieſt vbogim rzemieſnikom trudna pożywność BielKron 204v; y pocżnie łáiáć/ pocżnie oicá y mátkę przeklináć/ ná koniec ſwiętym/ y pánnie Máriey nie przepuśćił. Owa wymyſláiąc niezwycżáyne klątwy/ y złorzecżenia/ iáko ná to ſą Włoſzy miſtrzowie GórnDworz T2; A przeto dobry krol/ ſtraży ludzi zbroinych/ zámykánia niezwycżáynego/ y iney piecży około ćiáłá ſwego zániecha GórnDworz Gg7; KochPs 2; Gedimin [...] táiemnymi y niezwyczáynymi drogámi/ dziewiątego dniá Márcá/ do Márgrábſtwá Brandenburſkiego znowu wćiągnął StryjKron 406; WerGośc 256; Godzinecżkem ſtrawił niezwycżáynym ſpániem. WisznTr 30, 10; Desitus Od ktoregoſmi przeſtaly, niezwiczaini. Calep 312a, 522b, 561a; y dla wyćiągánia z promowuiących ſie ná Miſtrzoſtwo álbo ná co innégo niezwyczáynégo datku: która to Akádemia iákoś tych czáſów ſłábieć poczęłá SarnStat 199; ZOłniérze pieniężni/ áni ich Rotmiſtrze nie máią bydź przynucáni do niezwyczáynych przysiąg SarnStat 427; iż Stároſtowie [...] nowé wwodzą zwyczáie/ vſtáwiáiąc nowé dochody y wyćiągánié niezwyczáyné SarnStat 929, 287, 528 [2 r.], 753, 917, 976, 1235; Ná pułmiſki y liczbę niezwyczáyną potraw/ muśi sſtáwáć/ byle ſię pokázáć SkarKazSej 705a; SapEpit A2.

niezwyczajny komu (1): Náyduyą ſye y przypowyeſci/ y mowy/ á ſtoſowánya ſlow nyezwyczáyne náſſym yęzykom y poſpolitemu vżywányu. KromRozm II n4v.

W połączeniu szeregowym (1): A ieſliby téż kto inſzym iákim niezwyczáynym/ álbo oſobnym obyczáiem/ y formą rzeczy rzemieſłnicze mieć chćiał/ té ták zápłáći/ iáko ſie z rzemieſłnikiem będźie mógł zgodźić y ſtárgowáć. SarnStat 270.

W charakterystycznych połączeniach: niezwyczajna(-e, -y) chęć, cło, czas, datek, droga (3), imię, klątwa, liczba, miejsce (2), myto, obrona, obyczaj (3), picie, potrawa (2), powódź, przysięga, spanie (2), święto, teskność, wyciąganie, zamykanie, zapłata, złorzeczenie.

Połączenie: »tak niezwyczajny« (1): nie náyduiem áby ſię zwał Piotr świety vniuerſalis Apoſtolus [...] y żaden z iego potomkow tym ſię imieniem ták niezwycżáynym zwáć nie przyzwolił. SkarJedn 246.

Wyrażenia: »niezwyczajne słowa« [szyk 3:1] (4): A nyechay ſye tym nikt nye obraża/ iż ſye nyeco Greckich ſlow/ á Polſkich nyezwyczáynych/ y też Philozophiey wtaczáło KromRozm III A3; KrowObr Cv; O onem zacnem mężu Mar. Lutherze powiedáią y Sleydan piſze/ że ięzyk ſwoy prżyrodzony (pewnie wynáydowaniem niezwycżaynych ſłow) wielce rozſzyrzył. BudBib C, B4v.

»niezwyczajna woda« = potop (1): Włożę ná niebo znákomitą pręgę/ Którą gdy vyźrzę/ wſpómnię ná przyśięgę/ Ze mam hámowáć niezwyczáyną wodę KochPieś 33.

»wszeteczeństwo niezwyczajne« = stosunki homoseksualne (1): Poznał Lot iż Sodomczycy chćieli wźiąć gośćie iego ku wſzeteczeńſtwu niezwyczáynemu. BibRadz I 10b marg.

Szeregi: »inszy i niezwyczajny« (1): A ták to złodźiey ieſt/ ktory nie przez piſmá wchodźi do owcżárniey owiec [...] Ale wchodźi inędy/ to ieſt gotuie ſobie inſzą y niezwycżáyną drogę CzechEp 135. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nowy i (a) niezwyczajny« = novus et inconsuetus JanStat (3): gotowál ſie pán Iezus nowy^m a niezwycżaynym obycżaiem do Ieruzalem. OpecŻyw 70v; Zá tą tedy potrzebą vſtáwiamy: áby ná kożdych mieyſcách nowé y niezwyczáyné Mytá y Targowé przez Stároſty/ y inné ná Doſtoieńſtwách y Vrzędźiéch náſzych będącé [...] nie wyćiągano. SarnStat 929, 1122.

»niezwyczajny i nad prawo« (1): Dwie P. Bog ma drodze do ſpraw ſwoich: iednę práwá iákoby poſpolitego: á drugą niezwyczáyną y nád prawo SkarKaz 578a.

2. Budzący uczucie zdziwienia, niezwykły, zadziwiający, nadzwyczajny; insolens Mącz, Cn; abusivus Mącz (25): KrowObr 242; Insolens. Niezwykły/ rzadki/ niepoſpolity/ niezwyczáyny Mącz 399a, 511b; Prot C3v; EWA/ wſzytkich rodzáiów mátká/ ſłuſznie w tych Hiſtoriach piérwſzé mieyſce záſtępuie. A to nie ták prze dawność [...] iáko prze dźiwny początek/ y niezwyczáyne ſtworzenié ſwoie KochWz 135; ZawJeft 13; A iuż teraz do tey nieźwycżáyney máchiny/ rozbieráiąc przednieyſze cżąſtki iey/ co ktora znácży/ przyſtąpmy. WysKaz 42, 41; JanNKar D2v; Té ſłowá niezwyczáyné gdyś pánno ſłyſzáłá/ Myśląc coby zacz były/ bárzoś ſie zdumiáłá. SiebRozmyśl F2v; O Boże co to ták zá nie zwyczáyna łáſká. SkarKaz 552a, 5a; Co to zá dźiećię będźie/ ktore ſię ziáwiło/ A w ludźiach nie zwycżáyne weſele wzbudźiło. SkorWinsz A2v.

niezwyczajny komu (1): iż ſkoro co nowego á ludźiom niezwycżáynego powiedźieli/ tedy záraz piſmo ś. przytocżyli CzechEp 140.

W przeciwstawieniu: »zwyczajny ... niezwyczajny« (1): álbo też zwyczáynych ſwyątoſci nyezwyczáyne vżywánye ſobye wynáyduyą KromRozm III Fv.

Wyrażenie: praw. »pozew niezwyczajny« (1): Thenze meza zacnego familiei moznei [...] pozwi niezwicaine nan podnioſwſzi krom wſtidu y boiaſni Bozei oſedzic dal. PaprUp I3.

Szeregi: »niezwyczajny i dziwny« (1): iſz tego dniá ktorego kánonizowan w Liſybonie gdzie ſię rodził ludzie wſzyſcy niezwycżáyne y dziwne weſele zięło SkarŻyw 546.

»nowy a (i) niezwyczajny« (7): poddane [...] prziczyska y przipandza zeby nową a nyeſzwyczayną vyarą trzymały anyevedlug stharadawna a koſcziola szwianthego Rzimſkiego LibLeg 7/69; KromRozm I N2v; KromRozm II av; KromRozm III Fv; CzechEp 140; Wydáwáć bowiém rzeczy nowé y niezwyczáyné/ niebeſpieczno JanNKar A4, A3v.

»osobny i niezwyczajny« (1): Nie iżby káżdy Chrześćijánin [...] miał być nátychmiaſt obdárzon oſobną iákąś y niezwyczáyną náuką ná dyſputowánie WujNT 248.

»straszny a niezwyczajny« (1): Pan tákowe ſtráſzne á niezwyczáyne przykłády dopuſzcza w kośćiele ſwoiem / áby drugie nápotym oſtrożne á vpokarzáiące ſię vczynił, BibRadz I 21a marg.

3. Taki, który się nie przyzwyczaił, który nie zwykł czegoś czynić, niewyćwiczony (7): Gdy ná plácu poſtáwiſz páchołká nie zwycżáyne^go/ iákoby niewiáſtę poſtáwił. BielSpr b3; KochPieś 24.

niezwyczajny ku czemu (1): A gdy przyſzło ná ieden vff Polſki źle ſprawny y niezwycżáyny ku bitwie/ zlękſzy ſie pocżęli pierzcháć BielKron 391v.

W połączeniach szeregowych (2): wſzák wiećie obycżay thego ludu/ iż ieſt/ gnuśny/ mdły/ boiáźliwy/ oſpáły/ proznuiący/ niezwycżáyny/ roſkoſzom wcżeſnośći przywykły BielKron 255; BielSpr 25v.

W przen (1): Twym ſtráchem źiemiá drżáłá/ á niebá topniáły/ Trzęſły ſye niezwyczáyné gór wyſokich ſkáły. KochPs 97.

a. W funkcji rzeczownika (1): á wſzákoż mieć też wzgląd/ ná Czás/ ná mieyſce/ ná zwyczay. Drugdy też dobre pokármy niezwyczáynym ſą niezdrowe. SienLek 4.

4. Nieznany (10):

niezwyczajny u kogo (1): ieſli ábo tá rzecż [wstawiennictwo u Boga] v Zydow nie zwycżáyna byłá/ álbo ſię tákimi poſtępkámi/ cżeśc y chwałá od Bogá ná ſtworzenie przenośiłá. LatHar 328.

niezwyczajny komu, czemu (7): y ſłow podcżás iákichći niezwycżáynych mnogim vżywano CzechRozm 127v; miáłá być náuką nową/ á ludźiom wiernym nie zwycżáyną CzechRozm 253; Gdyż w nim [fundamencie wiary] ieſt mowá Athánázyuſzowi y cżáſom onym niezwycżáyna. CzechEp 226; ActReg 148. Cf »Pismu Św. niezwyczajny«.

Wyrażenia: »Pismu Św. niezwyczajny« (3): Iákoż nie dźiw/ iż w ták gęſtym lesie dźiwnych Artykułow [...] piſmu ś. niezwycżáynych terminow/ niezgodnych dowodow y powieści/ iam tego proſtak vpátrzyć nie mogł. CzechEp 138; NiemObr 127, 129.

»przedtym niezwyczajny« (2): CzechRozm 186v; nuż mory/ głody/ pożogi [...] y plagi przed tym niezwycżáyne/ ktorym końcá niemáſz. PowodPr 24.

Szereg: »nowy i niezwyczajny« (2): ludźie poználi/ że Bog coś nowego y przedtym niezwycżáynego ná świećie vcżynił CzechRozm 186v; ActReg 148.

5. Niewychowany, nieobyty (2): Aby ſie iedno ſam dobrowolnie niewdáwał wobyćzáie zwierząt niezwyczáych/ ktore [...] y ná nágłupſſe ſpráwy muſſą być wielkiem rozumem prziwiedziony. RejPs 46v; iáko mądrzy oycowie głupim ſynom á nie zwycżaynym/ ich płochośći folguiąc/ prawá ſwego vſtępuią BielKron 108; [W Niektorym mieſćie bogátem wielkim á ludnym/ był ſin nie ktorego burmiſtrzá możnego/ ktory [...] bogátym dźiedźycem zoſtał/ ále obycżáiem młodźyeńczow nie zwycżáynych/ ſtał ſye roſpuſtny á ſtráwny JanKoszŻyw Fv].

Synonimy: 1. inakszy, osobny; 2. cudowny, dziwny, nieogarniony, niepodobny, niepospolity, nieprosty, niesłychany, niewymowny, niewymyślony, niewysłowiony, odmienny, osobliwy, osobny, rzadki; 3. nienałożony, nieprzyłożony, nieprzywykły, niewyćwiczony; 4. niewidany, niewidny, nieznany, nowy; 5. dziki, głupi, nieobjeżdżony, nieobyczajny, nieprzystojny, nietrafny, nieuczony, nieumiejętny, niewstydliwy, niewyczosany, niewypolerowany, nikczemny, prosty, sprosny, surowy.

Cf NIEZWYCZNY, NIEZWYKŁY, ZWYCZAJNY