[zaloguj się]
[pdf]

RYCHŁY (281) ai

rychły (133), rychł (148) [w skostniałych wyrażeniach przyimkowych].

comp rychlejszy (13), [rychlszy]; -ejszy (3), -éjszy (1), -(e)jszy (9); -ejszy SarnStat; -ejszy : -éjszy Oczko (2:1).

Fleksja
sg
mNrychły, rychlszy fNrychłå, rychlejszå, rychł(a) nNrychłé, rychlejszé
Grychł(e)go Grychłéj Grychłégo, rychlejszégo
D D Drychł(e)mu, rychlejsz(e)mu
Arychły, rychł(e)go Arychłą, rychłu Arychł(e), rychlejsz(e)
I Irychłą I
Lrychłym, rychlejszym Lrychł(e)j Lrychłym, rychlejszym
pl
N m pers rychli
subst rychł(e)
D rychłym
A subst rychł(e)
L rychłych
inne formy
skostn sg n L - w rychle, na rychle

sg m N rychły, [rychlszy ] (16). ◊ G rychł(e)go (2). ◊ A rychły (6), rychł(e)go (2). ◊ L rychłym, rychlejszym (13). ◊ f N rychłå, rychlejszå (5); rychł(a) (2). ◊ G rychłéj (3); -éj (1), -(e)j (2). ◊ A rychłą (10), rychłu (1) MetrKor. ◊ I rychłą (1). ◊ L rychł(e)j (1). ◊ n N rychłé, rychlejszé (6); -é (1), -(e) (5). ◊ G rychłégo, rychlejszégo (12); -égo (1), -(e)go (11). ◊ D rychł(e)mu, rychlejsz(e)mu (22). ◊ A rychł(e), rychlejsz(e) (23). ◊ L rychłym, rychlejszym (3). ◊ pl N m pers rychli (2). subst rychł(e) (1). ◊ D rychłym (1). ◊ A subst rychł(e) (1). ◊ [L rychłych.] ◊ skostn sg n L w rychle (147), na rychle (1) OpecŻyw.

Składnia comp: rychlejszy niż(li) co (2) GlabGad, Oczko; [rychlszy nad kogo].

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.; poza tym Sł stp: wrychle, Linde XVI – XVII w:. rychło, wrychle.

I. W funkcji właściwej (133):
1. Szybko poruszający się, biegnący, też zwinny, ruchliwy; alacris Calag (10): Ktory koń ná ſtániu przedniémi nogámi náchylonémi ſtoi iákoby śiedźiéć chćiał/ ten bywa rychły. SienLek 187; Hurtig. Wártky/ rychły/ chutky. Alacris. Calag 291b; [Rychly pernix ... i⟨d est⟩ perseverans in conatibus vel velox et in pedibus ReuchlinBartBydg z5v].

W przeciwstawieniu: »rychły ... leniwy« (2): SienLek 186v; Tákże też y miedzy końmi y miedzy ptaki/ chociay będą iednákiey nátury/ á wżdi widamy rozne nátury: Ieden waśniwy/ drugi pokorny/ ieden rychły drugi leniwy/ ieden grędą drugi inochodą RejZwierc 67v.

Wyrażenia: »ku bieżeniu rychły« (1): Ludzi tak rozeznawać mamy iako konie gdzie kupuiemy, bo nie napochwy ani na vzdy względamy, ale na nogi pilnie patrzymy aby był ſpoſobu pięknego ku bieżeniu richły, á ku ciągnieniu moczny. BielŻyw 92.

»chart rychły« (1): Lowiec miał chártá rychłego/ Vganiał nim záiącá kożdego BierEz N2.

»koń rychły« (1): Ten Pan woley nie pokłáda w mocy koniá rychłego/ Nie vpodoba ſobie nog mężá namożnieyſzego LubPs ff2v; [á poſłał [Mardocheusz] wſkok liſthy przez poſły/ ktorzy iecháli ná koniech rychłych [in equis, equitantium velocia animalia] y ná młodych mulech. BibRadz Esth 8/10 (Linde)].

»pogonia rychła« (1): wſádzon Keyſtut ná Málborg do mocnego ſklepu/ wſzákże wywiedzyon [...] przez iednego Litwiná [...]/ kthory mu przynioſł ſzátę zakonną [...]/ á oblogł go w nię y wywiodł/ ná koń wſádźił/ [...] wſzákże pogonia byłá rychła zá nim/ w boru s koniá s ſiadł y opuśćił go á ſam nocą przyſzedł do Mazowſz BielKron 376v.

Szeregi: »rychły i pewny« (1): Cżemu w nogach ſą przeguby iako w biodrach/ w kolanach etc. (–) Dla richleyſzego y pewnieyſzego poſtępowania, ktore by nie było tak ſłuſzne okrom przegubow w ſtawiech. GlabGad F3.

»rączy i rychły« (1): Máły koń oſtre kośći miedzy vſzámi máiąc/ káżdy táki rączy bywa y rychły: ále ieſli kośći tępe ma/ bywa leniwy. SienLek 186v.

α. W funkcji rzeczownika (1): Rozmyſlałem záſię o tych rzecżach ktore ſłońcu przyleżą/ áno nie máſz biegow rychłym [nec velocium esse cursum Vulg Eccle 9/11]/ áni walki mocnym/ [...] ábowiem cżás y fortuná zwycżáiem wſzytkim przychodzą. BielKron 81v.
2. Powtarzający się w krótkich odstępach czasu (1):
Wyrażenie: »tępanie rychłe« (1): (nagł) Nauka o Pulſie. (–) [...] Przytym miey wielką bacżnoſć na tępanie á ruchanie żyły. [...] Theż będzieli tępanie cienkie á rychłe/ iakoby kikutem palcza dotykał. Kolerę/ to ieſt iaſną żołć: znamionuie. FalZioł V 12v.
Szereg: »cienki a rychły« (1): Cf Wyrażenie.
3. Szybko przebiegający, krótko trwający (27): Pśi ięzyk ma to przyrodzenie/ Ránam cżyni rychłe goienie. BierEz I4; albo thakieſz z ſtrony chorego albo niemocznego dzieciątka/ ktore pomoczy ſobie żadney dać niemoże: ku richłemu na ſwiat wyſzciu ſtąd bywa cięſzkoſć z boleſcią matcze rodzączey. FalZioł V 17d; Rzecży ktorem chczeſz miec richłe dokonanie y wypełnienie: pocżynay. Ale czo chczeſz miec długo a trwalo: nie pocżynay. FalZioł V 49v, I 2a, 27d, V 18b, 99v; Przeto gdy głowa bywa wzgorę podnieſiona tedy ſie ona komorka [wymyślająca w mózgu] odtwarza, á tak richleyſze może być wymyſlenie. GlabGad B3; ktore [pary jadowite] przez ocży iako przez rzadką rzecż á ſubtilną maią richleyſie [!] przeſcie niżli przez inſze cżłonki GlabGad B6v; IAki chleb zdrowſzy. (–) Chcżeſzli ku richleyſzemu ſtrawieniu, albo dla nabycia krwie ſubtilney y ciała miękkiego tedi lepſzy pſzenicżny. GlabGad G5v, Kv; ZapWar 1545 nr 2646; SienLek 148 marg; Reyeſtr dla rychleyſzégo náleźienia rzeczy tych/ któré ſye w tych Kśiążkách zámykáią. Oczko [41]; A wſzákże iż dla wielkich trudnośći [...] tá rzecz poniekąd poczęta/ do tego czáſu ku końcu nie mogłá bydź przywiedźioná: My ábyſmy potrzebie Rzeczypoſpolitéy/ y tákże w dokonániu rychleyſzym téy ſpráwy [in perficiendo maturius opere JanStat 141]/ doſtoieńſtwu náſzému porádźili/ [...] zá rádą wſzytkich Rad náſzych ſkazáliſmy/ y ſkázuiemy [...]: áby [...] SarnStat 55.
Wyrażenie: »rychłe (jest) porodzenie« [szyk 10:1] (11): Theż kadzenie ſiarcżane pod białą głową ktora niemoże porodzić/ ieſth ku wielkiey pomoczy rychłego porodzenia. FalZioł III 38c; Piłuły: Czyniącze richłe porodzenie. FalZioł V 24v, ‡8c, IV 48b, V 15v, 20b, 24v [3 r.], 25 [2 r.].
Szeregi: »rychły a lekki« (2): ſtarłſzy ty rzecży na proch/ potym z winem á z wodą rozmąć/ á ciepło paniey dać wypić. Pomaga ku richłemu á lekkiemu porodzeniu. FalZioł V 24v, V 15v.

»prętki a rychły« (1): Reyeſthr álbo ſpráwá dla prętkiego a rychlego znalezyenia. RejZwierz aa.

4. O odstępie czasowym wydarzeń (80):
a. Następujący po krótkim odstępie czasu; o wydarzeniach przyszłych zwykle też: który na pewno nastąpi; celer PolAnt, Cn (59): Bo kto nád śiły mocuie/ Rychłą w tym ſzkodę pocżuie BierEz H2v; Cżłowiek gdy go pies vkąśił/ Szukał ktoby go vlecżył. Aż ieden miedzy ſąśiády/ Dodał mu tákowey rády. Chceſzli by rychłe zdrowie miał/ Day pſu być ránę wylizał. BierEz I4, K, K3v; Panią niepłodną ſprawić ku richłemu pocżęciu. FalZioł *b, I 22b, 83a, 94a, 119c, III 16c (15); ktore [posły, tj. posłów] záſię Ceſarz rychło odpráwił/ obiáwiwſzy im ſwoy rychły przyiazd do Wiedniá/ tákże rychło zá nimi dzyeſiątego dniá Lipcá do Wiedniá przyiechał. BielKron 413v; Mięſo ieſli záwżdy będzieſz ieść/ rychłe ſkáżenie poczuieſz. SienLek 5, 51v; Grzechu ich nie prágniem/ ále dobrego ſwego/ y rychleyſzego powſtánia ich/ wielce w Bogu prágniem. SkarŻyw 374; Pánie Boże day I.M.X&langb;iędzu⟩ K&langb;anonikowi&rangb; rychłe vpámiętánie: ktory nas ták niemiłośiernie y nieſpráwiedliwie ſądźi: niż przyidźie do ſądu onego oſtátecżnego ſpráwiedliwego CzechEp 99, 63.
Fraza: »rychły nam czas przydzie« (1): VIelom tu zdobna młodość może ſie podobáć. Iż ią czyſtym poſtępkiem [Stanisław Rydzyński] vmie pokázowáć. RIchły nam czás/ da Pan Bog/ przydźie s poćiechámi/ Ze godnego człowieká z niego obaczymy. MycPrz I A2v.
Wyrażenia: »rychły(-e) koniec (a. dokończenie)« [szyk 2:1] (3): Athak proſzy yego Cro M. aby V.C.M./ tho opatrzycz raczil aby they rzeczy rychly konyecz bicz mogl LibLeg 7/33; LubPs hh6; [Aleksander] vpominał Traki/ Macedony/ Greki/ Illiryki/ áby ſwey ſławy ieſzcże tym więcey popráwili/ powiedáiąc im koniec rychły tym pracam. BielKron 124.

»rychła pomsta« [szyk 1:1] (2): A ktemu sſtánieſz ſie záwżdy pod przeklęciem bożym/ y pod pewną á pod rychłą pomſtą iego/ ktora cie żadnym obycżáiem minąć nie może s pewnych obietnic Páńſkich RejZwierc 127; Grzechy ſię też roſkwitnęły one/ ktore ſię ſądem duchownym karáły: [...] ktore teraz żadnego forum nie máią/ [...] á pomſty ſámego Bogá rychłey y ſrogiey czekáią. SkarKazSej 701a.

»rychłe skończenie świata« (2): Thu możem pobacżyć ták z Hiſtoriy iáko s piſmá ſwiętego rychłe ſkońcżenie ſwiátá. BielKron 10, 224v.

»rychły skutek« [szyk 1:1] (2): GórnDworz Y6; támże ná dzień ſwięty poczęcia Pánny Máriey/ Sigmuntá Kázimirzowego piątego Syná [...] ſpolnymi głoſſy Krolem Polſkim obwołáli/ y wybráli/ ktora Electia dla trzech przednieyſzych przyczyn ſkutku rychłego doſzłá StryjKron 707.

»rychła(-e) śmierć, skończenie żywota« [szyk 5:2] (6:1): Dla cżego theż poſłał k niemu [Jeroboamowi] Pan Bog Proroká Amos/ ktory mu pomſtę Bożą nád nim y nád ludem przepowiedał/ y ſkońcżenie żywotá rychłe. BielKron 87v; Acżkolwiek [Domicjanus] Biblioteki dał pocżynić/ nápráwić/ y roſpiſáć/ á wſzákże ludzi vcżone precż wygnał/ zwłaſzcżá Aſtronomy y Mátemátyki/ iż mu rychłą śmierć á złą powiedáli przyść. BielKron 148, 3, [842], 146, 258, 310v.

»rychły upadek« (2): BielKron 414v; Bo goſpodárſtwo z grzechem/ cżyni zá cżáſem ſzkodę z pośmiechem/ y w potomku znácżny y rychły vpadek. GostGosp 154.

»rychłe zatracenie, zginienie« = celeris perditio PolAnt (1:1): A ieſliże gdy tho Sákrámentárſkie bluźnierſthwo/ ták Papieżá iáko y Krolá zwoiuie wPolſzcze/ á czegoż czekáć innego w Polſzcze mamy/ iedno rychłego zginienia OrzList h2; BudNT 2.Petr 2/1.

Szereg: »pewny a rychły« (3): Też naſienie Kardamomi [...] Po ſwych rzecżach od białey głowy pożywane po ranu/ abowiem tho naſienie ſprawuie mocznie maciczę ku pewnemu á richłemu pocżęciu FalZioł V 86v; przeto [...] woyſko zebráli przećiw Rzymiánom/ poſławſzy pirwey Wolſkowie do nich áby im wroćili co pobráli gwałtem/ ieſli inácżey vcżynią/ pewnego á rychłego nieprzyiacielá nas máią. BielKron 109; RejZwierc 127.
Wyrażenie przyimkowe: »w rychłym czasie(-u)« = wkrótce (11): Iuż cie Bogu polecam towárzyſzu miły/ Aby ſie w Páńſkiey łáſce twe dzyatki mnożyły. Ty też koniec dobry wzyął ſwoiego żywotá/ Bo w rychłym cżáſu zbędzyeſz fráſunku kłopotá. BielKom C7, G5v; LubPs gg5v; BielKron 92v, 357, 454v; Przeto to mi plagę Boſką/ ſąſiádá winſzuie/ Iż bicż Boży do nas przyść w rychłym cżáſie cżuie. BielSat G4v; SkarŻyw 311; BielRozm 2; A iżem w łáſce twey/ żywot vgruntował/ Więc wierzę że w krotce będę ſię rádował. Będę ſię weſelił/ w rychłym cżáśie Pánie GrabowSet D2v.
~ Szereg: »wnet albo w rychłym czasie« (1): Kto pierwſzego dnia mieſiącza Kwietnia puſci ſobie krew/ albo thego dnia ranion będzie/ albo trunk prziymie/ ten wnet albo w richłym cżaſie vmrze. FalZioł V 46v.~
b. Natychmiastowy, niezwłoczny; extemporaneus Calep (12): Cżemu takowa kwaſnoſć więcey ſie przydawa po ſpaniu richłym niżli w cżuynoſci. (–) Bowiem gdi kto richło ſie vkładzie po obiedzie tedy tam nie wſzitek pokąrm z ſtępuie do żołądka na doł GlabGad K6; Sprzątánie z polá rychłe/ to niemáły pożytek vcżyni GostGosp 102; O wiezniach wielkiey deliberatiey potrzeba, arychley ActReg 98; Extemporaneus, pro subitario accipimus – Richłi. Calep 397a.
Wyrażenia: »rychła odprawa« (3): Ayaſbaſcha y ynſze Baſſche poſdrowy poſzel od nasz a bandzye ych szandal ymyenyem naſzym, aby szyą przyczynyly do Ceſzarza o rychlą y dobrą wrzeczyach naſzych odprawa LibLeg 7/9v; BielRozm 9; áby ſpráwy vrzędowé/ álbo ſkárgi/ któré przed ſędźie Stároſtów króleſtwá náſzégo przytaczáné bywáią/ á potym do nas przez Ruſzenié álbo Appelláciȩ przypadáią/ áby były z Roki Królewſkiémi záwieſzáné/ iáko té któré rychléy [!] odpráwy potrzebuią: á żeby tych/ którzy ſie ſkárżą/ ſpráwiedliwość nie byłá odkłádána SarnStat 536.

»rychła sprawiedliwość« [szyk 3:2] (5): Item natho yeſthlibi theſch raycze zmyeſczan swoych dluſznikow onym czo dlvſzno. sprawyedliwoſczi Nyeczinyli thedi ſtharoſtha myeiſcza onego. Bandzie myal mocz zupelną vczinycz sprawyedliwoſcz richlv zonich dluznikow. MetrKor 40/819, 40/817; LibLeg 10/121; POtoczny Sąd/ álbo iáko zową Potrzebny/ ieſt then/ kthory okrom vłożonych pewnych dni/ ná żądánie czyie o Imienie ruchome bywa: gdyby iáka potrzebá do tego przyćiſkáłá/ to ieſth/ álbo niemoc/ álbo ſtároſć/ álbo rychła Spráwiedliwoſć/ álbo co innego tákiégo. GroicPorz m; OrzRozm T.

c. (Przed)wczesny; maturus, praeceps, praecoquis, praecox, praematurus Cn (5): Dwanaſty znak cięſzkiego rodzenia: z ſtrony Secundiny, to ieſt Lozyſka/ á to gdy nierichło wychodzi z niewiaſty/ albo twarda ieſt ku łacznemu vriwaniu, albo zaſię dla nazbyt richłego wychodzenia, j dla miękkoſci/ cienkoſci tego łożyſka. FalZioł V 18a; ActReg 138; Iarki/ Tátárki/ káżdy bácżny goſpodarz nie ma wiele śiać/ okrom przygody/ niewcżás źimie záśianego zboża: bo bywa to/ że Ieśień niepogodna/ á mroz rychły oźiminę opoźdźi/ tedy nie lza iedno iárzyną rátowáć. GostGosp 106.
[Wyrażenie: »rychła śmierć«: SPráwiedliwy cżłowiek chociażby też rychłą ſmiercią vmárł [si morte praeoccupatus fuerit Vulg Sap 4/7]/ w ochłodzeniu będzie. GilPos 308v (Linde).]
Szereg: »rychły a prędki« (1): Abowiem richłe á prędkie vrwanie Lożyſka/ cżyni trudnoſć rodzenia ſluſznego FalZioł V 18a.
Wyrażenie przyimkowe: »w rychłym (a. rychlejszym) czasie(-u)« = wcześniej (1): A będźie káżdy przed wypráwą woienną y potrzebą v páná ſwégo miał czás ſześći niedźiél: w którym á nie rychleyſzym czáśie [non celerius JanStat 581] odpuſczenia od páná ſwégo od ſłużby będźie prośił y żądał. SarnStat 648; [[Medea] boiąc ſie pogoniey wzięłá s ſobą brátá młodego/ kthorego ná iednym wyſpie rozſiekáłá w ſztuki/ y roſkładłá po wyſpie/ áby ociec/ álbo kto będzie gonił/ zábáwił ſie/ cżyniąc pogrzeb żałobliwy tęmu krolewicowi/ áż priyecháłá [!] do Teſaliey w rychłym cżáſu [tj. wcześniej, zanim ojciec wznowił pogoń]. BielKron 1551 10].
d. Nagły, nieoczekiwany; repens, repentinus, subitus Calep; citus Cn (4): A wżdy oni w tych wſſytkich rzecżach ták zgrzeſſyli/ A widzącz thákye dziwy á wżdy nye wyerzyli/ A też dni ich zginęły w ták márney prożnośći/ Látá ich przeminęły w rychłey odmyennośći [cum festinatione Vulg Ps 77/33] LubPs R6v; Calep 912b [2 r.].
Wyrażenie: »rychłe zginienie« (1): Iákom tego dotknął w przekłádźie Polſkim nowego náſzego Teſtámentu. Ktore ták opiſawſzy/ vkázuie támże záraz rychłe zginienie teyże beſtyey káp.17. ꝟ 8. [Beſtya ktorąś widział/ byłá á nie ieſt: á ma wſtąpić z przepáśći/ á idzie na zginienie CzechNT Apoc 17/8] CzechEp 375.
5. O ludziach ze względu na ich cechy osobiste (8):
a. [Który czyni coś nie zwlekając:
Wyrażenie: »rychły dawca«: Ma być daná iáłmużná nie z ſmętku żadnego/ Ani z żalem/ lecż owſzem z ſercá weſołego/ Więc ku temu nie cżyniąc nieiákiey odwłoki/ Ale owſzem z prędkośćią bez żadney przewłoki. [...] Ieśliże rychły dawcá ták ſię pięknie chwali/ Cżemuż ſię ſkąpy cżłowiek nędznych nie vżali? ProtJałm 7v.]
b. [Działający bez zastanowienia; porywczy, popędliwy: Rychly, prąntky, Nyebaczny preceps, qui cadit capite inclinato et corpore sequente ... preceps etiam d⟨icitu⟩r homo omnia sine mora et cum periculo faciens rychlo a zlye ReuchlinBartBydg Bv; Awtem Swieti Piotr [...] richlssy bendancz nadgynne zwolennyki, maiacz myecz, wygal gy, chczancz zabicz gednego z ssidow SprChęd 45.]
c. Chcący i mogący coś zrobić, chętny, zdatny, zdolny [w tym: ku czemu (6)] (7): Cżuycie a modlcie ſie/ abyſcie nie wpadli w pokuſę/ botz duch rychly ieſt ku obietzowaniu/ téż ij vmrzétz ſemną/ ale cialo ieſt krewkié/ boiazliwé ku trwaniu ij ſpelnieniu OpecŻyw 99v; GlabGad Ov; Ktorich vſta pełne złorzecżenia y gorzkoſci. [...] A nogi ich ſą prędkie ku rozlaniu krwie. (koment) Bo taci richli ſą ku zwadzie a zwady [lege: z zwady] pochodzi męzoboyſtwo. WróbŻołt 13/3.

rychły w czym (1): A ktorzi ani w mowie ani wskłádaniu nieſą richli/ ći wybornie ku gadaniam według Dialectiki przysłuchaią. KwiatKsiąż Kv.

[W przeciwstawieniu: »rychły ... leniwy«: Miłuymy milczenie/ długo ſie tego vcząc/ czego mamy innych vczyć/ bądźmy rychli/ ku ſłuchániu/ leniwi ku mowieniu ErazmJęzyk Ll (Linde).]

Szeregi: »gorący i rychły« (1): Cżemu milá braciá ſpicie/ a wſſakoſcie gorący ij wielmi rychly duch niedáwno mieli/ ijżeſcie vmrzetz ſemną chcieli OpecŻyw 99v.

»skłonny a (i) rychły« (2): A kto vchramuie znałogu, bywa łżywy/ fałſzywy obłudny/ [...] wſzakoż ku wſzitkim rzecżam ſkłonny y richły ku namowieniu. GlabGad P7v; KwiatKsiąż C.

W przen (1): Abowiem młodzienſkie láta ſkłonne a rychłe ſą ku grzeſzeniu KwiatKsiąż C.
d. Szybko się orientujący, pojętny, inteligentny; określa rzeczownik oznaczający władze umysłowe (1):
Wyrażenie: »rychłe pobaczenie« (1): Kroki w chodzeniu ſzyrokie ale nie richłe vkazuią też gruboſć rozumu, złą pamięć, ſkępſtwo nierobotnoſć y leniwe wierzenie. Zaſię kroki drobne á prędkie roſtropny rozum, richłe pobacżenie y prędkoſc w każdey ſprawie vkaże. GlabGad P7v.
6. O działaniach i stanach (4):
a. Pochopny, nie poprzedzony rozwagą (2): Morositas, Morum gravitas, et difficultas, quum nulla res satisfacere alicui potest – Skrzetnoſcz, richłę obrazenie. Calep 675b.
Wyrażenie: »rychła wiara« = łatwowierność (1): Ocży nie vſtawicne ale tam y ſam ſie wierczące znamio⟨nują⟩ nie ſtatek/ pſotę/ richłą wiarę/ kłamſtwo/ ſocżenie/ wſzakoż żądliwoſć rzecży czudzich j też ku wſzitkiemu lacne prziwiedzienie GlabGad N6v.
b. Wymagający szybkiej realizacji (2): Rzecży richle [lege: rychłe, lekcja: rychle mniej prawdopodobna] pocżynay. FalZioł V 50; Kogożby tedy wielce nie poruſzyły ty rzecży ku polepſzeniu á ſwiątobliwośći żywotá? A dla więtſzego á rychleyſzego poruſzenia ſwego/ przecżćić ſobye możeſz ono co Páweł s. piſze o przyſciu tego ſędzyego w II. liſcie do Teſsálonicenſow w pirwſzym kápitulum. RejPosWstaw [213].
7. Którego należy się spodziewać, który prawdopodobnie będzie (1): Tákże y oczóm [wody ciepliczne] niemáło pomogą/ ieſli choroby w nich będą zwiérzchowné/ któré powiekam/ ſkórze/ á kątóm należą/ álbo któré prze wilgotność zbytnią z głowy álbo z żołądká/ wzrokowi co ſzkodzą: lecz ktoby ſłábé z przyrodzenia oczy/ albo owé co kátáráktámi á błónkámi poroſły/ wodą tą léczyć chćiał/ y wodźie/ y rádźie/ przygáná rychléyſza/ niż oczóm popráwá. Oczko 14v.
** Bez wystarczającego kontekstu (2): Velox. Schnel. Rychły. Mymer1 35v; Pernix, praepes, promtus, richly BartBydg 112; [Rychly concitus ReuchlinBartBydg h2v].
II. Wyrażenia przyimkowe w funkcji przysłówka (148):
A. »na rychle« (1):
1. Zużywając na coś niewiele czasu, pośpiesznie (1): Vbacż tu ijż krol nad krolmi/ rácżyl ijdz w domek vbogiégo zwolenika/ a tam proſté grubé nieprzyprawné bratz pokarmy/ ktoré narychle ſprawiáno. OpecŻyw 44.
2. [W przeciągu krótkiego czasu: A on [król Tomasz], już wiedząc o Turkoch, pracowal się niebożątko w nocy i w dnie, aby mógł mieć jakie ludzi narychle. PamJancz 113.]
3. [Od razu, natychmiast: na richlye in promptu i⟨d est⟩ in promtitudine ReuchlinBartBydg B5v.]
B. »w rychle« [w tym: w pisowni rozłącznej (95), łącznej (52)] (147):
1. W przeciągu krótkiego czasu (7): tamże ſwe wſzytkie rozſadziwſzy, [Lech] rozmnożył Lechi ktore Polaki zową. Tak iż wrichle za łaſką Bożą napełnili wſzytko Sląſko, Polſkę wielką aż do ſamey Wiſtły. MiechGlab 43, 65; LubPs S4v; Rosproſzy was gniew Boży iáko lekkie plewy. Nie żártći to) iesli ſię w rychle nie polepſzy Poſpolſtwo/ á ći ktorzy wrzkomo ſą nalepſzy. Prot D2; Záiſteby ſię ták wrychle ięzyk náſz nieiáko rozſzerżyć mogł/ ktory iuż teráz bárzo zmáláł. BudBib c; KochPs 123; [Dydo] Będąc goſcią y wdową/ ták ſie tám [w Kartaginie] rządziłá/ Ze w rychle ono páńſtwo záś roſprzeſtrzeniłá. PudłDydo A2v.
2. O odstępie czasowym wydarzeń (139):
a. Po upływie krótkiego czasu, wkrótce; o wydarzeniach przyszłych zwykle też: który na pewno nastąpi; brevi Miech, Modrz; in proximo HistAl; cito Vulg; in celeritate, in festinatione PolAnt (138): Przeto miłoſćiwa goſpodze [...] prziymi tego [...] Márchołtá/ zweſołośćyą á zwdźięcznoſcią/ wrychle wielmożnoſć twoiá wiele ynych rzeczy ważnych ku czći á chwale twoiey poſlubyone maſſ mieć. March1 Wiet A2; [Jezus] tamże leżątz mękę ſwą cięſſką rozmyſlál/ ktorą wrychle dlá zbawieniá ludſkiégo cirpietz miál OpecŻyw 101v, 167; MetrKor 38/321; a przydzye wrychle ta panna ktoraſz to porodzy boga PatKaz II 57v, 25, 59, 61, 61v [2 r.], 63v, 64; FalZioł IV 40b; GlabGad A2v; á gdy ſie iuż [Baifetus IX, pan turecki] ſtarzał: thedy ſin iego Selimbaſzeg [...] panſtwo oycu odiął. Tamże Baifetus do wyſpu gdzie ſie był wychował zawieziony w richle vmarł. MiechGlab 69; Ale podzwa do niego ſtą dobrą nowiną Iż go w rychle dalibog wſzytki troski miną RejJóz K6v, C, D5v, G5, N4; RejKup m6; [Aleksander] przewyciążał wſzyſtki w náukach/ [...] ták iż wrychle nádewſzyſtki otrzymał pirwſze mieyſtce w náukach [velocitate obtinens principatum]. HistAl A7, E7v, F2; KromRozm I A2v; MurzNT A2; Co dali bog wrychle ſye ſtánye/ yeſli tá praca náſſá ludźyom przyyemna będźye. KromRozm II a2v; LubPs T3, V2 marg, V3, ff2; A mam tho dufánie w Pánie/ że y ſam prziydę do was w rychle. Leop Philipp 2/24, Num 32/23, Tob 4 arg; RejZwierz 3v; BibRadz Luc 18/8, II 59d marg; BielKron 196; KochSat C; Stipendii spem propinquam facere, Dáć komu dobrą nádźieyę w rychle Iurgelt álbo myto otrzimáć. Mącz 326c; Prot D2; SienLek 131; GrzegŚm 61; Dawſzy tedy dobrá ſwe w on cudzy ſzáfunek/ [ojciec] Spuśćił ſie ná dziećinny niepewny rátunek. Lecż go to niepomáłu [= bardzo] w rychle oſzukáło/ Bo nie długo ſtárcowi tych wcżeſnośći trwáło. HistLan A3; Ale ſie może ſzcżęſcie ieſzcże ſnadnie popráwić/ iż mi tho wſzytko w rychle nágrodzić może. RejZwierc 67v, 144, 153, 251v; A ći záśię/ ktorzy álbo Kácerſtwá bronili/ álbo mu wcżás niezábiegáli/ ále go przeglądáli/ ſámi z nim wrychle poginęli WujJud 16v, 2; Bo oná przyiaźń nie trwáła bywa/ thákże y oná zwirzchość [!] ktora z niey pochodzi/ w niwecż ſie w rychle obráca. RejPosWstaw [414]v; Lecż tákim wartogłowom indzie/ da Bog/ wrychle odpowiemy/ á teraz tylko onym/ o ktorycheſmy pocżęli mowić BudNT przedm bv, Act 25/4; á wżdy mu to wſzytko nic nie pomoże: przedſię on potroſze iáko śnieg táie/ y w rychle dá Pan Bog do końcá s ſtáie [!]/ y wniwecż ſie obroći. CzechRozm 255v, 102; Kazał ſobie koń podáć/ on potym pan ſtáry/ Wpadł w vff nieprzyiacielſki/ záraz go zábili/ Ale to ſámi w rychle gárdły zápłáćili. PaprPan Gg3v; Inſze rzecży wáſzemu Vrzędowi potrzebne/ opátrzyły ſie łońſkiego Synodu náſzego vchwałą/ ktore też dla pewney wiádomoſći/ wſzyſtkim dali Bog w rychle będą wydáne. KarnNap A3; ModrzBaz 70v; W rychle ćię zdrowégo (da pan Bóg) vyźrzemy/ y powinné pánu dźięki vczyniemy KochPs 28, 68, 73, 76, 82, 88, 92, 205; StryjKron 587; NiemObr 68, 152, 174, 180; Niewdźięczność mię ludzka potępiłá: Boday ſię źle w rychle zápłáćiłá. KochFr 74; WisznTr 8, 12; KochPam 82; KochPieś 20; KRzycżym k tobie wiecżny miły Pánie/ o łáſkáwe wysłuchánie/ weźrzyſz ná ſwoie ſtworzenie/ á day wrychle wſpomożenie. ArtKanc I17v; Dźiś cżłowiek cżyrſtwy, vdátny/ názáiutrz k śmierći niemocny/ wſzyſtko wnetki przeminie/ Iáko ten piękny polny kwiát/ tákże y ten tho márny świát/ w rychle ze wſzem záginie. ArtKanc O4v, K5v; KochProp 6; ActReg 70, 128; Za thym fałſzem ktemu záſię było w rychle przyſzło/ że iuż Pánowie przećiwko onemu práwu iáwnie ziemie poſiadáli Phil P4; GrabowSet H2; LatHar 522, 638; OBiáwienie IEſuſá Chriſtuſá/ ktore iemu dał Bog/ áby okazał ſługom ſwym co ſię ma dźiać w rychle WujNT Apoc 1/1, przedm 27, Luc 18/8, Act 25/4, Rom 16/20, 1.Cor 4 arg, 3.Ioann arg, Apoc 22/6; Turcżyn niezbyty y iádowity ſąśiad pod nas ſię ſzáńcuie/ y z dowodnych árgumentow ſię tego domyślawamy/ że ná nas w rychle z nienacżká nápadną GrabPospR N3, N2; KlonKr B4v; Cżym kto grzeſzy/ tymże męcżony bywa. Y ſtrzeż Boże ábyſmy tego wrychle nie doználi. Bo z Tyrránem możnym Tureckim woyny nie vydźiemy. PowodPr 62, 41, 55, 75, 78; CiekPotr 59; CzahTr G3, G3v; PudłDydo A3 [2 r.]; [Bo wrychle náidowáli ſie v Pátriárchow nad iednego Bogá prawdziwego domowe inſze Boſzki/ wrychle v Izráelcżykow byli cżynieni Cielcowie y zá Bogi chwaleni rozmaici báłwánowie. Wrychle v Pogánow záwikłána sſtháłá ſie znaiomość Bogá práwego GilKaz Aa3 (Linde s.v. rychło)].

w rychle po kim (2): [Bóg] Przywiódł był Królá [tj. Henryka Walezego] z dálekiéy kráiny/ Po którym wrychle miał vśiéść kto iny. KochPieś 40 [idem] KochWr 16.

Połączenia: »iście w rychle« (2): (did) Iudas pewni oycza o Iozephie iż ieſt (–) [...] Ale ſwego Iożepha wiem że go pożądaſz Iſcie w rychle dalibog ocżyma oglądaſz RejJóz P5v; [Dusza mówi do Ciała:] Przydźieć iśćie w rychle then cżás/ w ktorym [Bóg] iśćie roźdźieli nas/ co pomoże twoy márny cżás/ do źiemie záśię poydźieſz/ pothym mąk wiecżnych doydźieſz. ArtKanc S4.

»już w rychle« (1): Aleć ie [duchowieństwo katolickie] Bog iuż wrychle odkryie: y znacżnie cżáry ich/ iáko Iáneſá y Iámreſá świátu pokaże. CzechEp 50.

»pewnie ... w rychle« (2): Rzekł Heliaſz/ miey w Pánu nádzyeię zupełną/ Pewnie ſie przyodzyeieſz w rychle głádſzą wełną RejWiz 185; Kto ſzcżęſcia ſwego dochodzi s trudnoſcią/ Pewnie mu w rychle ſtánie w gárdle koſcią. RejZwierc 229.

»(a, acz, i) potym (...) w rychle« [szyk 7:5] (12): OpecŻyw 19; Gdzież [tj. do Krakowa] przijechawſzi w padłem (w richle potim) w chorobę nie poſpolitą, ktora mie trzymała więcey niż dwie lecie. MiechGlab *2, 51; a potim wrychlie ſtowarziſtwem Zeliſlawſzkiego towarziſtwo prziyąl LibMal 1543/68v; RejWiz 40; A około krolá ſpełná dwudzieſtu tyſięcy ludu niebyło/ bo ieſzcże byli Kárwaći ná oſtátek áni Słowacy nie przyćiągnęli/ ktorzy w rychle potym przybyli. BielKron 306v; SkarŻyw 88; Cżym dał znáć then cżłowiek mądry/ że [...] [był] dla cżegoś złego więtſzego zoſtháwiony/ co mu ſie wedle iego Proroctwá sſtało/ był bowiem potym zábity wrychle. Phil M3; Iezu zeſłániem Duchá S. ná świát/ w ſzcżodrobliwośći twoiey zálecony/ y potym v wſzyſtkich narodow w rychle rozgłoſzony/ zmiłuy ſię nád n⟨ami⟩. LatHar 339, 320, 534; SzarzRytJSzarz nlb 2.

»w rychle snadź« [szyk 1:1] (2): RejJóz G6; Bo [Rzeczpospolita] to Mátká náſzá/ ktemu káżdy ſye cny rodźi By iey ſłużył y ten w rychle ſnadź w ten Cel vgodźi. GroicPorzRej C4.

»wnet w rychle« (1): vźrzym kyedyć ſie zmyeni/ Ten kłopot ktory cye z zyemie wneth w rychle wykorzeni. LubPs Q2.

»zaś w rychle« (2): (nagł) Domicianus okrutny Ceſarz Rzymſki. (–) [...] Nákoniec był ták zhárdzyał kazał ſie bogiem zwáć/ Ale mu ſie záś w rychle dał o to inſzy znáć. Bo ſie sſtał ták nikcżemnym iuż dał pokoy boiu/ Tylko Muchy bił ſiedząc ſkromnie ná pokoiu. PaprPan [Gg]4; StryjKron 572.

Frazy: »jako się to w rychle okaże« (1): Lecz przygoda gdy chcze skarać ſzuka mieſtcza ſwego Ta żadnemu nie przepuſći trapi y prawego Iako ſie to na mnię nędznym ſnadz w rychle okaże Bo wiem acz mam ſprawiedliwoſcz zle mię ſzcżęſcie skaże RejJóz G6.

»wszytko w rychle przeminie« (2): RejWiz 22; Nie pomoże dowćip, mądrość/ áni też świecka doſtoyność/ wſzytko w rychle przeminie ArtKanc O5.

»przyjdzie to wrychle« (1): Bo przyidzie to wrychle [quoniam adhuc pusillum]/ iſz gdy złośći zginą z ſwiátá/ będzie w was pánowáłá ſpráwiedliwość. BudBib 4.Esdr 3/53.

»przy(j)dzie w rychle (ten) czas« (3): bo przyydzye wrychle czaſz/ yſz ta panna przyydzye ktora to dzyeczyątko porodzy PatKaz II 58v; ArtKanc Q5v, S4.

Wyrażenie: »w rychle przyszły« (2): Przeto oſieł y wſzelkie takowe zwierzę, cżuie deſzcż w richle przyſzły j naſtarza ſwe vſzi, znamię iego prziſcia vkazuiąc GlabGad Cv; V ſtarich ludzi gdi takowe paznochti będą á palce też zciencżeią znamię ieſt ſuchot w richle przyſzłych á ſmierci bliſkiey. GlabGad P3.
b. Od razu, natychmiast (1): ſtrzeżyſz áby pies álbo bydlę iákié tego [tj. trucizny na muchy] nieukuśiło: ábowiem zdechnie/ ieſli pićia w rychle/ niebędźie mogło doydź SienLek 159.
3. Nagle, nieoczekiwanie (1):
Zwrot: »w rychle przypaść« (1): Przyyḿcye wdzyęcżnie łáſkáwe od Páná karánye/ By w rychle nie przypádło iego rozgnyewánye [nequando irascatur Dominus Vulg Ps 2/12] LubPs B2v.

Synonimy: I. prędki, skory; 1. barzy, bystry, chutki, chybki, chyży, rączy, żartki; 3. krotki; 4.a. bliski, pewny; b. nieodwłoczny, nieodwłoczony, pilny; c. wczesny; d. nagły, nieoczekawany, nieoczekiwany, niespodziały, niespodziany, niespodziewały, niespodziewany; 5.b. bystry, popędliwy, porywczy, posmyczny, skwapliwy; c. chętny, ochoczy, ochotny, skłonny; d. bystry, dowcipny, obrotny, ostry; 6.a. nierozważny, pochopny; II. prędko, skoro; »na rychle« 1. barzo, bystrze, chutko, chybko, chyżo, pośpiesznie, »z prędka«, rątczo, śpiesznie; 2. krotce, krotko, »na krotce«, »w krotce«, niedługo, »z prędka«, »na prędce«, wnet; 3. natychmiast, nieodwłocznie, »bez odwłoki«, »z prędka«, »na prędce«, skorze; »w rychle« 1. krotko, »na krotce«, »w krotce«, niedługo, »z prędka«, »na prędce«; 2.a. »w krotce«, niedługo; b. natychmiast, nieodwłocznie, »bez odwłoki«, »z prędka«, »na prędce«, skorze; 3. nagle, »z nagła«, »z nienacka«, nienadziale, »z nienagła«, niespodziale, niespodzianie, niespodziewale, niespodziewanie, »z prędka«, »na prędce«.

Cf NIERYCHŁY, RYCHŁONOG

MP