[zaloguj się]
metryczka tekstuautor:   Anzelm Gostomski
tytuł:   Gospodarstwo
rok wydania:   1588


strona: kt

1:
GOSPODARSTWO
2:
grafika
3:
Kiedy niebieſkie loſy ten świát podźieláły/
4:
Polſzcże nawiętszą korzyść w roli zoſtáwiáły:
5:
Iákby rzekąc: Iuż wſzyſtko drudzy ludźie mieyćie/
6:
Wy Polacy z rolą ſię ſpráwowáć vmieyćie.
7:
Kto tráfi w to/ á Bog mu błogoſłáwi z niebá/
8:
Ten może mieć ſpotrzebę y złotá y chlebá.
9:
Lecż ktoby ſwey/ w tey mierze/ niechćiał troſkáć głowy/
10:
O wſzyſtko goſpodárſtwo/ y o rząd domowy/
11:
Może beſpiecżnie kupić do domu te kſiegi/
12:
Ktore ſpiſał goſpodarz/ moim zdániem/ tęgi.
13:
Potrzebne mnieyſzym/ śrzednim/ y nawiętſzym Pánom:
14:
Potrzebne Vrzędnikom/ y chudym Ziemiánom.
15:
Więc/ ieśliże kto nádeń w tym więcey rozumie/
16:
Ma tu y prozny pápier/ niech piſze co vmie.
17:
Bo z tąd wſzyſtkie náuki pomnożenie bráły/
18:
Gdy ich przemyſły ludzkie zlekká przycżyniáły.
19:
St. Gro.
20:
W KRAKOWIE.
21:
W Drukárni Iákubá Siebeneycherá:
22:
Roku Páńſkiego/ 1588.

strona: +2

1:
grafika
2:
Do Ieo Mości Páná Iá-
3:
kubá Goſtomskiego z Leżenic/Woiewodźicá Rá=
4:
wskiego/ ꝛć. ſwego Mćiwego Páná.
5:
grafika
6:
M
Iłośćiwy Pánie Woiewodźicże.
7:
Oddał mi do Drukárniey moiey Pan Doktor
8:
Ocko/ Krolá Ieo M. Medyk/ kśiążki nie=
9:
boſzcżyká Páná Oycá W.M.Woiewody
10:
Ráwſkiego/ ktore on Inwentarzem domo-
11:
wym/ á drudzy Goſpodárſtwem zwáli. Kśiążki Rozſądkiem
12:
wielu ludźi godne/ áby ie káżdy miedzy inſzemi naypotrzebniey=
13:
szemi w domu miał. bo iż nie ieſt nietylko v nas ále w káżdym
14:
narodźie nikt tak ſproſny áni ná rozum ſwoy niedbáły/ coby ál=
15:
bo dla vćiechy/ álbo dla wiádomości rzecży potrzebnych/ kśiąg á
16:
piſmá miedzy ſprzętem á ochędostwem domowym mieć rádniey
17:
niż cżego inſzego nie wolał/ á cżáſu ſwego do nich wycżerpnąć
18:
co potrzebnego ſie nie vdawał: podobno do tych nachętniey y
19:
cżęśćiey obroćić ſie będźie powienien/ ktore mu naſnádniey do=
20:
brodźieyſtw Bożych ku żyćiu iego potrzebnych/ przez vkrzyw=
21:
dzenia drugiego/ drogę podáć mogą. A nie wątpliwie ſámo go=
22:
ſpodárſtwo podáie. ktore ták káżdemu głowę y dowćip zábá=
23:
wić muśi/ iż ſie nie zda bydź nikt/ kto iedno y ſam y ztemi co opie=
24:
kowi iego należą żyw bydź chce/ coby ſie ná goſpodárſtwo co
25:
raz obeyźrzeć/ á zá nie pilno/á práwie obiemá rękomá/ viąć nie
26:
miał. Dobre do cżytánia święte piſmo/ bo duſzę lecży w ſwey
27:
powinnośći ku zbáwieniu ná drodze zátrzymawa: niezłe Prá=
28:
wo/ bo rzecży zoſtáwionych álbo nábytych od ſzárpániny á pá=
29:
ſtwienia ſie złych ludźi nád niemi obrania: niepoſpolita náuká
30:
Lekárſka/ gdyż náturę á ſnać co raz
31:
nowym podległą/ w cále á przynamniey przez vłomku álbo w=
32:
żdy bolu wielkiego kreſowi od Bogá náznácżonemu oddawa:
33:
dobre y inſze ſubtylne/ od Mędrcow zá długie cżáſy wiekom
34:
náſzym podáne piſmá: ále coż? Medykli to mądry/ wſpániá=
35:
ły/ ſzátny od poſpolſtwá zámniemány/ y ſnadź doświadcżony:
36:
bądź Prokurat álbo Trybunáliſtá/ Digeſtámi y Státuty na=
37:
lepiey rzecż wywodzący/ y cżáſem nie gdźie ſpráwiedliwość/ ále
+ ijgdźie


strona: +2v

Przedmowá.
1:
gdźie ſprzyiáyność iego kieruiący: bądź Philozoph/ w Sekćie
2:
Akádemikow/ Peripátetykow/ y Stoikow co na gruntowniey
3:
vfundowany: puſzcżę mimo Geometrę/ Gwiazdarzá/ Hiſtory=
4:
ka/ Poetę/ y inſze vcżonych ludźi potomſtwo: ieſli domowych rze=
5:
cży zániecha/ á obmyśliwániem tego cżymby był żyw zániedba/
6:
głupſtwem wielkim á páięcżyną iego rozum ſie będźie zdobił.
7:
gdyż ty mądre á wártowne rozumy nie zdádzą ſie ná inſzy cel-
8:
zamierzáć/ iedno ná ieść/ á ná/ mieć ſie miedźi inſzemi lepiey. Y
9:
przeto Katoná kiedy ſpytáli/ miedzy powinnośćiámi dobrego
10:
cżłowieká/ co lepiey? odpowiedźiał: Bene paſcere/ ięzykiem ſwȳ/
11:
iákoby náſzym/ Mieć ſie dobrze. y drugi raz/ y trzeći toż powta=
12:
rzáiąc. Potym ieſli ieſzcże co było/ iákoby zátym? Bene veſtire/
13:
do potrzeby odźienie mieć. Y wnet owi: A lichfić? on: á co cżło=
14:
wieká zábić? iákoby z ſpornym/ ſpornie. gdzyż ſámo/ mieć ſie do=
15:
brze/ mogło pytánia nie mnożyć. Niechcę Mił: P. Woiewodźi=
16:
cże z Katonem o lichfie tu mowić: bo widźi káżdy/ że z Varronem
17:
opiſánie goſpodárſtwá zácżynáiąc ſámi w vcżćiwośći żyćia lu=
18:
dźie mieć chcą/ y ná lichfiarzá cżtery powrozy álbo ſzubienice/ ná
19:
złodźieiá tylko dwie ſkázuią: ále w igrzyſko pomowiłbym z nim:
20:
Rozum y dowćip káżdy/ nie frimárk álbo nie lichfá? Ty wſzytki
21:
náuki wyżſzey miánowáne/ y ieſli ich co więcey nád te/ niech to
22:
będą Poetowie/ álbo dwánaśćie y więcey tablic do obycżáiow
23:
ſtánowienia/ bądź dźieiow przeſzłych álbo teráznieyſzych piſá=
24:
rze/ cży nie wſzyſcy w lichfę do bogátſzych z rozume dla chlebá?
25:
cży nie proſzą ábj Mecenáſow przybyło? Plato z ſwoim Socra=
26:
teſem/ cży Atheńcżykom był Pánem? Ariſtoteles v Alexándrá /
27:
Seneká v Neroná/ o co ſie ſtáráli? Co ono ſam łáknący Poetá
28:
dźiwuie ſie/ kto Pápugę álbo ptáſtwo leśne do ſłow wymawiá=
29:
nia/ Páná ſwoiego znánia/ y pozdrawiánia/ muśi y ſpoſabia?
30:
brzuch/ co rozumy y dowćipy w dźiał puſzcża/ co y ſtáránia wſzy=
31:
ſtki ták vłácnia/ iż niebeſpiecżeńſtw y kłopotow zápomniawſzy/
32:
zá gory/ zá morzá/ przez ſkáły/ przez ognie/ ludźmi ná wcżás od
33:
Bogá co nawiętſzy vcżynionemi/ cżáſem więc y z vtrátą żywotá/
34:
rzuca. Ten brzuch Zeglarzá/ ten Zołnierzá/ ten Kupcá/ ten pod
35:
źiemią kruſzcow ſzukáiącego chłopá/ ten v dworu nie potrze=
36:
bnie ſie wáłęſáiącego Philozophá/ zápomnieć śiebie y godnośći
37:
ſwey przymuſza: y ták márnie ſie vdáwáć każe/ iż/ áby go iedno
38:
nápáſł / nic mu ſie nieprzyſtoynego niezda. Y widźim iáko ſie roz
39:
żarzyły chęći á prágnienia máiętnośći/ ták/ że choć żywotá y dro=
40:
gi przed ſobą máło máią/ żywnośći álbo chleá názbyt ſzukáiąc/
41:
ledwie ſie cżáſem w Indyach á w świátach nowych zoſtawáią.
A podo=


strona: +3

Przedmowá.
1:
Apodobno to z oney Ciceronowey z Platoná powieśći/ ktorą
2:
iáko máſłokiem vpaiáiąc mowił: Ktoby oycżyznę á mieyſce vro=
3:
dzenia ſwego rozſzerzył/ rozmnożył/ ozdobił/vbogáćił/ áby w
4:
licżbie Bogow nieśmiertelnych był. Dla cżego ich one wymow=
5:
ne kazánia/ vcżone á rząd poſpolity z ſobą nioſące mowy/ nie w
6:
co inſzego vgadzáć ſie zdádzą/ iedno áby w pokoiu záśiadwſzy w
7:
domu/ náieść ſie chlebá y z ſwemi hoynie mogli. Aryſtoteles v=
8:
ważnie mądrośći one ſwe rozdźieláiąc/ ná dyſputowánia álbo
9:
gadánia ſubtylność/ ná oſtre w przyrodzone rzecży wgądánia/ y
10:
przycżyny ich náznácżánia/ goſpodárſtwē obycżáie dobre/ y rzą=
11:
dy w Rzecżypoſpolitey záwárł: vkázuiąc kiedy ſie nachytrzey/
12:
nabyſtrzey/ naokazáley/ nadowodniey człowiek nágada/ co ſie
13:
w domu dźieie że ieſzcże pilniey wględnąć trzebá: áby ſie w nim/
14:
przy vcżćiwośći/ wſzyſtkiego przymnażáło/ á rzecży do żyćia po=
15:
trzebnych przybywáło. Co ábym Philozophy v bogátſzych zá=
16:
wżdy chlebá żebrzące precż puśćił/ áza ſie okázáć w wielkich
17:
Monárchach y Hetmánach dżielnych nie może/ ktorzy krwie ſie
18:
nározlewawſzy/ źiemie/ morzá/ obłokow/ dobrze nie niebá ná=
19:
trwożywſzy/ y ták wiele woyſk y murow potráćiwſzy y rozwáli=
20:
wſzy/ w domu potym/ y ná bárzo máłych ſpłáchćiach zaśiadáli: y
21:
wiedząc że domowy pług á praca rąk ſwoich wſzyſtkim rżecżam
22:
naprzyſtoynieyſzy koniec/ tám wiek ſwoy ſkońcżywáli. Niechcę
23:
kárty tey tákimi zátrudniáć/ pełne ich Rzymſkie/ przed nimi y
24:
potym/ hiſtorye. Do Ieo Mośći Páná oycá ſie W. M. wrocę/
25:
ktory ſłyſzę mawiał/ Dobre żołnierſtwo/ dobry dwor: ále pług
26:
w domu ieſli go nie wſpiera/ ſłábo bárzo iść muśi: chybá żeby
27:
mu fortuná łáſką iáką oſobliwą z niebá poświećiłá. Iákoż vka=
28:
zał to/ roty młodośći ſwey ná pogránicżu długo wodząc/ Krolō
29:
Pánom ſwym/ do oſtátniego żywotá ſwego punktu/ żadney po=
30:
ſługi nie omieſzkiwáiąc. Ktorym ſpoſobē máiętność rozmnożył/
31:
o cżym á co wiele? Lat ośmdźieśiąt docżekawſzy/ á nic ſie ſtáro=
32:
śćią nie obćiążywſzy/ potomſtwo zacne/ z niego drugie/ y máło
33:
nie trzećie vyźrzał: pełen onego błogoſłáwieńſtwá od Bogá/ Ze
34:
nietylko w ſtádách/ w trzodách/ ále w wielkich gromádách ludźi
35:
ſobie poddánych/ im dáley tym bárźiey pomnożon był: ták (co
36:
rzecż rzadka v nas) że więcey niż zá cżterykroć ſto tyśięcy/ nád
37:
poſági wielkie corom/ y nád dźiedźictwo od przodkow przy nim
38:
zoſtáłe/ imienia ſynom przykupił. z Duchownego chlebá nic/ á
39:
máło z Krolewſkiego/ y to przed niewielą lat/ podpory máiąc.
40:
wiodąc ieſzcże k temu koſzty/ wſzędy miedzy wſzyſtkimi/ ieſli nie
41:
znácżnieyſze/ tedy nie podleyſze. Co było łatwie znáć/ nietylko w
+ iijwoiennych


strona: +3v

Przedmowá.
1:
woiennych rotách/ y w Seymowych ziázdach/ ále w káżdym ie=
2:
go gdźie Pánem był domu: że do nich kto wewnątrz wſzedł/ w
3:
ſzyſtko ná trwáłość/ wſzyſtko ná vrząd/ wſzyſtko do ochędoſtwá
4:
á do pożytku oglądał. Cżemu ſie przyiaćiele y ſłudzy przypátru=
5:
iąc/ vprośili áby zá łátwieyſzemi godźinámi/ liſtow álbo kart
6:
kilkánaśćie Dozoru domowego nápisáć kazał: nád ktory oto
7:
możeli Sláchćicowi być co vżytecżnieyſzego/ álbo temu co z Bo=
8:
giem lichfić á pracą ſie ſwą żywić chce cżłowiekowi potrzebniey=
9:
ſzego? co/ Pánu odieżdżáiącemu z domu? iáko Vrzędnikowi to
10:
oddáć. á co miał wielą muśli/ gromádą ſłow/ tym ſcriptem cżu=
11:
łość y powinność iego wzbudźił: ták/ że tylko to cżytáiąc/ byle
12:
bárzo oſpáłym á zápiłym nie był/ może Niderlándſkiego goſpo=
13:
dárſtwá nie widząc domowym bárzo dobrze dom rozmnożyć.
14:
Prawdá żeć do goſpodárſtwá cáłego tu wiele ieſcże nie doſta=
15:
wa: ſtad/ y bydłá niemáſz rozmnożenia/ cżym Perſya/ Turecka/
16:
Wołoſka/ Tátárſka/ y náſzá Ruſka źiemiá/ zyſk y potrzeby odprá=
17:
wuie: niemáſz ſtáwow kopánia/ w Cżechách/ w Moráwie/ w
18:
Sląſku/ y v nas ná wielu mieſc zárybionych/ pracey bárzo pie=
19:
niądze mnożącey: niemáſz Barći/ Sycyliey przedtym á náſzych
20:
Litewſkich y Ruſkich kráiow (pokiſmy ná wino gąb y mieſzko
21:
ták bárzo byli nie rozdźiergnęli) zá nią wielkiey ozdoby: w tym
22:
miodow ſycenia y przypraw/ pićia onego zdrowego y niepoſpo=
23:
litego nie naydźie tu: k temu ſádow wymierzánia/ ſzcżepnienia/
24:
zámnożenia/ y prowádzenia wod z dála/ ná cżás pokrapiánia/
25:
y odżywiánia: czym ſámym horti heſperidum/ Włoſka Ziemiá/
26:
vćiechą á ráiem ſie bydź wſzytkim zda. Acż y owę / goſpodárſtwá
27:
ſżtuką/ mieć chćieli/ mocnienia/ śiedlenia/ budowánia domow/
28:
co v ludźi wielkie doſtátki máiących ſámo w nawiętſzym á prá=
29:
wie oſtátnim ſtáránim tych cżáſow zoſtáło: ták że nietylko terá=
30:
znieyſzy Ingenierowie/ álbo dawny Vitruuius/ ále ſámi Doriy=
31:
cżykowie/ Koryntcżykowie/ dźiwowáliby ſie: k temu ieſzcże rze=
32:
mioſł/ ośiádłośćiam tákim potrzebnych: Ale kto? iedno zazdro=
33:
śćiwy álbo głupi tego wſzyſtkiego w iednym mieyſcu będźie ſzu=
34:
kał: cżego nietylko e iednych ále we wſzytkich podobno kśięgách
35:
nie naydźie. gdyż ile kráiow udźielnych ná świećie kątow/
36:
prze niebo y gwiazd rozna ſpráwę rozne ćiáłá/ rozne obycżáie/
37:
zátym y rozne roznych potrzeb goſpodárſtwá bydź muſzą.
38:
Nie pátrzyſz do Indiy zachodnich álbo południowych/ ſkąd
39:
mamy drogie kámienie y perły/ korzenia/ ſoki wonne/ y do le=
40:
kárſtw práwie mocy Bożey rzecży pełne: nie pátrzmy w Egipt
41:
y w inſze Azyey y Afryki ſzerokie páńſtwá/ bo ledwie ſie wydźi=

strona: +4

Przedmowá.
1:
wić á cżáſem do vſzu przypuśćić támte rzecży zmożem: ále tylko
2:
w ſamę Europę. W Portugáliey kupiectwá bogáte: w Hiſzpá=
3:
niey do woiennych á rządzenia świ(á)tá wſzyſtkie po te cżáſy ſprá=
4:
wy/y ryſztunki wielkie: we Włoſzech iedwabie y z nich ſubtylne
5:
roboty: we Fráncyey mordi wprawdźie poki ſie Bog nie zmiłu=
6:
ie/ ále przed tym od złotá/ od ſrebrá/ od háwtow/ od drukow/ y
7:
wymyślnych rzemioſł/ wſzyſtko świetno/ wſzyſtko koſtownie:
8:
ácż owoce/ wino/ ſol/ ſzáłaty/ ieſli gdźie ná świećie: w Angli=
9:
ey bydłá/ owce/ á ſtąd ſukná nie ledá: w Niemcech ſtrzelbá/ zbro=
10:
iá: we Szwecyey kruſzce bogáte y obfite/ rozmáite łowy: á w=
11:
ſzędźie porty/ okręty/ żeglárſtwá/ bywáłość/ przewagá/ w tych
12:
wſzytkich kráiach. Około nas/ w Węgrzech winnice/ w Moſkwi
13:
futrá: Niderlántu wſpomnieć niechcę/ kráiu ták pyſznego/ gdźie/
14:
co ſie kędy ná świećie náydowáło/ tám ſie było znioſło: by był
15:
chleb nie rozbodł/ á do rebelliey y niezgody/ kątá podobno ná ś=
16:
wiećie obfitſzego y naśiedleyſzego nie przywiodł. Ale ſpoźrzem
17:
w náſze/ że też ma rozne goſpodárstwá/
18:
bydłá/ w Ruśi/ w Litwie/ y w Pru=
19:
śiech: we Zmodźi y w Inflanćiech lnow: w máłey Polſzcże ſol=
20:
nych/ ſrebrnych/ ołowiánych/ żeláznych gor/ y inſze mieyſcá w=
21:
ſzyſtki máią doſyć rzecży koſztownych/ ktore do źiem obcych prze=
22:
dawáią. A iżbym tych domowych rzecży/ co ie káżdy ná pálcach
23:
wylicży/ nie wſpomniał/ ruſzę trochę towárow coś nád dwá=
24:
dźieśćiá náſzych właſnych: iáko káżde zbożá/ káżde bydło/ ſkory
25:
ſmoły/ woſki/ łoie/ pierze/ lny/ popioły/ ſol/ do káżdego domowe=
26:
go y morſkiego ſtátku cżyn. O kruſzcżách tu nie/ ktorych doſyć: bo
27:
muśiałbym z żalem y o pieniądźách/ z ktorych ſkoro w Polſzcże/
28:
w Litwie/ y w Pruśiech ich nákuią/ przez ręce żydowſkie y cudzo=
29:
źiemcow máchlerſtwo wnet zgorſzą przyſádą/ przekowáne kotły=
30:
rádniey/ niż monetę miewamy. Naydźiem inſzych doſyć v nas po=
31:
żytkow w Mázowſzu/ w Podláſzu/ w wielkiey Polſzcże/ ná Wo=
32:
łyniu/ ná Zułáwie/ ná Pomorzu/ y indźiey:Ale przemyſły w tá=
33:
kim doſtátku precż puśćiwſzy/ tylko w ſámey roley nabárźiey
34:
gmerzem: á doſyć po proſtu: Florenckiego alembikowánia/ áni
35:
piątey eſſencyey w rzecżách ſzukánia/ zániedbawſzy. owſzem dźi=
36:
wuiąc ſie/ że do tąd nikt o tym nie przemyśliwał/ iákoby páńſtwo
37:
ták ſzerokie/ żyzne/ á vrodzáyne/ bogáćić ſie bárźiey niżli do tąd
38:
mogło. Są w inſzych páńſtwách ná to wyſádzeni wymyſłkowie/
39:
co tylko o tym myślą iákoby zwſząd w domu przybywáło: v nas
40:
ledwie oto Pan W.M. y to iákoby z grubá/ á pewnie co
41:
inſzego niżli to w myślách ſwych máiący. iednák kto żołnierſką

strona: +4v

Przedmowá.
1:
przez cáły/ á Senatorſką przez puł wieku/ condycyą nieboſzcży=
2:
kowę wſpomni/ przyimie od domowego cżłowieká bárzo zá w=
3:
dźięcżno. Acż nie wątpię/ że W.M. Miłośćiwy Pánie Woie=
4:
wodźicże/ ktoryś do tąd ná kśięgi/ w domu y w obcych kráiách/
5:
wiek ſwey obrocony mieć chćiał/ możeſz do tego z cżytánia śiłá
6:
przydáć: może I.M.Pan brát W.M.ná ten cżás Káſzte=
7:
lan Sochácżowſki y Stároſtá Rádomſki/ ieſzcże więcey: gdyż y
8:
látá/ y w obcych kráiach práktyká/ y vſtáwicżne poważnych
9:
Authorow cżytánia / ku náturze y dowćipowi iego/ ktory ma ná
10:
wſzytko vważny y iákoby doſkonáły/ máteryey mu śiłá dodáć
11:
mogą: mogą podobno y inſzy I.M. Pánowie bráćia: Y dla te=
12:
goż/ tákem te liſty/ álbo inwentarz/ wyſtáwić kazał/ áby/ ko=
13:
muby ſie nie doſyć w tych náukách dźiało/ kártá do przypiſánia
14:
byłá gotowa. Bo gdźież ktore kśięgi álbo náuká záraz ták do=
15:
ſkonáło ſie wylęgłá/ áby potomny wiek cżego przydáć nie nálaſł?
16:
Pewnie kiedyby kto przedtym/ áby w puł tákie obmyślawánie
17:
przed śię wźiął/ ten ktoremu przokowáć z pracą teraz przyſzło/
18:
dobrze ſzerzey y doſkonaley
19:
by to był podał. A iednák mądrzy y
20:
w obeſzłośći dozorni ludźie/ tym co ieſt/ náćieſzyć ſie mogą. Cże=
21:
mu gwoli/ ia w chudobie ſwoiey/ pracą y nakładem podiął:
22:
viſzcżony obietnicą od Páná Doktorá Ocká ( iáko z káżdey miá=
23:
ry wiszę cáłego y chętnego przyiaćielá W.M.) że tey prace y
24:
ſtáránia mego W.M. wdźięcżnym bydź maſz. gdyż W.M. ſam
25:
do mnieś to obroćić kazał: pominąc kiedy Pan Oćiec W.M.
26:
iuż dokonywáiąc/ z rąk ſwoich ten ezemplarz Pánu Doktorowi
27:
odddał. Niechże Pan Oćiec W.M. w łáſce Bożey przed Má=
28:
ieſtatem iego żywie. Zyẃ y W.M. w dobrym zdrowiu y w for=
29:
tunách wſzelákich: mnożąc Bogu chwałę w Páwłowicach/ iáko
30:
w gnieźdźie dźiedźicżnym domu ſwego/ y wſzędźie
31:
Y powtore ſłużby me W.M. zalecam.
32:
W.Mśćj S.M. Pánu
33:
záwżdy ſługá
34:
Iákub Siebeneycher.

strona: 1

1.

-1:
grafika
1:
INITIVM SAPIENTIAE
2:
TIMOR DOMINI.
3:
K
Ażdy cżłowiek/ záwżdy naprzod powinien Pánu Bo=
4:
gu cżeść y chwałę dáć/ á iemu ſie porucżać/ chceli á=
5:
by iego ſpráwy dobrze ſzły/ kthore ſie máią zgadzáć z wolą
6:
Boſką iego.
7:
T
V niemáſz nic innego/ iedno bácżnemu rozſądkowi pá=
8:
mięć: bo nie przy káżdym rozſądku może wſzyſtkiego pá=
9:
mięć znośić. Dla tegoż zową piſmo/ Secunda memoria. A bá=
10:
cżny lepiey y rządniey rozſądźiwſzy vcżyni/ gdy mu o cnym po=
11:
trzebna rzecż ná pámięć przyydźie. Bo y w wielkich rzecżách
13:
dla tego Formularze ſa/ áby cżłowiek wſzyſtkiego w głowie nie
14:
nośił: ále gdy o cżym rzecż przypádnie/ do Regeſtru o onych
15:
rzecżách ſie vćiekał. A mądry z cżáſem popráwi z rozſądkiem
16:
á rádą/ co lepſzego będźie bacżył.
17:
P
ánu wielkiemu/ to goſpodárſtwo napotzrbnieyſze y pier=
18:
wſze/ rozchod áby nie vprzedzał dochodu: bo goſpodárſtwo
19:
nawiętſze nie pomoże/ kiedy złe ſzáfárſtwo.
20:
S
ługi rozeznáć/ vmieć ich doſtáć/ záchowáć/ y rozumieć co ko=
21:
mu porucżyć/ á nowotnego przed ſtárym nie ważyć/ oprocż oſo=
22:
bney godnośći. Kto máiętnośći ocżymá ſwemi nie może przey=
24:
źrzeć/ iuż muśi przez ſługę: tám trzebá ſługi cnotliwego/ y z roz=
25:
ſądkiem dobrym/ pilnego/ życżliwego.
26:
S
tárego ſługi z iedną winą nie gárdźić/ áby nowotnego ze
27:
dwiemá nie doſtał.
28:
C
o cżęſte Pány miewa/ by nagodnieyſzym/ gárdźić ma káżdy
29:
mądry Pan.
30:
W
ychowániec narządnieyſzy bywa ná każdy vrząd/ y Pánu ro=
31:
zumie/ y rad go miłuie.
ASwym


strona: 2

2.Dozor Domowy.
1:
S
wym ſługom vrzędy dawáć/ gdy może bydź: bo go Pan ro=
2:
zumie á on Páná: tedy znim łátwieyſzan zgodá záwſze.
3:
K
áżdemu Vrzędnikowi/ młodſzy przyſtáwek ma bydź/ dla go=
4:
towego ſługi y wiádomośći drugiemu/ iego ſługá właſny/ álbo
5:
od Páná dány.
6:
Z
bytni ſługá ſzkodę cżyni: wſzákoż godny nie ſzkodliwy: bo mu
7:
ſie zá cżáſem mieyſce naydźie. A Pan wielki muśi mieć záwżdy
8:
zbytnie ſługi/ ná wiele chlebá.
9:
M
árſzałek rządny/ Piſarz/ Podſkárbi/ Ekonom/ Kuchmiſtrz/
10:
Koniuſzy/ Podkomorzy/ cżynią nietylko dwor Páńſki/ ále też y
11:
Száfárze y Vrzędniki rządne/ życzliwe. A ktory Pan wielki
13:
zdrow/ á my ty ſługi życżliwe/ & cum iudicio iuż ma dobrą ſła=
14:
wę/ záchowánie/ y doſtátek: co cżyni Ray y błogoſłáwieńſtwo
15:
tego świátá.
16:
P
an wielki/ mnieyſzy/ y máły/ y káżdy goſpodarz ma wiedźieć/
17:
ná tydźień/ ná mieśiąc/ ná rok/ rozchodu ſwego ordynáryą: nád
18:
ktorą dochodu ſwego ma záchowáć cżęść pewną záwżdy/ ná dru=
19:
gi rozchod extraordynáryey. Gdyż też y przygodá zá káżdym
21:
chodźi: iáko woyná/ práwo/ ogień/ powodź/ zły vrodzay/
22:
grad/ chorobá: co opátrzny á ſpráwny cżłowiek/ bez grze=
23:
chu/ ma mieć ná piecży.
24:
P
an wielki/ mądry á bácżny/ niema bydź ſkąpy: wſzákoż ná
25:
ſwym mieyſcu ma ważyć máło zá wiele/ á wiele zá máło. bo kto
26:
máłych rzecży nie waży/ znienagłá vpáda. bo wielkie rzecży bez
27:
máłych ſtać nie mogą.
28:
R
ozum nie ták wiele należy w náuce/ iáko w experirncyey. Bo
29:
wiele vcżonych nie vmieją nic vcżynić álbo wykonáć.
30:
R
ozum wynioſły z Práktyki/ rad vpada: á ktory z boiáźnią
31:
Bożą prawdźiwy/ ſzcżeśćie trwáłe rodźi/ y grob z dobrą ſła=
32:
wą prowádźi.
33:
S
práwiedliwość poſłuſzeńſtwo rodźi: poſłuſzeńſtwo rząd:
34:
rząd bogáctwo: A ten to mnoży/ kto dobre płáći/ á złe karze.
35:
L
ákomſtwo nieſpráwiedliwośći mátká/ á wſzego złego przy=
cżyná.


strona: 3

Dozor Domowy.3.
A ij


strona: 4

4.Dozor Domowy.
1:
cżyna. Lákomy cżłowiek nie może bydź cnotliwy/ ták bogáty iá=
2:
ko vbogi: w ſzákoż ſzkodliwſzy bogáty.
3:
Pan káżdy łacwie ſie vſtrzedz może cudzego nie pragnąć: bo
4:
doſyć prace bez grzechu ſwe opátrzyć/ áby go dochodźiło wła=
5:
ſne iego ſpełná.
6:
Káżdą potrzebę przed cżáſem przemyśláć: bo kto w ten cżás
7:
gdy mu trzebá co ſpráwuie/ ſzkodę/ trudność y fráſunek pe=
8:
wnie mieć będźie: á ludźie chytrzy tákiemi niedbálcy żywią,
9:
Pan káżdy ſługámi/ ſławy/ záchowánia y máiętnośći doſtawa:
10:
ſłigámi też to tráći: táki/ ktory ſługi nie rozezna/ chowáć y rzą=
11:
dźić nie vmie.
12:
Zbytek w domu/ iáko ſuchoty ćiáłu: powoli ſtęka/ ále pewna
13:
śmierć.
14:
Pan wielki nie ma ſie páráć rzecżámi máłemi/ y obćiążonym
15:
goſpodárſtwem. A to ma ták ſobie vłácnić: Vrzędnicy w Ieśie=
17:
ni máią ſpiſáć ták creſcencye iáko przypłodki/ y wſzelákie ro=
18:
cżne przybyłe pożytki/ y odeſłáć Pánu: á Pan zábrawſzy to do
19:
śiebie/ Ekonomá ma poſłáć/ weryficowáć ony Regeſtrá/ y do=
20:
świadcżyć ieſli ſie concorduią/ á Panu z nich ſummę ſpiſawſzy
21:
oddáć.
22:
A ták tám Pan káżdy łacwie ſwoy dochod/ zá godźinę
23:
zá dwie/ obráchuie/ by miał y ſto tyśięcy intraty: y Vrzędniká/
24:
y Ekonomá pozna/ ktory dobrze ſłuży: to ieſt/ kędy przyby=
25:
wa intraty y napráwy wſzelákiey imienia.
26:
Támże zaraz z tego Summáryuſzá rocżney ordynáryey/ ro=
27:
ſchod żywnośći może obmyślić Pan/ y vrádźić z ſwemi Eko=
28:
nomy: intratę/ według vrodzáiu y przybyłych rocżnych po=
29:
żytkow/ wedle drogośći ceny rocżney/ może łácwiey obrácho=
30:
wawſzy wiedźieć.
31:
Ale do tego trzebá ſług coby prawdę powie=
32:
dáli/ y pátrzyli co ſie á iáko prowádźi.
33:
Goſpodárſtwo práwe/ dobrze śiać wſzelkie naśienie/ ták w
34:
polu iáko ná ogrodźie/ w oborze bydłá dość. A wſzego tego ná=
36:
gromádźiwſzy/ vmieć zá to co nawięcey pieniędzy doſtáć: tyż záś
37:
pieniądze co ich możeſz doſtáć/ vmieyże iemi záś ſzáfowáć/ káżdy
38:
wedle ſwey condicyey.
Cżego


strona: 5

Dozor Domowy.5.
1:
C
żego z ćięſzkośćią á z trudnośćią doſtawaſz/ ſtrzeżyſz ábyś te=
2:
go ledáiáko nieutáćił: bo kto łátwie á bez prace wielkiey
3:
cżego doſtawa/ nie ták mu też żal/ kiedy to ledáiáko vtraca.
4:
Bo niewie cżłowiek kiedy co ma iáko to ſmákuie/ áż
5:
dopiero gdy to ſtráći/ toż to cukruie.
6:
grafika
A iijLIST PIER=


strona: 6

6.Dozoru Domowego.
1:
grafika
2:
LIST PIERWSZY.
3:
Náuká Vrzędnikowi/ y pá=
4:
mięć/ ktorą ma cżęſto cżytáć/ y ták długo áżby to
5:
wſzyſtko pámiętał y cżynił. A ma to cżytáć Włodárzom y
6:
Klucżnikowi záwżdy przy Swięćie/ á nie w Niedźielę.
7:
K
Ażdego cżłowieká/ ták Páná/ Vrzędniká/ ſługi/ y ká=
8:
żdego wymyślonego ſtanu cnotá y rozum napierwſzy/
9:
Páná Bogá ſie bać: á to wiedźieć/ iż choćby żadny
10:
cżłowiek ná ćię cżego táiemnego niewiedźiał/ Pan Bog wie/
11:
ktory złe karáć zwykł: y to ieſt iego náturá Boſka.
12:
Pocżątek Goſpodárſwá.
13:
O
borá pierwſzy fundáment goſpodárſtwá/ Ziemiáninowi
14:
álbo Oracżowi rządnemu. Bo kędy ſtádá bydłá ſą/ owiec/ y
15:
inſzych dobytkow doſtátek/ tám iuż rola rodźi/ żywność wſzy=
16:
ſtká ieſt/ y domowy doſtátek/ y pieniądze ſpore.
17:
R
Oley y ogrodow dobrey ſpráwie źiemiá folguiąc/ dobrze
18:
rodźi. A to goſpodarzá zdobi/ Páná y vbogiego bogáći.
19:
R
obotá Kmiotkow/ to dochod álbo intratá nawiętſza w
20:
Polſzcże wſzędy/ ktorą robotę goſpodarz ták ma ſzáfowáć/ co=
21:
by Kmiotkow nie zubożył/ á ku więtſzemu pożytku co rok przy=
22:
wodźił. bo to może poſpołu ſtać/ v pilnego á pobożnego go=
23:
ſpodarzá. Ná Podolu ſtáwy/ miody/ dani chłopie.
24:
K
to chce być ſpráwnym/ folguy cżáſowi/ dármo go nie pu=
25:
ſzcżay. bo kto ma cżáſu názbyt/ temu łatwie wdług iego con=
26:
diciey wſzyſtkiego doſtánie.
27:
A kto chce mieć cżás/ cżáſu ſwego
28:
końcż wſzyſtko: nie záchowyway ná inſzy
29:
przypadek może przynieść/ ktorego muśiſz iedno opuśćić/ coby
30:
mogł oboie odpráwić
Iáko


strona: 7

Liſt Pierwſzy.


strona: 8

Dozoru Domowego.
1:
Iáko Pan ták też Vrzędnik y Włodarz poſłuſzeńſtwá ma na=
2:
hárźiey v cżeládźi y v poddánych ſtrzedz: Zapowiedźi á roſka=
3:
zánia przeſtęmpſtwo karáć/ wedle ważnośći rzecży zápowie=
4:
dźiáney: á to poſłuſzeńſtwo cżyni.
5:
Vrzędnik/ Włodarz/ ma bydź dworu bárzo pilen/ ráno wſta=
6:
wáć/ wſzyſtko opátrzyć/ doyźrzeć iáko cżęladź ráno wſtawa/ cże=
7:
go pilnuie/ á náucżyć tego áby káżdy ſwego pilnował: y wie=
8:
cżor y w południe ma to opátrowáć: tákże y Kmiotki do káżdey
9:
roboty ma rządnie rozrządźić/ y kiedy co zrobią: kiedyby tego
10:
dniá nie mogł tedy prześię doyźrzeć ieſli ták dobrze/ iáko
11:
roſkazał.
12:
Vrzędnik v rządnego Słáchćicá y v rządnego Kmiotká/ około
13:
roley y obory/ ma ſie porządku vcżyć/ gdy ma cżás wolny: y ma
14:
ſie z nim rozmowić/ y porádźić ſie go w káżdey goſpodárſkiey
15:
rzecży.
16:
Owa kto chce bydź dobrym goſpodarzem/ trzebá mu pil=
17:
nośći do tego y pracey przyłożyć: á rozum mieć domá/ y pámięć/
18:
ná ktorą ſie nie ſpuſzcżáć bárzo: co trzebá lepiey ná piſmie mieć:
19:
w ten cżás śiać/ oráć/ kiedy dobry goſpodarz y oracż.
20:
Vrzędnik ma łąk przycżyniáć/ roley przykopáć/ ieśliże kędy ieſt
21:
gnoy woźić. A ma rządnie rolą y gnoie ſpráwowáć/ y pilniepá=
22:
trzyć/ áby były rządnie cżynione/ á ná Wioſnę zpooráne y ſprá=
23:
wione. bo to on lepiey ma vmieć/ niż Pan z Doktorem: ále pá=
24:
mięć od tego.
25:
A cżáſu áby nie przeſkákował/ á rozumem ſie ſprá=
26:
wował. Gnoy rozrzućić/ y worywáć zárázem tego dniá. Bar=
27:
ći áby też przycżyniał: bo z barći ták pożytek przychodźi/ iáko z
28:
inſzych dochodow. á ná Podolu páśieka.
29:
Pcżoły vlewnicże przy każdym rządnym folwárku máią bydź:
30:
chmielnik tákże/ y gołębieniec. bo to bez koſztu á nakłádu poży=
31:
tek cżyni: á ſzkodnicy áby gołęnicom nie ſzkodźili.
32:
Goſpodarzá y Vrzędniká káżdego rząd wſzego goſpodárſtwá
33:
niepośledni/ ktory ná nawiętſzą intrarę imienie wynieśie bez zu=
34:
bozenia Kmiotkow: á Kmiotek ma bydź też opátrzon táką ro=
35:
lą/ iákoby chlebá nie kupował w dobry rok robotnik dobry. Bo
36:
łotr by miał nawięcey dobrey roley/ tedy mu nie pomoże.
37:
Vrzędnik ma pilno ſtrzedz wyorywánia gránic od ſáśiad/ á

strona: 9

Liſt Pierwſzy.


strona: 10

Dozoru Domowego.
1:
ſwey ma pilnowáć/ y wſzędy ią ſłuſzną wiedźieć: ták też ma doy=
2:
źrzeć/ áby przez práwá żaden Kmieć ieden nád drugiego roley
3:
y łąk więcey nie trzymał.
4:
Vrzędnik/ kiedy Pan nie bywa/ ná Páńſki przyiazd ma ſobie
5:
wolnić cżás robotámi domowemi potrzebnemi/ áby Pan cżego
6:
nowego iemu nie roſkazał/ gdy przyiedźie.
7:
Vrzędnik ma gromádą robić robotę káżdą: á nie ma więcey
8:
robot żadnego dniá roſkázowáć/ niźli ma Włodárzow: bo ich
9:
nie będźie kto doyźrząc: chybá przy Pánie/ áby to ſługámi opá=
10:
trzyć mogł/ wolnego cżáſu/ kiedy ſłudzy potemu.
11:
A iáko robotá
12:
gromádą ſpora/ ták też poſpołu y ná przewodźie lepiey/ kiedy
13:
to może bydź.
14:
Vrzędnik ma záwźdy ludźie licżyć/ álbo namieſtnik vrzędni=
15:
kow/ gdy ná robotę wychodzą/ áby wiedźiał wiele ich w tego=
16:
dniu nie robiło:
17:
y máią ſie z ſobą záwſze w Sobotę ráchowáć/
18:
áby Pánu we dniach robotnych ſzkodá nie byłá/ y dla tego áby
19:
ſie Kmiotkowie nie łotrzyli: y nie ma żadnego przeſtępowáć/ bo
20:
z tego rośćie niepoſłuſzeńſtwo y ſzkodá wielka: Włodarz ſum=
21:
nienie popſuie.
22:
Vrzędnik ma to rządnie z wiecżorá rozrządźić y Włodárzom
23:
roſkaząć/ áby ſwych robot doglądáli/ káżdy w ſwey wśi w kto=
24:
rey roſkázuie/ ktora ma co robić. A tego dniá kiedy robić robo=
25:
ty nie roſkázowáć. Rozmyślić ſie też ma co robić/ áby tego dru=
26:
gi raz nie robił. bo rządna robotá dwoy pożytek pokázuie: á
27:
nierządna ſzkodę y omieſzkánie.
28:
Vrzędnik gdy do Páná przyſtánie/ ma tego pilnie ſtrzedz/ áby
29:
nic nievbywáło/ y owſzem ma ták tego przeſtrzegáć/ áby káż=
30:
dey rzecży przycżyniał: á mieć ſtátkow potrzebnych w domu
31:
doſtátek/ y to opátrzyć cżego dom doſtátecżny potrzebuie: ſto=
32:
ły/ łáwki/ konwie/ kufle/ ſklenice/ lichtarze/ niecki/ korytá/(f) á=
33:
ſki/ kubki/ łáncuchy żelazne/ łożá/ około wrot żelázá/ y inne ſtá=
34:
tki domowi potzrebne: á ma tego doyźrzeć żeby ſpełná było.
35:
Bo ſkáźić co/ á nie nápráwić/ ná to Vrzędniká nie trzebá: ládá
36:
kogo odiechawſzy/ tedy zá to płáćić nie trzebá/ będźie to Pan
37:
miał dármo. Kłotki poſpolićie kupuią wſzyſtko/ co potłuką
38:
klucże gubiąc.

strona: 11

Liſt Pierwſzy.


strona: 12

Dozoru Domowego
1:
Borow/ láſow/ iáko oká ták ma pilnowáć/ coby ſie ná Gáie=
2:
wniki nie ſpuſzcżáć/ bo ći miaſto ſtrożey przycżyną ſzkody bywá=
3:
ią: y ieſt to ſzkodá więtſza/ niżli żyto ſpáść: bo ſie żyto w rok vro=
4:
dźi/ drzewo kiedy porąbiſz/ iáko chłopá zábił. y pod gárdłem zá-
5:
powiedźieć/ áby w ow cżás kiedy pożary gorywáią/ żaden ogniá
6:
nie śmiał niećić w boru/ áni chłop/ áni dźieći co bydło páſzą. A
7:
gdźieby ſie w boru zápaliło/ káżdy poddány ile ich w domu pod
8:
gárdłem ma bieżeć gáśić/ iáko do dworá gdyby ſie zápaliło: tyl=
9:
ko dźieźi w śiedmi lat máią zoſtáć w domá.
10:
Grodzey ták pilno ſtrzedz/ iż ktoby żerdź álbo był ſpalił álbo
11:
vkradł/ ták to karáć iáko inne złodźieyſtwo.
12:
Co ſie Ziemie odrze/ pochyli/ ieſli nie záraz tedy ná Wioſnę ná=
13:
práwić: á co we żniwá/ w Ieśieni.
14:
Vrzędnik ma to wſzyſtko opátrzyć/ dźiury w izbach/ błony/ pie=
15:
ce/ áby dymem nie ćiekły: bo to ſromotá/ gdy w piecu paliſz/ á
16:
do izby wiátr wieie.
17:
Káżda rzecż ma ná ſwym mieyſcu leżeć. A ſługę/ Vrzędniká/
18:
Włodárzá/ Goſpodarzá złego potym poznáć y niedbálcá/ kie=
19:
dy około tego chodźi/ ná to pátrzy/ á nie poprzątnie: y káżdy V=
20:
rzędnik pewny niedbálec/ cżego nie obacży bez Páná zá długi
21:
cżás/ co Paz gdy przyiedźie zárázem.
22:
Vrzędnik ma to opátrzyć/ áby miał w dworze inſtrumentá go=
23:
towe/ w ktoreby ná prętce więźniá álbo winnego wſádźić mogł:
24:
to ieſt/ łáncuch álbo kábat/ álbo gąśiorá y kunę.
25:
Gdy złodźiey ná imienie co przywiedźie/ ták ſwoy ośiádły iáko
26:
y gość/ nie odeymowáć od niego do kilá dni/ áby to przy nim iś=
27:
ćiec záſtał/ y łácwiey go obieśił: wſzákoż go záhámowáć y opá=
28:
trzyć dobrze.
29:
Vrzędnik ma to opátrzyć/ kiedy Páńſki właſny rzemieſłnik ál=
30:
bo chłop robi w ktorym inſzym imieniu/ á poydźie nie opowie=
31:
dźiawſzy ſie Vrzędnikowy kędy robił/ ma mu go záś Vrzędnik
32:
pod ktorym ten chłop názad odeſłáć: wſzákoż zá to ma bydź
33:
kaźń/ áby ſie poſłuſzeńſtwo nie lżyło.
34:
Rodźicow nie ma żaden Vrzędnik/ bez Páńſkiey woley/ ze wśi

strona: 13

Liſt Pierwſzy.


strona: 14

Dozoru Domowego
1:
wypuſzcżáć: á bieguny záraz w łáncuch ſadzáć/ gdy ktory przyy=
2:
dźie: bo ći záś Kmiecie ze wśi wywodzą y łotrzą.
3:
Gdy rzemieślnik robi co w dworze/ Vrzęnik ma tego doyź=
4:
rzeć / áby robotá byłá lepſza niż nakład: bo to bywa prze nie
5:
doyźrzenie/ iż drugi ſtráwy nie zárobi. A Vrzędnik iż nie ſwym
6:
ſzáfuie/ więc nie dba.
7:
Goźdźie/ gonty/ cegłę/ y inſze rzecży/ ták máłe y mnieyſze/ pod
8:
licżbą máią odbieráć: bo ná tym Rzemieślnicy zwykli oſzuka=
9:
wáć Száfárze y Vrzędniki: on iedno tego pátrzy/ á ow ma wię=
10:
dey prace/ więc zábacży.
11:
Vrzędnik y ſługá záwżdy tego ſtrzedz ma/ áby tego cżego Pan
12:
zákázuie chcąc nie przeſtępował/ cżegoby potym miał ſtrzedz áby
13:
niewiedźiał: bo iuż ná tym wſzyſtko/ kiedy ſłigá z Pánem ſobie
14:
nie dufáią.
15:
Chłopow bez przyſtáwá nie ma nigdźiey ſłáć Vrzędnik: á przy=
16:
ſtáwá doświadcżyć káżdego/ áby w nim nie wątpić.
17:
Kędy Pan mieſzka/ á imienie ma bliſko ná drodze iedno od dru=
18:
giego/ tedy ma liſt podawáć od imienia do drugiego imienia
19:
Włodarz álbo Vrzędnik/ ile potrzebny: á przewodnik ma cżekáć
20:
odpiſu/ áż do ſłuſznego cżáſu.
21:
Vrzędnik ktory ze złym ſumieniem vcżyni ſobie pożytku dźie=
22:
śięć złotych/ Pánu ſzkody ſto: ktory z dobrym ſumienim á przy=
23:
ſtoynie dźieśięć/ Pánu dwádźieśćiá pożytku.
24:
Vrzędnik cżymby Pánu więcey przyiáźni mogł vcżynić niż ſzko=
25:
dy/ ma ſie Páná porádźić vſtnie y przez liſt/ áby ſąśiádá y przy=
26:
iaćielá. Pánu záchował.
27:
Gdy komu co Pan da ma ten w ſwoie ſtátki bráć: bo ten co
28:
dáry bierze/ nie rad wraca tego w co mu dádzą.
29:
Státki znácżone/ w ktorych potrzeby Pánu wożą/ áby ſobie
30:
Vrzędnicy wracáli: á gdy nie wroći/ oſobliwie ſie tego ma ie=
31:
den v drugiego vpomináć/ y tego ſie ták pilno dowiádowáć/ żeby
32:
to Kmiotkowie rządnie oddawáli: dla ſporu/ áby wiedźiał iá=
33:
ko ſie tego vpomináć.

strona: 15

Liſt Pierwſzy.


strona: 16

Dozoru Domowego
1:
Vrzędnik ma w káżdym rozchodźie ſtrzedz/ áby nie był więtſzy
2:
nakład niż pożytek: iáko wieprze/ kury/ y wſzyſtko w domu: bo
3:
mu ſłuſznie Pan tego nie ma przyiąć ná licżbie.
4:
A między inne=
5:
mi rozchody/ ná ſolny rozchod ma bydź pámięć: bo iáko Kuch=
6:
miſtrz może ſzkodę vcżynić wielką w korzeniu/ ták też wiele V=
7:
rzędnikow/ Dworek/ Klucżnikow/ w ſoli dáleko więtſzą ſzkodę
8:
mogą vcżynić.
9:
Vrzędnik żadney rzecży bez qwitu łatwieyſzmy licżby nie ma
10:
dawáć/ áni oddawáć: á qwit ma mieć ná regeſtrze/ áby łácwiey=
11:
ſza licżbá byłá: á gdy regeſtrowi nie wierzą/ qwit vkázáć
12:
Vrzędnik ma mieć oſobny regeſtr rządzenia cżeládźi y płáce=
13:
nia im: y ma to opátrzyć/ áby nie chowano w folwárku cżeládźi
14:
mniey áni więcey nád potrzebę: á mali bydź co nád potrzebę/
15:
tedy ſieroty y dźiatki vbogie/ ktorym/ komu Bog da chlebá z po=
16:
trzebę/ powinien go nie żáłowáć: ále nie łotrom proznuiącym/
17:
á niepotrzebnym.
18:
Vrzędnik ma tego ſtrzedz co ná dworſką cżeladź domową przy=
19:
ſtoi/ áby tego ze wśi/ áni męſka áni biała płeć/ nie robiłá.
20:
Vrzędnik y Dworká máią ſie ſtáráć/ áby Pan miał kury/ gęśi
21:
młode/ rániey przed inſzemi/ iáycá świeże wſzelákie/ potym ká=
22:
płuny/ iágnię/ prośię/ ćielę/ ſkopu/ y wſzelákie przypłodki do ku=
23:
chniey tłuſte ma mieć w folwárku ná przyiazd Páńſki: á obe=
24:
cnie gdźie Pan mieſzka máią to wſzyſcy ná piecży mieć/ y Kuch=
25:
miſtrz: y ſam Pan nie zgrzeſzy/ gdy ſie o tym ſpyta.
26:
Vrzędnik y Dworká máią tego ſtrzedz/ áby conarániey ſzcże=
27:
brzuchy były ogrodne do kuchniey/ ták też y ogorki ſłone/ pietru=
28:
ſzką/ y inſze korzenie/ ktore ſie ná ogrodźie rodźi wſzelkie.
29:
Vrzędnik ma tego doyźrzeć y Páná nápomnieć/ áby iáko ſtá=
30:
du koń/ ták bydłu/ owcom/ świniom/ ptáſtwu/ y dobytkowi
31:
wſzelkiemu/ rządni ſámcy byli do mnożenia.
32:
Gnoiow ná śćiány nie miotáć w ſtáyniach/ w wołowniach/ y
33:
w ćielęćińcach/ w karmnikach/ v świni/ y wſzędy: bo od tego śćiá=
34:
ny gniją: á gdy iedná zgniie/ wſzyſtko ſie obáli/ dla niedbálſtwá.
35:
Vrzędnik y goſpodarz káżdy/ co z experyencyey obacży/ może

strona: 17

Liſt Pierwſzy.


strona: 18

Dozoru Domowego
1:
też tu przypiſáć oſtrogę przy káżdym tytule/ kędy co należy: y
2:
po tym poznáć rozſądek dobry y pámięć/ cżym ſie raz obráźi/ áby
3:
ſie tego deugi raz vſtrzegł.
4:
Koty narychley ſzcżurki wygubi/ kędy ſie zámnożą: á ták ich pil=
5:
nie doſtáwáć: bo to napewnieyſze lekárſtwo ná thę ſzkodę. ácż
6:
Arſenik z mlekiem y mąką zmieſzány wygubić może/ ále ſzrod
7:
w domu.
8:
Dworká ma prośić áby ią wpiſano w Inwentarz kiedy przy=
9:
ſtawa: áby okazáłá w rok/ álbo kiedy odſtawa/ goſpodárſtwo y
10:
ſłużbę/ iáko y Vrzędnik.
11:
Kiedy kędy poſłá álbo przewodniká Vrzędnik odpráwuie/ ma
12:
go Pánu/ Pániey/ y ſtárſzym ſługom opowiedźieć: bo może ie=
13:
den odpráwić wiele rzecży/ po co dla niewiádomośći muśi kilku
14:
potym poſyłáć.
15:
Bo iáko mowią/ Szkodá wielkiey pracey kędy
16:
máła zmoże.
17:
Vrzędnik pijány ſzkodnik pewny: y Pan ſam nie wygra/ kiedy
18:
ſie obżyra.
19:
Gdy Pan w domu/ Vrzędnik ma ſie go rádźić w cżymby nam=
20:
niey wątpił/ áby nie złądźił/ żeby ſie to Pánu co roſkaże y zrobi
21:
podobáło: wſzákże to inſza/ kiedy Pan dáleko: niechay ſie Wło=
22:
dárzá/ y ſtárſzych poddánych ( ále káżdego z oſobná) rádźi.
23:
Ná borg niema prżedáwáć Vrzędnik/ bez Pańſkiey woley: bo
24:
reſty bárzo ſzkodliwe ſą.
25:
Vrzędnik z Włodárzem máią to mieć ná piecży/ áby brogi ie=
26:
dnákie były/ dla młodźby: tákże y kopy.
27:
Siáná w brogi iednákie kłáść: drobne z drobnym/ miążſze z
28:
miążſzym/ pogodne z pogodnym.
29:
Poddáni gdy drwá wożą/ iednáko nábieráć máią. bo dobry
30:
nád złego więcey nie powinien.
31:
Włodarz ma bydź doſtátecżny wybieran/ ktory śiać/ iáko śiewy
32:
polne/ ták ogrodne/ tákże łąki y wſzelkie roboty pocżynáć y ko=
33:
náć/ Pánu kiedy y ſobie powinien.

strona: 19

Liſt Pierwſzy.


strona: 20

Dozoru Domowego
1:
Kto ſobie nie dobry/ nád ſobą pomſtę cżuie: Kto Pánu/ y ſobie.
2:
y Pánu ſzkodę cżyni: á więtſzą dwiemá niż iednemu. y vpadł
3:
przedśię: bo o ſwe nikt nie karze/ tylko powoli nędzá: o cudze
4:
záraz burdá y trudność.
5:
Złodźiey mądry dłużey trwa niż niedbáły: wſzákoż obá vpá=
6:
dną: bo przećiw prawdźie rozumu niemáſz. á bog wſzytko widźi.
7:
Vrzędniká pożytecżnego y pilnego Pan Reuizor páńſki pozna/
8:
gdy wyiedźie w pole przed żniwy/ gdy przez miedzę nie gorſze y
9:
owszem lepſze zbożá naydźie ſwoie niż v ſąśiad: okaże to y gum=
10:
no y oborá.
11:
Spráwiedliwy Vrzędnik ma pátrzyć iáko ſobie dobry Kmio=
12:
tek robi káżdą robotę/ ták też ma wyćiágáć drugie Kmiotki ná
13:
káżdą robotę Páńſką: bo po to Bákálarzá nie trzebá ſzukáć/
14:
gdyż w káżdey wśi Miſtrzá naydźie.
15:
Prouidentia mater diuitiarum.
16:
V Krolow/ Xiążąt/ Pánow/ Ziemian/ Kupcow/ Oracżow/ y
17:
w ſzpitalu to poznáć/ gdy ſtárſzy rządny: á poznaſz tylko w dom
18:
wſzedſzy/ iż ieſli w domu rządnie/ táki goſpodarz.
19:
Podniátá wſzego złego Pánu/ kędy Vrzędnik álbo Włodarz
20:
przedáie robotę/ álbo nie doyźrzy Włodárzá/ gdźie Kmiotko=
21:
wie nie wſzyſcy robią iednáko/ to pocżątek dworom vpadku/ iá=
22:
ko ſkrá od ktorey dom/ wieś/ álbo miáſto zgore.
23:
Wiele ſie krotko piſze: ále zá cżáſem/ więcey ſie domyśliwſzy/ roz=
24:
ſzerzy y odkryie prawdá.
25:
Sieći ſárnie y inſze wſzelákie polne/ naprzod máią bydź w do=
26:
brym záwárćiu/ pod iednego klucżem/ rządnie chowáne: á gdy
27:
ná pole trzebá/ máią ie záraz wſzyſtki ná wozy włożyć/ y z niemi
28:
poſpołu wſzyſcy iecháć: tákże z polá máią też wſzyſtki rázem ze=
29:
bráć/ ná wozy włożyć/ y do ſchowánia/ ſkąd ie wźięli/ oddáć.
30:
A Lowiec ma bydź ieden do tego obecny/ iáko do wyda=
31:
wánia śieći/ ták też do odbieránia: á żeby ſucho
32:
ſchowáne były ma tego ſtrzedz.

strona: 21

Liſt Pierwſzy.


strona: 22

Dozoru Domowego
1:
LIST WTORY.
2:
Iáko sie ma Vrzędnik/ táko
3:
przy Pánie/ ták y przy gośćiu/ rządnie w dwo=
4:
rze záchowáć.
5:
NAprzod Dwor ná noc ma bydź zámcżyſty. A kiedy
6:
deſzcż/ tedy wſzędy opátrzyć/ áby gdźie nie ćiekło: á
7:
gonty/ gwoźdźie/ záwſze w dworze mieć/ y gárdli=
8:
nę. A gdyby kędy ćiekło/ á Włodarz álbo Młynarz tego nie doy=
9:
źrzał/ dom iego obłupić.
10:
Przy gośćiu/ y záwżdy/ ogniá pilno ſtrzedz: napozniey ſie kłáść
11:
á rániey wſtáć: á wſtawſzy/ w káżdy kąt náyźrzeć. á to dla rządu.
12:
Do cżeládney izby y do káżdego złożenia/ pilnie tego ſtrzedz/
13:
áby ſłomy nie noſzono: ále máty máią bydź/ iáko ná ſzkuty/ rzą=
14:
dne od tego.
15:
Lucżywá zá piecem nie chowáć: bo tego ſámo doświadcżenie
16:
vcży y przeſtrzega/ że ſie od tego zápaláią y pogorywáią wſzſt=
17:
ki dwory.
18:
Swiece nigdy nie przylepiáć do śćiány/ ogniá też z głownią nie
19:
nościć/ ále chędogo w gárncu: w ſtáyni pilno świece ſtrzedz/ y z
20:
ręku iey nie wypuſzcżáć. Owa ták/ coby ſie ná pámięć nie ſpuſz=
21:
cżał: bo też doświadcżenie vcży/ z tego bywáć cżęſte ſzkody.
22:
Kominy wſzędy porządnie opátrzywſzy/ ſádze z nich wytrzeć
23:
kázáć pámiętáć.
24:
W cżeládnych domiech y w gośćinnym złożeniu ſkobli ſtrzedz
25:
y podwoiu/ áby nie pſowano: á káżdy gmách gośćinny ma bydź
26:
zámcżyſty: gdy gosć przyiedźie/ klucż mu dáć/ á kiedy odiedźie/
27:
záś to rządnie odbieráć od niego.
28:
Vrzędnik ma dźień piſáć kiedy Pan do niego przyiedźie/ y kiedy

strona: 23

Liſt Wtory.


strona: 24

Dozoru Domowego
1:
precż wyiedźie/ y iáko długo w tym imieniu zmieſzka: dla licżby.
2:
Vrzędnik ná Páńſki przyiazd ma mieć chleb chędogi/ piwo do=
3:
bre/ świece/ ocet/ cebulę/ kápłuny w klatkách tłuſte/ gęśi/ kury/
4:
drwá ſuche łońſkie: inſze rzecży naydą ſie lećie ná ogrodźie/ źi=
5:
mie w podrunie. A Pan ma dáć znáć/ ieſli ze wſzyſtkim dwo=
6:
rem ie przez liſt Vrzędnikowi oznaymić.
7:
Piwo ma oddáwáć Vrzędnik kiedy Pan przyiedźie/ komu ka=
8:
że: (Experiencya) y gdy Pan odieżdża/ ma záś ſługá tenże od=
9:
bieráć pozoſtáłe/ á Vrzędnikowi ma qwit z onego co ie wypito
10:
dáć. A nietylko piwno/ ále y ná wſzyſtek rozchod ma ſie obrácho=
11:
wáć/ áby ná ſługi nie ſkłádał. Wierny cnotliwy ſługá ma to Pá=
12:
nu opowiedźieć/ gdy co nie ſwą miárą idźie: bo tám Pánu by=
13:
wa więtſzy rozchod/ á ſługom niedoſtátek/ dla nierządnych V=
14:
rzędnikow.
15:
Przyśiężnicy co cżtery Niedźiele máią chodźić po wśi/ oględu=
16:
iąc kominy/ ieśliże ie Kmiotkowie rządnie opátruią/ dla ogniá.
17:
A kędy Vrzędnik nierządny/ tedy nie zgrzeſzy gdy do dworu náy=
18:
źrzy. Przędźiwá iáko w dworze ták y ná wśi nie ſuſzyć: kto ná
19:
ſłońcu zámieſzka/ choway do látá przez rok/ álbo przede wśią
20:
piec miey.
21:
Kędy Pan nie obecnie mieſzka/ gdy przyiedźie/ ma w gumnie
22:
doyźrzeć Vrzędnik/ áby rządnie brano z gumná śiáná/ ſłomy:
23:
tákże też przy káżdym gośćiu: y ſtraż dla ogniá rządną vſtáwić.
24:
W niebytnośći Páńſkiey kiedy gość przyiedźie/ przyiaćiel Páń=
25:
ſki/ ma qwit wźiąć co potrzeb wyda od gośćiá álbo od ſługi ie=
26:
go: dla licżby y wiáry co wydał.
27:
Po Páńſkim odieźdźie/ domy pochędoźywſzy pozámykáć: pie=
28:
ce/ błony/ ſtoły/ łáwki/ áby wſzędy były cáłe: y ták w zámknie=
29:
niu to ma bydź/ áż do Páńſkiego przyiázdu.
30:
W oborach/ w ſzopach/ y ná mieyſcach godnych do tego/ miey
31:
ſtáynie napráwne koniom/ áby po wśiach y w mieśćiech konie
32:
gośćinne/ kędy może bydź: á oſobliwie
33:
ſłużebnicże konie: bo to nieznácżna ſzkodá/ ále pewna.
34:
Kędy to może bydź ſtáray ſie áby ſurowemi obroki gość nie

strona: 25

Liſt Wtory.


strona: 26

Dozoru Domowego
1:
odpráwował/ zwłaſzcżá kędy gość rowny/ ktoremu możeſz ſpro=
2:
ſtáć ſwoią kuchnią: bo z tego y onego y śiebie z ſwemi odprá=
3:
wiſz/ w woz prowizyey nie cżyniąc.
4:
Gdy gość wielki/ Vrzędnik nie ma proſtą ſtrażą odpráwowáć
5:
ſtrażey/ ále przebránemi Kmiotki/ ſámemi goſpodarzmi/ kto=
6:
rym dufa y nie wątpi w nich kędy ie poſtáwi: ták ſobie vłácni
7:
pracą/ y do cżego drugiego będźie potzrebny. A potym im in=
8:
ſzą ſtraż álbo robotę wypuśći/ áby to z chęćią cżynili/ y drugi
9:
raz byli pilni.
10:
Kędy ſie tráfi iżby puſtki zoſtáły/ tego ſtrzedz áby nie gniły/
11:
áni opalone były: bo łácwiey oſádźić/ álbo przykryć/ álbo ro=
12:
zebráć/ niż znowu śiedlić.
13:
Gdyby ſie co miáło pſowáć w folwárku/ tedy to przedáć le=
14:
piey: wſzakoż kędy Pan bliſko / ma ſie rádźić/ ieśliby tego do
15:
kuchniey álbo do iákiey potrzeby niemiano vżywáć.
16:
Vrzędnik/ Klucżnik/ Włodarz/ gdy Pan odieżdża z dworu/
17:
ma opátrzyć/ áby co ná ktorym mieyſcu nie zoſtáło: álbo áby tez
18:
nietylko pokoie ále wſzelákie zamki/ od ktorych klucżow nie od=
19:
ieżdżáią/ pozámykáne były. Experyencya.
20:
Vrzędnik ma to ſłudze nágrodźić/ ktorego Pán śle retenta wy=
21:
ćięgáć/ obráchowawſzy co to zá nakład tego ieżdżenia: á ſtáráć
22:
ſie nápotym/ ábyw retentá áni w borgi nie záchodźił.

strona: 27

Liſt Wtory.


strona: 28

Dozoru Domowego
1:
LIST TRZECI.
2:
Náuká Vrzędnikowi/ iáko śię
3:
ma przećiw Kmiotkom ſpráwowáć.
4:
KMieć naprzod poſłuſzeńſtwo Pánu powinien/ á iżby
5:
mu dobry przykład Vrzędnik z Włodárzem z śiebie
6:
dał/ á ći co mu roſkażą ma z pilnośćią doyźrzeć tego á=
7:
by ták było: bo nie ná roſkazániu/ ále ná doyźrzeniu káżda
8:
rzecż należy áby vcżyniono.
9:
Gdźie nie poſłucha/ dom zámknąć:
10:
gdźie nie wynidźie/ chłoſtę cżtery plagi przez gołe ćiáło/ y zno=
11:
wu odrobić kazáć.
12:
Kmieć kiedy z cżym álbo po co przyiedźie áby nie cżekał záraz
13:
go odpráwić.
14:
Kmieć ma tego ſtrzedz/ á Vrzędnik ma tego doyźrzeć/ áby we
15:
złą drogę żaden ſprzężáiem nie robił: ále ná ten cżás ſam ſobą
16:
ma robić: bo ſie táka robotá może náleść y w niepogodę/ y we
17:
złą drogę: gdzyż w káżdym domu záwżdy ieſt co cżynić.
18:
Kmieć gdy ná przewod iedźie/ ma tego pilnie ſtrzedz/ áby lá=
19:
dá z cżym nie ieźdźił/ áni ze cżcżym wozem ná zad/ kiedy mu ieſt
20:
dáć co wźiąć: iednák ſie ma Vrzędnikowi opowiedźieć choć nic
21:
nie powieźie. Wor/ śiekierę/ záwżdy ma mieć z ſobą.
22:
Kmieć ták ſie ma ieden z drugim doględáć z pilnośćią/ żeby w=
23:
ſzyſcy Pánu robili/ y ma opowiedźieć ſąśiad przed Vrzędni=
24:
kiem ná ſąśiádá gdzieby nie robił: bo z tego rośćie niepoſłuſzeń=
25:
ſtwo y ſzkodá wielka/ y Włodarz ſumnienie pſuie/ kiedy mu ſie
26:
ktory raz przepiecże.
27:
Kieć kart niema grawáć: á Vrzędnik ma tego doyźrzeć y ká=
28:
ráć/ áby łotroſtwá nie pátrzyli.
29:
Kmiećie áby w miáſtecżkach przyległych ná noc nie bywáli/ gdy

strona: 29

Liſt Trzeći.


strona: 30

Dozoru Domowego
1:
ná targ ieżdżą/ álbo choć po cole inſzego/ ma tego Vrzędnik doy=
2:
źrzeć/ y zákázáć pod winą. A Vrzędnikowi ſámemu to ieſzcże
3:
więcey nie przyſtoi: bo tym wietſzą ſzkodę vcżynić może niż
4:
chłop/ y złym przykłádem wſzyſtki popſuie.
5:
Regis ad exemplum totus componitur orbis.
6:
Kmieć áby nic z muſſu nie cżnił: bo kto cżás puſzcża/ tedy z
7:
muſſu cżynić muśi: á mus ſzkodę rodźi káżdemu/ y zda ſię ſpo=
8:
ſob iákieyśi niewoley bydź.
9:
Kmiećiá vbogiego proznuiącego gdy záſtánie Vrzędnik/ ma
10:
mu kázáć robić do dwora/ choćby odrobił/ áby go tym wćią=
11:
gnął w robotę: doſtátecżnemu inák: bo ten może odpocżywáć/
12:
gdy ma cżeladź/ á komu roſkázowáć. A ſyná po oycu ma doy=
13:
źrzeć y Vrzędnik y Włodarz/ áby nie vtracał zebránia ſtárego.
14:
Kmiotkom ma Vrzędnik vkazáć/ iáko ſie máią budowáć: á zá=
15:
dny nowego budowánia nie ma ſtáwić/ áż z wiádomośćią ie=
16:
go. Budowanie ma ſtáwiáć podłuż roley/ nie w przecż. Ná mie=
17:
dzy/ płonki álbo iáką drzewinę/ bądź y wirzbinę ma ſtáwić:
18:
dla ogniá y dla kurow/ co ſie ſchronią ptakowi y niepogodźie.
19:
Kmiećiá nie oſadzáć ná roley ktory rolnych robot nie vmie: iá=
20:
ko koſą/ y innych potrzebnych goſpodárſtwu.
21:
Kmieć ma mieć kobyłę/ woły/ owa wedle roley ſprzężay: y ty
22:
ſtátki/ woz/ ślą/ chomątá/ ſánie/ pomoſty/ widły do gnoiu/ drá=
23:
biny do żytá/ do śiáná/ do mierzwy/ do potrzęſu: też śiekierę/
24:
koſę/ nożyce owce ſtrzydz.
25:
Do roley pług/ rádło/ iárzmo/ bronę.
26:
Do żniwá śierpy/ koſy/ oſły/ klepádło dla koſy.
27:
Dla młocenia cepy/ grábie/ wor/ łopátę/ ſtępę/ przeták.
28:
Dla rábienia drew śiekiery/ świder/ y inne ſtátki iemu po=
29:
trzebne: ále też y ſam bez tych iáko Pánu/ ták y ſobie robić
30:
nie może.
31:
Dla śiecżki ladę porządną mieć á w niey koſę y oſłę.
32:
A ktoryby tego niemiał/ ták mu kárcżmę zápowiedźieć/ iáko y
33:
owemu co nic nie záśiał/ y karáć. A Vrzędnik ma tego doyźrzeć
34:
záśiawſzy przed ś.Marćinem/ ieſli te miánowáne ſtátki ká=
35:
żdy kmieć ma. A ktory chlebá borguie/ táż winá.

strona: 31

Liſt Trzeći.


strona: 32

Dozoru Domowego
1:
Kowale/ Kołodźieie/ Kácżmarze/ ći też máią nie dármo ná imie=
2:
niu śiedźieć/ y inſzy wſzelácy rzemieſłnicy/ ktore ma Vrzędnik
3:
rządny gromádźić/ á ták ie chowáć coby pożyteczni byli. Ká=
4:
żdemu rzemieſłnikowi cżynu przycżynić: kędy Będnarz/ tám
5:
drzewá ſuchego/ y obręcży wcżás mieć: bo co ſie domá robi/
6:
to bywa lepiey y ſporzey: zwłaſcżá kto ma rzemieſłniká ośiá=
7:
dłego. Tárćice máią bydź ſuche/ dla wiela potzreb/ ná zámiar.
8:
Kmiotkowie gdy pobory każą dawáć/ máią ie porządnie od=
9:
dawáć cżáſu ſwego/ á z tym nie omieſzkiwáć nigdy: qwity máią
10:
rządnie chowáć: á Vrzędnik ma tego doyźrzeć. tákże porálne
11:
y káżde Krolewſkie dochody.
12:
Kmieć gdy kędy zbożá odſyłáią ma bydź przy tym/ ieſli Włodá=
13:
rzowi trudno/ ten qwit ma wźiąć/ y korzeć ſwoy ma mieć/ dla
14:
odmierzenia pewnego.
15:
Kmieć ieden w drugiego roley niema kupowáć: ktory kupi/
16:
zboże niech ſtráći/ y winę da: á on Pánu pieniądze da/ y winę
17:
też da/ co przedał.
18:
Kmieći ma Vrzędnik doyźrzeć/ áby z nowego zboża nie záprze=
19:
dawáli/ zwłaſzcżá tych co ſie łotroſtwem paráia: A tych co ſwey
20:
roley nie záśiewáią/ brogi oćiąć y záhámowáć zboże/ áżby w=
21:
ſzyſtko doſtátecżnie záśiał. y z kárcżmy go ma Vrzędnik wyga=
22:
niáć/ ták długo áżby záśiał. Bo nie to łotr co pije á ma zá co/
23:
ále to co nie ma zá co. k temu/ y nie zrobi á pije/ bo ſie muśi zbor=
24:
gowáć/ á zátym wiśieć.
25:
Kmieć gdy z żytem do młyná nábiwſzy kłodę iedźie/ ma záś V=
26:
rzędnik mąki doyźrzeć: Experiencya ſámá vcży: bo ma bydź
27:
kłodá nábita/ coby ledwie mąki vćiął: á to może korcem zmie=
28:
rzyć raz/ y poſtánowić.
29:
Kmieć nie gorſzym ma ſprzężániem Pánu robić/ iedno ták iáko
30:
ſobie: y nie mniey ma nábieráć robotę/ ie=
31:
dno iáko nábiera robiąc ſwą robotę.
32:
Kmiećie ná drábinnych woźiech máią chroſty woźić/ iáko śiá=
33:
no álbo żyto wożą.
34:
Kmieć do Páná nie ma chodźić/ áż ſie opowie Włodárzowi/

strona: 33

Liſt Trzeći.


strona: 34

Dozoru Domowego
1:
Włodarz Pánu: dla tego/ áby dármo nie cżekał/ ábo żeby dwá
2:
rázy nie chodźił. Bo gdy Pán trudny/ tedy go nie odpráwi.
3:
Włodarz ma Páná ſpytáć/ á kmiotkowi ma opowiedźieć cżás.
4:
Chybá ná Vrzędniká á ná Włodárzá ſkárżyć/ może záwżdy nie
5:
pytáiąc: boby mu Włodarz nie iednał przyſtępu: y owſzem/
6:
pod niełáſką Páńáką/ niema mu tego bronić: tákże też y ro=
7:
botnemu y domowemu ſłudze.
8:
Kmiećie drog niepotzrebnych y ſtegen przez żytá z źimy ſtrzedz
9:
máią: Vrzędnik ma tego doyźrzeć.
10:
Kmiotek gdy ná przewodźie ieſt/ álbo ná iákiey inſzey roboćie/
11:
ma tego Vrzędnik pilno ſtrzedz/ áby ſługom/ woźnicom/ má=
12:
ſztálerzom/ żaden nie ſłużył: bo wnet ſwą robotę położy/ ktorą
13:
powinien. A w przewodźiech y we dniach/ ma bydź ſpráwie=
14:
dliwość Pánu y Kmiećiowi.
15:
Kmieć ma tego doyźrzeć káżdy ſobie/ áby mu wory y wſzelá=
16:
kie ſtátki Vrzędnicy wracáli: á gdźieby nie wroćił/ tedy mu to
17:
ma ſowito zápłáćić.
18:
Kmieć co v Vrzędniká roley kupi/ kiedy ſie Pan tego dowie/
19:
cokolwiek z niey zebrał/ by też y przez dźieśięć lat/ ma to pánu
20:
wroćić/ y Kmieć tákże Pánu to ma zápłáćić: álbo kiedy Vrzę=
21:
dnik dáie Kmiećiowi Páńſką rolą: á ktory do cudzey wśi/ ie=
22:
ſzcże gorzey: ktory przygránicży/ to iuż zdrádá.
23:
Kmieć gdy gnoy ná pole woźi/ lepiey z polá dármo nie przy=
24:
ieżdżáć/ ma zá káżdym rázem przywieść kilká kámieni: bo ſie
25:
to przygodźi y do murowánia y do bruku/ tám gdźie muruią ál=
26:
bo bruku potrzebá. y rolą vprzątnie.
27:
Kmieć ktory ſie ná źimę nie popráwi/ o Bożym Národzeniu/
28:
w nawiętſzy mroz/ vcżynić mu dźiurę táką/ coby v ſąśiádá látá
29:
docżekał.
30:
Kmiotkowie ty okolicżne potrzeby Pánu robić máią w Ie=
31:
śieni/ Zimie/ y ná Wioſnę/ poki polna robotá nie zaydźie: áby
32:
im Pan nie był ćiężki/ kiedy im też potrzebá iáko y Pánu około
33:
polney roboty/ ktorą cżłowiek żyw káżdy. Bo Vrzędnik niebá=
34:
cżny á nieſpráwny/ cżego omieſzka w Ieśieni/ Zimie/ y ná Wio=
35:
ſnę/ tedy Lećie męcży chłopy/ y chce y polną robotę y ono zro=

strona: 35

Liſt Trzeći.


strona: 36

Dozoru Domowego
1:
bić cżego omieſzkał: gdy pocżuie że Pan iedźie. Albo też dopie=
2:
ro mu ná myśl przyydźie/ kiedy nie cżás.
3:
Kmieć y Mieſzcżánin/ gdy ma iecháć ſobie ná ſwą potzrebę po
4:
drwá do boru álbo do puſzcżey/ ma mieć dźień náznácżony: á
5:
nie ma do palenia rąbić ze pniá/ iedno lezące/ co do drew godne:
6:
á do budowánia nie ma nic rąbić/ áż mu Vrzędnik náznácży:
7:
tákże też y do palow. Gdyby leżácego nie było w boru/ ma Vrzę=
8:
dnik náznácżyć/ kędyby mnieyſza ſzkodá byłá: pniow wyſokich
9:
nie zoſtáwuiąc/ áni wierzchowiſk odchodząc.
10:
Kiedy chmury przychodzą/ tedy wątpliwie z wiecżorá może ro=
11:
botę nákazáć: ieſli ſie wypogodźi/ tedy to: á ieſli niepogodá/
12:
tedy owo: Zwłaſcżá Lećie/ kiedy godźiná/ nietylko dźień/ ſzko=
13:
dliwa ieſt zmudźić.
14:
Vrzędnik bácżny/ ma też nie z mnieyſzą pracą tego doyźrzeć/ á=
15:
by Kmiotká doſtátecżnego/ robotniká dobrego/ dla złego á vbo=
16:
giego robotniká/ nie tárgał. Iáko mowią: Nie łáći bogáty/ iedno winowáty.
17:
Rowno máią robić y ćiągnąć/ bo tym doſtá=
18:
tecżnego ſkáźi/ á łotrá nie nápráwi. Ale temu ma zábiegáć/ żeby
19:
ſie ow nie pſował/ á ow ſie popráwował.
20:
Rolą folwárkową pomierzáć: áby wiedźiał wſzędy wiele ma
21:
ná dźień chłop zoráć: tákże záś przeoráć y vwlec: ná żniwie
22:
wiele ma vżąć: to tám wſzyſtko wyrozumiawſzy/ y vważywſzy/
23:
cżymby dobrego robotniká nie obćiążał/ á złego áby náucżył y
24:
przyćiągnął/ áby ſie polepſzał y v dobrego robotniká ſie vcżył/
25:
tego cżáſu ſwego Goſpodarz/ Vrzędnik/ włodarz/ ma z pobo=
26:
żnum rozſądkiem doględáć.
27:
Kmiotká łotrá ták nápráwić y wſpomoc nałácwiey: Gdy prze
28:
łotroſtwo ſprzężáiu ſtátkow potrzebnych nie ma/ z nowego doy=
29:
źrzeć go áby záśiał: Gdy záśieie/ odpuśćić mu robotę/ á zaśie=
30:
wek iego Vrzędowi kázáć wźiąć/ y przedáć kiedy drozey: á on
31:
niech ſobie wyrabia cżymby był żyw: Potym mu ſprzężay ku=
32:
pić/ y on zaśiewek dáć co ná polu. Ieſli ſie tym nie nákarze/ ze
33:
wśi wygnáć. Bo lepſze puſtki do cżáſu/ niż łotr we wśi. A to le=
34:
piey cżynić we zły rok.
35:
Gdy więźień ná gárdło śiedźi/ álbo też bárzo winny/ ktory w
36:
ſobie wątpi/ máią go ſámi goſpodarze ſtrzedz: á nie cżeládźią
37:
odpráwowáć. Experiencya náucżyłá.

strona: 37

Liſt Trzeći.
Dozoru Domowego
1:
Kmiotkiem ſprzężáiem/ w Ieśieni á Zimie ma Pan álbo Vrzę=
2:
dnik nawięcey robić: bo ſie lećie wypáſł/ á źimie ſie lepiey y ko=
3:
ſztowniey karmi. á drogi ſánney nie opuſzcżáć.
4:
Sąśiedźi zobopolni máią doyźrzeć/ áby śiał káźdy ſąśiad: y
5:
ći máią ſąśiádá Pánu álbo Vrzędnikowi y Włodárzowi opo=
6:
wiedźieć/ ktory nie śieie. Bo potym tę ſzkodę/ ktoraby ſie sſtáłá
7:
przeto máią nágradzáć: bo táki vćiecże rad ſtrawiwſzy y zło=
8:
trowawſzy/ y bogáty/ z waśni álbo z łotroſtwá Ale ſąśiad wie
9:
kto płocho śiedźi: y ma opowiedźieć/ pod tą winą/ żeby ſam zań
10:
nie ćierpiał. Wſzákoż Vrzędniká dobrego/ cnotliwego/ ten ieſt
11:
vrząd/ áby iáko Páńſkiego zaśiewku nád wſzytko powinien doy=
12:
rzeć/ ták też áby Kmiotkowie wſzyſcy wſzyſtko ſwe záśiali po=
13:
rządnie.
14:
Przy práwie zápowiedźieć/ áby żaden pod tzremi Grzywná=
15:
mi/ dniá áni kolei v przewodu nieśmiał przepráwowáć áni wy=
16:
kupowáć/ v Włodárzá álbo v Vrzędniká: áni też żadney rzecży
17:
Pánu należącey/ ktorąby Włodarz/ álbo też Vrzędnik/ z Kmie=
18:
ćiem potáiemnie/ ktorymkolwiek obycżáiem wymyślonym/ ie=
19:
den od drugiego/ ku ſzkodźie Páńſkiey/ pożytki ſobie cżynili: tá=
20:
ki káżdy Kmieć/ o namnieyſzą rzecż trzemi Grzywnámi/ á o wię=
21:
tſzą rzecz będźie karan chłoſtą álbo ſzubienicą. A ten pierwſzy
22:
ártykuł przy tym práwie bydź.
23:
Kmiotkowi zapowiedź káżda od Páná/ ma bydź ták ważna/ iá=
24:
ko kiedy kłotką zámknie w domu álbo w ſkrzyni: á ktory to prze=
25:
ſtąpi/ ták to karaáć/ iáka ważność zapowiedźi ieſt.
26:
Oycow dobrych áby byli ſunowie poſłuſzni: bo to rádźi prze=
27:
pijáią co oycowie zbiorą: zwłaſzcżá v zamożyſtych. Bo mu lek=
28:
ko przyſzło/ iż ná to nie robił: lekko też odbywa.
29:
Kmieć ktory nie záśieie/ iuż wiáry nie godźien: á we zły rok y w
30:
głod Pan go nie záłoży/ áni zborguie: nikt zań ręcżyć nie będźie.
31:
Kmieć káżdy/ á oſobliwie Dźieśiątnicy/ powinni Páná prze=
32:
ſtrzedz/ kędy ſzkodę Pan ćierpi przez Vrzedniki álbo przez ko=
33:
gokolwiek/ dla niedoyźrzenia ktorymkolwiek kſztałtem wymy=
34:
ślonym/ nietylko vſtnie/ ále y przez poſłá. V práwá rok praw=
35:
dźiwy: á práwo w rok raz w Ieśieni ma bydź záwżdy.

strona: 39

Liſt Trzeći.


strona: 40

Dozoru Domowego
1:
Dźieśiątnikow nie ma karáć Vrzędnik ręką/ áż do Páńſkiego przyiázdu. A ći Dźieśiątnicy rozumieią ſie Kmiotkowie názná=
2:
cżeni od Páná/ ktorzy/ gdźie Pan nie mieſzka/ máią dáwáć znáć/
3:
gdy około Páńſkiego dobrá/ niepilnośćią Vrzędnikow/ ſzkody
4:
ſie dźieią: zwłaſzcżá w ktorych imioná Pan nie cżęſto bywa.
5:
ći też mogą bydź do práwá Przyśiężnikámi.
6:
Sługi y poddánego cnotliwego vrząd/ życżyć Pánu ſławy/ zá=
7:
chowánia dobrego/ pożytku bez grzechu.
8:
Złodźieyſkiego nic nie kupowáć/ álbo niewárownego: z tego
9:
trudność/ y powietrze/ y ſzkodá rośćie/ y do tákiegoż rzemio=
10:
ſłá pochop: gdyż chłop niedocżego ná świećie ſkłonnieyſzy/ iáko
11:
kráść.
12:
O záłogę Kmiotkom iáka ma bydź/ áby ſie wſpomagáli á nie
13:
łotrzyli. Záłogę oſzácowáć/ á wedle záłogi roley/ y mieyſcá/
14:
cżás do kilku lat ná roli/ z polá żytem kopámi/ obráchowa=
15:
wſzy kopę po iedney po dwu ná kożdy rok/ wypłacáć ma.
16:
Kmiotek kiedy rolą puſzcża/ ma budowánie cáłe oddáć/ wo=
17:
ły y zaśiewek.
18:
Kmiotká poddánego/ ſługę/ Pan ma karáć iáko ſyná. Bo tám
19:
ſpráwiedliwość z miłośierdźiem pániue/ przy oycowſkim kará=
20:
niu: pomniąc że przed Bogiem ták dobry iáko y Pan.
21:
Kmiotek kędy przyymuie drugą rolą/ zá iáką przygodą ſpu=
22:
ſtoſzenia/ z budowániem/ choćby w tym drugim budowániu
23:
nie mieſzkał/ ma go popráwowáć nie puſtoſzyć: choćby też
24:
tám ſyná álbo przyićielá poſádźić niechćiał: bo zá cżáſem łá=
25:
cwiey to oſádźić/ gdy budowánie gotowe. bo Kmiotkowie le=
26:
przy dwá/ niż ieden/ Bo ták mowią: Vbi populus, ibi obulus.
27:
Dwie więcey niż iedná/ cżtery niż dwie ręce zrobią.
28:
Kmiotkowie pácholikom dworſkim/ zwłaſzcżá tym oſobliwie co
29:
robot doglądáią/ nie máia nic pożycżáć áni borgowáć/ y ná borg
30:
piwá iáko we wśi ták y w miáſtecżkach nie dawáć: bo Pan ſprá=
31:
wiedliwośći cżynić zá to nie będźie powinien.
32:
Dani/ Káłuny/ Gęśi/ iáycá/ co w vbożſzych wśiach/ ma to
33:
bydź pierwey wybierano: tákże też y we wśiach doſtátecżniey=

strona: 41

Liſt Trzeći.


strona: 42

Dozoru Domowego
1:
ſzych/ pierwey od chudźiny. bo to y łacwiey y lepiey doſtátecż=
2:
nieyſzy Kmiotek vmie záchowáć/ y ná cżás Pánu/ kiedy roſka=
3:
żą/ oddáć.
4:
Kmieć y ſługá z folwárku nie ma vćiekáć od Vrzędniká/ przed
5:
krzywdą: bo nie Vrzędnikowi cżyni ſzkodę/ ále Pánu. A ták do
6:
Páná ma vćiekáć/ kiedy ma krzywdę od Vrzędniká
7:
Kmieć ktory cżynſzu w wigilią świętego Marćiná nie da/ kto=
8:
ry ieſt nie wielki/ názáiutrz po ś. Marćinie tyle dwoie ma od=
9:
dáć/ pod winą: oprocż przyległego Iármárku pod on cżás.
10:
Páná/ y Kmiotká/ y káżdego pod niebem cżłowieká/ ſwawo=
11:
la á prpznowánie do vboſtwá przywiedźie/ y zá cżáſem do ſro=
12:
motney śmierći/ po vpadku.
13:
Włodárze Kmiotki y dźiatki máią wiedźieć/ co ieſt y co vbędźie.
14:
Kmieć łotr/ wyżſzey napiſan. Ale ieſt drugi Práktykarz/ ktory
15:
mogąc mieć ſprzężay/ ánie ma go/ áby rowno z drugiemi nie=
16:
robił: táki/ kiedy dźieśięćinę wytykáią/ obacżyć ſie łátwie mo=
17:
że/ nie máiąc ſprzężáiu że ták wiele náżnie/ iáko ow co bydło y
18:
ſprzężay ma : odłożyć zaśiewku ták wiele/ coby ſprzężay miał:
19:
wſzákoż táki coby ſprzężáiu nie miał/ ma ſobą robić dwá dni zá
20:
ieden
21:
Kmieći dwu náznácżyć do oddawánia poborow. Włodárze
22:
tego pilnowáć máią/ iż gdyby ktory vmárł/ áby qwity nie pogi=
23:
nęły: máią ie odebráć/ y drugiemu obránemu oddáć.
24:
Kmieć ktory ná filis idźie/ álbo bez wiádomośći Páńſkiey gdźie
25:
ná iákiey cudzey poſłudze ieſt/ á od niego dni nie záćiągáią/ tedy
26:
ma/ álbo Włoarz álbo tenże Kmieć/ omieſzkánie w roboćie
27:
zápłáćić.
28:
Długi wſzyſtki od Kmieći ná dźień ś. Micháłá wybráć/ coby
29:
ſie im iedno dawáło przedtym.
30:
Kmieć gdy ſie bráćia dxielą/ naprzod dźielne do dworá/ potym
31:
temu co ná roley zostawa ſprzężay doſtátecżny/ ták końſki iáko
32:
wołowy/ krow/ owiec/ świni/ ptáſtwá wſzelákiego/ ſtátki w=
33:
ſzelákie rolne/ iáko wyżſzey/ Kmiećiowi należące zoſtawić: á co=
by nádto


strona: 43

Liſt Trzeći.43.
F ij


strona: 44

44.Dozoru Domowego
1:
by nád to zoſtáło/ iuż rowno z drugą bráćią ma ſie dźielić. A
2:
gdźie ná Włoce bráćia śiedzą/ mogą ſie rozdźielić ná poły. A
3:
ná puł włocżku dźielić ſie nie máią. A ći ktorzy ſie od bráćiey
4:
oddźieláią cżęśćiámi/ máią ſie ręcżyć/ iáko bez wolnego liſtu z
5:
Páńſkiego imienia zchodźić nie máią.
6:
V
rzędnik y Włodarz máią tego doyźrzeć/ áby Kmiotkowie
7:
ſprzężáiu/ bydłá ſtad/ gwałtem nie przedawáli. (Experiencya)
8:
bo z zamożyſtego będźie wnet vbogi.
9:
K
mieć ktory vgoru przede żniwy nie poorze y ſprá­wowáć nie
10:
pocżnie/ tedy mu Vrzędnik/ Włodarz/ vro­bek ma hámowáć.
11:
W
łodarz y Vrzędnik nie ma tego cżynić áni mowić/ wygna=
12:
łem chłopy ná robotę: ále wcżás z wiecżorá nákázáć. A ráno
13:
wſtawſzy przez wieś idąc záwołáć/ wychodź/ wyieżdżay: ktory
14:
nie poſłucha/ zárázem karáć/ y ktory pośledzey przyiedźie/ ták
15:
ſie z nim obchodźić/ iáko w ſzkole z żaki Bákálarz: to ieſt/ dáć
16:
mu chłoſtę/ y pámiętne dobre.
17:
K
miećie źimie ná robotę do dniá wychodźić máią: á Vrzę=
18:
dnik y Włodarz ma tego doyźrzeć: ktory pośle­dzey przyiedźie/
19:
ſkąráć/ y do domu po wſzyſtkich puśćić.
20:
grafika
LIST CZVVAR


strona: 45

Liſt Trzeći.45.
F iij


strona: 46

46.Dozoru Domowego
1:
grafika
2:
LIST CZWARTY.
3:
Iáko ſie ma Vrzędnik ſprá=
4:
wowáć około gumná/ w káżdym folwárku.
5:
G
Dy ſie gumno młoći do Gdańſká/ álbo w miáſtecż­kach
6:
ná korce przedawa/ Kárbárze vſtáwicżnie w gum­nie
7:
z Vrzędnikiem á z Włodárzem pilnowáć máią młodź=
8:
by/ wymłacánia dobrego z ſłomy/ y gárdlinę do­brze wytrzęſáć/
9:
pośládu máło álbo nic niezoſtáwowáć. Włodarz pod ſwoy
10:
klucż ma zboże z gumná przyymowáć/ á z ſwego chowánia prze=
11:
dawcy pod iego klucż záraz wydawáć/ po iednemu łáſztu/ cżego
12:
máią między ſobą z Włodárzem karb mieć: bo kárbem iednym
13:
łáſzt odpráwi. Gdy ná tárgu przedawa/ ma bydź ieden chłop
14:
rządny do tego/ ktory to ma przedá­wáć. A ten przedawcá kto=
15:
rego dniá co przeda/ záraz ma dáć ſobie w Regeſtr nápiſáć: á
16:
ſkoro łáſzt wyprze­da/ pieniądze oddáć Vrzędnikowi: á karb
17:
miáſto qwitu z Vrzędnikiem mieć/ iáko mu zá wiele łáſztow pie=
18:
nią­dze odda.
19:
D
o miaſt ná tárgi żytá poſyłáć/ wedle potrzeby. A tám prze=
20:
dawcá niech każe wołáć ná tárgu/ Iż v Páná mego żytá ieſt do=
21:
ſtátek młoconego: á ták kto żytá potrzebuje/ poiedź do imienia
22:
Páná moiego/ tám ia żytá przedam/ co komu będźie potrzebá.
23:
A żyto ták przedáwáć/ áby go nie cenił/ iedno iáko teraz ieſt.
24:
A od tárgu do tárgu przez tydźień ma miárę bráć ná cenę/ po
25:
cżemu żyto: áby wiedźiał iáko ie w domu przedáwáć.
26:
V
rzędnik ná Regeſtr ma piſáć/ iáko á po cżemu kto­rego tego=
27:
dniá ná tárgu było. Cżego/ ieśliby ſam ná tárgu nie był/ ma ſie
28:
wywiedźieć záraz gdy przyie­dźie przedawcá: á nietylko od ſá=
29:
mego/ ále y od Kmiotkow co z nim ieźdźili.
30:
Z
yto ná gumnie záraz wypráwowáć/ á wypráwne do Spich=
31:
lerzá chowáć: áby potym nie wytrącał ná podśiewiny.
Száfár=


strona: 47

Li[t Cżwarty.47.


strona: 48

48.Dozoru Domowego
1:
S
záfárſtwo gumná ma bydź życżliwe/ iáko zboża ták y pie=
2:
niędzy: Regeſtrá záraz piſáć: opátrznie y rządnie ie chowáć:
3:
ná pámięć ſie nie ſpuſzcżáć: kárby tákże áby rządnie chłopi cho=
4:
wáli/ y ſpráwiedliwie ie kárbowali.
5:
M
iárá záwżdy iednáka ma bydź/ ták przy Pánie iáko przy
6:
Rewizorze/ ktoryby od Páná był.
7:
Z
goniny/ Plewy/ w ſuſzy chowáć/ doyźrzeć coby nie zeprzáły:
8:
bo tym vkarmi wołu iáko kraſzoną śiecżką/ y ſkupnieyſzy woł
9:
kupcowi. to doświadcżona.
10:
B
rogi ná źiemi nigdy leżeć nie máią kiedy ie wymłocą/ áni ſie
11:
máią przechyláć náłożone: bo brożyny miążſze máią bydź. A
12:
kędy brog podęprą/ tám Vrzęd­nik łotr.
13:
W
Stodole choć zámcżyſta/ gdy młocą/ nie máią niewianego
14:
żytá ná noc odchodźić: gdyby nawiętſza/ tedy w Spichlerzu
15:
ma bydź w ſtodole/ bo dla tego ma bydź w káżdym gumnie
16:
Spichlerz áby ieden w ſtodole.
17:
Z
bożá chędogie vkłádáć w oſobne brogi/ dla naśie­nia. Pſze=
18:
nicę dla ptáſtwá przy ſtodołách/ przy obo­rách/ kłáść: kędy ſie
19:
przechodzą źimie/ ptak nie wleći.
20:
V
kłádánia w brodzech pilnie doyźrzeć ma/ áby rządnie vkłá=
21:
dáli/ áżeby żyto długo ſtojąc nie gniło. (Experiencya) Zwłaſz=
22:
cżá gdy ſie tráfi dobremu goſpodarzowi ſwoim vrobkiem w
23:
dobry rok głodnego cżekáć. A goſpodarze rządni/ máią w bro=
24:
gách vkłádáć iáko y śiać záwżdy w pogodę.
25:
S
iáná áby nie mieſzał pogodnego z niepogodnym/ miążſzego
26:
z drobnym: áby záś wiedział/ ktore dla kto­rego bydłá pocżąć/
27:
á kiedy ie dáwáć.
28:
O
ſtrożenie/ dylowánie/ ogrodzenie/ y wſzelákie płoty máią
29:
bydź rowne: A brogi iednákie záwſze/ ták żeby brożyná nie v=
30:
gniłá zá rok: á brogi pod iedną modłą budowáć.
31:
D
la zgonin y plew ná oborze przętry máią bydź/ bo to w ple=
32:
wniách bárzo ſie prędko popſuie. A ták wſzędy połápy ná obo=
33:
rách bydź máią: w ſłomie też temu w brogách nie źle.
Odwoz


strona: 49

Liſt Cżwarty.49.
G


strona: 50

50.Dozoru Domowego
1:
O
dwoz żytá ma przypomnieć Vrzędnik Pánu kiedy cżáſ/ áby
2:
z tym nie omieſzkał.
3:
D
o gumná áby ſie świnie nie zákradáły/ tego pilnie ſtrzedz:
4:
bo nie tylko ſzkodá/ ále y ſromotá.
5:
P
oślády iáko oddawáć: bo też ty ſzkodę cżynią: (Experiencya
6:
náucżyłá) bo Dworki z tego kráść ſie imuią: to ſam Pan ál=
7:
bo Rewizor ma poſtánowić opátrznie.
8:
G
roch w ſuſzą ma bydź młocon: bo ſkoro vmięknie/ z cudnego
9:
żádny.
10:
V
rzędnik rządny ma ſie ſtáráć/ áby gumno záwárte miał/ co=
11:
by pod zamkiem ſtało.
12:
A
gdy już do Gdańſká żyto ſpuſzcżáią/ tám Vrzęd­nik ma tego
13:
pilnie ſtrzedz/ áby dobrey drogi nie omieſzkiwał/ porządnie y
14:
wcżás zboże wypráwował: bo do Gdańſká żytá nie podſiewá=
15:
ią/ ále ie też w gumnie dobrze wypráwiáią: iákoby ſie kupiec
16:
plewą/ pia­ſkiem/ kłoſem nie odtrącał. A Kmiotek we złą drogę
17:
przewodem áby ſie nie vbożył.
18:
V
rzędnik ma tego ſtrzedz/ áby w folwárcech zá żyto i zá inſze
19:
zboże wydatek drobny nie był: bo ſie nay­dźie zá co inſzego pie=
20:
niędzy/ ná folwarkowe wydatki/ zebrać.
21:
V
rzędnik ma też pilno doyźrzeć/ áby ſzkody tym nie cżynił/ że=
22:
by ná táńſzy rok z nowego wſzelakiego zboża nie záchowywał.
23:
R
etentow przy licżbie nie ma dawáć Vrzędnik/ gdy mu Pan
24:
zákázuie borgowáć.
25:
K
árby Włodárze od wſzelákiego zboża máią mieć/ ktore máią
26:
ták chowáć iáko pieniądze właſne: á ták to rzędźić/ iákoby licż=
27:
bę doſtátecżną vcżynili.
28:
I
árzyny wſzelkie/ pſzenice zwłaſzcżá/ do tárgu/ do Browáru/
29:
záraz przy Kárbárzu podśiewáć: chybá co do Gdańſká wleką/
30:
gromádą młocą/ tego zániecháć. owa Száfarz zboża/ nie ma ná
31:
licżbie kłáść podśiewin/ w gumnie to záraz ma oſtawáć.
32:
D
la licżby veriſicacya táka bydź ma z káżdey kopy: Przyſię=
żnicy


strona: 51

Liſt Cżwarty.51.
G ij


strona: 52

52.Dozoru Domowego
1:
żnicy dwá przy Rewizorze/ przy cżym ma bydź Kárbarz gumien=
2:
ny/ y Vrzędnik doyźrzeć tego ma: Wźiąć po ſnopie z káżdey kopy
3:
z káżdego kątá w polu/ bo nie mogą bydź iednákie/ y záraz z=
4:
młoćić: tám z káżdego mieyſcá żyto plenne y nieplenne okaże ſie/
5:
y wedle tego licżbá. A Rewizor iuż tego ocżyma ma doyźrzeć/ bo
6:
ná tym wſzyſtko.
7:
A
gdy dźieśięćinę wożą do gumná/ tedy też tákże od kopy bráć
8:
po iednemu ſnopie/ y młoćić oſobno.
9:
Przędźiwá ták verificowáć. Ná polu len/ konopie płoſkonie
10:
y głowáte/ ták mają bráć/ coby z káżdego ſnopu garść byłá: ále
11:
iż tego Dworki y Vrzędnicy nie dźiáłáią/ tedy gdy to wymocżą/
12:
po kilku ſnopow ka­záć zetrzeć/ doyźrzawſzy áby ſnopy iedná=
13:
kie y row­ne były/ tedy iuż ták Páni Stára ma oddáć. A oko=
14:
ło świętego Marćiná/ Dworki wſzyſtki álbo Vrzędnicy/ máią
15:
zwieść do Pániey/ álbo do Ekonomice/ álbo do Vrzędniká gło=
16:
wnego/ álbo do iego żony przędźiwá/ poważywſzy oddáć. Aby
17:
ſie to wſzyſtko obacżyło/ ieſli ſie zgadza z veriſicácyą. A potym
18:
popiſawſzy wagi/ rozdawáć prząść porządnie: á ná ludźie nie
19:
obćiążliwe: bo kiedy będźie wiedźiał wiele kámion y chłopow/
20:
tedy też będźie łatwie wiedźiał po wielu wrębow ma rozdáwáć
21:
prząść.
22:
K
ędy żyto álbo iákie zboże młocą z ſzopy/ tedy kiedy pocżętego
23:
brogá nie domłocą/ oſtátek ma do ſtodoły zamcżyſtey znośić/
24:
zlicżywſzy kopy wiele zoſtáło.
25:
G
dy ſie ſtáre poſzyćie popſuje/ á nie godźi ſie go popráwić/ te=
26:
dy odárwſzy ſnopki rządnie rozwięzáć/ y na gromádźie mieć/ á
27:
potym do obory kłáść/ dla Ie­śiennego gnoiu.
28:
∴ ∴
LIST PIĄ=


strona: 53

Liſt Cżwarty.53.
G iij


strona: 54

54.Dozoru Domowego
1:
grafika
2:
LIST PIATY.
3:
Náuká Klucżnikowi iáko się
4:
ma ſpráwowáć.
5:
K
Lucżnik ma klucże mieć w kilku węźlech: oſobno od
6:
proznych domow/ co ie gośćinnemi zowią/ oſobno od
7:
ſkrzyń y ſkrzynek/ oſobno od tych co ich záwżdy potrze=
8:
buią/ iáko od piwnice/ podruny/ ſtodoły/ śpi­chlerzá.
9:
K
lucżnik w piwnicach y we wſzem záwárćiu/ pod ſwym klu=
10:
cżem/ ma bydź ochędożny/ y każda rzecż ná ſwym mieyſcu ma
11:
v niego leżeć: iáko ſtátki piwne piwnicy/ ták też śpichlerzowi
12:
y wſzemu dworowi na­leżące/ ma opátrowáć/ chowáć/ y przy=
13:
cżyniáć.
14:
K
lucżnik nie ma octu w piwnicy chowáć: bo źimie nie będźie/
15:
á lećie piwo kwáśi. A ile go vtocży ná káżdy dźień/ tyle przylać/
16:
ná ordynáryą/ ocet ſie nie ſkáźi: ná wielką potrzebę/ oſobno
17:
przycżynić.
18:
K
lucżnik około mąki mełćia ma doyźrzeć/ áby tego w podrunie
19:
záwżdy z potrzebę miał. A ma to opá­trowáć w Ieśieni á ná
20:
Wioſnę/ áby tym Lećie ludźi nie zábawiał/ á iżby z młyná ſpeł=
21:
ná mąká wracáłá ſie/ y wymiar álbo miáry áby ſpełná tákże do=
22:
chodźiły do dworá: bo o Młynárzá złodźieiá nałácwiey. A od
23:
tego wagá ma bydź.
24:
K
lucżnik przy wielkim dworze nie od wſzyſtkich zamkow ma
25:
klucże miewáć: Vrzędnik ma o Klucżniku wiedźieć: bo y w ża=
26:
cnych domiech Pan y Páni nie od wſzyſtkiego klucże od śiebie
27:
dáie. Bo gdy cżego nie doſtánie/ álbo gdy co nie ſporo bywa/
28:
tedy nie Klucż­niká pátrzą/ ále Vrzędniká.
29:
O
Sklenice/ o Zelázo/ o Gwoźdźie/ o Swiece/ o Gárnce/
30:
o Dźieſzki do máſłá/ o Tworzydłá/ o Sol/ kędy tánſza/ to w=
ſzyſtko


strona: 55

Liſt Piąty.55.


strona: 56

56.Dozoru Domowego
1:
ſzyſtko kędy o co łácwiey/ przy Vtách/ przy Rudach/ kędy bliżey
2:
w tym imieniu kupowáć: A ſtám­tąd do drugich imion zá też
3:
pieniądze drugim Vrzęd­nikom dodáwáć/ ná potrzeby do dwo=
4:
row y do folwár­kow: y wſzelákie ſtátki kędy o co łácwiey. kędy
5:
láſy/ tám drewniáne.
6:
K
lucżnik Lećie záwżdy przed obiádem ma opátrowáć/ áby chło=
7:
dne piwo do ſtołu przy Pánie bywáło/ żeby to wcżás lodem o=
8:
pátrzył. A wcżás/ to ieſt do pierwſzey potráwy/ przynośił: nie
9:
w ten cżás kiedy z ſtołu zbieráią. A wſzelákie obroki przed obiá=
10:
dem odpráwowáć.
11:
G
dy Pan z dworá odieżdża/ ma wſzytko poprzątnąć/ ták Páń=
12:
ſkie iáko y ſłużebnicże rzecży/ iákoby nic nie zginęło: Ognie opá=
13:
trzyć: ſtátki poprzątnąć.
14:
K
lucżnik ma doyźrzeć/ gdy ma Pan przyiácháć do zamku álbo
15:
do ktorego dworu/ gdy piece przepaláią/ áby porządnie ſuche=
16:
mi drwy przepalał/ iákoby ſie piece nie pſowáły/ y dymem ſie
17:
gmáchy nie kurzyły: ták też obecnie ma doględáć y tych co w
18:
piecach paláią/ áby porządnie około drew/ piecow/ łucżywá/
19:
wſzyſtko było/ á wcżás nágotowano.
20:
K
lucżnikowi/ w ktorym wątpią że nie pewny Szá­farz/ bieráć
21:
klucż ná noc: wſzákoż trzebá ſie opá­trzyć ná fortel: bo y nie
22:
zámknąć może niż klucże odda/ y nágotowáć to ták/ iáko ſwey
23:
wolej vżyć może/ ꝛć. Experiencya w tej rzecży. y dwá klucżá by=
24:
wáią do iednego zamku. Wſzákoż ná niewiernego kaźń/ według
25:
zaſługi.
26:
K
łody piwne pomierne w piwnicy bydź máią ied­nákie: to ieſt/
27:
iedny więtſze/ drugie połowicą mnieyſze: áby były dwie rowne
28:
iedney więtſzey. Ták też becżki do mąki w podrunie/ korzec do
29:
obroku owſá/ gárnce do máſłá/ tworzydłá do ſerow/ ſolnicá ná
30:
ſol/ motowidłá ná przędzę/ w káżdym imieniu v Páná/ kto go ma
31:
niemáło/ ma to bydź iednáko: dla licżby y po­rządku z Vrzę=
32:
dniki i z Klucżniki.
33:
K
lucżnik ma mieć ná piecży ſtroże/ kędy ſtroża koleyna Kmieca
34:
w dworzech. Bo ći miáſto ſtrożey/ bár­zo rádźi ſámi krádną.
35:
K
lucżnik ma dworu pilnowáć/ gdy Vrzędnik v roboty álbo po
iákiey


strona: 57

Liſt Piąty.57.
H


strona: 58

58.Dozoru Domowego
1:
iákiey ſpráwie/ tedy co potrzebá Vrzędnik mu ma porucżyć:
2:
bo z Klucżniká narządnieyſzy Vrzędnik bywa záwżdy. Bo kto
3:
ſie cżego vcży z Experiencyą záraz/ ten bywa nalepſzy Miſtrz.
4:
K
lucżnik/ gdy młyn blizu dworá/ Młynárzá ma mieć ná piecży/
5:
áby Páńſka miárá dochodźiłá do dworá ſpełná: á kędy dáleko/
6:
z Vrzędnikiem ſpolna rádá o tym.
7:
K
lucżnik lećie łąk i ſpaśi/ wod/ od złodźieyſtwą ma ſtrzedz.
8:
A gdy ſámemu trudno/ przez párobki/ piwowáry dworſkie/ ál=
9:
bo kogo do tego ſpoſobi wiernego.
10:
P
iwá áby były pełne becżki: á ieśliby miał vtacżáć z káżdey/ le=
11:
piey iednę wypić cáłą: bo kilkiem mniey vſzkodzi/ niż kilkiem=
12:
dziśiąt/ kiedy wſzyſtko zwie­trzeie.
13:
K
lucże rządnie chowáć: á gdy klucż zginie/ oſtroż­nie dobywáć:
14:
bo tym złodźieiá wpráwi. Kiedy kłotką zámykaią/ lepiey kłotkę
15:
ſtłuc/ niż podwoy pſowáć. Ten co klucż naydźie/ áby ſobie nie
16:
odmykał/ opá­trzyć: klucży przez ręce nie dawáć: nie do káżdego
17:
zámknienia zá ſobą puſzcżáć.
18:
K
lucżnik co ſie vpija gorſzy niżli złodźiey/ á przy gośćiu/ tám
19:
więc ieſzcże gorſzy.
20:
K
lucżnik dwor ma zámykáć álbo záwieráć. Otoż wſzetecżnice/
21:
chłopi/ máią wiedźieć we wśi y w mieśćie/ iż nie ma z nim śie=
22:
dźieć: y powiedźieć náń. á w zamku wrotny. Ták w mieśćie iá=
23:
ko ná wśi ná Wrotnego y ná káżdego co z nim śiedźi/ niemiło=
24:
śierna winá.
25:
W
dworze chłopi co ſpráwy żadney niemáią y wſzetecżnice nie=
26:
máią bywáć/ ták przy bytnośći Páń­ſkiey/ iáko y przez Páná: á
27:
ieſzcże więcey przez Páná.
28:
K
lucżnik ma tego pilno doględáć/ żeby wſzelákie zbożá do mły=
29:
now y záśię z młynow ważono/ tákże y ſłody: á w káżdym fol=
30:
wárku ma bydź wagá/ iáko w mieśćie w Ratuſzu vcżyniona. A
31:
nietylko zboża/ ale y innych rzecży wiele może śie ználesć/ co
32:
pod wagą oddawáć y odbieráć: iáko Sol z becżką:
33:
bo Mły­nárze złodźieie. Experiencya.
34:
∴
LIST SZO=


strona: 59

Liſt Piąty.59.
H ij


strona: 60

60.Dozoru Domowego
1:
grafika
2:
LIST SZOSTY.
3:
Młynarz co Pánu po=
4:
winien.
5:
N
Aprzod ma mieć we młynie co obecnie miele/ ſtátki
6:
młyńſkie/ do młyná potrzebne: to ieſt Topor/ Sie=
7:
kierę/ Piłę/ Przyśiek/ Pieſnią/ Oſzkárdy/ Swidry/
8:
Tacżki dwoje: co dobremu y rządnemu Młynarzowi przyſtoi.
9:
M
łynarz ma bydź grobley pilen y vpuſty/ y ma to záwſze oglę=
10:
dowáć ná káżdy dźień: bo ſie to cżęſto przytrafia/ co ſie iednemi
11:
tacżkámi źiemie zápráwić może/ tego potym kilká wśi nie záprá=
12:
wi/ gdy nagła rzecż przypádnie/ á pocżnie ſie grobla rwáć.
13:
M
łynarz gdy już roſtop przyydźie/ tedy ma obrębowáć v v=
14:
puſty pale/ áby lod tego nie podnośił/ gdy wodá przyydźie.
15:
Młynarz gdy ná wiśle oſchnie prze niedoyźrzenie ſwe/ álbo co
16:
tákiego przypádnie/ co by mogł zrobić/ nie ma mu tego V=
17:
rzędnik pomagáć ludźmi. Tákże ſie też ma rozumieć około ſzkut.
18:
M
łynarz ma tramow przycżyniáć/ kędy ieſt Tracż/ kiedy cżás
19:
tego/ áby obecnie tárł. A tramy áby ſie we złą drogę áni lećie nie
20:
woźiły/ Vrzędniká ma ná­pomnieć Młynarz: á kędy Vrzędnik
21:
niedbáły/ tedy Páná.
22:
M
łynarz przyległy v ſadzawek ma ryn doględáć/ á cżegoby
23:
ſam nie ſproſtał/ Vrzędnikowi przypomi­náć: Wſzákoż Vrzę=
24:
dnik nie ma ſie iuż ná to zgołá ſpuſzcżáć/ ma też ná to ocży mieć.
25:
M
łynarz ma to wſzyſtko opátrowáć w przyległym dworze/
26:
podwáliny/ ryny/ węgły/ y około dáchow áby nigdźiey nie ćie=
27:
kły: ták też káżdey rzecży popráwić/ co ná ćieśle należy: ktory o=
28:
mieſzka/ káráć/ álbo dom odrzeć.
29:
M
łynárzá ma Vrzędnik doyźrzeć/ gdy ſłáby młyná pożytek/ y
vkázáć


strona: 61

Liſt ſzoſty.61.
H iij


strona: 62

62.Dozoru Domowego
1:
vkázáć mu drogę: bo łácno z nim: Gdy obecnie mielą/ tedy ſie
2:
doświadcży/ wiele ſie zmiele od godźiny do godźiny. A gdy Mły=
3:
narz iáki niepewny/ niewierny/ tedy Mierniká/ iákikolwiek
4:
młyn/ pewne­go/ pilnego/ wiernego przyſtáwiwſzy doświad=
5:
cżyć/ á potym ná oſpy poſtáwić: álbo tego ták oſtrożnie ſtrzedz/
6:
iákoby co ieſt Pańſkie ſpełná dochodźiło. ká­ráć też gdy obacży
7:
potrzebę/ że Młynarz niewierny. A kędy młyn pod dworem/
8:
tám to nałácwiey: bo miáry cżęſto może wybierać.
9:
M
łynarz ktory oſobno ode wśi mieſzka/ nie ma mieć cżołnu á=
10:
ni śieći przy ſobie/ áż kiedy łowić ryby/ tedy Vrzędnik z Przyſtá=
11:
wem ma mu poſłáć cżołn y śieć. wſzákoż y przy wśi trzebá zło=
12:
dźieyſtwá ſtrzedz.
13:
K
onopi áni żadnego przędźiwá nie ma dopuśćić mocżyć w ſtá=
14:
wie Młynarz/ Włodarz/ Vrzędnik.
15:
D
o młyná wieprze dawáć tákie/ coby ich dokarmiwáć/ ktory
16:
iuż będźie w dworze pierwey rozetkány w karmniku/ y doroſły.
17:
M
łynárzá iż trudno dojźrzeć gdźie młyn nie obec­nie miele/ tám
18:
Kmiotki ná oſpy lepiey poſtánowić: bo tą miárą y Młynarz nie
19:
vkrádnie/ y Kmiotek nie będźie ſie do inſzego młyná ćiągnął/ á
20:
będźie ſwe mliwo do Páńſkiego młyná záchowywał: bo mu tám
21:
przez miáry będą mieć.
22:
M
łyná gdy nie ma ſwego/ ludźi obrácáć do iednego ſąśiádá/
23:
á ſobie bez miáry vmowić. A gdy może bydź wietrzny/ budo=
24:
wáć go.
25:
M
łynarz ma około młyná chorony koniom/ wo­łom/ náprá=
26:
wić: tákże ogień ćiepło obmyślawáć go­śćiom ſwoim/ áby ſie do
27:
niego ćiſnęli: y ma mleć żyto dobrze/ ſłody miáłko: bo ſie do tá=
28:
kich y dáley z mliwem ćiſną.
29:
M
łynarz drogi do młyná ma nápráwiáć/ moſty/ kędy może: A
30:
kędy rzecż wielka/ tám Vrzędniká y Páná ma vpomináć/ że nie
31:
zdoła ſam.
32:
W
każdym młynie/ na káżdy tydźień máią wymie­rzáć.
33:
E
xperiencya. Pan przyjáchał do folwárku/ mły­nárſkie świnie
záſtał


strona: 63

Liſt Szoſty.63.
1:
záſtał v kápłunow/ á Młynarz dźiury nie zápráwił.
2:
P
o kámienie do młynow w dobrą drogę ná ſániách ieźdźić:
3:
bo mu ie w ten cżás łácwiey y z mniejſzą pracą przywieść.
4:
❦ ❦
LIST SIO=


strona: 64

64.Dozoru Domowego
1:
grafika
2:
LIST SIODMY.
3:
Iesień.
4:
G
Oſpodarz dobry Rok pocżyna od świętego Bárt­ło=
5:
mieiá. Abowiem do ś. Bartłomieiá ma wſzyſtko z po=
6:
lá ſprzątnąć/ y pocżąć śiać/ y ma záśiać do ś. Mi­cháłá:
7:
Albo/ zá iáką przycżyną/ nadáley po ś. Mi­chále w tydźień.
8:
A ták ſie ſtáráć/ áby śiać conarániey/ ták oźiminę iáko y iárzynę: byle
9:
ſie godźiło/ tedy z tym y godźiny nie omieſzkiwáć: ták wſzelákie
10:
zboże/ iáko y ogrody/ y kiedy ktoremu naśieniu iego właſny cżás.
11:
A goſpodarze rządni záwżdy śiać máią/ z ktorych káżdy nietylko
12:
pogodźie/ ále y śiewowi wy­rozumie: to ieſt/ Kmiotkowie prze=
13:
bráni. Goſpodarze ſobie rządni/ v mądrych Kmiotkow ſie ná=
14:
ucżyć máią/ iáko rolą ſpráwowáć/ v rządnego ſie przypátrzyć/
15:
pil­nym bydź/ ocży náucżą kto chce mieć cnotliwy ro­zum. A to na=
16:
więtſza/ dobrze rolą ſpráwić/ y ná naśienie zoráć: á perzu áby
17:
namniey nie było w roli.
18:
S
koro z polá zwiozſzy/ záśiawſzy/ ma ſie wnet ſtáráć/ áby na
19:
źimę popráwił cżego trzebá w domu y przybudował: bo ma ná
20:
to bacżyć/ iż Ieśień cżwarta cżęść roku: á ták nie ma tego cżáſu
21:
dármo puſzcżáć: bo to naſproſnieyſza rzecż/ cżás dármo puſzcżáć.
22:
Bo kto Ieśień/ Zimę/ Wioſnę dármo puſzcża/ Lećie muśi ſzkodę
23:
mieć: bo źiemi y cżáſowi/ około polnych robot/ doſyć nie vcżyni.
24:
G
dy kto woły ſtáwia/ paſzą/ iáko potrawy/ ma prze­myśláć: á
25:
poki ich nie poſtáwi ná ſtániu/ tedy ie w ogrodźie ná noc záwie=
26:
ráć/ gdźie ſzcżebrzuchy śie­wáią: bo ſie tám záraz lepiey nágnoić
27:
może/ niżliby náwoźić mogł.
28:
S
ádow pilno ſtrzedz: á gdy przyydźie cżás/ owoc rządnie od=
29:
bieráć: iedno ſuſzyć/ drugie chowáć. w Ieśieni płonki ſádzić:
30:
ná Wioſnę ſzcżepić: ieſli názbyt/ przedáć.
31:
K
ędy niſkie role/ ná iárzyny ie zoſtáwić: wſzákoż niźiny rowá=
mi może


strona: 65

Liſt Siodmy.65.
I


strona: 66

66.Dozoru Domowego
1:
mi może nápráwowáć/ zagony wyſokie oráć: folguiąc temu/ á=
2:
by to tám śiał/ cżegoby mogł z oney roley z nalepſzym pożytkiem
3:
vżyć. Piaſki od­kładáć: bo im gnoiu ſzkodá. Są też niektore zbo=
4:
ża iáko y ogrodne rzecży/ ktorym potrzebá w Ieśieni źiemię go=
5:
towáć: tego nie zániecháć.
6:
N
á źimę/ práwie przed zámárznieniem/ wśiać potroſze ſzcże=
7:
brzuchow/ dla ránego pożytku: ták też y ſkoro ze kry potroſze
8:
áby to było rániey/ niż inſze/ co w ſwą miárę/ iuż ku práwemu
9:
doſtátkowi y żyw­nośći gruntowney/ śieią.
10:
W
Ieśieni/ Zimie/ á ná Wioſnę targi/ Iármárki/ áby odprá=
11:
wił/ iákoby Lećie pracey o tym nie wiodł/ iedno rodzących poży=
12:
tkow nád wſzyſtkie pożytki ſtrzegł: bo Láto ma káżdą godźinę
13:
potrzębną/ co záwżdy ocży y rozum vkarze/ kto iedno lećie goſpo=
14:
dárſtwá chce bydź pilen.
15:
P
rzy káżdym imieniu/ w káżdey wśi/ dźieśiąty chłop/ co máię=
16:
tnieyſzy ma tego doyźrzeć/ áby Vrzędnik y Wło­darz Pánu rolą
17:
dobrze záśiewáli y ſpráwili: pod táką winą/ że gdźie prze nie
18:
dobrą ſpráwę roley y záśianie źle ſie vrodźi/ á v nich dobrże/ á=
19:
by oni y z Włodárzmi ſobie Páńſkie żęli/ á Pan ich.
20:
N
á Zimę piecow zewnątrz opráwić kędy trzebá: gliny też ná
21:
prozne mieyſcá przycżynić dáć/ dla po­práwy piecow/ kominow
22:
y inſzych potrzeb: bo do wiela rzecży gliná potrzebna.
23:
V
rzędnik káżdy z nowego w Ieśieni ma Inwentarz ſpiſáć w=
24:
ſzyſtkiego co ſie rodźi/ w gumnie/ w oborze/ w ogrodzie/ w ſa=
25:
du/ ná polu/ w ſpiżárniey/ y wſzędy kędy iedno rzecż okaże: ták
26:
iákoby ſie iego ſpráwá y porządek pożytecżnie y rządnie poka=
27:
zał: á Pan to ma/ álbo Rewizor od Páná/ dopiero doględáiąc
28:
ſkory­gowáć: á ty Inwentarze máią záwżdy bydź v Páná przed
29:
ś. Micháłem ná dwie niedźieli: á oſtátek Inwen­tarzá/ coby ſie
30:
ſkońcżyć nie mogło/ przed ś. Marći­nem dwie niedźieli. á to ſie
31:
rozumie kędy Pan nie mieſzka.
32:
S
koro z nowego w Ieśieni lepiey od Kmiotkow ſeṕ wybieráć:
33:
bo ná wioſnę trudniey mu to wypłacáć/ á ſwe pewne záchowáć.
34:
Bo kto ná Kmiotki dani y długi záchowywa/ łatwie ie zuboży.
35:
A nie ma pocżynáć bráć dáni ná drugi rok/ áż pierwſzego roku
36:
dobierze: bo ſie tym ludźie pſuią.
Chmiele


strona: 67

Liſt Siodmy.67.
I ij


strona: 68

68.Dozoru Domowego
1:
C
hmiele ma wcżás chowáć Vrzędnik/ dla zwietrze­nia/ porzą=
2:
dnie/ ták dawne/ iáko z ſwych ogrodow: bo do kilku lat może
3:
trwáć.
4:
V
rzędnikowego wſzyſtkiego goſpodárſtwá grunt/ dobrze ro=
5:
lą vpráwiwſzy záśiać w ſłuſzny cżás/ iáko żyto ták też wſzelką
6:
żywność zboża iárego y ogrodw. A roley ſpráwá ná tym/ áby
7:
ią vmieſzał/ coby z niey namnieyſzy kęs perzu wymknął/ ktorego
8:
ná roley ná wierzchu nie odchodźić/ bo ſie znowu przyymie/ y ży=
9:
tu ſzkodźi. Experiencya ocżywiſta.
10:
P
erz/ kędy ſłomy máło do vpuſtow/ do przykry­wánia Kmio=
11:
tkom wyſuſzony y dobrze wymłocony/ w głod bydłu ſie zyydźie:
12:
á komu nie ieſt potrzebny/ ná gromádách ná roley ma bydź pa=
13:
lon. A iáko mowią niektorzy oracże/ áby z niego miał bydź gnoy/
14:
to prák­tyká niepewna: boby nabárziey vſechł/ znowu ſie przyy=
15:
muie/ ſkoro dżdżu á źiemie doſtánie.
16:
C
ebulę cżáſu ſwego z ogrodá bráć/ y ták ſchowáć coby nie gni=
17:
łá: á pierwey niż ią w wieńce wiązáć/ korcem mierzyć.
18:
P
áſternaki/ Márchwie/ Chrzany/ Piotruſzki/ Cwikły/ y in=
19:
ne korzenie do żywnośći potrzebne/ rządnie ná źimę pochowáć/
20:
ná ſwe przyſtoyne mieyſcá: á zbytek przedáć: nie wymawiáć ſie/
21:
że to pogniło.
22:
K
ápuſtę/ Ogorki/ vmieiętnie vmieć ſolić/ coby ſie nie pſowáło.
23:
R
zepę do dołow chowáiąc/ korcem wſzędy mierzyć.
24:
S
łoniny ná flis mają opátrowáć w ten cżás naywię­cey/ kiedy
25:
żołądź rodźi: kiedy rok táńſzy/ tedy więcey y wieprzow y świny
26:
ná to chowáć: áby tego náprzycżyniáć dla fliſá y dla ześćia świ=
27:
ni/ y dla złego vro­dzáiu y drogośći.
28:
S
łone mięſá o ś. Marćinie ſolić vmieiętny ma. Kto też chce
29:
mieć ſłone ryby dobre/ pod zamroz ſtaw ſpuſzcżay.
30:
V
rzędnik rządny/ Stáwy/ Táráſy/ Młyny/ Cżopy/ Vpu­ſty/
31:
Pogrodki/ to ma mieć ná piecży/ á cżáſu ſwego pilnowáć/ po=
32:
práwiáć w pogody. Cżynow do tego Zi­mie/ w Ieśieni/ náprzy=
33:
cżyniáć doſtátek: opátrzyć áby z ſtáwow ryby nie wychodźiły ná
cudze


strona: 69

Liſt Siodmy.69.


strona: 70

70.Dozoru Domowego
1:
cudze imienie/ ták ku wodzie ná wierzchowiſko/ iáko y w zwodę
2:
z vpuſtu ná doł.
3:
L
odownie w dworzech/ gdźie Pan bywa/ máią bydź opátro=
4:
wáne: áby lod nie ginął/ á ná cżás źimie był chowan.
5:
K
to chce dobrze żyć/ á nie vtrácáć/ w Ieśieni obráchuy wſzytek
6:
rok/ ták Pánie/ iáko chudy. Bo cżegoć nie doſtánie z nowego/
7:
łácwiey opátrzyſz/ niż ná Wio­ſnę. Bo y Wenecya/ przednieyſze
8:
ná świećie miáſto/ tym wiele ludźi ſpołu záchowáć może: y choć
9:
ná wo­dźie śiedźi/ tám opátrznośćią y rządem wſzyſtkiego więcey
10:
niż kędy.
11:
B
ydło nie godne ku chowániu ná Wioſnę wypaſzay/ przez Lá=
12:
to ktore nie vtyje/ zbyway: á nie ſtáwiay tá­kiego: bo tá iuż z
13:
głupſtwá ſzkodá.
14:
K
iedy rzepę z dołow wybieráią/ tedy máią záraz wybrawſzy o=
15:
ny doły záſypáć: bo ten piaſek/ gdy go w doły nie wſypie/ gdy
16:
wiátr wſtánie pole powieie. tákże też w boru kędy karcż kopáią.
17:
W
Ieśieni lepiey w ſkorách nákupić bydłá do ſole­nia/ niż ie ná
18:
rynku bochy kupowáć: bo zábiiáiąc po kilu ná tydzień/ tedy mu
19:
podroby zoſtáną. ále doyźrzeć áby łoy z ſkorą nie zginął: bo to
20:
przy wiel­kich rozchodźiech lepiey niż pacierz vmieią.
21:
D
rwá gdy rąbią kmiotkowie/ káżdy ná ſwą gromá­dę kłaść ma.
22:
T
eż gdy młocą/ tedy káżdy ná ſwą gromádę ma ſłomę kłáść: á=
23:
by poznáć ktory źle wymłaca.
24:
W
Dworzech wielkich/ w Zamku/ ſuche łucżywo y drwá rąbio=
25:
ne máią bydź: bo tego nie nádąży.
26:
P
o ś. Iádwidze śiać nie ma/ ktoby iedno chćiał mieć pożytek.
27:
K
miećie nie máią ſobie pierwey woźić niż Pánu/ y tám kędy
28:
dzieśiećiny niemáſz.
29:
P
ámięć cżynſzowa. O ś. Marćinie cżynſz ma bydź odbieran
30:
wſzyſtek rázem: przeſzłego roku reſtę/ Ká­płuny/ Iáycá/ Gęśi/
31:
Kury/ Chmiel/ Owies/ Sery/ Kokoſzy/ Konopie/ Pſzenicę/
32:
Zyto/ Miodowe dani/ młynſkich ſpy wſzelkich koniec ma bydź:
33:
Pierze/ Puchy/ Wełny/ poważyć y odebráć.
Ogro=


strona: 71

Liſt Siodmy.71.


strona: 72

72.Dozoru Domowego
1:
Ogrodne rzecży/ Cybule/ Kápuſty/ Márchwie/ Páſter­naki/
2:
Rzepę/ to wſzyſtko vprzątnąć/pomierzyć: Cebule popleść/ Cżo=
3:
ſnek/ Cwikłę.
4:
P
roſo pomłoćić/ śiemioná lniáne/ konopne: potym naśienia
5:
ogrodne wſzelákie/ Rzepę/ Rozſádę/ Cebulę/ Márchwiáne/ Pá=
6:
ſternakowe/ Piotruſzki/ Cwikły/ Sáłaty/ y inſze wſzelákie naśie=
7:
nia/ ták też y ogrodkowe/ ꝛc. to wſzyſtko pomierzyć/ á drugie po=
8:
ważyć/ y ná piſmie mieć.
9:
W
tenże cżás wſzeláki przypłodek/ ſtádá/ bydłá/ owiec/ koz/
10:
świni/ licżby doyźrzeć: przypłodek ſpiſáć: piątnowáć/ znáko=
11:
wáć/ ſtádá ná vdźie/ inſzy dobytek wſzyſtek ná práwym vchu/
12:
Páńſki dobytek: á gdźieby Vrzędnicże/ Páſterſkie/ álbo cżelá=
13:
dźi ktoreykolwiek było miedzy Páńſkim/ to ná lewym vchu/ tá=
14:
kimże piątnem. Ptáſtwo też wſzelákie/ Kápłunow/ Kurow In=
15:
­dyiſkich/ Gęśi/ Kácżek/ wydatek od Sworek i przyplodek wie=
16:
dzieć: tákże też y Iáiec wydánych z fol­wárkow do podruny ál=
17:
bo do ſpiżárniey: y wſzyſtkich rzecży/ co ná Dworkę należą.
18:
W
tenże cżás ſkory od wſzyſtkich odbieráć/ znákom/ piątnom
19:
ſie przypátrowáć: támże záraz ná obow cże­ládźi oddáć.
20:
W
ten cżás Vrzędnikom przędźiwo pod licżbą oſtá­wowáć: á
21:
to ma bydź wſzyſtko á wſzyſtko ſprzątniono/ pocżoſano/ powa=
22:
żono/ przed ś. Marćinem. á kiedy noc rośćie/ áby to było roz=
23:
dawano prząść kmiotownam/ dla łatwieyſzey ich pracey/ y po=
24:
ki wielka noc. oſtátek około przędźiwá/ ſzerzey opiſałem w wiel=
25:
kim Inwentarzu.
26:
T
ámże záraz Vrzędnikom rozdáć pámięty/ gdźie cżego trzebá
27:
źimie budowáć/ iáko máteryey przycży­nić/ tákże ſtátkow wſze=
28:
lákich/ gdźie á iáko/ do cżego port álbo cżyn ieſt.
29:
W
dworſkich folwárcech gnoią cebule y rzepy/ ká­puſty/ y inſze
30:
ogrodne rzecży/ y ſádowe tákże: coby miáło zgnić/ to przedáć:
31:
á ieśliby nie przedano/ tedy to ſkarmić/ álbo ná rozchody dawáć:
32:
á ieſliby tego nie ziedźiono álbo nie poprzedano/ tedy to lepiey
33:
świ­niámi álbo bydłem ſkarmić/ niż zgnoić.
34:
N
á kápuſtę w káżdym folwárku iednákiey miáry ſtągwie bydź
35:
máią/ nic iedná drugiey więtſza/ iedno wſzyſtko pomierne.
Piſáć


strona: 73

Liſt Siodmy.73.
K


strona: 74

74.Dozoru Domowego
1:
P
iſáć záwżdy kiedy ktory ſtaw ſpuſzcżą/ y ktorego roku.
2:
C
okolwiek á ktorego cżáſu poſtánowi Pán y nápi­ſze/ nie prze=
3:
ſtępowáć: nie wymawiáiąc ſie niepámięćią: gdyż ná piſmie to
4:
bydź ma.
5:
N
abiáły verifikowáć cżęſto od Pániey álbo od ſtár­ſzey Dwor=
6:
ki przy folwárcech/ wiele ktory tydzień mo­że vzbieráć: w puł
7:
látá odbierać raz/ á drugi przed ś. Marćinem: á po ś. Marći=
8:
nie pocżąć przedáwáć. á coby ſie do Zapuſt nie wyprzedało/
9:
przed Wielkąnocą/ áż ku Swiątkom dobry cżás. A ná prze=
10:
day w dźieſzki gliniáne/ ktorych miárá według wielkiego In=
11:
wentarzá kwart 22. á do ſwego wychowánia fáſki mieć. Sery
12:
groſzowe mieć do przedánia/ do rozchodu pułgroſzkowe.
13:
T
worzydłá ná ſery i dźieſzki ná máſło/ by w piąćidźieśiąt mil
14:
miał Pan imienie/ tedy iednákiey miáry y wagi máią bydź w
15:
káżdym imieniu.
16:
M
áſłu do rozchodu kwartámi miárá. A kędy cże­ládźi máſło
17:
dawáią/ tedy kwartá/ puł kwárty/ ćwierć/ puł ćwierći/ mieć do
18:
tego drzewiáne ſłoiecżki/ co ná iednego/ ná dwu/ ná trzech/ ná
19:
cżterzech: bo iáko ſer z chlebem odpráwuią/ ták też máſłem do
20:
chlebá odpráwowáć może.
21:
P
iątná ná máſlnych ſtátkách káżda Dworká ma mieć/ dla fał=
22:
ſzu y nieochędożnośći mlecżná: áby cu­dzego zá ſwe nieudawáłá.
23:
G
onty/ Gwoźdźie/ Smołę/ Cegłę/ Tárćice y wſzelákie rzecży/
24:
to ieſt cżyny/ porządnie odbieráć: to ieſt Gon­ty/ Gwoźdźie/ li
25:
cżyć/ brákowáć. Smoły pełne becżki odbieráć/ ktorey bárzo
26:
wiele ma bydź/ kędy Szkuty bu­dują: y ſtáre mázáć trzebá: y dla
27:
wozow też ma tego bydź ná zamiar záwżdy/ á wcżás. A ty be=
28:
cżki ſkoroć ſie wyprożnią ſmolą/ ná iedno mieyſce chowáć: bo
29:
ſą potrzebne.
30:
G
łowáte konopie iż ſą poznieyſze niż inſze przę­dźiwo/ kiedyby
31:
ſie omieſzkáły/ tedy ná Wioſnę ze­trzeć: á ná Swiątki máią bydź
32:
wſzędźie potárte y po­ważone: bo to nie ma bydź w izbie ſuſzono.
33:
Zaśiewki ták dworſkie iáko chłopſkie przeiecháć/ á iáre tákże
34:
też ná Wioſnę: tákże też vgorow/ y ſprawy roley/ kiedy cżás.
Dla śie=


strona: 75

Liſt Siodmy.75.
K ij


strona: 76

76.Dozoru Domowego
1:
D
la śieći y powrozow nie cżoſánych konopi trzebá zoſtáwo=
2:
wáć/ do płoćień te cżoſáć.
3:
D
worki máią wedle zaſługi á wielkośći y ſpráwy około przę=
4:
dźiwá kmiotowny odpráwowáć/ ktore też ſobie máią prząść
5:
połowicę roku/ á połowicęPánu: bo odrobiwſzy dworſką ro=
6:
botę/ będźie miáłá cżáſu doſyć prząść ſobie.
7:
W
ieńce Cebule máią bydź po pułtoru łokćiu plećio­ne/ dwiemá
8:
álbo trzemá rzędomá ieſli drobna/ ied­nym ieſli roſła Cebulá.
9:
N
áć rzepną/ liśćie kápuſtne/ po gorách ſuſzyć: dla świni ná
10:
źimę.
11:
Pieſza robotá.
12:
P
ieſza robotá ma bydź we złą drogę/ w niepogody: y ná Wio=
13:
ſnę/ kiedy chude konie/ choć podeſchnie: ko­pániná/ grodza gár=
14:
dliny wiązánie/ drew rąbánie/ ſłu­pow lochowánie/ dylow do
15:
budowánia ćioſánie/ ſtátkow ręcżnych robienie/ gwoźdźi/ gon=
16:
tow/ gnoie z chlewow wymiotáć/ młoćić gdy co ieſt á potrzebá/
17:
popráwiáć zamkow/ dworow/ śiedliſk/ tacżkowa ro­botá y wſzel
18:
kie ręcżne roboty: y káżdą przemyślić/ áby ſwego cżásu robiona
19:
byłá/ á te ręcżne roboty pod dáchem robić. Cżynu w dobrą dro=
20:
gę nágotowáć/ áby ſie rzecżam/ dla nieopátrzenia/ nie odwlokłá
21:
odpráwá. A ktory Włodarz pośledzey záśieie albo ktorą robo=
22:
tę zrobi/ chłoſtę: tákże y chłopu/ choć y ſobie omieſzka.
23:
C
o ſprzężáiu nie máią/ ieſt o tym w Inwentarzu: á to druga:
24:
W dworze mieć woły/ klácże/ co iemi niech robią. A może też y
25:
ſobie tymże bydłem záśiać rok álbo dwá: á ieſli ſie nie wſpomo=
26:
że/ iuż prozno o nim rádźić. A tego bydłá co nim táki robi/ Dwor
27:
nik/ Pá­ſterz/ Włodarz ma doyźrzeć: bo táki robotnik zgubi ie
28:
iáko y ſwe.
29:
S
koro záśiawſzy/ Proſo tłuc ná Iágły/ áby potłu­cżone były/
30:
by ich nawięcey było/ przed Bożym náro­dzeniem: bo to do
31:
Gdańſká trzebá nágotowáć.
32:
W
tenże cżás/ przy cżynſzach o ś. Marćinie/ ma bydź Práwo
33:
we wſzyſtkich imionách/ y káżdey krzywdy przeſłuchánie.
Winy


strona: 77

Liſt Siodmy.77.
K iij


strona: 78

78.Dozoru Domowego
1:
W
iny dorocżne/ y wſzyſtki porządki/ máią bydź ſpi­ſáne: bo V=
2:
rzędnikowi niebeſpiecżna rzecż dáć ie wy­bieráć.
3:
Około Wytecży.
4:
O
koło wytecży naprzod znáć/ áby záraz pod wieś woźili/ ták
5:
iárzyny iáko oźiminy/ ná gromádźie kopy rządnie vkłádáiąc/
6:
nie mniey w kopie áni więcey: chybá oſtátku ták áby iedno było.
7:
P
roſá/ Tátárki/ wcżás śiać/ dla rozpuſzcżenia bydłá wcżás.
8:
Z
polá nic nie młoćić: á w dworze w nowe żyto ma bydź/ co lu=
9:
dźiom dawáć/ á tym záśie śiać.
10:
W
ytykáiąc z pułłanká/ kopę wypuśćić wſzyſtkim: okrom niepo=
11:
ſłuſznego: á kędyby kopy wielkie żęli/ tedy po pułkopy wypuśćić.
12:
P
roſá doyźrzeć/ bo ie wyminiáią przed wytecżą.
13:
V
rzędnicy y Włodárze ták w dworze kopy máią żąć/ iáko v
14:
Kmiećiá: áby w dworze kopá byłá ták wielka/ iáko y Kmieca.
15:
V
erifikácya do iednego głownego folwárku ma bydź wożona.
16:
K
iedy ſpiſuią Regeſtr dźieśięćinny/ ma káżdy chłop prawdę/
17:
wiele náżął/ powiedáć: gdyż co ſie názbyt znajdźie/ do
18:
dworá zábráć Wytecżnicy powinni.
19:
grafika
LIST OSMY.


strona: 79

Liſt Siodmy.79.


strona: 80

80.Dozoru Domowego
1:
grafika
2:
LIST OSMY.
3:
Zimá.
4:
P
Ocżyna ſie Zimá od świętego Marćiná: tám iuż oko=
5:
ło záwárćia porządnego bydłá w oborze/ y poſtá­no=
6:
wienia wołow/ wſzyſtko rządnie rozrządźić.
7:
D
o karmienia wołow rządna cżeladź ma bydź/ bo nád niemi
8:
nie záwſze ſtać może: á gdy ie karmią/ pilniey tego doglądáć/ niż
9:
koni/ y doyźrzeć karmiey: bo ná tym ieſt wſzyſtko/ áby vmiał
10:
dawáć: á żeby záwżdy miał zgoniny y plewy nie zeprzáłe: śiá=
11:
ná áby nie wlokły: owa káżdey rzecży rządnie náucżyć.
12:
W
oły áby nie przemárzły w mrozy od lodu kiedy noc márznie/
13:
podłogi álbo bruku trzebá/ coby od nich śćiekáło.
14:
A
od Ieśiennych niepogod wołow ſtrzedz/ y wcżás wedle ro=
15:
zumu á cżáſu poſtáwić: á karmić rządnie: vcżyć ſie też tego od
16:
mądrych goſpodarzow: á cżelá­dźi z pilnośćią doglądáć: kar=
17:
mią też rozrządźić.
18:
M
łoćić/ drwá rąbić/ y inſzych/ náprzycżyniáć brożyn do bro=
19:
gow/ do grodzey żerdźi/ tego źimie przycżynić: y myślić też o płu=
20:
gu/ o woźie/ o bronie. A kiedy drwá wożą/ áby káżdy Włodarz
21:
z ſwey wśi/ ze wſzyſtkiemi chłopy/ do láſá rázem iechał/ y z lá=
22:
ſá do dworu rázem przyiechał: y tego doyźrzeć/ áby wozy iedná=
23:
kie ná­kłádáli/ y wſzyſcy wyieżdżáli.
24:
V
rzędnik/ gdźie ma Pan imienie nád portem/ á drwá Pánu
25:
ſpuſzcża/ tedy ten co ie ná mieyſcu odbiera/ tákże ie ma pod tąż
26:
miárą ná mieyſcu/ gdźie ie ſpuſz­cża/ oddáć: á Vrzędnik ty drwá
27:
ma miedzy koły vkłá­dáć/ coby ie mogł zmierzyć. y do dworá ku
28:
ſwey potrzebie tedy ie ták lepiey vkłádáć. Bo Vrzędnik iednego
29:
dniá raz ſprobowawſzy/ łatwie drugi raz obacży/ ieſli mu Wło=
30:
darz ſprawiedliwie doyźrzał: y iuż drwom od tego cżáſu miárá
ma bydź/


strona: 81

Liſt Oſmy.81.
L


strona: 82

82.DozoruDomowego
1:
ma bydź/ wedle licżby Kmiotkow do onego dworá. tákimże też
2:
wymiárem ná dworſką potrzebę woźić.
3:
Z
imie ſtátkow wſzelákich przycżynić/ ták tych co domá vrobić
4:
może/ iáko też kupnych: á zwłaſzcżá te ſtátki co ie ná imieniu ro=
5:
bią/ nie tylko do iednego imienia/ ále y do innych przyległych: kę=
6:
dy láſ leśne/ gdźie Zdun z gliny/ kędy Kowal żelázne: owa ták/
7:
kędy co bydź może: á tego pilnie ſtrzedz/ áby wſzędy przybywá=
8:
ło/ á nie vbywáło.
9:
N
oſzow rożnych/ co ſłomę nośić/ inſze co do żytá/ łopat do o=
10:
bijánia brogow. A ty ſtátki Páſterz ma cho­wáć/ á Włodarz ál=
11:
bo Vrzędnik ma doyźrzeć. á tego źimie náprzycżyniáć.
12:
M
a Vrzędnik doſtátek węgla mieć w dworze/ kędy Kowal ieſt
13:
we wśi. Smoły też do wozow źimie przy­cżynić/ áby tego nie
14:
ſzukáć kiedy trzebá: ma to wſzy­ſtko cżáſu ſwego rządnie przy=
15:
cżynić/ kędy porth tego. Nie iedno źimie/ ále y lecie ſmołę tlą.
16:
C
żynu do koł/ do wozow/ tákiego co z ſuchego rą­bią doſyć przy=
17:
cżynić/ ſzpice/ dzwoná/ kędy wozy nápráwuią: á to źimie wcżás
18:
nágotowáć: bo to co z mokrego vrobi/ nágotuie/ kiedy chce.
19:
D
o kominow/ Zimie/ w Ieśieni/ drew/ łucżywá ſu­chego/ ſmol=
20:
nego/ rządnego/ nánośić/ y ma bydź w ſuſzey ná mieyſcách niepo=
21:
trzebnych ku ſchowániu y mieſz­kániu. A Látu iáko folgowáć
22:
trzebá/ ták też ma go­ſpodarz pomnieć ná ſłomę bydłu/ gdy ma
23:
gumno zá­chowáć. y ná robotę pomnieć: bo kędy dwá álbo trzy
24:
vrodzáie záchowa/ młodźbá będźie pewnie źimie/ y bę­dźie ſtałá
25:
zá żniwá: á k temu ieſzcże máły dźień. A ták w ten rok ktorego
26:
gumno záchowywaſz/ miey oko ná ſłomę/ ná drwá/ ná grodzą/ y
27:
ná budowánie.
28:
C
żeladź zapłátą/ przyodźiewániem/ dobrze opatrzyć: á doyź=
29:
rzeć/ áby też káżdy/ co nań należy/ był pilen ſwego.
30:
B
ydło dobrze karmić/ y pilnowáć go/ odłęcżyć ochędożnie kar=
31:
mią: ſłomą rządnie ſzáfowáć/ kiedy iey máło. A gdy ſie odprá=
32:
wi rządnie żywność bydłu/ tedy iuż ſłomę coby niepotrzebną ro=
33:
zumiał po gumnie rośćiełáć/ áby butfiáłá/ á potym ią ná oborę
34:
prze­łożyć/ że iey bydło przedepce: á ták ſie rychley gnoy vcży=
35:
ni/ kiedy go wywieźie z źimy ná wioſnę. á to tám ma bydź/ kę=
36:
dywielki zbytek ſłomy.
Zimie


strona: 83

Liſt Oſmy83.
L ij


strona: 84

84.Dozoru Domowego
1:
Z
imie więtſzego rozmyſłu trzebá niż lećie/ bo láto ſámo vká=
2:
zuje robotę/ źimá bárzo rádá każe prożno­wáć. A kto źimie pro=
3:
znuie/ ten lećie muśi bydź leniwy: bo mu to muśi przeſzkadzáć/
4:
iż źimie nie przemy­slał potrzeby tey/ ktora letnim potrzebam
5:
przeſzka­dza. A ma to pomnieć káżdy/ iż cżego omieſzka cżáſu
6:
ſwego/ że tego nie vgoni áż w rok/ álbo nigdy. Bo co źimie ma
7:
bydź/ lećie nie może bydź: co w Ieśieni ma bydź/ to źimie nie
8:
będźie: co ná Wioſnę/ to też Lećie nie bę­dźie. y Kśieżycow cżá=
9:
ſy tákoweż/ co iednego omieſz­kaſz kiedy cżás/ drugiego nie vgo=
10:
niſz. A ták roku cżekáć długo y przykro/ co prze niedbáłość álbo
11:
nie­pámięć opuśćiſz.
12:
S
ieći ná ryby rozmáite/ do wielkich y máłych ſtá­wow/ dźiáć/
13:
y ſkręty ná powrozy do nich mieć gotowe. Bo kto ma ryby/ á
14:
śieći nie ma/ bárźiey ſie záwiedźie/ niż ten co ryb nie ma: zwła=
15:
ſzcżá kędy ieźiorá ſą/ tám ieſzcże więkſza ſzkodá/ gdy káżdey po=
16:
gody omieſzka/ dla nieſpoſobienia śieći/ kto wcżás o tym nie
17:
prze­myśli. Przytym też kto ma wielkie wody/ trzebá mu też
18:
tákie mieyſce mieć/ gdźie ie záchowáć: chceli mieć ryby ná cżás
19:
káżdy potrzebny.
20:
G
dźie rybniki ſą/ á ryby zwykły oddycháć/ máią to źimie opá=
21:
trowáć/ iákoby mogły ryby trwáć/ á nie pozdycháć.
22:
K
ędy puſzcża á źwierz ieſt/ o śiećiach áby ich przy­cżyniał co rok
23:
ma ſie ſtáráć. Ták też ná káżdym mieyſcu záiącá naydźie: śiatki
24:
ma ſpoſobić/ áby v Kmiotkow álbo w dworze były/ iákoby źi=
25:
mie ná śniegu/ álbo proznych cżáſow/ mogł nietylko śiebie/ ále
26:
y Páná/ źwierzynką opátrzyć/ á kędy Pan nie myśliw/ przedśię
27:
záiącá rad iada. Sieći záięcże ieſli nie wſzyſcy tedy pięć Kmio=
28:
tkow mieć máią: á ieſli kiedy cżás może bydź/ záiąc v Vrzę=
29:
dniká dla Páná ma bydź.
30:
Z
yto ieſli ma bydź przedawáne ſkoro przed świętym Marći=
31:
nem/ o tym myślic/ y rádźić ſie ma w tym Páná Vrzędnik odle=
32:
gły/ co z tym ma cżynić: á ma dáć Pánu znáć/ co zá drogośći on
33:
kray potrzebuie.
34:
M
áty/ y do Komieg kicżki/ kulki/ gwoźdźie/ to ma bydź robio=
35:
no kiedy nawiętſza noc: bo to przy świetle zwiecżorá y przede=
36:
dniem zrobi domá: á zá pewne miáry dźień odpuśćić: y tym
podobne


strona: 85

Liſt Oſmy.85.


strona: 86

86.Dozoru Domowego
1:
podobne roboty/ tákże też tych cżáſow odpráwowáć. á ma ſie
2:
to odpráwić przed Bożym národzeniem.
3:
K
iedy ſie gumno záchowywa kędy trzy dni robią/ tedy iedno
4:
dwá dni robić máią/ á trzeći záchowáć/ ná záchowáłe młocenie
5:
gumná.
6:
Z
rzepcow/ ktorym po dwu lat ma bydź ná Wioſnę/ nie ma w
7:
tym folwárku żaden chowáć ná źimę/ kędy ſtádo/ ále do inſzego
8:
wygnáć: á ieſzcże pilniey kędy w paſzy/ á nie w oborze. A vſtrze=
9:
gſzy Zrzebcow/ tedy bárźiey Kmiecych ſzkap: bo ſie Páſterz wy=
10:
mowi z tego: á ſtádo sſzkápieie.
11:
C
żynow wſzelákich w folwárcech przycżynić/ gdźie co ieſt:
12:
gdźie dębiná/ tám koły/ ſłupy: gdźie ſośniná/ tám żerdźi/ dyle:
13:
y wſzelákie cżyny/ tám gdźie co ieſt: y do drugiego folwárku ná=
14:
gotowáć. Kto też ma co bu­dowáć/ źimie ná ſániách drzewá y
15:
wſzelákiego cżynu przycżyniay: Rzeki/ błotá/ ſánią lżey y bli=
16:
żey drogę wyproſtujeſz.
17:
D
rwá wymiarem wożone bydź máią. á wymiar drwom ták
18:
ma bydź: Ná dłuż drewno vmierzywſzy/ ták rowno máią w=
19:
ſzyſcy iednáko woźić/ ták łupne/ iáko kłodźinę: á dźień ieden
20:
odważywſzy pilność/ miárę wźiąć/ iáko wiele wſzyſcy álbo kto=
21:
ra wieś náwoźiłá: y ták iuż tę miárę ma ználeść záwżdy Vrzę=
22:
dnik/ choćby y przy wożeniu drew nie był: byle w dobrą drogę:
23:
bo zła zmieni ráchunek.
24:
L
ucżywá kędy przy zamcech y wielkich dworzech wiele potrze=
25:
bá/ A ták dźień ieden nád parą chłopow pilnie ſtać/ co go ná trą
26:
álbo nárąbią zá dźień/ to zmierzyć wozem kmiecym drábnym/
27:
co żyto wożą: y ták káżdy chłop dzień ma ná łucżywie odrobić.
28:
A tego ſtrzedz/ áby ſie to odprawowáło w Ieśieni záśiawſzy/ á
29:
Zimie.
30:
K
oły do iázu dobre/ godne/ źimie w dobrą drogę nágotowáć/
31:
tyle ile ich potrzebá.
32:
V
ſkor ná vchu dobrze roſpráwowáć znák: á to vcho/ ná kto=
33:
rym znák/ przy roſpráwiániu ſkory rozpiąć drewniąſzcżkámi/
34:
żeby był znák znácżny.
Rzezánie


strona: 87

Liſt Oſmy.87.


strona: 88

88.Dozoru Domowego
1:
R
zezánie śiecżki bydłu/ wymiárem á rządnie/ y ko­leią: á zwła=
2:
ſzcżá kędy cżeládźią rządną domową tego nie rzeżą.
3:
M
łynárze ktorzy powinni wieprze karmić/ niechay im Vrzę=
4:
dnik da chudźiki roſłe: á tego doyźrzeć/ áby ich Młynarz ple=
5:
wámi przy ſwych nie karmił. Acż cżáſem w mieśćie máło nie
6:
wtąż przyidźie vkarmionego kupić: ieſli to nie zá dań Mły=
7:
narz karmić po­winien.
8:
S
łomy wiele/ bydłu/ ſtádu/ owcom/ kozom wycho­dźi: przeco/
9:
gdy ſie tráfi zły vrodzay/ tego pomienionego dobytku przecho=
10:
wywáć ludźie nie mogą. Reme­dium tákie ná to może bydź/ kto
11:
chce áby ſporą ſłomę miał/ ladę z koſą do rzezánia śiecżki/ á ko=
12:
cieł do grzania wody mieć/ tedy ſie łatwiey śiecżką niż ſłomą do=
13:
bytek wſzeláki przechowáć może.
14:
P
ámięć do Szkut porządnego łádunku.
15:
S
zkuty máią rządnie wychędożyć Fliśi przyſzedwſzy/ á ſtánąć
16:
ná dobrym mieyſcu/ á ná wodźie záwżdy/ coby w ćiſzy.
17:
I
eden ma bydź co ich doglądáć ma/ áby nigdy burtá ná źiemi
18:
nie leżáłá/ áni ſie lodu bałá.
19:
N
á lozach máią ſtać/ ktore máią bydź záwżdy ná zamiar w do=
20:
mu álbo we dworze: bo liny drogie we Gdańſku. Szkuty máią
21:
ſtać vwiązáne v ſtaby y ru­fy/ łodźie wſzelákie tákże: y tenże ma
22:
doglądáć cżołnow.
23:
N
amniey raz we dwie lećie mázáć ie ſmołą rządnie.
24:
S
tátki wſzelkie/ żagle/ powrozy/ kotwy/ pobiegi/ tárćice do o=
25:
ſzywánia/ laſki/ poiázdy/ perły/ ſzufle/ y káżdy namnieyſzy ſtá=
26:
tek/ pod klucżem goſpodarzá Sterniká náznácżonego ma bydź:
27:
ták też kuchienne ſtátki/ y wſzyſtki ſzkutne: á cżego nie doſtawa/
28:
źimie przed Gody opátrzyć.
29:
R
egeſtr/ co z ktorej ſzkuty wymierzáią we Gdań­ſku/ ma bydź
30:
vcżyniony: áby iey nápotym nie przełádował.
Ten co


strona: 89

Liſt Oſmy.89.
M


strona: 90

90.Dozoru Domowego
1:
T
en co pływa/ y ten co ſzkut dogląda/ ma wcżás przemyśláć
2:
ſmołę/ y káżdą potrzebę do ſzkut: áby było przed Bożym náro=
3:
dzeniem dwie niedźieli/ cżego iedno trzebá.
4:
M
áty wymiárem robić/ miárę ich wiedźieć iáko wielkie/ iáko
5:
ich wiele trzebá ná ktorą ſzkutę/ to ná piſmie wſzyſtko mieć. á
6:
máią ie robić poki noc rośćie/ przed Godj opátrzyć dwie niedźie=
7:
li: áby nie mowił/ Owożći nam mat nie doſtáło/ dla ktorych ſie
8:
śiłá omieſzkáć muśi ſpuſtowi: á wodá opada.
9:
S
truż áby ſuchy á wcżás bywał w koźieł vłożony/ w zámknie=
10:
niu álbo w ſádu kędy.
11:
S
ternicy/ Fliśi/ áby nie omieſzkiwáli/ á domá Ster­nikom po
12:
groſzy 15. dopłácay/ á Fliſom po 5. á w domu záraz ſkoro wyśię=
13:
dą/ á ſzkutę wychędożą/ y ná ląd wyſtáwią.
14:
S
tráwá Fliſom ná káżdą ſzkutę ma bydź ſpiſána oſobno/ bo to
15:
łacwie zráchowáć/ gdy ich wiele po­płynie: á ma to bydź wedle
16:
ſzkut/ á chłopow/ po wielu ná ktorey robi.
17:
T
ego ſtrzedz/ áby żadnej rzecży nie ſzukał dopiero kiedy łá=
18:
dowáć.
19:
N
owych powrozow nie kupowáć/ áż ſtáre oddádzą goſpoda=
20:
rze ſzkutni.
21:
T
ego wſzego ma doyźrzeć/ co do Gdańſká pływa z tym ſtár=
22:
ſzym Sternikiem/ co go goſpodarzem ſzkutnym piſzą/ áby to ták
23:
było/ á wcżás wſzyſtko.
24:
K
áżdy ſie ma ſtáráć/ áby ná Wioſnę napierwey przed inſzemi
25:
był we Gdańſku.
26:
O
Szpichlerzu ſtáray ſie káżdy/ coby wozem nie łá­dował/ tyl=
27:
ko pieſzym: gdyż drogá ná Wioſnę zła: Kmiotkowie tym vboże=
28:
ią: bo mu w dobrą drogę łácwiey dwie furze vcżynić y trzy/ niżli
29:
we złą raz.
30:
D
o łádunku wory dobre máią mieć: bo żyto pſują. á by im nie
31:
ginęły/ ma káżdy mieć znák ná nim ſwoy oſobny/ á drugi znák z
32:
káżdey wśi iednáki: á Włodárze máią tego doyźrzeć. A kędyby
doyźrzał


strona: 91

Liſt Oſmy.91.
M ij


strona: 92

92.Dozoru Domowego
1:
doyźrzał ieden drugiego w złodźieyſtwie/ ma cżworáko zápłá=
2:
ćić/ á chłoſtę od wſzyſtkich ma wźiąć/ ták áby go káżdy vderzył:
3:
á ſrom tám bárźiey niż plagá chłopá boli.
4:
T
ym porządkiem zá ieden dźień náłáduie.
5:
Z
yto niż pocżnieſz łádowáć wſzyſtki rzecży do żyw­nośći y ſzkuty
6:
włáduy/ bo to nie gromádą/ Kmiotki od­práwiſz: á Fliśi ſkoro ży=
7:
to pocżną łádowáć máią bydź/ y ſtráwę im iuż dáć/ á dźień ná=
8:
znácżyć namniej trzeći przed tym.
9:
O
koło chlebá porządek táki: w folwárcech wſzędy po dwu pie=
10:
cu doſyć: máiąc Páni Stára záwſze do śiebie ze wśi pomoc/ w
11:
káżdym piecu namniey po trzy piecżywá ſpiecże.
12:
S
zyper ma żyto pierwey mierzyć ſobie/ y klucż wźiąć dla pręt=
13:
ſzey odpráwy łáduiąc.
14:
K
orce Gdańſkie máią bydź domá/ dla proby wymie­rzenia we
15:
Gdańſku.
16:
Z
ywność iágły/ káſze/ w becżkách to wſzytko pierwey odebráć/
17:
ſtátki/ powrozy/ laſki/ poiázdy/ y wſzyſtkie inſtrumentá ſzkutne
18:
napierwey do ſzkut woźić.
19:
N
á ſzkutę chodźić/ ſypáć żyto/ kołem nápráwić/ á boſo łádo=
20:
wáć. bo boty á kurpie wiele zboża vſzkodzą.
21:
Z
aglow ſtrzedz ſłáć pod żyto kiedy lichtuią/ okrom wielkiey
22:
niewoli: bo drogi żagiel/ á zedrze go wnet.
23:
F
liſſom we wſzech dźierżáwách zápowiedźieć/ áby bez opo=
24:
wiedzenia żaden nie śmiał odchodźić rodźic ſwoy: á tho áby
25:
Sternicy ſwoi opátrowáli/ y o káżdym wiedźieli.
26:
O
zbiegach záwżdy ná ſpuśćie piecżą y ſtáránie mieć.
27:
T
en Szyper kiedy nie płynie/ ma oddáć drugiemu wſzyſtko/
28:
álbo kiedy odſtáie/ z regeſtru: y regeſtr pod­piſány zoſtáwić ma.
29:
G
dy ſie ná kilku mieyſcách łádowáć ma/ iáko ieſt wiele w kto=
30:
rym Szpichlerzu żytá: á wiele też ktora ſzkutá nośi/ wiedźieć.
Szkuty


strona: 92

Liſt Oſmy.93.
M iij


strona: 94

94.Dozoru Domowego
1:
S
zkuty drugie gdy kto chce naprzod poſłáć/ rozrzą­dźiwſzy lu=
2:
dźi do łádunku/ áby rázem łádowáć v káż­dego Szpichlerzá/ á=
3:
byś nie pátrzył áno ćię od tylu mi­jáią: á ſzkodliwa rzecż/ pozad
4:
do Gdańſká przyść: druga/ chłopow cżekáiąc drugich karmić nie
5:
będźieſz/ bo ſie rázem wſzyſtko będźie odpráwowáło: y wodá
6:
nie vćiecże/ co więc wielka ſzkodá z omieſzkániem bywa.
7:
R
amy gdy ſie ślą do Gdańſká/ nie ma ich bráć Szyper/ áż mu
8:
ná nich nápiſzą ſkąd ſą/ y dokąd ie ma odeſłáć.
9:
I
eśienny ſpuſt też wcżás odpráwowáć/ áby ſzkuty nie zámárz=
10:
ły/ z pomocą Kmiotkow/ áby żytá poży­cżyli/ á káżdy áby v śiebie
11:
námłoćił/ ktore Vrzędnicy máią oddáć ſkoro záśiawſzy: żadney
12:
rzecży/ nie robić áż ſie żyto odda: y gdyby ſie go pierwey Kmieć
13:
vpo­minał niżli mu ie oddal/ niełáſkę Páńſką ma odnieść Wło=
14:
darz álbo Vrzędnik.
15:
M
átá ma bydź wſzerz iáko ſłomá dwá kroć wyſoka/ á wzdłuſz
16:
ná cżtery łokćie.
17:
Z
adátki ktore Sternicy Fliſſom zádawáią/ ná mieyſcu ieſzcże
18:
Szyper ma nápiſáć ná Regeſtrze w domu/ bo tego zápá=
19:
miętywáią. Experiencya.
20:
grafika
LIST DZIE=


strona: 95

Liſt Oſmy.95.


strona: 96

96.Dozoru Domowego
1:
grafika
2:
LIST DZIEWIATY.
3:
Wioſná.
4:
I
Ako święty Páweł minie/ Mięſopuſty ſie przybli­żáią/ á
5:
Wioſná z Látem nádchodzą/ iuż o naśieniu myślić: ſkoro
6:
puśći/ oráć/ śiać/ grodźić: á ták grodźić/ coby ná drugi
7:
rok grodźić nie trzebá/ poki śiew nie nádćiągnie. A gdy ſie iuż
8:
śiać godźi/ nie odrywáć ſie od śiewu: chybá żeby ſie zápaliło/ w
9:
ten cżás bieżeć gáśić: á to opátrzyć cżáſow prożnych przeſzłych/
10:
coby miáło przeſzkodźić: chybá z rozkazánia Páńſkiego.
11:
R
zemieſlniká do budowánia dránic/ drzewá/ tár­ćić/ gontow/
12:
y do wſzelkich robot naiemnego/ ná Wio­ſnę/ kiedy dźień wielki/
13:
iednáć ma Vrzędnik: á ſwemi poddánemi y Zimie y w Ieśieni y
14:
ná Wioſnę robić może/ ktory ośiádły/ álbo ktorego domá záw=
15:
ſze chowa.
16:
B
udowánie wielkie ná Wioſnę zácżynáć/ wiele przycżyn po=
17:
żytecżnych obacży káżdy: ále miedzy inſzemi/ że drzewo trwáłe/ y
18:
robacy ie mniey tocżą: k te­mu/ fundámenty nalepiey ſie zákłádáć
19:
mogą.
20:
D
eſkámi pobićia ma ſie káżdy ſtrzedz/ bo źimie ták wiele śnie=
21:
gu bywa pod nimi/ iáko ná dworze: gontámi w mech pobijay/
22:
vydźieſz śniegu: wſzákoż káżdy vbogi ſtrzeż ſie y gontow/ bo ty
23:
ogień nawiętſzy mnożą gdy ſie zaymą/ y gáśić ſie nie dádzą: k te=
24:
mu wnet ſie prężą/ co znáć po owym/ gdźie dách przećiw połu=
25:
dniowi/ że co lat kilko łátáć trzebá. W glinę po­ſzyway gárdliną
26:
álbo trzćiną: á nie maſzli trzćiny/ tárgáną ſłomą kitek náwiąza=
27:
wſzy/ to máło krocey trwa niż gárdliná: ſłomą tárgáną nie po=
28:
trząſay: bo to śilna ſzkodá/ robić co rok/ co tęż robotę do dźieśią=
29:
ći lat możeſz zrobić: iednák gárdliná w podmuſk do­brze położo=
30:
na/ lat trzydźieśći trwawſzy potrzęſem będźie.
31:
N
á Wioſnę trzebá rolą nabárźiey rozumieć: bo w Ieśieni tyl=
ko żyto


strona: 97

Liſt Dźiewiąty.97.
N


strona: 98

98.Dozoru Domowego
1:
ko żyto á pſzenicę oźimią śieią: ále ná Wio­ſnę wſzelákie zboża y
2:
ogrodne rzecży/ tedy potrzebuią ſwey pracey: ſą też rzecży kto=
3:
rym potrzebá w Ieśieni rolą gotowáć. A zboża żádnego nie śiać
4:
iedno chędogie: bo nie krzywdę Włodárzowi Pan vcżyni gdy
5:
mu żyto zábierze/ kiedy mu chwaſtu náśieie y nie wyplewie/ á ie=
6:
go ſie cudnieyſze vrodźi.
7:
K
ędy zboże żádne/ zwłaſzcżá iárzyny/ pośieie Włodarz/ ma to
8:
ſobie zábráć/ á ták wiele oddáć cud­nego: bo to złośćią nie przy=
9:
godą cżyni/ nie doyźrzawſzy.
10:
V
gor oráć pocżynáć kędy nadálſzy pierwey/ dla paſzey/ zwłaſz=
11:
cżá kędy cżás ná paſzą: á tám kędy zgno­ione role poślady oráć/
12:
dla paſzey y dla śian: bo ná wielu mieyſcách może śiáno pośiec/
13:
toż oráć.
14:
N
á vgor gnoy woźić: á to ták wſzyſtko porządnie ſpráwowáć/
15:
áby ſie káżda rzecż wcżás ſpráwiłá/ y káż­demu mieyſcu nawo=
16:
zu doſtáło.
17:
C
hmiele ſádźić/ bo ten w wielką drogość wchodźi: y ná rzą=
18:
dne chmielniki ſie ſádźić: y ná iedno mieyſce gdy ſie rodzą cho=
19:
wáć/ co nád potrzebę do wychowá­nia. Skrzyniá do długiego
20:
chowánia ma bydź porządna z tárćic/ według potrzeby/ vcży=
21:
niona: w drogość że to pieniądze niemáłe vcżyni/ dochowawſzy.
22:
O
koło ſzcżepow w ſádu wilki obrzezáć/ y niepo­trzebne rzecży o=
23:
pátrzyć/ ſzcżepy okopáć. Ten co ſad zámyka/ áby pilnie záwżdy
24:
obchodźił ſad w koło/ pátrzáiąc ieſli kędy dźiury niemáſz: á ie=
25:
śliże ieſt/ ka­záć zápráwić/ á zwłaſzcżá kędy owoc ná ſádu. Expe=
26:
riencya vcży: bo chłopá w ſádu vchwycono. á ieſli ślad naydźie/
27:
pilnie tego ſtrzedz/ á rozumem ſie tám ſpráwowáć. A mowię/ o=
28:
kopáć ſzcżep/ ieſli był ná źimę obłożony gnoiem/ álbo iáką mierz=
29:
wą: bo trawę od niego odgárnąwſzy co mu z roſą wilgotność
30:
dawa/ vſuſzyłbyś ſzcżep.
31:
L
ećie/ nigdy do ſádu koniá áni żadney rzecży żywey puſzcżáć nie
32:
ma nikt: bo ſámiż Vrzędnicy ták cżynić zwykli/ náſzcżepiwſzy/
33:
ogrodźiwſzy koſztownie/ lećie dla leniſtwá/ ſwego właſnego ko=
34:
niá puśći/ że mu bli­żey niż do páſtewniká: á o to nie dba/ iż co
35:
náſzcżepił w niwecż ſie obroći: tákże Dworki ćielętá: bo ich in=
36:
tratá dorocżna/ á ſad wiecżny.
Vrzędnik


strona: 99

Liſt Dźiewiąty.99.
N ij


strona: 100

100.Dozoru Domowego
1:
V
rzędnik ma ſpiſáć porządek vſtáwicżny około ſzkut/ y ſprá=
2:
wowáć rządnie/ y ma rozmierzyć ſtráwę ná ieden dźień/ y ma
3:
wiedźieć wiele wynidźie coby mogł przez wiátru przyść: á ieſli
4:
vprzedźi/ tedy ma do ſpiżárniey Szyper wroćić álbo Sternik.
5:
A Klucżnik ma nápiſáć dźień kiedy ſie odbiją/ y kiedy ná zad
6:
przyidą: tedy w Regeſtr weyźrzawſzy/ łácwiey mu ſie dowie=
7:
dźieć/ co ma wroćić.
8:
S
tátkow ſzkutnych ćieśielſkich doyźrzeć/ áby záw­ſze w cáłośći
9:
były.
10:
R
otman vſtáwicżny będąc y Sternicy/ máią vkázáć ſtáre rze=
11:
cży/ y záwieśić w ſchowániu gdźie to záwżdy chowáią/ áby to
12:
záwżdy Vrzędnik y Włodarz oglądał: á gdy ſtárego nie vkażą/
13:
tedy z ich pieniędzy ma nowe kupić Szyper.
14:
N
ád Wiſłą y nád káżdą rzeką/ Stáwow/ Iázow/ Ieźiorek ma
15:
Vrzędnik pilnowáć/ iákoby pożytek był: á ná ſwey wodźie nie
16:
ma dáć łowić cudzemu rybakowi bez naymu y pożytku. Bo choć=
17:
by ná ſwym imieniu nie miał rybakow/ może innych mieć poży=
18:
tek: iáko też bywa około barći. A gdźie rzeká/ zwłaſzcżá wielka/
19:
ieſt ná imieniu/ á Pan ryb y cżynſzow pewnych od rzeki nie ma/
20:
tám tego Páná y Vrzędnikowá zła ſprá­wá: y ma ſie to doyźrzeć
21:
y nápráwić.
22:
V
rzędnik kędy nád rzeką ieſt/ ma ná Wioſnę ſzcżublętá/ kár=
23:
piętá/ y wſzeláki drob łowić/ á ſtáwy tym rybić: zwłaſzcżá kędy
24:
goſpodárſtwá około mnożenia ryb niemáſz: bo też tym może
25:
nárybić.
26:
V
rzędnik ma mieć ſtraż ná Wioſnę w powodźi od złodźiey=
27:
ſtwá/ dla ryb/ nietylko w ſtáwiech/ ále y w rybnikách/ kędyby
28:
po polu iákie ieźiorká godne były: nie tylko ná Wioſnę ále
29:
Lećie bárźiey: bo w ćie­płą wodę chłop rychley
30:
webrnie/ y vkrádnie.
31:
grafika
LIST DZIESIA=


strona: 101

Liſt Dźiewiąty.101.


strona: 102.

102.Dozoru Domowego
1:
grafika
2:
LIST DZIESIATY
3:
Láto.
4:
L
Ato ſámo robotę nákázuie: goſpodarze dobrzy po po=
5:
lu ſie ſnują: iedno chćieć/ náucży káżdego leniwego pil=
6:
ny/ co ráno wſtawa/ y ſwe roboty zácżyna: to taką za=
7:
zdrośćią nie zgrzeſzyſz/ śiląc ſie nádążyć pilnemu.
8:
P
lewidłá pilnowáć bárzo/ nietylko w ogrodźiech/ ále y w zbo=
9:
żu: niemożeli bydź więcey/ áby znaśienie: bo ſzkodá niemoże bydź
10:
więtſza y grzech/ niecżyſtego co śiać.
11:
G
dy żniwá náſtáną/ áby wſzyſcy z wielką pilno­śćią wychodźi=
12:
li/ y ktokolwiek ná imieniu śiedźi/ iáko ieſt obycżay: ogrodnicy/
13:
komornicy/ cháłupnicy/ powabnicy/ kácżmarze/ rzemieślnicy/
14:
owa zgołá wſzyſ­cy/ y młynárze.
15:
K
iedy Kmiećie pocżynáią żąć/ dáć im pokoy tydźień pierwſzy/
16:
áby záś drugi tydźień/ kiedy w dworze po­cżną/ dźień podle dniá
17:
robili: á to ſie z rządnym po­żytkiem vgonić może.
18:
S
przątánie z polá rychłe/ to niemáły pożytek vcżyni/ że ſie w=
19:
cżás bydło roſpuśći: bo ſie tłuſto może zá­wrzeć ná źimę. A to by=
20:
dło co do kuchniey/ puśćić ma kazáć Vrzędnik w inſzą paſzą w=
21:
cżás/ ſkoro ná Wioſnę.
22:
K
iedy żyto wożą/ tedy wiecżor Vrzędnik ma wyie­cháć/ y ná=
23:
znácżyć poki żyto brano/ á názaiutrz wyie­chawſzy obeyźrzeć ie=
24:
ſli ſpełná/ kiedy pocżną woźić.
25:
P
áſtewniki áby w tákim ogrodzeniu były/ coby w Ieśieni y ná
26:
Wioſnę żadna rzecż w nim nie byłá/ ie­dno coby wroty z dworá
27:
puſzcżano: do ktorych koni nie puſzcżáć/ áż Máſztálerze pier=
28:
wej go w koło obie­chawſzy opátrzą.
29:
S
páśi/ ſzkod/ pilnowáć: bo to iuż więtſza ſzkodá/ niż nieśiać/ go=
towe ſtrá=


strona: 103

Liſt Dźieśiąty.103.


strona: 104

104.Dozoru Domowego
1:
towe ſtráćić: á wcżás zápowiedźieć łąki y zbożá/ áby ſzkodá nie
2:
byłá.
3:
L
ećie ogorkow náſolić/ cżego ſie vcżyć v goſpodarzow/ áby ie
4:
ták ſolić coby trwáć mogły: cżego Vrzęd­nik/ Dworká/ doyźrzeć
5:
ma/ y vmieć.
6:
P
łotná bieląc/ ſtrzedz/ áby ná dżdżu nie legáły kiedy ſie zádżdży/
7:
bo mu bárzo ſzkodźi/ prędko zgniie: dla tego dobry goſpodarz
8:
álbo goſpodyni/ blechu ſie ſtrzeże: gdy ſie ták dobrze domá ſprá=
9:
wić może.
10:
L
ećie ryby ſuſzyć nalepiey/ kto chce dobre mieć: wſzákoż zá=
11:
wżdy kiedy ieſt tego názbyt/ á wpuśćić niemaſz gdźie/ tedy iey
12:
ſzkodá wyrzućić/ y owſzem vſuſzyć.
13:
S
iáno ma bydź ſprzątniono przed żniwy/ kto chce áby dobre
14:
miał. Bo trawá ſtára nie może ták dobrym śiánem bydź/ iáko
15:
tá ktorą zá młodá potnie: y prędzey/ y lepiey vſchnąć może przed
16:
żniwy/ álbo we żniwá.
17:
K
ędy śiáno miąſze łąká rodźi/ tedy ie śiec ſkoro po Swiątkách/
18:
á będźie dobre/ y drugie dobre przed ś. Bártłomieiem będźie
19:
pewne. Siáno też drobne chceſzli mieć dobre/ tedy niedopuſz=
20:
cżay ſie mu álbo trawie sſtárzeć/ boby ſie iuż odmieniło.
21:
L
ąki ktore ſie dwákroć śiec nie dawáią/ tedy ie ſprzętáć o ś.
22:
Wáwrzyncu/ á przed ś. Bártłomieiem.
23:
P
otrawy pozne lepiey wypaſzáć niż śiec: wſzákoż nie ná ká=
24:
żdym mieyſcu/ y nie ná káżdy rok: owa kiedy go iuż ſłońce vſu=
25:
ſzyć nie może.
26:
K
ędy błotá ſą/ ná ktorych trzćiná godna do przy­krywánia/ le=
27:
ćie kiedy wyſchnie żąć to kázáć/ á źimie koſą śiec po ledźie: ieſli
28:
dworowi tego nie trzebá/ pewnie Kmiotkowi trzebá. bo iáko
29:
ſuknie ná grzbiet/ ták przykryćia ná dom trzebá.
30:
V
rzędnik y Dworká ma mieć z látá źiołá ná lekár­ſtwo dla o=
31:
wiec/ od powietrza. A tego cżáſu gdy po­wietrze ná nie przycho=
32:
dźi/ dáwáć im wcżás ieſzcże przed tym Acż owa Dryakiew/ co ią
33:
z zamorza noſzą w fáſecżkach/ ná to ieſt dobra: álbo więc Bobek
34:
z go­rzałką w parzą mieſzáiąc.
Kędy


strona: 105

Liſt Dźieśiąty.105.
O


strona: 106

106.Dozoru Domowego
1:
K
ędy woda dáleko/ ſtudnią lepiey mieć blizu: á w dworze ma
2:
ich bydź kilko/ bo wodá potrzebna. kthoreto ſtudnie cżáſow
3:
proznych przelewáć/ áby ſie wodá nie pſowáłá. A to opátrzyć/
4:
kędy wodę dwá wożą/ áby to ieden ſpráwił: y káżdą rzecż wiel=
5:
ki po­żytek ták łácnić/ kędy może bydź/ co dwá robią áby ieden z=
6:
robił.
7:
B
rony dwie ieden/ á drugi grábie ma mieć/ perz vpráwić.
8:
I
arki? Tátárki/ káżdy bácżny goſpodarz nie ma wiele śiać/ o=
9:
krom przygody/ niewcżás źimie záśianego zboża: bo bywa to/
10:
że Ieśień niepogodna/ á mroz rychły oźiminę opoźdźi/ tedy nie
11:
lza iedno iárzyną rátowáć.
12:
N
á Wioſnę v ſtáwow kędy ſie ryby trą/ ſtraż záwſze ma bydź/
13:
iáko y inſzych cżáſow.
14:
K
miotkowie y ſámi máią vpomináć/ áby niecży­ſtego zboża nie
15:
śiano: bo to ich praca gdy muſzą pleć dla łotrá Vrzędniká/ álbo
16:
Włodárzá niedozornego.
17:
B
árány odeymowáć od owiec/ y ták ie przypuſzcżáć/ coby ſie
18:
ná cżás dobry lęgły iágniętá: bo tym owce zchodzą v głupich
19:
goſpodarzow.
20:
K
okoſzy dańne do iednego folwárku rządnego dawáć/ á tám
21:
ſtąd iáycá odebrawſzy/ kokoſzy podkarmić/ y do kuchniey zieść:
22:
bo Dworká ma oſobno ſwe goſpodárſtwo vkázáć/ dańnych z
23:
nim nie mie­ſzáiąc.
24:
S
tádu piątno/ bydłu znák/ owcom tákże: dla odmie­nienia
25:
ſkor/ gdy zdechnie.
26:
W
leśie kiedy śiáná śiekáią gęſtym/ zwozem káż­dy co záraz tra=
27:
wę bráć/ bo ich trudno doyźrzeć: á to wſzyſcy iednáko wywiozą/
28:
álbo ná noſzach wynoſzą: bo w leśie nie vſchnie rychło.
29:
I
árzynę łácniey wypleć/ niżli ią kupowáć cudną ná naśienie.
30:
A żyto w pſzenicy ná káſzę wyżynáć.
31:
L
otrom chłopom ták zboże ná naśienie dawáć: Law­nicy nie=
32:
chay wezmą/ y ſámi niechay śiewu doyźrzą co wyśieie ktory: á
iáko


strona: 107

Liſt Dźieśiąty.101.
O ij


strona: 108

108.Dozoru Domowego
1:
iáko w Ieśieni/ ná targu wyćiągną­wſzy/ Láwnik odda/ ma ſam
2:
Rewizor álbo ſam Pan przy licżbie oględáć káżdego zboża po
3:
troſze naśie­nia/ zwłaſzcżá naśienia iárego/ ieśli cżyſte śiano. kto=
4:
rego przedśię dla naśienia pleć cżęść/ coby z naśienie było. A gdy=
5:
by tego w folwárku ták cżyſtego nie bylo/ z inſzego przywieść/
6:
álbo náwet kupić: bo tego źli Vrzędnicy y Włodárze nie bacżą:
7:
á po rozkazániu máło/ kto ſie ſam nie doyźrzy.
8:
G
dy pomocy żynáią/ zá dźień y zá pomoc po dwoygu wycho=
9:
dzą/ w ten cżás/ gdy ſam Vrzędnik/ á ſług Páńſkich do śiebie nie
10:
ma/ náznácżyć Włodá­rzowi drugiego podſtáwká/ áby tego do=
11:
glądał: tákże też záś kędy ośiádłość niemáła/ á rozne ſie roboty
12:
tráfią/ do káżdey roboty ma bydź Przyſtaw.
13:
K
mieć y z ſwoiey ſzkody nie ma v śiebie z zaymu zámykáć/ iedno
14:
do dworá gnáć/ á tám Vrzędnik ma mu kazáć ſzkodę nágrodźić:
15:
á kędy dworu niemáſz we wśi/ tedy do Włodárzá/ álbo kędy w
16:
niebytnośći Páńſkiey Vrzędnik náznácży.
17:
K
iedy pielą w ogrodźie álbo w polách/ opiołki w oborę nośić/
18:
álbo/ kędy dáleko/ woźić: bo z tego w Ieśieni gnoy bydź może.
19:
G
dy gnoy ná rzepę wywożą/ tedy mierzwę z gumná kłáść w o=
20:
borę: bo gnoie Ieśienne lepſze ſą y ſporzey ná nich rola rodźi:
21:
ná co ſłomá ma gnić/ ná proznych mieyſcách.
22:
Porządek około gęśi/ y kokoſzy.
23:
W
káżdym folwárku mniey mieć nie ma/ ále wię­cey bydź może
24:
w wielkich folwárcech/ kokoſzy kopá 1. gęſi ſtarych kopa 1. tych
25:
coby ſie lęgły y nioſły iáyca/ okrom gąśiorow. Vrzędnik/ Wło=
26:
darz/ Páni Stára ktora do folwárkow ieźdźi/ álbo Pánná ſłu=
27:
żebna według proporcyey/ iáycá/ kury/ przez cáłe láto zá qwi=
28:
ty od­bieráć od Dworek máią: y mnieyſzą ſzkodę vcżyni dworká
29:
w tygodniu iednym/ kiedy iey doyźrzy/ niż w mieśiącu: á w mie=
30:
śiącu záś mnieyſzą/ niż w rok/ kiedy ſam Pan dogląda.
31:
D
rugie kury bywáią/ y gęśi bydź máią/ kiedy żytá ná borg
32:
przedawáią/ álbo w nowe pożycżáią/ łącżne/ gáiowe/ bywáią
33:
tákie y owákie przypadki ná niekto­rych mieyſcách: potym dopie=
34:
ro od Kmieći dánne.
Száfunek


strona: 109

Liſt Dźieśiąty.109.
O iij


strona: 110

110.Dozoru Domowego
1:
Száfunek tym táki ma bydź.
2:
N
apierwiey z folwárkow od Pań Stárych kury ieść/ zoſtáwi=
3:
wſzy w káżdym folwárku przynamniey 30 kurow/ dla kápłunie=
4:
nia: tákże też kokoſzek: áby byłá pewna licżbá kury wydawáiąc.
5:
Kury ſie lęgą cáły rok/ pocżąwſzy w poſt áż do ſámego ś. Mar=
6:
ćiná: Gęśi iedno raz/ ále dobrze.
7:
K
ácżki máią bydź w folwárcech/ ktore dáią iáyec wielkie mno=
8:
ſtwo: y dobre też do kuchniey.
9:
G
ęśi folwárkowe pierwey ieść/ potym gdy tego wſzyſtkiego
10:
nie sſtánie/ v Kmieći wybieráć koleyą: á co w vbosſzych wśiach
11:
pierwey. A gdźieby táki rozchod był/ żeby y z folwárku y od
12:
Kmieći niesſtawáło/ tedy to opátrowáć y kupowáć lećie/ kiedy
13:
to natániey.
14:
V
Kmieći nie wybieráć tego/ áż po ś. Marćinie zá cżynſzem:
15:
á ieśliby cżynſzowych co zoſtáło przez rok/ tedy pieniędzmi wy=
16:
bráć: przy cżynſzu od Kmieći: áby ſie nie záchowáłá ná nich dań
17:
ná dań.
18:
N
á kury poślády chowáć/ coby nie poprzáły. A w wielkich fol=
19:
wárcech/ kędy Pánie Stáre piwo pi­jáią/ tedy tego więcey máią
20:
mieć/ y przychowáć.
21:
O
koło świni y chudźikow porządek ma bydź: áby tego było nád
22:
potrzebę do karmienia/ y vprzedáć. A te pro­śiętá/ ktore ſie ná lá=
23:
to rodzą/ wſzyſtkie chowáć: bo ſie łatwiey vchowa: y nie táki
24:
koſzt ná trawie ná świnie.
25:
K
ędy ſie proſá rodzą/ tám miękiny gdy iágły tłuką bárzo dobre
26:
świniom/ y śiła tęgo bywa: tákże też gdy tátárkę/ y wſzelákie
27:
zboża/ ktorych ná káſzę vżywáią.
28:
K
ędy rozchod piwny wielki/ ma to wſzyſtko bydź znáć ná świ=
29:
niach: bo tám młotá y drożdży doſtátek będźie.
30:
M
ąką żyto przedawáć do Gdańſká/ wielki pożytek: bo otręby
31:
wſzyſtkie zoſtawáią/ ktoremi dobytek ná oborze bárzo wielce
32:
będźie ſie mogł przychowywáć: iáko ćielętá/ źrzebiętá/ świnie/
33:
gęśi/ y wſzyſtek doby­tek: ták też y ſłomá świeża ná oborze záw=
34:
żdy bydź będźie mogłá.
Mąká


strona: 111

Liſt Dźieśiąty.111.


strona: 112

112.Dozoru Domowego
1:
M
ąká ſámá drożey ſie przedáć może niż żyto: á ten to goſpo=
2:
dárſtwo mieć może/ co ma wody nád po­trzebę mliwá/ á k te=
3:
mu drzewá ná becżki.
4:
K
ędy błotá ſą/ ták też ſtaw/ ſpuśćiwſzy/ piaſcżyſte grunty/ bło=
5:
ty/ ſpławámi poważay: koſztując iáko gęſto błoto ſádźić/ wedle
6:
ſpławu y gruntu: to pożytek ná ſztukách máłych obacżyſz.
7:
K
ácżek kędy niemáſz/ ták ich nábywáć: iáyec do­ſtáć/ álbo náku=
8:
pić/ pod kokoſz náſádźić/ tedy ſie to wylęże: á ták tego doſtánieſz
9:
tanie. możeſz y z dźikich vcżynić ſwoyſkie/ iedno długo/ dobrze/
10:
y pilno chowáć.
11:
P
an álbo Ziemiánin/ ktory ma miedzy ſąśiády pole/ álbo role
12:
we wśi/ kiedy ma tám żąć/ z wozem ma ie­cháć ná żniwo/ ábj zbo=
13:
że zábrał y odwioſł ná mieyſce beſpiecżne: tákże kędy dáleko przy
14:
leśie.
15:
K
iedy łąki śieką/ tedy nie śiec dźień podle dniá trzech dni: bo
16:
kto ták śiecże/ tedy wſzyſtko rad zgnoi.
17:
V
biodrki pierwey miedzy żyty śiec/ niżli żąć ma.
18:
K
miećie ktorzy przęſłá grodzą dla ſzkody/ á ktory dniem pośle=
19:
dzey ony przęſła rozmierzone zágrodźi/ ma bydź karan: á gdźie=
20:
by też ták długo nie zágro­dźił/ á ſzkodáby ſie namnieyſza przez to
21:
sſtáłá/ tedy ią ma nágrodźić: á gromádá przy Vrzędniku w po=
22:
śrzodku wſzyſcy za tę niedbáłość káráć go máią: bo nie ten
23:
krzyw cżyie bydło ſzkodę vcżyni/ ále ten co nie zágrodźi przę=
24:
ſła ſwoięgo.
25:
Około przędźiwá.
26:
P
rzędźiwo/ ták konopie iáko len/ wcżás śiać: ták ie bráć ſno=
27:
py rowne/ coby z káżdego ſnopá byłá garść: y ták mocżyć/ coby
28:
z ſłońcá trzeć wcżás: áby go dla ogniá nie ſuſzył w izbie. A gdy=
29:
by rok táki był/ coby ſie ſprzątnąć nie mogło/ tedy lepiey Wio=
30:
ſny cże­kay. A Rewizorká ma po dwánaśćie ſnopow w káżdym
31:
folwárku zetrzeć/ y lnu/ y konopi.
32:
S
tárwſzy/ pocżoſáć ták ze zgrzebi iáko z pácżeśi/ práwie do=
brze:


strona: 113

Liſt Dźieśiąty.113.
P


strona: 114

114.Dozoru Domowego
1:
brze: potym zważyć wſzyſtko ná kámień/ ták miąſzą przędzę/ iá=
2:
ko y ćienką/ y oddáć Dworce/ przyſádźiwſzy do niey ośiádłą nie=
3:
wiáſtę: oná to ma ná wagi podźielić Kmiotownam/ coby bez
4:
obćiążliwośći prząść mogły/ á táką wagę oddáły: á iednę wagę
5:
ſprząść domá dla proby wagi/ y przędzę dáć káż­demu Włodá=
6:
rzowi do iego wśi nić/ żeby doglądał áby táką przędzę przędły
7:
Kmiotowny: á toż ná oney mie­rze wagi doświadcży/ ieśliby ták
8:
przędze oddáć nie mogłá/ iáko iey przędźiwá dano.
9:
D
worká potym iáko ſámá oddawáłá/ z tąż niewiá­ſtą ma wa=
10:
gi odbieráć/ á Rewizorowi prządźioná od­dáć/ onę wagę co iey
11:
przędźiwá oddał: potym kłębkow doyźrzeć/ w becżki zábić/ y o=
12:
deſłáć kędy tkacże: y dáć tkacżom ſnowáć: á potym gdy tkacż ze=
13:
tce/ ode­brawſzy dáć to pomacżáć/ áby ślichtá wymokłá: potym
14:
zważyć niż dáć ná bielnik/ ieſli wagá ſpełná: bo około przędźi=
15:
wá nawiętſze złodźieyſtwo.
16:
D
o przędźiwá oracż ma mieć/ miądlicę/ ćierlicę/ ſzcżotkę/ ką=
17:
dźiel/ przęślicę/ motowidło/ wijádło/ ko­ćieł/ potok/ kijankę.
18:
A
zrobiwſzy to wſzyſtko/ tkacżow doględáć/ áby dobrze tkáli.
19:
P
rzypłodek wſzelki/ ſtádá/ bydłá/ owiec/ świni/ gęśi/ kokoſzy/
20:
y wſzelki przypłodek piątnowáć/ znákowáć/ w Ieśieni ma bydź
21:
ieden: ták w máłu folwárkow/ iáko y w wielu: kędy iedno ſam
22:
Pan álbo Páni nie licży/ áni zna ſwego dobytku/ przy wielko=
23:
śći máiętnośći/ álbo trudnośći iákiey inſzey.
24:
G
dy piątnują y znakuią/ ſkory wedle znákow od­bieráć: áby
25:
Vrzędnik álbo Páſterz bráku ſobie nie cżynił. A Páſterſkie by=
26:
dłá/ y Vrzędnicże/ y cżeládźi wſzelákiey/ máią mieć piątná ná le=
27:
wym vchu/ á Páń­ſkie ná práwym: y licżbá w regeſtrze Páńſkim
28:
wiele tego kędy/ ma bydź támże kiedy y Páńſkie ſpiſano:
29:
á gdy to ma przedáć/ Láwnicy/ Vrzędnik/
30:
y Włodarz ma wiedźieć.
31:
grafika
LIST IE=


strona: 115

Liſt Dźieśiąty.115.
P ij


strona: 116

116.Dozoru Domowego
1:
grafika
2:
LIST IEDENNASTY.
3:
Dworká iáko się ma rządnie/
4:
ták źimie iáko y przez wſzyſtek rok/ záchowáć w
5:
káżdym folwárku.
6:
N
Aprzod Dworká rządna/ bydłá pilnie ma doględáć/
7:
ták źimie gdy ná oborze/ iáko też kiedy ná polu bywa.
8:
A káżdey pilność tym ſie okaże/ ktora nawięcey bydłá
9:
przychowa/ bo iuż ná tym iey poſługá należy: potym ná mlecżnie.
10:
P
áſterzá w nocy budźić/ áby bydłá doglądał: á wſzá­koż V=
11:
rzędnik/ Włodarz/ głową/ ten ma wiedźieć/ Dworki doyźrzeć:
12:
á zwłaſzcżá gdy w niey wątpi.
13:
L
ećie wcżás wyganiáć dla chłodu zá roſy/ áby ſie bydło náiá=
14:
dło: bo nie będźie iádło gdy ſłońce pali. A Páſterz ma bydź mę=
15:
drſzy niż oracż: bo ládá kto rolą zorze/ á bydlęćiu nie ládá kto
16:
vgodźi/ áby ie vchował.
17:
P
áſterz ma mieć karb wſzelákiego bydłá y Páni Stá­ra/ V=
18:
rzędnik regeſtr: á Przyśiężnicy to máią oględáć/ gdy co zdechnie:
19:
zwłaſzcżá kędy Vrzędniká w fol­wárku niemáſz: á to Experien=
20:
cya vcżyniłá: żeby y ſkory porządnie chowano/ iákoby z tego po=
21:
rządna licżbá byłá. á ták łupić bydlę/ iákoby znák iáki zo­ſtał
22:
przy ſkorze.
23:
W
przypołudnie trawy śiec w ogrodźiech/ w ſádźiech/ á bydłu
24:
podawáć.
25:
C
ielętá oſobliwie karmić/ doględáć ich: pokrzywy młode by=
26:
dłu nalepſze: y prozne ſie kąty chędożą/ poki nie párzą.
27:
O
Krowy płodne ma Dworká bacżyć/ y ſtáráć ſie/ áby záwſze
28:
bydlnik w oborze był porządny dla bydłá: żeby nie zádrobniáło.
Od krow


strona: 117

Liſt Iedennaſty.117.
P iij


strona: 118

118.Dozoru Domowego
1:
O
d krow doynych z ćielęty/ máią Dworki nabiał wydáwáć:
2:
máſłá coby ſtał zá kopę gárniec: ſerow kopę/ coby ſtały zá ko=
3:
pę. tákże y od iáłowych dwu doynych teyże ceny máią nabiał
4:
wydawáć: od pierwaſtek dwu/ gárniec máſłá zá kopę/ ſerow
5:
kopę coby ſtały zá kopę.
6:
V
ludźi mądrych y rządnych nie chowáią krow pierwiaſtek ćie=
7:
ląt: á Dworki wydáią nabiał od dwu/ iáko od ſtarey krowy
8:
doyney.
9:
M
áſło w iednákie gárnce we wſzytkich folwárcech máią kłáść/
10:
y ſery iednákie tworzyć: cżego ma Vrzędnik doyźrzeć/ áby po
11:
iednych pieniądzách przedáne były: á inácżey áby nie cżynili. A
12:
Vrzędnik ma bydź w tym winien/ gdźieby tego nie doyźrzał.
13:
Máſłá dźieżká ma bydź kwart 22. álbo y gárniec: á ná tym pią=
14:
tná máią bydź/ dla fałſzu Dworek: tákie znáki álbo piątná/ iáko
15:
ſie pocżyna literá pierwſza onego folwárku.
16:
M
a też Dworká iáko Vrzędnik vkazáć Pánu pożytek ze wſze=
17:
lákiego bydłá przyplodku: ták co wyda ná żywność/ iáko też co
18:
do przedánia. A gdźie Pan nie mieſzka/ zá to wſzyſtko pienią=
19:
dze áby ſie zbieráły.
20:
P
ánié ſtáre/ álbo Dworki máią ſie tego vpomináć/ áby bá=
21:
rány polſkie do owiec miewáły: bo tám wełná lepſza. bo dla weł=
22:
ny bárány lepſze chowáć/ á gorſzych zbywáć. doświadcżenie/ że
23:
ſie to nápráwić może.
24:
O
wcom tákże ſwoy cżás cżynić/ y ták doić/ coby iágnię odcho=
25:
wáłá: bo więtſzy pożytek przypłodku rządnego/ niż máſłá. ácż
26:
też máſło dobre/ y ktemu po­żytecżne. A ma ták wydawáć na=
27:
biał: od dźieśiąći owiec gárniec máſłá/ coby ſtał zá kopę: ſe=
28:
row kopę/ coby ſtały zá kopę.
29:
W
ełnę/ pierze/ ma ná iedno mieyſce odſyłáć/ gdźie roſkażą/ pod
30:
wagą y qwitem.
31:
O
wiec pilno ſtrzec od łąk/ áby nigdy nie bywáły ná nich: bo
32:
zdycháią od nich.
33:
S
wini rodnych/ tych według doſtátku w folwárku chowáć ká=
34:
żdym: á lepiey ich chowáć mniey á tłuſto/ niż wiele chudo. Bo
dźieśięć


strona: 119

Liſt Iedennaſty.119.


strona: 120

120.Dozoru Domowego
1:
dźieśięć álbo dwánaśćie świni ktore rodzą/ gdy ſie dobrze cho=
2:
wáią/ więcey dádzą niż cżterdźieśći nędznych/ á chudych. A mie=
3:
dzy chu­dymi świniámi á wielkośćią/ rádo ſie powietrze mnoży.
4:
ma ich też bydź pożytek iáki: bo chudźiki z dworu przedáwáć
5:
może/ iáko z obory nieuki y bárány. K temu kto záchudźi świ=
6:
nie/ nie vſtrzeże ſie/ áni im odeymie tego/ áby prośiąt ziadáć
7:
niemiáły.
8:
S
winie Niemieckie z Polſkimi pomieſzáne nalepſze do chowá=
9:
nia: á Niemieckie rozumieć trzebá/ Zułáw­ſkie/ Pomorſkie/
10:
Weſtwálſkie/ ácż y Báwárſkie roſłe.
11:
W
ieprzow według folwárku/ z Pánem/ z Pánią/ z Vrzędni=
12:
kiem/ z Rewizorem ma o tym Dworká rádźić/ wiele ich kármić:
13:
bo więcey w iednym folwárku może tego chowáć iednego roku/
14:
niż drugiego. Dobry go­ſpodarz przemyśliwſzy to/ temu co le=
15:
pſzego ma vfolgowáć. y przetoż rząd zowią: á ſtąd bywa ſpo=
16:
ro w folwárcech.
17:
W
ieprze chwaſtem roſtykáć lepiey: á z látá y po gorách náśie=
18:
káć chwaſtu/ kiedy iuż kápuſtę z ogro­dow zbiorą: áby źiárnu
19:
y tłucżey było ſporzey/ á mnieyſzym nakłádem mogło ſie to vkar=
20:
mić. Bo Vrzęd­nicy y Dworki kłádą więcey ná wieprze/ niżli=
21:
by go v piekárki w mieśćie kupić miał.
22:
W
mnieyſzych folwárcech Dworki máią ſobie wie­przá álbo ś=
23:
winię karmić ná ſwe wychowánie: áby ſpiżárniey nie vboży=
24:
li: á z ſpiżárniey żądny ſłoniny nie dawáć.
25:
D
worká ma ſtádo gęśi wielkie chowáć: bo do wiel­kiego ſtá=
26:
dá ták potrzebá ſługi/ iáko y do máłego: á ná iednym ie miey=
27:
ſcu máią chowáć/ kędy przyległy: tákże kápłuny.
28:
K
ędy kilko folwárkow pod iednym Vrzędnikiem/ á w nich gę=
29:
śi máło/ tedy z nich do iego folwárku ze­gnáć/ gdźie paſza dobra
30:
ná odchowánie gęśi: co záś káżdy ná źimę ſwe odbierze.
31:
K
ury Indyiſkie/ kury domowe/ kokoſzy/ pawy/ kácż­ki/ to wſzy=
32:
ſtko ma rozmnażáć: y inne wſzyſtki przypłodki/ co by ſie iedno
33:
godźiło chowáć: á ma ná tym Dworká ſwoy porządek vkázáć.
34:
P
awy lepiey y rychley wylęże kokoſz/ y łácwiey ie Dworká v=
chowa/


strona: 121

Liſt Iedennaſty.121.
Q


strona: 122

122.Dozoru Domowego
1:
chowa/ niż przy pawicy: bo álbo zdźicżeią/ álbo w krzewiu/ ná=
2:
dążyć zá nią nie mogąc/ poginą.
3:
I
ndiyſkie kury pod ſwoyſkie kokoſzy Polſkie ſá­dźić: á od mo=
4:
krośći z młodu ſtrzedz.
5:
K
ury Włoſkie bárzo dobre do chowánia: y kápłun piękny ná
6:
miśie: z pilnośćią ie Dworká chowáć ma.
7:
K
áſzę drobną/ dla kuchniey Páńſkiey/ w iednjm imieniu dźiáłáć:
8:
gdźie Pan każe: okrom domowey po­trzeby/ y dla Vrzędniká.
9:
K
aſz wſzelákich/ krup nowych/ proſá wyſzcżykáne/ śiemioná
10:
lniáne/ konopne/ mák/ tákże y przędźiwá/ ma Dworká doyź=
11:
rzeć: y to porządnie oddáć.
12:
G
ruſzki/ iábłká/ wiśnie/ śliwy/ to wſzyſtko po­rządnie ſuſzyć:
13:
tákże y powidłá.
14:
Z
nabiáły/ opátrzywſzy naprzod kuchnią Páńſką/ potym też y
15:
inſze folwárki/ co ma cżynić/ od Páná ma mieć náukę/ ieſli to
16:
każą przedáwáć álbo nie: tákże y ogrodne rzecży. A gdy z na=
17:
biáły ſtátki z folwárku wożą/ piſáć znáki od ktorey Dworki: że=
18:
by znáć od ktorey lepſza ſpráwá/ álbo nie rowne wedle vſtáwy
19:
ſtátki. A ſtrzedz tego áby nie v iedney Dworki bráć do kuchniey
20:
máſło/ dla doświadcżenia około niego ſprá­wy: ále y z tego y z
21:
owego folwárku: zwłaſzcżá dla rozchodow poſpolitych cżelá=
22:
dnych. Plugáwość nietylko ſzkodę vcżyni/ ále y ohydę.
23:
D
worká ogrodow ma doyźrzeć/ áby ie w Ieśieni y na Wioſnę
24:
gnoiem ſpráwiono/ podorano/ y coby potrzebá vcżyniono/
25:
ma Vrzędniká vpomináć y Włodárzá. A gdy­by w tym nie by=
26:
li rządni/ tedy Pánu opowiedźieć/ álbo wypiſáć.
27:
D
worká ma tego doyźrzeć z pilnośćią/ áby ogrodnych rzecży
28:
nie omieſzkiwáłá śiać/ gdy cżás cżemu przychodźi. Iáko cebulę/
29:
ogorki/ páſternak/ márchew/ pietruſzkę/ rozſádę/ ćwikłę: ſáła=
30:
tá też nie wádźi: ále tylko tám gdźie Pan mieſzka. Rzepy też nie
31:
przepomnieć. A tego wſzyſtkiego záś náſádźić ná naśienie ku ſwey
32:
potrzebie. Vprzedáć też nie wádźi/ y do­brym ludźiom dármo v=
33:
dźielić może. Rzepnicá też dla oleyu nie zła: dla cżeládźi domo=
34:
wey robotney.
Naśienie


strona: 123

Liſt Iedennaſty.123.
Q ij


strona: 124

124.Dozoru Domowego
1:
N
aśienie ogrodne/ gdy ieden od drugiego Vrzędnik od Vrzę=
2:
dniká bierze/ ma to bydź miedzy nimi/ áby ie płáćił ieden dru=
3:
giemu/ ták iáko ná tárgu. A ten kto ſpiſuie w folwárcech/ ma im
4:
vkázáć gdźie tego máią doſtáwáć/ á niż ná tárgu: gdyż z tárgu
5:
nie káżde na­śienie wſchodźi: bo po tym znáć/ ktory rządnieyſzy.
6:
O
grody kędy śieią/ ták bez Páná iáko y przy Pánie/ tedy tám
7:
kędy Pan nie cżęſto mieſzka przez rok álbo przez trzy/ ma tego
8:
vkázáć pożytek: bo ná ogrody śiłá gnoiu wychodźi: byłáby ná
9:
tym pſzenicá/ z więtſzym pożytkiem.
10:
L
en/ konopie/ máią bráć ták coby káżdy ſnop mniey áni więcey
11:
nie cżynił iedno garść: A to Experiencya: áby ſie Vrzędnik y
12:
Dworká z przędźiwá łacwiey wy­licżyli. á ták go śiać y bráć/ áby
13:
go zá ſłońcá zetrzeć/ y ma go mocżyć przed ś. Bártłomieiem: gło=
14:
wáte ko­nopie ná Wioſnę: płoſkonne iáko len w Ieśieni z ſłoń­cá.
15:
A kiedy zły len álbo konopie/ tedy go nie trzeć/ ále to oznaymić:
16:
á nie w ten cżás kiedy go niemáſz/ álbo to ſkradną.
17:
M
otowidłá we wſzyſtkich imionách máią bydź ied­nákie: ták=
18:
że y przędzę máią odbieráć.
19:
P
opioł kiedy leśnymi drwy palą/ máią go oſobliwie zbieráć/ y
20:
chowáć go rządnie/ do drugich imion: y zá­chowáć ſie tym może
21:
ſąśiádowi drugiemu: choć rzecż máła/ ále potrzebna. chmieliny
22:
y mákowinę też palić ná popioły/ bo ſą potrzebne. Owa ták/ co
23:
rozum á cżás pokázáć może: bo trudno ma cżłowiek wſzyſtko
24:
wjpiſáć: ále z tego zowią dobrego ſługę/ gdy też pokaże co z ſwe=
25:
go rozumu. Głową wſzędźie ma bydź Vrzędnik/ Włodarz Pod=
26:
ſędkiem/ Klucżnik Piſárzem.
27:
K
ędy ſády/ tedy ſtárą drzewinę/ wiśninę/ zbieráiąc palić/ z tych
28:
naylepſzy popioł: á z drzewá ieśli niezbucżniáłe/ łożá do ruśnic/
29:
álbo inſze ſtátki.
30:
D
worká náukę tę tám wſzyſtkę wyżſzey nápiſáną tym ma zá=
31:
wiązáć/ áby doſtátek był wſzego co ná iey vrząd należy: bo to
32:
bywa że w wielkich dworzech bywa więtſzy niedoſtátek/ niż v
33:
chłopá na połwłocżku. y máłpá biega do chłopá pożycżáiąc: y
34:
nie wroći mu: ábo chcąc to zákryć/ tedy záśię z Dworá y chłop y
35:
Dworká będą kráść.
Przy mo=


strona: 125

Liſt Iedennaſty.125.
Q iij


strona: 126

126.Dozoru Domowego
1:
P
rzy motowidłách wagá przędze/ y licżbá/ má bydź wſzędźie
2:
v Woytá wiádomá: áby/ dla odmiennośći Vrzędnikow y Pá=
3:
now/ wiádomość byłá/ kędy prządáią poddáni ábo ich żony.
4:
K
áſze/ krochmále/ ná iednym mieyſcu dźiáłáć/ dla Páńſkich roz=
5:
chodow: okrom fliſow á domowych po­trzeb.
6:
C
i co przedawáią nabiáły/ máią przyrzekáć zá dwádźieśćiá y
7:
dwie kwarćie: á ták gdy onemu niedoſtánie co kupił/ ma fáſkę w=
8:
roćić/ á nágrodźić mu to ma dworká. wſzákoż Vrzędnik y Wło=
9:
darz ſtárſzy máią Dworki doględáć: bo piątná nie iedno dla fał=
10:
ſzu á plugáwey ſpráwy káżda Dworká ma kłáść/ ále też y dla
11:
miáry máſłá. tákże też y tworzydłá wſzytkie Dworki máią mieć
12:
iednákie.
13:
P
okrzywy ráno śiec/ poki nie párzą: krowom bárzo dobre.
14:
grafika
LIST DVVA=


strona: 127

Liſt Iedennaſty.127.


strona: 128

128.Dozoru Domowego
1:
grafika
2:
LIST DWANASTY.
3:
Goſpodárſtwo/ co álbo przy
4:
Pániey/ álbo v wdowcá/ bądź y v rządnego mło=
5:
dźieńcá/ zależy na rządną Dworkę/ ktorey iuż może porucżyć
6:
nie ieden folwárk/ ále y wſzyſtkie/ by ich miał nawięcey.
7:
N
Aprzod/ ták ſámá Páni/ iáko Páni Stára táka/ ma
8:
tego doglądáć/ áby to wypełniłá káżda Dworká co
9:
iey należy/ á co nápiſano v folwárkowych Dworek:
10:
bo to y ſámá vmieć ma/ y náucżyć/ y doyźrzeć/ áby ták było ſku=
11:
tkiem.
12:
O
grodek pięknie záśiáć źioły oſobnie pachniącemi: rożey náſá=
13:
dźić/ ták dla wodki/ iáko też y dla wieńcow: zwłaſzcżá tych kto=
14:
re ſie w polſzcże rodzą. A nietylko ogrodnych/ ále y polnych/ y
15:
dąbrownych: iáko dźię­gielu/ biedrzeńcu/ kádźidłá/ máćierzan=
16:
ki/ ślazow/ kopytniku/ bugwic/ rumnu/ y inſzych: bab ſie w tym
17:
álbo kogo biegłego porádźiwſzy. A to y przy święćie/ y kiedy
18:
roboty inſzey niemáſz ſpráwić ſie może.
19:
W
odki potrzebne á rozlicżne palić.
20:
Z
ioł wonnych dla wánny álbo ługu náſuſzyć.
21:
N
á ćienkie płotná ćienko prząść.
22:
O
bruſow/ ręcżnikow/ ſerwet/ doſtátek nádźiáłáć.
23:
Nići do roboty Pánnom do białłego ſzyćia náprzycżyniáć:
24:
ſznurkow nábielić: y kráwcom nići trzebá/ bo ten rzemieślnik
25:
cżęſto w domu rabia.
26:
K
ápłuny ty vmieć tłuſto karmić/ y mieć ich doſtá­tek/ wedle con=
27:
dicyey. A im naćiáſniey śiedźi/ tym narychley vtyie. y przeto
28:
drudzy ſadzáią w gárnce/ dnem wybitym mu głowę do iedzenia
29:
wytknąwſzy.
Powidłá


strona: 129

Liſt Dwánaſty.129.
R


strona: 130

130.Dozoru Domowego
1:
P
owidłá oſobne/ á do kuchniey potrzebne dźiáłáć: peſtki od=
2:
bieráć ná naśienie/ ále nie wárzone.
3:
K
áſze wſzelákie co ſie domá rodźi/ ále ná ſchwał/ drobne/ ochę=
4:
dożno/ ták nowe iáko ſtáre ma cżynić: mánnę/ tátárcżáną/ kil=
5:
korę/ iágły/ ięcżmienną/ pſzen­ną/ owśiáną/ żytną/ iáiecżną/ y
6:
inne oſobne káſze/ iá­kiekolwiek bywáią káżdego cżáſu.
7:
K
iſzki/ ták wołowe iáko y wieprzowe/ y kiełbáſy vmieć nádźie=
8:
wáć: to wſzyſtko ma bydź ná wymyſł: á ochędożnie/ przez koſztu.
9:
M
ałdrzyki przypiekáne/ plácki ochędożne/ oſuſzki/ kołacże/ to
10:
wſzyſtko oſobnie ma vmieć.
11:
S
uche ryby/ kąpie/ vdźce/ owa ty rzecży co ich nie wárząc/
12:
dáć wnet ná niemáło tálerzow.
13:
K
onfekty/ iáko gruſzki/ wiśnie/ orzechy włoſkie/ broſkwinie/ y
14:
inſze rozmáite owoce w cukrze y w miedźie máią bydź ſmáżone:
15:
á przedśie peſtki ná naśienie/ w Ieśieni ná dobrey źiemi gnoy=
16:
ney wśiać/ álbo ſádźić: á potym przeſádźić.
17:
O
cty winne/ miodowe/ piwne/ ágreſty/ to roſkázowáć doſtát=
18:
kiem cżynić: y przypomináć kiedy to dźiáłáć.
19:
S
liwy węgierſkie/ y wiśnie bárzo dobre wędzone: kiedy ſie wi=
20:
śnie zrodzą/ tego przycżynić dla nieuro­dzáiu: bo to trwa: zw=
21:
łaſzcżá ſucho. wiśnie w rowniankách/ á śliwy ná ſnopkách ſło=
22:
miánych wiązáne/ y zá­wieſzone ná ſłońcu/ gdźieby much máło/
23:
á mniey wrobłow/ y chłopiąt bywáło.
24:
W
podrunach ma bydź doſtátek/ y rząd: á przy wiel­kich roz=
25:
chodźiech máią bydź dwie: przy więtſzych trzy. Iedná záwár=
26:
ta: Druga/ co z niey wydawáią ći co rządzą dwory: Trzećia
27:
ma bydź Kuchmiſtrzowá kędy Pan mieſzka/ álbo przyiedźie.
28:
P
otráwy wędzone wiátrem á ſłońcem/ y inſze rzecży co w po=
29:
drunách chowáią/ wyżſzey nápiſáne.
30:
D
rewniánych ſtátkow wſzelákich ma bydź támże wielki do=
31:
ſtátek záwſze: śit/ przetákow/ y innych wy­myſłow: z cżego
32:
doſtátek y ochędoſtwo bárzo ſie okázuie w domu.
Garnuſzkow


strona: 131

Liſt Dwánaſty.131.
R ij


strona: 132

132.Dozoru Domowego
1:
G
arnuſzkow śćklánych álbo polewánych/ dzbán­kow Turec=
2:
kich/ y innjch potrzebnych ſtátkow: ták do ochędoſtwá/ iáko y do
3:
pożytku: rynek/ tyglow Iłzeckich.
4:
W
káżdym gmáchu ma bydź záwżdy chędożniuchno ná káżdy
5:
cżás/ y godźinę. gdźie też białegłowy mieſz­káią/ áby chędożniu=
6:
chno záwżdy było: bo gdźie mieſzkáią/ rzadko przez złego za=
7:
pachu.
8:
W
mieſzkániu świátło ma bydź wſzędy wiecżor/ kędy mieſzká=
9:
ią/ y kędy ſie przechodzą białegłowy: poki nie zámkną.
10:
L
ećie polne źiołká/ leśne/ y ogrodkowe/ ktore miánowićie ſpi=
11:
ſáć/ ſuſzyć do łáźniey/ do ługu/ do wody/ w wánnę/ y winniki
12:
też/ fiołecżki: á zwłaſzcżá leśne.
13:
I
ábłecżnik/ gruſzecżnik/ ocet z tego dobry bywa: y wiśniány
14:
też może cżynić/ cżerwone wino będźie cudne/ iedno to vmieć
15:
cżynić: á miánowićie/ przy­ſmáżywſzy iágod bzowych vſtałych:
16:
cżym teraz máłmázyą żydowie Tureccy farbują.
17:
I
nſze konfekty y przyſmáki w áptece. tylko to Polſzcże przyſtoi
18:
co ſie w Polſzcże rodźi. kto chce wymyśláć/ tedy po cudzoźiem=
19:
ſkie rzecży do Gdań­ſká: bo ten z Lizybony/ z Antorfu/ więcey y
20:
lepſzych ma/ niż tu przedtym z Genuy álbo z Wenecyey wo­żono:
21:
ácż y Konſtántynopolſkie nie złe.
22:
T
áż Páni Stára ma doyźrzeć tego/ y rádźić/ áby wſzelá­kie
23:
pożytki domowe w folwárcech/ kto ich ma wiele/ były: bo plen=
24:
ne pieniądze z domowego goſpodárſtwá/ á z ládácżego názbie=
25:
ráć może: pátrząc ieſli Kmieć dozorny wſzytkiego vprzeda: oná
26:
máiąc tákich dobrze więcey/ cżemu przedáć nie ma?
27:
D
worká/ álbo ten co rządźi v Pánow wielkich wiele dworow
28:
y zamkow/ ma ſie ná to przekłádáć/ áby rządną cżeladź záwżdy w
29:
folwárcech miał: y ma ſie ná to ſpoſobić/ y przekłádáć/ y ſtáráć
30:
ták iákoby więtſzy pożytek był/ niż nakład: á ma tego doświad=
31:
­cżenim doznáć/ nie ſłowy: á doświadcżenia nawiętſzy znák/
32:
co rok intraty więcey.
33:
grafika
LIST TRZY=


strona: 133

Liſt Dwánaſty.133.
R iij


strona: 134

134.Dozoru Domowego
1:
grafika
2:
LIST TRZYNASTY.
3:
Náuká Piwowárowi.
4:
W
Browárze/ w Láźni/ rządu Vrzędnik á Piwowar
5:
około ſtátkow ma doyźrzeć. Browárem też áby ſzko=
6:
dy nie cżynił: bo dla pożytkow zbudowány: to ieſt/
7:
áby zyſk z piwá roſł/ nád ſłod/ y nád wychowánie cżelá­dźi do
8:
browáru vrządzoney.
9:
C
hmiel z nowego do browáru záwſze opátrowáć/ y mieć go o
10:
ś. Marćinie w ſkrzyniách/ coby go doſta­wáło: á ták w to trá=
11:
fowáć/ coby go zoſtáło/ lepiey niż nie doſtáło.
12:
B
rowar ma bydź záwżdy zamcżyſty/ y nie ma w nim nikt go=
13:
śćinny bywáć.
14:
P
iwá zá káżdym wznieśieniem zboża podnośić y zni­żáć: á ták
15:
piwá bráć coby ſzkodá nie byłá/ á po­rządnie: ná borg go nie ma
16:
dáwáć/ chybá ieden war: tákże y kácżmarká. bo chłopi kędy ná
17:
borg piją/ tám ſie vbożą: á to pożytek káżdemu niepobożny/ kto=
18:
rym ſie bliźni vboży.
19:
W
Browárze toki/ kędy ſłody mocżą/ áby nie ſtały prozno: chy=
20:
bá żeby ſie ták ſłodow wiele námocżyło/ coby rozumiał názbyt/
21:
áby ćwierći roku nie przy­cżyniáć.
22:
Karb piwny ma bydź ieden v Vrzędniká/ á drugi ma mieć Pi=
23:
wowar/ wiele piwá zwárzą.
24:
K
łody w ktorych dawáią piwá ná kárcżmę/ tego pilnie ſtrzedz/
25:
áby ich nie zákwáſzono w kárcżmách/ y w dworze tákieſz: á w=
26:
cżás ie máią oddáwáć: ſkoro z nich piwo wyda/ záraz ie do bro=
27:
wáru powinien odwieść/ wychędożywſzy dobrze: cżego ma
28:
Piwo­war doyźrzeć.
29:
P
o dwu ſłodu ma mleć/ gdy w cudzym młynie przyi­dźie mleć:
á wcżás


strona: 135

Liſt Trzynaſty.135.


strona: 136

136.Dozoru Domowego
1:
á wcżás/ áby ſie potym młynem nie wy­mawiał/ iż nie zmełto: y
2:
dla tego dwá: zwłaſzcżá kędyby młyná ſwego nie miał.
3:
S
tátkámi ktorych iedno trzebá do piwá/ nie ma ſie wymawiáć:
4:
ma to wſzy­ſtko wcżás zgotowáć: Páná álbo Vrzędniká przed
5:
tym obwieśćiwſzy.
6:
S
łod káżdy z ozdu ma mierzyć Vrzędnik: áby ba­cżył iáko go
7:
wiele przyraſta: á nie przemieſzkiwáć z tym.
8:
D
rwámi y káżdą rzecżą nie ma zámieſzkiwáć/ y ma ich przy=
9:
cżynić/ coby ich był doſtátek práwy.
10:
Z
boże świeże y gotowe ma mieć záwżdy: gdy iedno zwárzą/
11:
drugie ma mieć gotowe. A nie ma leżeć długo młocone zboże ná
12:
ſłody: bo ſporzey robić z świeżego zboża ſłody. owa/ káżda rzecż
13:
opátrznie ma bydź/ á ſzkody nie cżynić.
14:
N
á Páńſki przyiazd ma záwżdy Vrzędnik ſłodow náprzycży=
15:
niáć wcżás: á rządnie chowáć.
16:
Vrzędnik ma przyglądáć/ áby kárcżmy bez piwá nie bywáły: á
17:
tego pilnie ſtrzedz/ lećie żeby nie zákwáśniáło/ á źimie áby było
18:
wyſtałe: dawáć wcżás: becżek doſtátek mieć. á drożdżámi
19:
świeżymi ma piwu zádawáć.
20:
P
ieniądze ma Vrzędnik odbieráć wcżás od kácżmarzow: to
21:
ieſt/ co dwie niedźieli: nie nie przedłużáć.
22:
T
áżbir do dworu cżeládźi robotney záwżdy zoſtáwowáć ma
23:
Piwowar.
24:
M
łoto áby rządnie ſzło/ y ták nim karmić/ komu by to ſłuſznie
25:
miáło bydź dawano: á do drugich folwár­kow gdy go trzebá/ też
26:
rządnie rozdáwáć.
27:
O
koło piwá dworſkiego co ná potrzebę domową/ becżkę dáć
28:
ſtoiącą/ ktorą do piwnice piwá mierzyć/ dla nieiednákich becżek:
29:
á ná káżdey ma bydź kres/ iáko ma bráć piwá.
30:
W
browárze ma bydź bárzo chędogo: á rynnámi dla łácwiey=
31:
ſzey roboty ma wodá iść: y ná tákich mieyſcách browar budo=
32:
wáć/ coby temu goſpodarz mogł doſyć vcżynić. Piwnicę bárzo
dobrze


strona: 137

Liſt Trzynaſty.137.
S


strona: 138

138.Dozoru Domowego
1:
dobrze mieć pod browárem/ dla łácnieyſzego zlania piwá: zwła=
2:
ſzcżá kędy nie Kmiotno.
3:
V
rzędnik y Klucżnik máią tego doyźrzeć/ áby kárby ſkłádáne
4:
mieli z kácżmarzmi/ co im piwá wydádzą do ſzynkowánia z kto=
5:
rego wáru: á ten co pieniądze odbiera/ ma też mieć karb ſkłá=
6:
dány/ iáko wiele zá piwo pieniędzy odbierze.
7:
C
iſz Piwowárowie máią mieć kárby/ wiele ktorych ſłodow
8:
pobiorą ku zámocżeniu z gory: tákże iáko wiele wárow ktore=
9:
go piwá zwárzą do piwnice Páń­ſkiey: á to z Vrzędnikiem ál=
10:
bo Klucżnikiem te kárby mogą mieć.
11:
P
iwo młode oddáwáć ſzynkarzom: bo to y źimie dobrze/ y le=
12:
ćie: Lećie nie ſkwáśnie poki młode: Zimie wyſtoi ſie v kácżma=
13:
rzá. A wárzyć ile trzebá: y wie­dźieć ſie ma Piwowar z kácżma=
14:
rzámi/ cżego Vrzędnik ma doyźrzeć.
15:
M
łota álbo ſłodźin ma pilno doglądáć/ áby nie ſzło ná ſtronę:
16:
bo więc ná to łákome kmiotowny: wieprze tym y krowy vtucży.
17:
A ięli ſie y drudzy/ vſu­ſzyć ie ná láſách/ y znowu w tłucż dla
18:
pſow obrácáć: odpráwi zaſzkodne/ ácż nie ták iáko
19:
oſpą/ álbo tłucżą dobrą: ále kiedy záſkwá=
20:
rzy/ áto pſy contentuie.
21:
grafika
LIST CZTER=


strona: 139

Liſt Trzynaſty.139.
S ij


strona: 140

140.Miáſtecżek Ziemieńs: porządku
1:
grafika
2:
LIST CZTERNASTY.
3:
Rząd w Miáſtecżkach Zie=
4:
mieńskich/ nákrotce zebrány.
5:
W
Miáſtach goſpodárſtwo y dochod rzemioſłá nawię=
6:
tſzy/ młyny/ tárgi/ iármárki/ cłá: á ták áby Mły­narz
7:
był dobry y rządny.
8:
P
iw doględáć áby dobre wárzono/ z tego ſłody ſpore/ wymiar
9:
lepſzy: ále przeſtrzegáć áby tám prze­woźne nie były/ bo to ieſt
10:
iáko złodźiey onego mieyſcá.
11:
O
koło Piekárzow rząd mieć: á mąki ná tárgi do miá­ſtá nie do=
12:
puſzcżáć: tákże chlebá przewoźnego.
13:
W
e młynach Miernicy áby byli wierni y rządni: owa Mły=
14:
narz y Miernik áby nie krádli: bo Młynárze á Miernicy na=
15:
więtſzy złodźieie/ y rzadki nie złodźiey: máią to z náuki ieden
16:
od drugiego/ á z okázyey/ że mleć rzadko goſpodarz ſam przyidźie/
17:
ále/ álbo pá­robká/ álbo dźiewkę pośle: co ſą y niewierni y o=
18:
ſpáli ſtroże.
19:
R
zemieślniki gromádźić do miáſtecżká: ći targ nápráwiáią. á
20:
káżdym ſpoſobem y pilnośćią tárgi y iármárki nápráwowáć:
21:
bá zboże kupowáć y ſpuſz­cżáć może. á kędy włość wielka/ tám
22:
łatwiey. To ieſt miáſtecżkom ſzkodliwa/ iż Kśięża przy wśiách
23:
kędy kośćioły tárgi záłożyli/ przećiw práwu/ ták iż miá­ſtecżká z=
24:
vbożyli nicżym więcey iáko tymi tárgi/ á piwá po wśiách wá=
25:
rzeniem: tymże ſie wśi vbożą: y nabożeńſtwo ginie/ kiedy około
26:
kośćiołá kiermáſze/ á poſpolićie gorzałkowe.
27:
C
łá tego też potrzebá pilnowáć: ále bárźiey Celni­kow/ niż tych
28:
coby cło przeieżdżáli: bo ná káżdym cle więcey Celnicy pokrá=
29:
dną/ niż ći co cło przeieżdzáią: okázuie ſie to záwżdy z poborow.
Cżynſzow


strona: 141

Liſt Cżternaſty.141.
S iij


strona: 142

142.Miáſtecżek Ziemień: porządku
1:
C
żynſzow Rzemieślnych tego łacwie doyźrzeć: wſzákoż tego
2:
przybywa/ gdy ſie też miáſtecżká przy­cżynia/ przyſadza: bo to zá
3:
concurſem ludzkim wſzy­ſtko idźie w zgorę/ á zá dobrą ſpráwą
4:
miáſtu y Pánu pożytek rośćie. Bo y ná wśi táki pożytek dobry/
5:
y trwá­ły/ kędy ſie ludkowie goſpodárſtwem nie vbożą/ y ow­ſzem
6:
bogácą. Są też płáty rozne w miáſtecżkách/ iáko piwá koleyne/
7:
y inne dochody: ty wedle cżáſu ták roś­ćiągáć coby mogł ſtać/ á
8:
cżymby/ bez ſkwirku poſpolitey rzecży mieſckiey/ mogł wiecżnie
9:
pożytek vcżynić ſobie.
10:
K
tory Pan zamożyſty/ tym nápráwić może miáſto/ y ludźi z=
11:
wabić do niego: położyć ſummę pieniędzy zá rownym pożyt=
12:
kiem/ álbo dármo (bo ſie to zá cżáſem nágrodźi) ná Ratuſz v Rá=
13:
dźiec/ áby iemi vboſtwo hándlowáło: á vrząd áby tákiemu da=
14:
wał coby ſie tym wſpomagał/ á nie vtrácał. A to przez lichwy
15:
żad­ney: bo doſyć lichwy/ kiedy miáſto ſie lepiey ma: kiedy ludźi
16:
więcey/ więcey y pieniędzy.
17:
O
koło budowánia áby ſie popráwowáły/ doglądáć Vrząd ma.
18:
S
traże áby były rządne: á ktory ſwą ſtrażą Rze­cżypoſpolitey
19:
ſzkodę vcżyni/ ná gárdle karan ma bydź káżdy: bo to ládá iáko
20:
w mieśćie odpráwuią. ſtąd pożogi: ſtąd zápowietrzánia.
21:
Z
apowiedźi wſzelákie áby mocno trzymáli w mie­śćie: á co wy=
22:
wołáią ná Ratuſzu/ nápiſáć to ná kárćie/ y przybić: zwłaſzcżá o=
23:
koło powietrza: bo kędy rząd/ zá láſką Bożą może wcżás zábie=
24:
żawſzy opá­trzyć to.
25:
O
koło ogniá/ kominow opátrzenia/ to pilna: á gdy gáśić po=
26:
rządek ma bydź ſpiſány v Rádźiec/ y poſtá­nowiony/ iáko ſzyk do
27:
bitwy żołnierzom/ ták wieść do ogniá mieſzcżánom potrzebna:
28:
bo poſpolićie ſie dźi­wuią/ á nie gáſzą: cżáſem y ieden drugiego
29:
krádnie pretextem wynośić pomagánia.
30:
W
Miáſtecżkách kędy Páńſkie ſtáwy przylegle/ áby ćicho ryb
31:
mieſzcżánie v złodźiei (pod ſzubieni­cą) nie kupowáli/ y ktokol=
32:
wiek gdy złodźieiá ſpoſobi ryby krádźione ſobie nośić może/ o to
33:
wiśieć ma iáko o wołu: bo to ták wielka ſzkodá/ y więtſza: bo
34:
więcey mięſa niż ryb ná rjnku iáwnie dobrzy przedawáią/ y wol=
35:
no/ y nie noſzą w nocy/ choć do miáſtá y nie domiáſtá.
Dźieśią=


strona: 143

Liſt Cżternaſty.143.


strona: 144

144.Miáſtecżek Ziemieńs: porządku
1:
D
źieśiątnicy máią bydź ná káżdey vlicy.
2:
P
oſłuſzeńſtwo Burmiſtrzá ma bydź.
3:
N
á gwałt ktoby ſie nie ſtáwił/ tákże v grobley iáko v ognia/
4:
winy nie przepuśćić.
5:
C
i co imioná przedawáią w mieśćiech/ vſtáwić po­rządek.
6:
P
orządek około gáſzenia.
7:
D
o gáſzenia máią bydź náznácżeni w káżdym domu/ cżego kto
8:
przy ogniu ma pilnowáć.
9:
N
aprzod kilkánaśćie (mniey y więcey wedle miáſtá ośiádło=
10:
śći) mężow ſpráwnych/ bácżnych/ coby roſkázowáli y rządźili
11:
przy ogniu: potym miáſto roźdźielić wedle licżby ludźi: Iedni
12:
áby bieżeli z śiekierámi/ drudzy z hakámi/ trzeći z drábinámi/
13:
drudzy z śi­kawkámi/ z wiádry/ z cebry. A kędy rury niemáſz/
14:
woźiwodowie wſzyſcy: ieſli tego máło/ tedy z pew­nych domow
15:
kłody z wozy y pewną licżbę káżdego nacżynia obráchowáć y po=
16:
ſtánowić. A gdy trwogá vſtánie/ opátrzyć kto ſie ſtáwił/ kto
17:
nieſtáwił: kto pierwey z ktorym nacżyniem. zá to wedle mieśc=
18:
kich dochodow merita poſtánowić: kto poślady/ tego káráć/ kto=
19:
by nie był/ ieſzcże więtſza kaźń. Bo choćby domá ſam nie był/ iáko
20:
w mieśćie ludźie kupieccy/ tedy ma domá iuż ták ſtátki iáko ſłu=
21:
gę dla tákiey trwogi odieżdżáć: coby w tym winien nie zo­ſtał.
22:
M
áią też bydź náznácżeni kiedy gore/ ktorzyby zło­dźieyſtwá
23:
pilnowáli: bo w ten cżás krádną poſpolićie złodźieie nabárźiey.
24:
Y ták źli ludźie náydują ſie/ co dla kradźieży zápaláią. Ci kiedy
25:
wiedzą o rządźie á o do­brey ſpráwie/ łácwiey ſie o złe nie ſkuſzą.
26:
V
rząd kędy goſpodarzá nád zákazánie nieopátrz­nego około o=
27:
gniá y wyſtępnego bacży/ lepiey go káráć przed przygodą/ niż
28:
po przygodźie.
29:
P
orządek około powietrza.
30:
M
iáſto ná dźieśiątki rozdźielić: tákże záś ná kopy álbo ná ſtá:
31:
áby Dźieśiątnik wiedźiał co ſie w dźiewiąći domiech dźieie: á
kopnik


strona: 145

Liſt Cżternaſty.145.
T


strona: 146

146.Miáſtecżek Ziemieńs: porządku
1:
kopnik álbo ſetnik od dźieśiątnikow: potym Vrząd. á to nie ie=
2:
dno dla moru/ ále y dla ogniá/ y dla złodźieyſtwá: bo złodźiey nie
3:
ná ied­nym mieyſcu ſypia. A gdy ſie co sſtánie/ káżdy dźie­śiątnik
4:
może wiedźieć/ kędy/ y kto co dźiáłał/ y kędy ſpał. O loźnych lu=
5:
dźiech dźieśiątnicy máią wiedźieć.
6:
A
to nawięcey należy ná poſłuſzeńſtwie á ná ſtraży: bo ogniem
7:
zuboży miáſto w máiętnośćiách zły cżło­wiek nieopátrzeniem.
8:
A
le powietrze iuż o gárdło idźie/ y więtſza ſzkodá ludźi niż má=
9:
iętnośći/ álbo ſtátkow. A ták w powietrze ſtrzedz/ naprzod á=
10:
by zapowiedźi były karáne przed przygodą.
11:
W
Mieśćie/ w domiech/ ták w nocy iáko wednie/ żadnych rzecży
12:
nie kupowáć pokątnie/ iedno iáwnie ná rynku/ álbo z wiádo=
13:
mośćią vrzędu.
14:
N
ikogo nie przyimowáć nád zapowiedź: gdyż Pan Bog cżło=
15:
wieku pozwolił opátrznośći. Skoro ſie co po­nowi/ nie táić/
16:
pod winą niemiłośierną.
17:
D
la tych co ie z miáſtá wyganiáią/ przed miáſtem mieć kilká
18:
cháłup/ do ſuſzenia przędźiwá miáſtu: tám opátrzyć ony pocżą=
19:
tki/ ony ludźie/ obycżáynie pewnemi ſługámi mieyſckiemi: opá=
20:
trzyć żywnośćią/ y rzecży ich od złodźieyſtwá. bo złodźieie zá=
21:
wżdy powietrze rozmnożą kradźieżą/ á łákomi ludźie táiem­nym
22:
kupowánim. Bo kto tániey przedawa niż to ſtoi/ álbo z moru
23:
álbo złodźiey pewny.
24:
G
dy ſie też iuż powietrze zaymie/ ten vrząd co domá zoſtawa
25:
ma pilnowáć/ áby od vmorkow nie łu­piono/ áby ludźie źli/ łáko=
26:
mi/ zuchwáli/ nie bywáli w gromádźie/ ták w kośćielech/ iáko w
27:
kárcżmách y ná targách: ſpiſowáć tych rzecży nie trzebá/ iedno
28:
zá­mykáć drzwi/ zábijáć/ á ſtrzedz tego pilnie.
29:
K
opacże á ſtraż mieyſcka/ ma bydź ná to záwżdy po­ſtánowio=
30:
na wcżás/ y kśięża/ y vrząd.
31:
grafika
LIST PIE=


strona: 147

Liſt Cżternaſty.147.
T ij


strona: 148

148.Dozoru Domowego
1:
grafika
2:
LIST PIETNASTY.
3:
P
an/ Káſztelan/ Ziemiánin/ y káżdy ták vbogi
4:
iáko y bogáty doyźrzeć ſie ma: bo by nawiętſza rzecż/ vpá­dnie/
5:
gdy około niey nierząd: bo ma tę náturę/ choć cżego nawięcey
6:
wozámi/ ſzkutą/ w rządźie náwoźiſz/ nierząd gárśćią roznieśie: y
7:
z pośmiechem nieprzyiá­ćioł/ á z żalem twoim/ ſzkodę vcżyni.
8:
P
oſłuſzeńſtwo ma bydź/ ktore Pan ma mieć po káż­dym ſłudze
9:
záwżdy: á ſługá nic nie ma cżynić áni Kmiotek nád wolą iego
10:
chcąc: á co Pan roſkaże/ iuż z tym drugiego roſkazániá nie cże=
11:
káć/ ále záraz vcży­nić: bo to iuż niełáſkę przynieśie. co zácżnie
12:
robić/ pierwey dokonáć niż zácżąć drugą.
13:
G
dy ktoremu Vrzędnikowi cżego w Páńſkiey niebytnośći ku
14:
pożytku Páńſkiemu niedoſtawa/ ma ie­den drugiemu oznaymiáć
15:
y rátowáć potrzebami pewnemi do pożytku Páńſkiego: iedno
16:
nie do żywnośći/ boby ieden ná drugiego pátrzył/ á ſamby ſie nie
17:
ſtá­ráł: byłby nierząd: wſzákże co weźmie/ ma to zápłá­ćić. Bo
18:
po tym poznáć/ ktory lepſzy goſpodarz.
19:
P
an ſam y z Vrzędnikiem máią tego nie tylko in ſpecie ále gene=
20:
raliter ná wſzyſtkim ſtrzedz/ co ſie kolwiek domá rodźi/ vchowáć
21:
y záchowáć ku żywno­śći/ áby tego nie kupował: bo to nie tylko
22:
ſzkodę cżyni/ ále y ſromotę: co może bydź dármo/ prze nie­dbál=
23:
ſtwo zá pieniądze kupowáć. A to ná regeſtr wſzyſtko ſie ſpiſáć
24:
nie może/ co cżás bácżnemu roz­ſądkowi wynurzyć może.
25:
T
o też Pan bácżyć ma/ á Vrzędnik rádźić Pánu/ iáko wodá nie
26:
káżda iednákich ryb záchowáć może/ ták też nie ná káżdym polu
27:
y nie wſzędy iednáki wſzeláki dobytek chowáć ſie może: dla tego
28:
ſie z przyrodzenim zgadzáć/ y tám to chowáć/ gdźie co/ ták wodá
29:
iáko też grunt/ wychowáć y záchowáć z przyrodzenia może: bo
30:
to pożytek może nágrodźić. A kędy ſie co lepiey chowa/ tám tego
31:
więcey chowáć: tákże też y śieiąc z źiemią ſie zgadzáć.
32:
P
an ktorych Kmiotkow nie chce zubożyć/ máią mieć roley ták
wiele/


strona: 149

Liſt Piętnaſty.149.
T iij


strona: 150

150.Dozoru Domowego
1:
wiele/ coby vżynáli więcey niż Pan ná fol­wárku/ co z dźieśięći=
2:
ny pożną. Bo we Włoſzech/ kędy zmierzono wſzyſtko y ſpráwie=
3:
dliwośći przeſtrzegáią/ poddáni Pánu dawáią wſzyſtkiego po=
4:
łowicę. To tu też będźie połowicá/ gdy będą mieć więcey: bo tu
5:
dáie Kmieć náſz cżynſz y dźieśięćinę/ y pobor/ y porálne: á nie
6:
dáią też z bydłá y z domowych rzecży: átoż ſie tym nárowna po=
7:
łowicá.
8:
P
an álbo Rewizor/ ma przy ſobie y przy gromádźie vkázáć
9:
Kárbárzowi iáko ma mierzyć z gumná/ áby też ták mierzył do
10:
tárgu/ do ſzkuty/ y nákáżdy rozchod: á iżby ná korcu nie nie zo=
11:
ſtawáło. w cżym wielka zgubá: bo z gumná pod rękę/ wioząc
12:
do tárgu cżubáto/ á przedawſzy ſtrycholcem rzeże: gdźie Vrzę=
13:
dnik ná Pánie namniey dźieśiećinę bierze.
14:
V
rzędnikiem/ Włodárzem/ Kárbárzem/ áni żadnym Przyſtá=
15:
wem nie ma bydź gołoſzyicá/ iedno dobry go­ſpodarz ſobie: Bo
16:
ktory ſobie zły/ Pánu dobry bydź nie może. Przetoż owey dro=
17:
bney Sláchty co przegorzałkowáli á przekárcżmili ſwoie/ trze=
18:
bá ſie bárzo ſtrzedz/ tákże go y do wśi puſzcżáć/ áby ſie od niego
19:
chłopi nie ſpącháli/ nie trzebá.
20:
W
yśiewki ná folwárki Pan ma mieć ná regeſtrze/ y na Niwy
21:
ieſzcże lepiey/ dla Vrzędnikow odmiennych. A ma doświadcżyć
22:
przez pewne widze ſwoie/ ſkoro imienia doſtánie/ álbo goſpo=
23:
darzem ſobie zoſtánie/ káż­dego roku/ w káżde pole/ co ná ktore
24:
pole wyśieią: bo tám pierwey Vrzędnik/ potym Włodarz/ po=
25:
tym y Kmieć co śieie krádnie.
26:
K
ędy Pan w robotách álbo w Vrzędniku y Włodá­rzu álbo w
27:
nierobotnych Kmiotkách y nierządnych wątpi (ktore lepiey pil=
28:
nośćią y rozumem niż ſrogośćią wpráwić w robotę) álbo ſam/
29:
álbo pilnego ſługę w naypilnieyſzą robotną chwilę ku Vrzędni=
30:
kowi przy­ſtáwić ma pámiętáć: w rok polepſzenie ma bydź/ zá
31:
doyźrzeniem.
32:
I
áko Pan Inwentarz z nowego ſpiſuie/ ták też ma doyźrzeć/
33:
iáko záśieią ná źimę y ná iarz: ieſli ſam trudny/ tedy przez pe=
34:
wne ſługi. á Rewizor tego ma bydź napilnieyſzy: bo nie będźie z
35:
cżego licżby ſłu­cháć/ kiedy źle śieią.
36:
W
iny do Páńſkiego przyiáchánia Vrzędnik ma ſpiſowáć/ á ża=
dney nie


strona: 151

Liſt Piętnaſty.151.


strona: 152

152.Dozoru Domowego
1:
dney nie ma táić/ Włodarz pod winą/ Vrzęd­nik pod niełáſką.
2:
Ani ich ſam ma wybieráć.
3:
P
an gdźie mieſzkiwa cżęſto/ tám piecow y kominow wiele by=
4:
wa: ma bydź drwom y piecom/ łucżywu/ go­ſpodárz ieden/ chłop
5:
rządny/ y ma mieć nacżynie po­rządne do tego: iáko do vmiátá=
6:
nia gmáchow miotły/ fáſkę do wody/ y do wyrzucánia śmieći
7:
koſz: y ma to chowáć w oſobnym zámknieniu. bo ochędoſtwo
8:
dom zdobi.
9:
K
oniuſzy v káżdego Páná ma mieć ieden korzec/ co kędy owies
10:
bierze przy Pánie: á Vrzędnicy go máią iednym korcem dá=
11:
wáć/ y weńże młoćić iuż wſzyſtek owies co go ieſt. Tákżeby miá=
12:
ło bydź y v wielkich dwo­row/ gdźie ná tárgu inſzym kupuią/ á
13:
obroki inſzym rozdáią: cżego nietrzebáby gánić/ kiedyby to do
14:
Páńſkiego mieſzká ochrony/ á nie do ich złodźiey­ſkiego mieſzká
15:
ſzło.
16:
K
uchmiſtrz z tego bydłá co do kuchniey przy Pánie wychodźi/
17:
ma to wſzyſtko ná regeſtr piſáć: A gdy Pan odieżdża z onego
18:
imienia/ ma Vrzędnikowi qwit z tego dáć/ á Pan podpiſáć w=
19:
ſzyſtek rozchod w kuchni/ w ſtáyniey y w piwnicy.
20:
P
an ktory chce dobrze żyć/ ma mieć Myśliwcá ná kuropátwę/
21:
ćietrzewiá/ żorawiá/ gęś/ y ná inſzego ptaká ku żywnośći nale=
22:
żącego: bo tego rzadko ná tárgu kupi. Kto ma puſzcżą á wielki
23:
źwierz w niey/ nie ieſt ták głupi coby śieći álbo ſtrzelcá nie miał.
24:
P
ánie/ záiąc też nie zły y potrzebny ná miſę: ále to ſproſna kto
25:
go ſam ſzuka/ á ma co potrzebnieyſzego cżynić/ y nie ná to ſie v=
26:
rodźił: vſzcżuie go kto inny/ y liſá przy nim.
27:
K
omu da Bog źiemie álbo imienia z potrzebę/ ſromotá y grzech
28:
kupcżyć: bo to Bog innemu ſtanowi ná­znácżył: wſzákoż wino
29:
becżką/ korzenie kámieniem/ y inne rzecży do ſwey potrzeby cał=
30:
kiem kupuy ná wiel­kim iármárku/ álbo ná właſnym ſkłádźie.
31:
P
an ktory chce pieniądze zebráć pobożnie/ niech gumná ná
32:
drogość záchowa/ woły śiánem á zgoninámi chowa/ ná borg nic
33:
nie kupuie/ łońſkim groſzem po­trzeby odpráwuie/ á żywnośći
34:
tákich co rola ma iá­kobj nie kupował/ z tym co ſie domá rodźi ták
35:
ſie miárkuie áby wſzyſtkiego vprzedał á nie przyku­pował.
Kto


strona: 153

Liſt Piętnaſty.153.
V


strona: 154

154.Dozoru Domowego
1:
K
to ma láſy á wśi ná nich ſádźić nie chce álbo nie może/ á nie
2:
dłużen/ pewnieyſzy ſkarb zoſtánie potom­ſtwu/ niż w ſkrzyni pie=
3:
niądze: gdy go nie puſtoſzy.
4:
P
rzy leśiech drzewem robiące rzemieślniki gromadź káżdy.
5:
P
an ma kazáć wybieráć z tego Inwentarzá/ cżego do ktorego
6:
imienia potrzebá: bo tu ſpiſánie ieſt generaliter iáko ſie potrzebá
7:
w imieniach roznych ſprá­wowáć: á ták kędy cżego potrzebuie
8:
náuká/ niechay Vrzędnicy pilnuią.
9:
P
rzy każdym dworze y ná wśi/ kto iedno może mieć tákiego co=
10:
by vmiał zegar náćięgáć/ nie miey ſobie zá vtrátę kupić go: gdyż
11:
chmury á niepogody śiłá cżáſu roboćie vymuią/ á nabárźiey źi=
12:
mie/ kiedy świta á mierzka.
13:
G
oſpodárſtwo ſkąpe/ ſzkodę y fráſunek záwżdy cżyni: nakład
14:
nawiętſzy/ pożytek y ſkarb mnoży/ żywność rodźi z dobrą my=
15:
ślą/ kędy bez obrázy bliź­niego. Bo goſpodárſtwo z grzechem/
16:
cżyni zá cżáſem ſzkodę z pośmiechem/ y w potomku znácżny y ry=
17:
chły vpadek.
18:
P
an ma co tydźień wiedźieć o Száſárſkich wydat­kách: bo ſie
19:
ták łácwiey w vtrátách obacży/ y wſpo­mni ieſli regeſtr iſtotny.
20:
bo nierządnik y trzykroć ie­den dług płácąc nie obacży ſie/ prze=
21:
to że dawno.
22:
K
to wśi vtraca/ ordináryą prozno má poſtánowić: wſzákoż
23:
gdyby wiedźiał koniec śmierći/ mogłby: á kto ſie w poł nie oba=
24:
cży/ náoſtátek extremis láborowáć muśi: á co wrzecży dla ſławy
25:
y záchowánia vtráćił ná pocżątku/ to z oſtátkiem ſtráćić muśi.
26:
A w tey mie­rze żadnemu ſie nie przepiecże. chybá to ieden nád
27:
drugiego ma/ iż ieden záraz ſkona/ á drugi ſie dłużey morduie.
28:
Z
adney licżby nie cżynić z Vrzędnikiem/ áni z Szá­fárzem/ áni
29:
z Podſkárbim/ áż pieniądze odebrawſzy od niego.
30:
I
áko wychowáć Vrzędniká/ y co mu ná wychowánie ma Pan
31:
dáć/ tu ſie nie nie piſze: bo to wedle mieyſcá/ imion/ oſoby/ y go=
32:
dnośći ſługi/ muśi bydź wſzędy inák. Wſzákoż dobrego Vrzę=
33:
dniká powinien ták datkiem iáko wychowániem/ według zaſłu=
34:
gi iego/ opátrzyć. Bo dobremu/ pilnemu/ ſpráwnemu/ wielkie
wychowá=


strona: 155

Liſt Piętnaſty.155.
1:
wychowánie y wielki datek dáć/ mnieyſza ſzkodá/ niż máłe wy=
2:
­chowánie y mnieyſzy datek niepilnemu á nierządnemu. A nie
3:
dbáły y niepilny ſzkodę vcżyni/ ták wielką iáko ten co krádnie/
4:
y więtſzą: á zelżywośćią ná wſzem káżdy Pan vżywa niedbálcá.
5:
Bo ktory ſługá Pánu ieſt pomocą do cżći/ do ſławy/ do zácho=
6:
wánia/ do pocże­ſnego nábyćia máiętnośći/ pieniędzy/ doſtát=
7:
kow do­mowych/ tám ma Pan o nim wiedźieć/ y myślić/ y płá=
8:
­ćić/ y wychowánie dobre dáć powinien/ iáko iedney podporze
9:
ſwoiey/ bez ktorey trudno ſtać káżdemu: á iż ordinata charitas a
10:
ſeipſo incipit, godny/ ſpráwny ſługá/ ma to z Pánem nárádźić: bo
11:
nietylko oń idźie/ ále y o drugą cżeladź co z nimi ſłuży/ bez nich
12:
też ſtać nie może.
13:
G
dy Vrzędnik iáki nowy pożytek wynaydźie/ bez obćiążenia
14:
poddánych/ pobożny/ przyſtoyny/ káżdy Pan ma ſie
15:
z nim dźielić.
16:
grafika
V ijLIST SZE=


strona: 156

156.Dozoru Domowego
1:
grafika
2:
LIST SZESNASTY.
3:
Roboty dorocżne/ z wielkiego
4:
Inwentarzá wyięte/ ná krotce ſpiſáne: dla łá=
5:
twieyſzego ználeźienia ku cżytániu.
6:
Z
Oránie roley ták ma bydź ná dźień kędy dwiemá woł=
7:
mi orzą: wſzákoż/ nárádźiwſzy ſie onego gruntu Wło=
8:
dárzow/ przycżynić y vmnieyſzyć wedle potrzeby może:
9:
coby ſłuſznie bez obćiążliwośći Kmiotek zro­bić mogł.
10:
N
aprzod/ Stáie ma bydź ſążon 36. w káżdy ſażeń łokći 3. ku=
11:
pieckich w zdluż/ á w ſzerzą zagonow 45. á każdy zagon áby ro=
12:
wny był ieden iáko drugi. ma bydź ſkib 8. á zagon ma bydź 3.
13:
łokćie wſzerz/ áby wſzyſtki zagony iednákucżkie y iednylkie były:
14:
chybá żeby oſtátecżny zagon miał bydź mnieyſzy.
15:
P
rzeorywáć/ włocżyć/ wedle proporcyey: bo to iuż oracże/
16:
Vrzędnicy/ Włodárze/ máią wiedźieć co zá dźień zorze/ y iáko
17:
to długo włocżyć.
18:
K
ędy cżworgiem álbo ſześćiorgiem bydłá orzą/ tám iuż trzebá
19:
inácżey ſtánowić/ pátrząc iáko ieden z pod­dánych goſpodarz
20:
dobry zrobi/ áby ták zá nim káżdy/ wedle proporcyey ſprzężáiu.
21:
N
á ſtáie tákie wiele wyśiać miáry náznácżoney/ ſprobowawſzy
22:
nápiſáć. Experiencya: áby nápotym regeſtr Vrzędnicży więcey
23:
niechćiał.
24:
K
orzec do śiewu/ do żywnośći wſzelákich/ do ob­roku/ do ſło=
25:
dow/ ma bydź v káżdego Páná iednáki w káżdym folwárku/ nie
26:
reſponduiąc targowemu áni Woiewodzemu: bo to v śiebie w
27:
domu może poſtáno­wić iáko chce: wſzákoż ſepny ma bydź ſtá=
28:
rożytny/ targowy tákże. A przymiárek ma bydź wiádomy y ná­=
29:
piſány/ v korcá 4. 8. 10. potym v łáſztu: tákże y dáley/ wedle
30:
licżby. ꝛć.
Snopy


strona: 157

Liſt Szeſnaſty.157.
V iij


strona: 158

158.Dozoru Domowego
1:
S
nopy kędy wielkie wiążą/ tám po pułkopy máią młoćić ná
2:
dźień: á kędy mnieyſze/ tám po kopie ied­ney: wſzákoż łokćiem
3:
náznácżyć więtſzy y mnieyſzy ſnop/ więtſze powroſło.
4:
N
á żniwá á ná ſprzątánie śiáná/ ták ſie ma łácnić y gotowáć
5:
Vrzędnik y káżdy goſpodarz (gdyż oracżowi to ieſt wſzytek do=
6:
chod y zyſk) iákoby to w pogodę naprzod/ potym áby ſie nie prze=
7:
ſtało ſprzątnął: á iáko ná gwałt do ogniá/ ták do tego bieżał.
8:
L
udźie máią wychodźić do oźiminy v Pánow kędy doſtátek lu=
9:
dźi/ á ſwemi pługi nie orzą z dworá/ á zwładáć też temu mogą/
10:
poki oźiminy wſzyſcy nie pożną/ ktory iedno ſwym gárdłem wá=
11:
rzy: to ieſt/ y na­iemnik ktoryby dniá náiął/ rzemieślnik ná wśi/
12:
Młynarz/ ogrodnik/ komornik/ y cháłupnik: wſzákoż gdyby zá
13:
siedm á nawięcey zá ośm dni pożąć nie mogł w folwárku oźimi=
14:
ny/ tedy iuż ći ktorzy roley nie máią máią bydź wolni. á do iá=
15:
rzyny dwá álbo trzy dni po­mocy: to ieſt/ áby ći po dźieśiąći dni
16:
oźiminy z iá­rzyną pomoc żąć byli powinni.
17:
D
o plewidłá/ ogrodnicy/ komornicy/ cháłupnicy/ kácżmarze/
18:
rzemieślnicy/ więcey powinni niż oracże. Młocbá w Inwen=
19:
tarzu wielkim wypiſana: wſzákoż ma to záraz młoćic/ á nie do
20:
brogá kłáść: tákże y dźie­śięćinę.
21:
N
abiáły w folwárcech verificowáć w puł Látá ie­den raz/ w
22:
Ieśieni drugi raz odbieráć.
23:
N
á Wioſnę w Máiu dobytek wſzeláki y ptáſtwo znákowáć.
24:
Inſze rzecży w wielkim Inwentarzu nápi­ſáne ſą.
25:
O
świętym Marćinie wſzyſtko á wſzyſtko ſprząt­nąć/ áby tám
26:
iuż Summáryuſz wſzyſtkiego á wſzyſt­kiego ſpiſáć/ co ſie kolwiek
27:
ták zboża/ ták káżdey żywey rzecży rodźi. á licżbá doſkonáła ma
28:
bydź przed ſámymi żniwy: bo ſie rok końcży. á oſtátek licżby
29:
przy ſpiſowániu Summáryuſzá o ś. Marćinie: o cżym wſzyſt=
30:
kim ſzerzey ſie nápiſáło w więtſzym Inwenta­rzu. wſzákoż ná ká=
31:
żdy cżás przez rok gdy ſie kol­wiek tráfi Pánu/ ſłudze/ nie ſzko=
32:
dá/ gdy ná pámięć przyidźie/ o to y o owo ſpytáć ſie.
33:
C
o ſie iednego roku opuśći/ drugiego ma odpráwowáć.
34:
N
á noclegowe folwárki qwity kędy Pan bywa pil­nie wzglę=
35:
dáć: względáć też y ná gośćinne.
Strzydz


strona: 159

Liſt Szeſnaſty.159.


strona: 160

160.Dozoru Domowego
1:
S
trzydz owce porządnie/ y pierwey zważyć wiele/ niż ſcho=
2:
wáć: ták to pilna iáko dźieśiećiná. á ſtrzygąc owce/ káżdey
3:
runo związáć.
4:
O
grodow ſpráwá ná źimę y ná wioſnę.
5:
S
kutek y doſkonáłość goſpodárſtwá/ rolą dobrze ſpráwić/
6:
bydlę vchowáć/ gnoy dobrze vmieć dźiáłáć/ y co nawięcey go ná
7:
rolą wywieść/ y świeżo go woráć: á broná Pan roley/ bo ná bro=
8:
nie wſzyſtko należy/ kto­rey trzebá tákiego cżáſu pátrzyć iáko ná=
9:
śiano. bo choć rolą zorze/ á z niey perzu nie wywlecże/ tedy tám
10:
po orániu nic.
11:
Z
imie drwá y wſzyſtkie cżyny/ według Inwentarza wyżſzey ná=
12:
piſánego/ odpráwowáć.
13:
K
áżdą robotę ktora iedno bydź może/ wymiárem ro­bić/ á wſzy=
14:
ſtkiemi ludźmi rázem: iáko ſą te roboty/ orániná wſzeláka/ śiew/
15:
młoćbá/ drwá/ rowy kopánia/ grodza/ gnoić/ żniwo/ koſa/
16:
przędzá.
17:
A to ieſt nawiętſzy fundáment/ áby chłopi wſzyſcy wychadzáli
18:
ná robotę/ o co napierwſza á napotrzebnieyſza kaźń ma bydź ná
19:
chłopá y ná Włodárzá: á po tym Vrzędniká/ Włodárzá/ znáć/
20:
co mu rozum/ gdy Pá­ná pytáiąc o rzecży/ porádźi mu też co.
21:
C
hłopy licżyć idąc z roboty: á dźieśiątkámi chodźić z roboty y
22:
ná robotę máią/ y obiedwowáć y śniadáć.
23:
W
Poniedźiáłek pierwſzy dźień robić/ á nie pić.
24:
S
táiá záśiane/ ták oźiminą iáko iárzyną/ licżyć y rozmierzyć
25:
może/ y lepiey wierzpcą.
26:
T
egodnie ktore w Krolewſkich wśiách po dwu dniu robią/ ś.
27:
Marćiná/ Gody/ Mięſopuſtj/ rozchod/ zácho­wáć ná żniwá cżte
28:
ry niedźiele: á záchowawſzy te cżtery niedźiele/ to dwie niedźieli
29:
może ná káżdy dźień robić we żniwá.
30:
C
hłop gdy mu nákaże Włodarz álbo też Vrzędnik robotę/ á nie
31:
poſłucha/ dom zámknąć/ co wynidźie chłoſtá cżtery plagi przez
32:
gołe ćiáło/ y odrobić: tákże co pośliády wychodźi 2. pladze y puł
33:
dniá znowu odrobić.
Włodarz


strona: 161

Liſt Sżeſnaſty.161.
X


strona: 162

162.Dozoru Domowego
1:
W
łodarz ktory zełże tego karać/ á ktorego trzy ­kroć ſkarawſzy
2:
o łeb/ cżwarty raz ná ſzubienicę: á ktory prawdźiwy á 40.
3:
Kmieći rządźi/ dobrze záoráć ma y pożąć kiedy y dworſkie: by=
4:
le mu Kmieć domá táiemnie nie robił nic á nic.
5:
O
koło ſprzężáiá przy wytecży y załog ma bydź opá­trzono tym
6:
ſpoſobem: záśiawſzy chłop nie ma zaśiewku vżynáć áż będźie
7:
miał ſprzężay: bo gdy Pan załogą wſpomaga/ tedy tám nieprá=
8:
wy iuż cżeka iá­koby pies parzy.
9:
W
ymowkę ſłuſzną od Kmiećiá że nie może wyniść przyiąć/ á
10:
drugi raz doświadcżywſzy ſie nietylko áby wiárę miał mieć/ ále
11:
go záraz ná práſzcżętá puśćić/ y kazáć wſzyſtkim chłopom po trzy
12:
kroć záćiąć.
13:
A
gdźie vporni chłopi/ nie dręcżąc/ ále go do dworu wźiąć/ y
14:
ſkaráć dobrze/ áby ſie popráwował w poſłu­ſzeńſtwo.
15:
K
iedy pięć álbo y więcey chłopow robią iáką robotę/ tedy mie=
16:
dzy niemi ma bydź ieden goſpodarz/ to dla tego/ áby wiedźiał
17:
Vrzędnik/ Włodarz/ ieśliby onę ro­botę źle zrobili/ komu ſie te=
18:
go vpomináć.
19:
P
an w ktorym imieniu nie cżęſto bywa/ po przy­iechániu ſkoro/
20:
máią mieć ludźie wſzyſcy przyſtęp do ſkarg y cżynienia ſpráwie=
21:
dliwośći/ náznácżoney pewnych cżáſow: áby przed wyiázdem
22:
ſwoim miał też kilká dni pokoy: á zwłaſzcżá kędy namniey dwie
23:
niedźieli zmieſzka.
24:
V
rzędnik y Włodarz bácżny/ ma dobremu Kmiotkowi robo=
25:
tnikowi mnieyſzą robotę kazáć robić/ á złemu więtſzą: to dla te=
26:
go/ áby zły wćiągał ſie w robotę/ á dobry pátrząc ná złego robo=
27:
tniká/ áby ſie nie gorſzył.
28:
C
egłę gdy palą/ gonty kiedy robią/ máią to ták w ſtoſy vkłádáć:
29:
Cegłę tyśiącámi/ Gonty kopámi: po kilku kop w ſtośie iednym:
30:
á rowno wſzyſtki/ coby to ták przyſtąpiwſzy zlicżył/ iáko talery
31:
po dźieśiątku.
32:
G
woźdźie ſądki po ſtu kop przedáią/ to wſzyſtko trzebá prze=
33:
licżáć/ bo dla leniſtwá ták to wſzyſtko bárzo krádną/ iż tego y
34:
połowicá niedochadza śiłá goſpodarzow. Experiencya pewna.
Goſpodár=


strona: 163

Liſt Sżeſnaſty.163.
X ij


strona: 164

164.Dozoru Domowego
1:
G
oſpodarſtwo naprzednieyſze/ cżás znáć: á tego cżaſu nie o=
2:
puſzcżáć/ ále weń odpráwowáć/ co wedle cżáſu.
3:
K
to ma ſwe kowale/ á z iego żelázá robią/ ták do dworſkich/ fol=
4:
wárkowych/ iáko y ſtáiennych potrzeb/ wielkiego doyźrzenia
5:
trzebá: bo to wielce krádną. A by ná namnieyſzą potrzebę/ przed
6:
śię kowal powiáda/ że wyrobił ſzynę.
7:
V
tártych młynow tárćice iáko y wymiar ná tydźień odbieráć/
8:
á doglądáć/ áby były rowno tárte: to ieſt/ do cżego ćieńkich trze=
9:
bá/ tedy iuż z iednego tramu iednáko ie ma trzeć/ ták ćienkie
10:
iáko y miążſze/ we­dle potrzeby á roſkazánia.
11:
Roboty dorocżne wſzelkie.
12:
N
aprzod/ żniwo/ woźbá zboża.
13:
Item/ woźbá śiáná.
14:
Item/ młoćbá ná naśienie.
15:
Item/ len/ konopie/ młocenie/ mocżenie/ tárćie/ ko­pánie rze=
16:
py/ ogrodow napráwá.
17:
Item/ rola ná naśienie.
18:
Item/ broná y śiew.
19:
Item/ gnoy Ieśienny/ popráwá ná źimę wſzelka.
20:
Item/ młoćbá ná ſzkuty wſzelka źimie.
21:
Item/ drwá/ drzewo/ cżyny wſzelákie do grodzey/ do budo=
22:
wánia/ do ſtáwow y ná ſtátki domowe po­trzebne gotowáć źi=
:
(mie.
23:
Item/ młoćbá ná Wioſnę/ ná naśienie iáre.
24:
Item/ grodzey popráwá/ y nowa.
25:
Item/ ná iarz orániná y śiew.
26:
Item/ przykopki roley y łąk/ ná Wioſnę y w Ieśieni/ kędy
27:
trzebá kopáć.
28:
Item/ ſzcżepić płonki.
29:
Item/ ná Wioſnę zbudowáć co nowego.
30:
Item/ vgor/ rádło/ broná ná ktorey wſzyſtko należy.
31:
Item/ plewidłá wſzelákie ogrodne y polne.
32:
Item/ śiáno przed żniwy/ kędyby miał dwákroć śiec/ álbo po=
33:
trawow potrzebował: á kędy raz/ tedy o ś. Wáwrzyńcu.
34:
Item/ gnoy ná Wioſnę/ co ná rzepę/ álbo ná żyto y ná pſzeni=
35:
cę/ ná ięcżmień/ ná potrzęſy/ y ná proſo: á źimie ták doględáć/ co
36:
by nie ſłomę ná pole/ ále gnoy dobrze vcżyniony woźił.
37:
Item/ przy wytecży z chłopy o ſprzężay.
Item/ raz


strona: 165

Liſt Sżeſnaſty.165.
1:
Item/ raz w rok ſtátki robotne oględáć.
2:
Kiedy ſie ryby trą/ ták tego pilnowáć/ iáko ná ſpu­śćie: wyło=
3:
wić ie może.
4:
Mánnę też lećie trzęſą: á v kmieći iey niepożycżáć/ ieno ſobie
5:
mieć w dworze.
6:
Ktory chłop nie záśieie we dwie niedźieli po ś. Mi­chále/ V=
7:
rzędnik z dworá ma ćiążáć.
8:
Vltáie/ áby żaden do trzećiego dniá niemieſzkał we wśi/ áni
9:
w mieśćie.
10:
Cżás y rząd oſtátká docżyni.
11:
grafika
X iijZapowie=


strona: 166

166.Dozoru Domowego
1:
Zapowiedźi.
2:
T
y zapowiedźi przy práwie máią bydź zápowie=
3:
­dźiáne/ ktore ácż tám ſą wyżſzey opiſáne/ ále iż ná roznych
4:
mieyſcách/ przeto ſie tu zebrawſzy w iedno ſpiſáły/
5:
dla łatwieyſzey odpráwy.
6:
Naprzod/ áby chłopi w mieśćie ná noc nie bywáli przyległym.
7:
Aby bez Páńſkiey woley rodźicy ze wśi nie chodźili.
8:
Aby nieśmieli ogniá niećić w boru/ gdy pożary goráią.
9:
Aby żerdźi/ dylow/ nie krádli/ nie łupili/ áni palili.
10:
Aby ſie żaden nie budował/ áż ſie Vrzędnikowi opowie.
11:
Aby ryb nieśmieli łowić wſzelákich w wodach zapowiednych.
12:
Ktoryby Vrzędnik/ Włodarz/ Kmieć/ cżynił ſobie pożytek
13:
potáiemnie/ ku ſzkodźie Páńſkiey/ ma to bydź Pánu opowie=
14:
dźiano/ przez Kmiećiá ktoregokolwiek.
15:
Kmieć ma przy práwie oznaymić/ iáko ſie záchowywa Vrzę=
16:
dnik bez Páná: á ieſli dni álbo robot nie przedáie.
17:
Ogniá áby pilnowáli/ y kominy wyćieráli.
18:
Aby z pochodnią pod dách nie chodźili.
19:
Aby kart Kmiećie nie grawáli.
20:
Pobory áby wcżás oddawáli.
21:
Aby Kmieć ieden v drugiego roley áni zaśiewkow nie kupo=
22:
wał.
23:
Drog nie potrzebnych/ y ſtegien przez żyto źimie ſtrzedz.
24:
Aby ſie ná źimę popráwowali.
25:
Aby ze pniá nie rąbili w boru/ ná ſwą potrzebę.
26:
Aby nie śmiał roley wykupowáć/ áni ná cudzey żąć.
27:
Aby żadnych dochodow Páńſkich nie śmieli ku­powáć.
28:
Aby tego nie cżynili chcąc cżegoby Pan nie miał wiedźieć.
29:
Aby po tárgach ládá po co nie ieźdźili.
30:
Spáśi/ ſzkody/ łąk/ zboża zápowiedźieć.
31:
Aby nie pił w kárcżmie/ áżby záśiał/ y ſtátki miał potrzebne
32:
do roboty.
33:
Zapowiedź káżda ma mieć ſwoię ważność.
34:
Ktory by Kmieć nie śiał/ ma go zobopolny ſąśiad ſtrzedz á
35:
opowiedźieć.
36:
Synowie áby ſtárego zebránia oycow nie utracáli/ y po oy=
37:
cu tákże.
Kmieći


strona: 167

Liſt Szeſnaſty.167.
1:
Kmieći ma Vrzędnik doyźrzeć/ áby z nowego zboża niezá=
2:
przedawáli ſnopem/ áni kopą/ áni korcem.
3:
Kmieć nie gorſzym ſprzężáiem ma Pánu robić niż ſobie: y nie
4:
mniey ma nábieráć/ iedno ták iáko ſobie.
5:
We zły rok ma włodarz doyźrzeć/ áby wołow kmie­ćie nie=
6:
przedawáli.
7:
Rzepne doły y w boru co karcż kopáią áby záraz zámietywáli.
8:
Przędźiwá áby w izbách nie ſuſzyli.
9:
Pcżoł vlewnicż áby przy domiech nie ſtáwiáli/ dla ogniá.
10:
grafika
11:
Licżbá dorocżna.
kolumna: a
1:
Z
yto/
2:
Pſzenicá/
3:
Ięcżmień/
4:
Owies/
5:
Groch/
6:
Tátárká/
7:
Proſo/
8:
Orkiſz/
9:
Iágły/
10:
Siemioná/
11:
Lniáne y
12:
Konopne/
13:
Mák/
14:
Chmiel/
15:
Poślad/
16:
Miękiny z pro=
17:
ſá/
18:
Młotá/
19:
Ląki/
20:
Siáno/
21:
Słomá/
22:
Gárdliná/
23:
Wyśiewki/
24:
Młyny/
25:
Piłá/
kolumna: b
1:
Foluſz/
2:
Zrzebce/
3:
Stádo/
4:
Bydło/
5:
Owce/
6:
Skopy/
7:
Bárány/
8:
Owce prze=
9:
bráne/
10:
Wieprze kar=
11:
mne.
12:
Chudźiki/
13:
Swinie.
14:
Kozy y przy=
15:
płodki/
16:
Gęśi/
17:
Pawy/
18:
Kury Indiy=
19:
ſkie/
20:
Kokoſzy/
21:
Kápłuny/
22:
Kácżki/
23:
Kury młode/
24:
Kury włoſkie/
25:
Wełná/
kolumna: c
1:
Skory/
2:
Sery/
3:
Máſło/
4:
Słoniny/
5:
Sádłá/
6:
Kąpie/
7:
Iáycá/
8:
Káńpuſty/
9:
Pierze/
10:
Puch/
11:
Suche ryby/
12:
Swieże ryby/
13:
Ogrody/
14:
Len/
15:
Konopie/
16:
Cebulá/
17:
Cżoſnek/
18:
Kápuſtá/
19:
Páſternak/
20:
Márcheẃ/
21:
Pietruſzká/
22:
Cwikłá/
23:
Barſzcż/
24:
Ogorki/
25:
Rzodkiew/
kolumna: d
1:
Rzepá/
2:
Rzepnicá/
3:
Chrzan/
4:
Gorcżyce/
5:
Cżarna kápu=
6:
ſtá/
7:
Sáłatá/
8:
Stáwy/
9:
Ieźiorá/
10:
Hutá/
11:
Rudá/
12:
Sády/
13:
Owoce/
14:
Pſzcżoły/
15:
Vlewnicże/
16:
Gołębieńce/
17:
Grzyby ſuche/
18:
Rydze ſłone/
19:
Gruſzki/
20:
Wiśnie/
21:
Sliwy/
22:
Iábłká ſuche/
23:
Mánnę trząść/
24:
Iaz ieśiotrzy/
25:
Iaz kroſny/
Iaz


strona: 168

168.Licżbá Dorocżna.

kolumna: a
1:
Iaz kubeł/
2:
Iaz kołowy/
3:
Płát od iázow/
4:
Sawie v rzeki
5:
y v Ieźior/
6:
Słody wy=
7:
miárne/
8:
Browar/
9:
Popioły/
10:
Gonty/
11:
Węgle/
12:
Dąb ſzewcży/
13:
Dźiechćiowy
14:
płát/
15:
Smołę/
16:
Práwne groſze/
kolumna: b
1:
Szykowe wi=
2:
ny/
3:
Cżopowe/
4:
Winy przypá=
5:
dłe/
6:
Smolne/
7:
Cłá/
8:
Tárgowe/
9:
Moſtowe/
10:
Kotłowe/
11:
Oznicżne/
12:
Rogowe/
13:
Wilcżętá/
14:
Iáſtrząby/
15:
Sokoły/
16:
Krogulce/
kolumna: c
1:
We młyniech
2:
wieprze/
3:
Woły do kuch=
4:
niey y do iár=
5:
márku/
6:
Miody/
7:
Bárći y oklegi
8:
ieśli przyby=
9:
wa/
10:
Chobotá ná
11:
węgorze/
12:
Klepki ná be=
13:
cżki/
14:
Obręcży/
15:
Po báłwanie
16:
ſoli/
kolumna: d
1:
Reſt żadnych
2:
nie przyimo=
3:
wáć/
4:
Ná borg nie=
5:
przedawáć/
6:
Roboty naiemne
7:
niedołężnym/
8:
Scżkło chowáć
9:
v klucż­niká/ bo
10:
z tego cudniey­ſze
11:
śklenice: y te=
12:
go ſie vſtrzeże
13:
co ie krádną.
14:
grafika
15:

16:
Dańi Kmiece.
kolumna: a
1:
Cżynſz/
2:
Nayem/
3:
Miodowe cżyn=
4:
ſze/
5:
Gáiowe dani/
6:
Kárcżemne/
7:
Rybne cżynſze/
kolumna: b
1:
Kápłuny/
2:
Gęśi/
3:
Kokoſzy/
4:
Kury/
5:
Chmiel/
6:
Iáycá/
7:
Loy/
kolumna: c
1:
Pieprz/
2:
Drwá/
3:
Owies/
4:
Zyto/
5:
Pſzenicá/
6:
Mánná/
7:
Zołądź/
kolumna: d
1:
Orzechy/
2:
Buk/
3:
Konopie/
4:
Sery/
5:
Ráki/
6:
Siemię.
7:
grafika

strona: 169

169.
1:
Ziemiánin.
2:
M
Armurowe páłace/ wymurowáne Grody/ więc wło=
3:
­śći/ klucże y páńſtwá/ inuidioſa nec minus faſtidioſa no=
4:
mina, magni operis, diuturni temporis, indiga, ac velut alie=
5:
na, zoſtawmy onym ktorzy cudzemi rękomá wſzytko ſpráwowáć
6:
zwykli: á k temu wyżſzemi rze­cżámi głowy ſwe zábáwili/ niżli
7:
áby ná rownych prze­ſtáć y mogli y chćieli. Onę też tám vitæ be=
8:
atę ſubtilitatem, dáruiemy tym/ ktorzy káżdą ſpráwę ku do­ſkoná=
9:
łośći/ á ono iey świát nie zna/ przywodząc/ w ſłowiech tylko onę
10:
zoſtáwiáią/ od ktorych záráże­nie/ á w ſámym záś ſkutku dáleko
11:
ſie odrażáią. Náſz Ziemiáńſki dobry byt/ iáko ſubtelnośći nie
12:
zdoła/ tákby żadną niemiárą obkłádáć ſie nie miał. doſyć áby
13:
Ziemiánin śrzodkiem powinnym ſobie żył/ ſpłácheć rządny áby
14:
miał/ więc áby dobrze mieſzkał.
15:
W żyćiu chćiałbym tákiego/ coby áni z woley cżło­wieká/ áni
16:
z ręku fortuny iego vmyſł dźierżał ſie: A ktory z Bogiem wier=
17:
nie: we ćći z Krolem: á ſzcże­rze z ludźmi żywie. ma zdrowie do=
18:
bre/ ſumnienie pewne/ żonę vcżćiwą/ wedle myśli/ k temu y po=
19:
tom­ſtwo vćieſzone/ przyaćielá wiernego/ ſługę dobrego/ ſąśiá=
20:
dá zgodnego: k temu cżáſu ile chce/ á dobrze im ſzáfuie. nie łákom:
21:
nie furyat: tymże mniey ſycofántá. nie dłużen: nie pożycża: prá=
22:
wá nie wiedźie: ſłużbą nie záwiązan: nie vlata gromádźie: nie
23:
goni też iednego. ná świećie nie gośćiem: w oycżyznie nie cudzo=
24:
źiemcem: v przyiaćielá nie oſłem: v gośćiá nie kácżmarzem: v
25:
cżeládźi nie ſędźiem. nie walcży: więc zgryźle nie ráchuie: nie
26:
buduie: nie kupuie: nie przedawa: nie włocży ſie: nie myśliw.
27:
świátá ſobie nie ſtáwi/ y owſzem oycżyznie z miáry ſwey ſłużąc.
28:
przy conuerſacyey fortunie ſwey y zmyſłowi rowny/ á zdawná
29:
przyucżony: trzeźwy á ſwobodny żywot/ de principijs nie inqui=
30:
rując/ de finibus nie diſputuiąc/ nimium nec memor nec immemor
31:
mortis, priuatim wiedźie: á content (ále bez prȩſumpciey) z śie­bie
32:
y z tego co ma przed rękomá.
33:
Miárę záś máiętnośći wydał nam/ piąćią ſłowek/ ſławny
34:
wierſzem Goſpodarz: Laudato ingentia rura, exiguum colito. Nie
35:
chcę by miał náſz Sláchćic więcey/ tylko iednę wieś/ á dobrą:
36:
ſto w niey kmieći/ á rządnych/ ná dźiedźinie vrodzonych: więc
37:
ná rolach zakupnych: k temu ogránicżoną. Kośćioł w niey mu=
38:
rowány: pewnym płátem nádány: ſwym tylko lu­dźiom fárę.
39:
Młyn trzemá koł/ tuż przy wśi: folwárk zdawná ſporządzony:
YBrowar


strona: 170

170.
1:
Browar bliżey od dworá/ coby raz wraz záwarzał: Nuż przy
2:
browárze drewnik/ á w tyle chmielnik: ogrod przy tym zá ku=
3:
chnią. Gumno záwſze iáko gay: oborá iáko nátknął. Niech o=
4:
beydą dźie­dźinę mytne láſy po dwu ſtron/ ſpuſtne ſtáwy po trze=
5:
ćiey/ á łąki z iednę. w koło niech ma paſze przeſtrone: páſtewnik
6:
dobrey trawy. Kray żyzny/ więc ſpokoyny: wodę dobrą: dre=
7:
wno bliſkie/ w mili/ á choć dáley. niech będźie ſpuſtna rzeká/
8:
miáſto nád nią ſkłádne rządne/ bogáte/ zgodne: w nim niech ma
9:
kámienice y o ſwych rzecżach hándel. á poty włośći iego niech
10:
gránicá będźie.
11:
Co ſie tycże mieſzkánia/ Niech ma dom ſwoy/ á go­towy/ rzą=
12:
dnie rozmierzony/ ná moc zbudowány/ á ochędożny/ w zdro=
13:
wym plácu/ ná widoku: á xtałtnie po­ſtáwiony. w nim gmáchy
14:
rozney miáry/ wedle ſtanu/ doſtátnie ſobie/ żenie y dźiećiom/ do
15:
wcżáſu ſprá­wione: źimie ćiche/ lećie chłodne: záwſze k temu chę=
16:
dogie. do tego niechby było złożenie przyiaćielowi/ ſchowánie
17:
ſprzętowi/ mieſzkánie cżeládźi. w ſrodku podworza wodá rzą=
18:
dna: kuchnia przy domu: łáźnia przy wodźie: ſtáynia ná ſtro=
19:
nie: pśiárnia namniey w pułmilu: zegar wierny ná domu: dom
20:
rzemieślnicy: támże y goſpodárſki. zá nimi blech w bok/ ſadza=
21:
wki podnim/ á coby ſnádnie złowne. niech płynie pod dwor rze=
22:
ká w pewnych brzegach záwárta/ byſtra/ przezorna/ ſproſto=
23:
wána. zá nią niech będźie ogrod w kwádrat wymierzony od
24:
niey/ á kęs z południá k ſłońcu náchylony/ ſuchy/ rowny/ wynio=
25:
ſły/ á grun­tu przedniego. Sad w cynek zá ogrodem namniey
26:
we dwádźieśćiá rzędow młodych/ á iuż rodnych/ głádko/ ſpol=
27:
ny/ buyno/ z korzenia wybiegłych: zá tym naśiennik pełny/ á
28:
wiernego owocu. Chćiałbym ieſzcże ptáſzniká: chćiałbym dom=
29:
ku do wodek: źiołkom/ drzewkom ſchowánia: támże też viri=
30:
darzá/ ſwych źiołek y przewoźnych. Przećiw temu wſzytkiemu/
31:
niechby ſtánął źwierzyniec láſu práwie cudnego: ćiemny/ źielo=
32:
ny/ ćichy/ wymierzony po ſznurze/ prze­dźielony łąkámi y ná krzyż
33:
od płotu. w nim rzeká przez pośrzodek: láſ lipowy prze=
34:
ćiwko: támże záraz páśieká. A iáko fortece niechcę/
35:
ták áby miał bydź pierwey pomaga Bog/
36:
niż otworz.
37:
grafika