![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.55d5b47a78d5.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[Słownik Polszczyzny XVI wieku]](/static/img/spxvi-logo.9e6c364a84ff.png){kind=logo}
![[Szukaj]](/static/img/icons/magnifier-left.03d386f15d93.png){kind=icon}
strona: kt
1:
S
Práwá Ry=
2:
cerſka według poſtępku y
3:
zachowánia ſtárego obycżáiu Rzy=
4:
mskiego/ Greckiego/ Mácedońskie
5:
go/ y innych Narodow pierwſzego y niniey=
6:
ſzego Wieku/ ták Pogáńſka iáko y Krześći=
7:
iáńſka/ z rozmáithych Kśiąg wypiſána/ ku
8:
cżytániu y Náuce Ludźiom Ry=
9:
cerſkim pożytecżna.
10:
Kśiążki ná ośḿ Cżęśći
11:
rozdźielone.
:
grafika
12:
Cum Gratia & Priuilegio S. R. M.
13:
W Krákowie:
14:
¶ Drukowano v Máttheuſza Siebeney=
15:
cherá/ Roku Páńſkiego: 1569.
strona: b2
1:
Wſzemu Ricerſtwu
2:
Polſkiemu/ á źwłaſzcżá
3:
tym/ ktore młodość ná stronę
4:
vwodźi: Marćin B.
:
grafika
5:
C
Zwicżćie ſie Rycerſkim Sprawom młodźi Sármátowie/
6:
Byśćie byli ku potrzebie záwżdy pogotowie.
7:
Boſmy przyſzli ná ty cżáſy świátá przekowánie/
8:
Wſzyſtki rzecży poruſzone/ wielkie zámieſzánie.
9:
Ze wſzyſtkich ſtron w ty Kráiny ná nas zły Wiátr wieie/
10:
Bacżąc náſzę niegotowość Pogánin ſie śmieie.
11:
Patrzćie iedno ku Pułnocy/ pátrzćie ná Poludnie/
12:
Iáko ſie k nam przymykáią Zágorzánie cudnie.
13:
Iáko ſie też ći Látáwcy roią iáko Pcżoły/
14:
Popalili Ruſkie Ziemie/ wygnáli Plon Woły.
15:
Drudzy przeoruią Miedze w Litwie ná Granicy/
16:
Trzebá ſie ſpodźiewáć tego y w Pruſkiey Ziemicy.
17:
¶ Cżás przychodźi obácżyć ſie pánowie Zołnierze/
18:
Zbroie ná ſie przyſtoſowáć odprowſzy kołnierze.
19:
Przychylćie ſie wſzyſcy ktemu prawdźie mieyſce dayćie/
20:
A ſwoim Nieprzyijaćielom mocnie odpieráyćie.
21:
Wziąwſzy w ſwoię Práwą rękę Końcżerz/ Száblę/ Drzewo/
22:
Wſiądź ná ſwoy Koń á bądź gotow obroć tarcż ná lewo.
23:
Lepiey zácżni s Tátárzynem towárzyſki tanieć/
24:
Weźmieſz zá to ſwą nagrodę/ ſławy dobrey ſzaniec. | b ij | Lepſza |
strona: b2v
1:
Lepſza Zbroiá/ Rohátynká/ Száblá y Siekierká/
2:
Niżli Koffel álbo Kártá w bieſiedzie fryierká.
3:
¶ Ale wy to w obycżáiu poſpolićie máćie/
4:
Kiedy ná Woynę iedziećie Száble przegráwaćie.
5:
Y Zbroicżká v Płatnerzá leży zárdzewiáła/
6:
Może káżdy dobrze bácżyć iż to rzecż niemáła.
7:
Lepſze Konie do Rydwaná Pániey záprzągaćie/
8:
Niżli kiedy trzebá pod ſwoy/ żywot go nie maćie.
9:
¶ Strzeżćie ſie tákowych vtrat ktore męſtwu ſzkodzą.
10:
Koffel/ Kártá/ ſpolne zwády wſzyſtko złe przywodzą.
11:
Bo ty rzecży z Mężow dobrych cżynią niewieśćiuchy/
12:
Znikcżemnieie táki káżdy/ złe miewa posłuchy.
13:
¶ Maćie potemu Wiek młody vtrácáć go ſzkodá/
14:
Snádnie pziydziem ku obronie/ kiedy będzie zgodá/
15:
Pámiętáiąc ná ſwe ſtárſze/ y mieyſce Oycżyſte.
16:
Ktore w Polſcże wychowáło tákie Męże cżyſte.
17:
Máiąc tedy s prodkow ſwoich ſławę známienitą/
18:
Stárayćie ſie wſzyſcy pilnie o Rzecż poſpolitą.
19:
Iákobyſmy ty złe Ludźi w gory precż zágnáli/
20:
A ſámi zá dobrą Spráwą w pokoiu zoſtáli.
21:
Nie cżekáiąc Wići.
:
grafika
| Argument |
strona: b3
1:
Argument ná ty
2:
Kśiążki.
3:
N
Auká Rycerſka ieſt potrze=
4:
bna káżdemu Kroleſtwu y Rze=
5:
cży poſpolitey: Spráwnie ſie tro
6:
im obycżáiem/ to ieſt: Rozumem/ Náuką/ y
7:
Cwicżeniem/ gdzie iedno przes drugiego nie
8:
może być: bo ácżby było/ ále doſkonáłośći nie
9:
będzie. Gdy ná plácu poſtáwiſz páchołká nie
10:
zwycżáyneo/ iákoby niewiáſtę poſtáwił. Prze
11:
to młodym Ludźiem trzebá ná to zwycżáiu y
12:
ćwicżenia/ od ſtárych mężow świádomych
13:
Spráwy Rycerſkiey/ bo ći zwycżáiem ſwo=
14:
im lepſzą śmiáłość y náukę młodym podawá
15:
ią.
Kto chce tedy dobrym meżem być/ muśi
16:
thy rzecży w ſobie mieć: Rozumem ſie ſprá=
17:
wowáć/ Náuką nieprzyiaćielá przechodźić/
18:
doświádcżeniem rádźić/ bo ſie żadny z tymi
19:
dáry z mátki nie vrodźi/ áni też doświádcże=
20:
nia żadnego mieć będźie bes prace oſobney
21:
ſwoiey y chući/ trzebá áby ćie innego Náuká
22:
podpárła/ gdzieby tego zániedbał zá ſłuſzne=
23:
go cżáſu/ prożnoby miał ná ſzcżęśćie álbo ná | b iij | młode |
strona: b3v
| ARGUMENT. |
1:
mdłe przyrodzenie nárzekáć/ gdyż te rzecży
2:
ná woli ſą káżdego/
á kto tym źle ſzáfuie/ ſżcżę
3:
śćie mu nic nie krzywo iż go opuśćiło/ bo też
4:
ſzcżęśćie zá rozumem pochodźi. Iáko ieſt Lu=
5:
dzkie przyrodzenie złożone od Bogá z ćiáłá
6:
á z Duchá/ tákże ie też y my ná dwoie obrá=
7:
camy/ iedno na Smyſł/ drugie ná Pracą/ s
8:
pracey miewamy dobre mienie/ dobre żyćie:
9:
y bogactwá/ ále s tym cżłowiek poſpołu v=
10:
miera/ iáko ſie vrodzą ták ſie sſtárzeią/
11:
iáki ich poćżątek tákie dokonánie.
Ale Smyſł ieſt
12:
ſprawcą Ludzkiego przyrodzenia/ ieſt theż
13:
wiecżny y nieśmiertelny/ bo iego pámięć wie
14:
cżnie zoſtáwa ná świećie. S płácżem tedy
15:
możem żáłowáć niektorch Ludźi/ pátrząc: iá
16:
ko ſwą młodoſćią źle ſzáfuią podawáiąc ią w
17:
zbytecżne obycżáie/ to ieſt/ w chćiwośći/ w
18:
leniwſtwá/ opilſtwá/ zábijánia/ y w inne ná=
19:
ruſzone obycżáie/ ktoremi ſwoy wiek młody
20:
y zdrowie márnie vtrácáią/
á Rozum ſwoy
21:
y Náuki nád ktore nie ma nic lepſzego przy=
22:
rodzenie Ludzkie imo ſie puſzcżáią/ gdyż ieſt
23:
wiele Náuk rozmáitych pożytecżnych/ kto=
24:
remi Cżłowiek mogłby ſobie nárzędźić wie=
25:
cżną pámięć/ ſłáwę/ y poććiwą żywnoſć przez | rozmáite |
strona: b4
| Tych Kśiążek |
1:
rozmáithe poſtępki w dzielnośći iákieykol=
2:
wiek potrzebney/ bądź to przes náuki Piſmá/
3:
bądź przes Rycerſkie rzecży/ przes Vrzędy
4:
Rzemioſłá/ y inne wſzelkie ktore ſie w pocż=
5:
ćiwey ſłáwie zámykáią/
tego ſobie nizacż má
6:
ią/ żywiąc iáko Dobytek co tylko brzuchowi
7:
ołduie. Stądże y z wiela inych przycżyn po=
8:
chodźi ſkázá Poſpolithey rzecży/ iż leży iáko
9:
nápoły vmárlá/ ták w Rádach/ w ſpráwách/
10:
iáko y w Rycerſkich rzecżách/ tuſzęcy ſobie
11:
źle/ mniemáiąc áby to záſie nie było nápráwia
12:
no przes mądre á opátrzne Ludźi/ ktorych
13:
ieſzcże naydźie doſyć.
Iáko ſie thego wiele
14:
ná Swiećie przygadzáło/ zwłáſzcżá ná on
15:
cżás v Rzymian/ v Grekow. V Rzymian/
16:
gdy Scipio vpádłą Rzecż Rzymſką záſie
17:
ſwą opátrznośćią nápráwił. Themiſtokles
18:
w Grecyey tákież Ateniánom/ o cżym piſa=
19:
łem ſzerzey w Kronice/ Ci obádwá ty dáry
20:
wyſzſzey miánowáne w ſobie mieli/ rozum/
21:
Náukę/ y ćwicżenie/ ktoremi Rzecż poſpoli=
22:
tą vpádłą nápráwili/ nie tylko to ſámi chćieli
23:
vmieć/ ále y drugie ku themu przywodźili/
24:
zwłaſzćżá Scipio/ poniewoli przypądzał/ á=
25:
by ſie rzućili do Zbroie á ćwicżyli rzecżom| Rycer= |
strona: b4v
| ARGUMENT |
1:
Rycyrſkim/ potym nieprzyiaćielom odpár=
2:
li/ y przymuśili pod ſwe poſłuſzeńſtwo. Má=
3:
iąc tedy y my ná ten cżás będący przed oczy=
4:
má zacne Dźieie ſtárych Walecżnikow/ kto=
5:
rzy ſwoią opátrznośćią záchowáli ſwe ży=
6:
woty/ ſtátki/ żony/ dźieći/ y wſzyſtki máiętno
7:
śći w cáłośći/
rozumieiąc/ iż thákowe rzecży
8:
nie przychodzą z roſkoſzy áni s prożnowánia
9:
przeto ſobie táką Rádę obieráli/ ktora ie do
10:
thego záwżdy miáłá y przywodźiłá ſpráwą
11:
ſwą: áby vſtáwicżnie w pracy będąc żadney
12:
roſkoſzy mieć nie mogli/ by ſnadź przes to po=
13:
tym nie vpádli (iako ieſt náturá Ludzka k te=
14:
mu ſkłonna) przeto byli ſtráchem nieprzyia=
15:
ćielowi ſwemu záwżdy.
Zá ſłuſzną thedy
16:
przycżyną zdáłoby mi ſie też tu ná tym miey=
17:
ſcu nieco nápiſáć o náſzych ſpráwách niniey=
18:
ſzego cżáſu/ ſtoſuiąc ie ku ſtárym/ zwłáſzcżá w
19:
Rycyrſkich rzecżách. (Gdyż káżdy przykład
20:
pobożny ieſt Rzecży poſpolitey potrzebny)
21:
áby nam ći/ ktorym ten powod należy/ do te=
22:
go pomogli iákobyſmy też tákie ćwicżenie tu
23:
v ſiebie mieli/ zwłáſzcżá młodych Ludźi.
A
24:
gdzieby to miáło ſłuſzniey być? iedno v Brá=
25:
ćiſzkow Zakonnych w Klaſztorzech/ ktorych| wiele |
strona: c1
| Tych Kśiążek. |
1:
wiele ieſt ná tho nádánych/ iedno przes nie=
2:
dbáłoſć ſtárſzych nieprzychodźi to/ áni Bogu:
3:
áni nam ku pożytku: bo ći Bráćiſzkowie nie=
4:
pobożnie żyiąc w prożnowániu nikcżemnie=
5:
ią/ máiąc ná to dwoie Cōpátibilia/ Nábożeń
6:
ſtwo w ſercu á Miecże w ręku/ to ieſt/ áby y
7:
śpiewał y nieprzyiaćiele bił Kośćiołá świę=
8:
tego/
pobożnieyſze by tho były Preces/ niżli
9:
nálewáć feces/ widząc náſzę Polſkę cżęſtho
10:
złęgo Sąſiádá gráć/ á oni leżą prożnuiąc/ ty=
11:
iąc iáko Wieprze w Klaſztorzech/ Lepiey á=
12:
by bráli przykład s thych cnotliwych Ryce=
13:
rzow brátow ſwoich/ ktore zowiemy Boże=
14:
go grobu: Ci to nie dawnego cżáſu wielgą
15:
poſługę vcżynili/ y cżynić nie przeſtáią/ po=
16:
trzebną wſzemu Krześćijáńſtwu ná Wyſpie
17:
Mellićie/ broniąc ſie przes długi cżás wiel=
18:
kiey mocy Tureckiey/ iáko o tym będzie ſpi
19:
ſek oſobny ode mnie wydány:
tákżeby mieli y
20:
drudzy Bráćiſzkowie przykłádni tę ſpráwę
21:
v ſiebie w Klaſztorzech záchowáć/ pámiętá=
22:
iąc na ninieyſze y ná przyſzłe cżáſy/ iáko wſzy
23:
ſtki rzecży záwichrzone ſą/ iż z tego odmęthu
24:
nie możem nigdy wypłynąć/ ieśli do wioſłá | c | mocy |
strona: c1v
| ARGUMENT |
1:
mocy nie przyłożymy wſzyſcy. Ale iż ty rze=
2:
cży trudne ſie nam zdádzą być/ dla ſtárego
3:
obycżáiu/ przeto ieſzcże mam zá to/ będziem
4:
w tym odmęćie pływáć/ áż ſie Pan
5:
Bog nád námi zlituie.
:
grafika
:
grafika
6:
Kśiążki do Cży=
7:
telniká.
8:
D
Oſyć ſie inſzy w Polſcże błazeńſtw nápiſáli/
9:
Y koło nich rozumy domá vwikłáli.
10:
Gdzie poyźrzyſz/ ali fráſzki/ á dźiś ſą też w cenie/
11:
S ktorych ſnádnie proſtaká do śieći przyżenie.
12:
Y tych ſie nácżytawſzy/ áli Pierz záwinąć/
13:
Ześ dał pieniądze wten dzień źle możeſz wſpominąć.
14:
Y Skládácżowi zá to ſławy nie przyrośćie/
15:
Ieſzcże zá prożne ſłowá źli go wezmą gośćie.
16:
Lepiey tedy do tych ſie przypytywáć mamy/
17:
Ze s nich śiłá pobacżym/ ſámi to poznamy.
18:
Tu ſą dźiwne miſterſtwá/ y vćieſzne ſztuki:
19:
Ná owe co nam grożą Száblą álbo Luki:
20:
Acżći pokoy (zá łáſką Bożą) teraz mamy/
21:
Ale wżdy przed ocżymá one ſłowá mamy.
22:
Szcżęſłiwe to Kroleſtwo/ ktore zá pokoiá/
23:
Gotuie ſie do tarcżey/ do Szturmu do boiá.
24:
Co wiedzieć co nam myſlą niewierni Pogáni/
25:
Tą rękę głaſzcże brodę á s tyłu ćie ráni.
26:
Lepieyby też y tańcá y poniecháć Lutnie/
27:
Iákoż gráć álbo ſkákáć/ kiedy cżłonek vtnie.
28:
Więc y Koni też náſzy pląſáć náucżyli/
29:
Kiedyby chćiał vćiekáć/ áli śiwy zmyli.
30:
Wſpina ſie/ á nie z mieyſcá/ cżáſem zrzući/ áli
31:
Ty chceſz w nogę/ á ćiebie do więzow porwáli/
32:
Wiem s tego nic nie będzie/ y boday nie było.
33:
Lecż kártá prożna ſtáłá/ poſiać było miło. | c ij |
strona: 1
| Liſt | 1 |
1:
¶ Pocżyna ſie Pierw=
2:
ſza Cżęść tych Kśiążek o ſprá=
3:
wie Rycerſkiey.
4:
Rozdźielenie j.
5:
¶ Sktotych kráin wybieráli młodź ná ćwicżenie Rycerſkie.
6:
R
Zymiánie onych cżáſow/ bę=
7:
dąc ludźmi oſtrożnymi/ ſpráwnymi/
8:
ſtáraiąc ſie pilnie o Rzecżpoſpolitą/
9:
zwłáſzcżá w rzecżách Rycerſkich/ da=
10:
wáli ná ćwicżenie młode ludźi thym
11:
Miſtrzom/ ktorzy tę ſpráwę vmieli/
ieſzcże nád to oſobne bácżenie mieli/ iż wiedzieli s kto=
12:
rych Kráin álbo mieyſc/ thakież Narodu/ wybieráć
13:
młodzieńcżyki mieli/ pilnie tego przeſtrzegáiąc/ áby w
14:
tych Kráinách/ gdzie ſie im podobáło/ młode ludźi ku
15:
ćwicżeniu woiennych ſpraw/ popiſowano/ y ſyłano ná
16:
to mieyſce gdzie oni rozkazáli/ gdyż ieſt wiádoma rzecż
17:
iż po wſzech Kráinách świátá ludźie ſie rodzą ná roz=
18:
máite obycżáie/ iedni bywáią leniwi/ drudzy prędcy/
19:
mocni/ ſłábi/ opátrzni/ roſtropni/ prośći/ ſpráwni/ godni
20:
niegodni.
Stądże iedni drugie przechodzą w godnośći
21:
y vdátnośći ná walkách/ tákże y plagá albo Bieg Nie=| A | bieſki |
strona: 1v
| Pierwſza Cżęść O |
1:
bieſki ty wſzyſtki według ſwego przyrodzenia ná rozno
2:
ſpráwuie. Stądże też obacżyli biegli ludzie w Rycer=
3:
ſkich náukách/ iż ktorzy ludźie rodzą ſie w kráinách ná po
4:
łudnie/ iáko Egiptcyánie/ Maurowie/ Arábowie.
5:
Indyani ſą ludzie biegleyſzy y oſtrzeyſzego rozumu/ niż
6:
ci/ kthorzy ſie rodzą w Pulnocnych kráinách álbo ná
7:
wſchod Słońcá/ gdzie ſłońce dáley bywa od nich/
ále záſie mdłeyſzy ſą/ y krwie w nich máło/ bo ią Słoń=
8:
ce oſtre s nich wyſmáży/ przeto rány ćierpieć długo nie
9:
mogą iáko ći/ ktorzy ſie rodzą ná Pułnocy/ w ktorych
10:
krẃie doſyć y pory záwárte máią/ tácy ſie rány nie bo=
11:
ią/ bo ſie w nich prędko zágoi.
Także ten obycżay Rzy=
12:
miánie mieli/ iż s Pułnocnych krágin y z Zachodu/ ták=
13:
ież ze wſchodu Słońcá młode ludźi bráli ku ćwicżeniu
14:
ná Rycerſkie rzecży/ iáko z Niemiec/ z Angliey/ z Krá=
15:
in Słowieńſkich/ s Sycyliey/ s ktorych potym godniey
16:
ſze ná Ceſárſtwá wybieráli/ y ná inne Przełożeńſtwá:
17:
á thym obycżáiem ſpráwiáć ſie/ wſzemu świátu ná on
18:
cżás roſkázowáli. ∴ ∴ ∴
19:
Rozdźielenie ij.
20:
¶ Ktorzy ſą godnieyſzy ku rze=
21:
cżom Rycerſkim.
22:
D
Obrze też to bacżyli s ktorych mieyſc álbo wy=
23:
chowánia/ ieſli ze wśi cżyli z miaſt/ (gdyż ná
24:
ten cżás żadney roznośći w ludziech nie było) wybieráć
25:
mieli młode ludźi ku nauce Rycerſkiey.
Náleźli tho
| przes |
strona: 2
| Spráwách Rycerſkich. | 2. |
1:
przes doświádcżenie/ iż młodź tá ktora ſie ná wśi ro=
2:
dźi/ godnieyſza ieſt ku ćwicżeniu rzecżam Rycerſkim/
3:
ktora vſtáwicżnie przy robotách polnych/ ćięſzkich/ gru
4:
bych bywa przywykła/ Słońcu/ wiátru/ źimnu/ nędzy/
5:
głodu/ y wſzey niewcżeſnośći/ nieprzywykli Láźniey/
6:
ſtráwie/ trunkom roſkoſznym/ ná rowney y proſtey ſtrá
7:
wie przeſtáną/ ſtąd trwáli ſą/ y ćiáłá nie obćiąż mego/
8:
Ná káżdą poſługę Woienną godni/ kopáć przekopy/
9:
trawę ſiec/ śierpem żąć/ drwa rąbáć/ przeſ Rżeki pły=
10:
wáć/ przekopy zámiátáć.
Stądże ná on cżáſ wzięli od
11:
pługá Cyntynatá ná diktáturę/ iáko tego kthory pra=
12:
cey przywykł y nie omylił ſie ná nim.
Cyncinatus.
Tákże też mogą
13:
wiele vcżynić z miáſtecżek Rzemieśnicy/ kthorzy ſie w
14:
roſkoſzy prożnuiącey nie záleżeli/ ktorzy nie záwżdy pod
15:
dáchem albo pod Namiotem/ ále pod ſámym niebem
16:
nawykną legáć y robić/ á s pracey vſtáwicżney nie przy=
17:
kro mu będzie chodzić y legáć/ we Zbroi/ w Páncerzu/
18:
álbo ná Tarcży.
Także cżynili ná on cżáſ Rzymiánie/
19:
bráli chłopiętá z Miaſt/ y ze wśi od pługá/ y vcżyli Ry=
20:
cerſkim ſpráwam/ wyieżdżáiąc w polá thrzy rázy w
21:
Mieſiąc/ bo łácniey młodego niż ſtárego tym rzecżam
22:
náucżyć. Nie máła rzecż ieſt/ kto chce bácżyć/ vcżyć iez=
23:
dnego álbo pieſzego Rycerſkim rzecżam/ Iezdnego iá
24:
ko ma drzewo nieść/ tarcż dzierżeć/ miecż iáko przypá=
25:
ſáć álbo s nim pocżynáć/ rohátynę przywięzáć/ Zbroię
26:
álbo Páncerz prędko ná ſie włożyć/ ſtać w ſpráwie by
27:
nie zámieſzał ſpráwy ſwoią nieumieiętnośćią/
Pie
28:
ſzego tákże iáko ma ſtać/ iáko ſtrzeláć/ poćiſki cżynić/ vchyláć
29:
ſie zá tarcż álbo páwezę/ gdzie trzebá vſtępowáć y przy
30:
ſtępowáć/ przekopy cżynić/ rożny ſtháwiáć/ plagi ſie
31:
chronić/ śmiele pocżynáć/ ták każdemu ćwicżeniu/ káż=| A ij | da wal= |
strona: 2v
| Pierwſza cżęść O |
1:
da walká nie ieſt ſtráſzliwa przećiw káżdemu nieprzy=
2:
iaćielowi/ iedno roſkoſz á oſsobna krotochwilá.
3:
Rozdźielenie iij.
4:
¶ O Rzemieśnikoch godnych
5:
y niegodnych.
6:
R
Zemieśnicy y Drabi ku ſpráwie woienney kto=
7:
rzy ſą potrzebni á kthorzy niepotrzebni mamy
8:
bácżyć/ Naprzod pijánice/ gámraći/ myſłiwcy ſ ptáki/
9:
Alchimiſte/ y ći wſzyſcy ktorzy ſie lekkiemi rzecżámi o=
10:
bieráią/ ći ſie nie godzą powiádáią ludzie vcżeni zwła=
11:
ſzcżá/ Egidius Romanus,/ tego przycżynę/ iż káżdy tá=
12:
ki ktory ſie ná co z młodośći zwycżái/ wſzyſtkę chuć ſwo=
13:
ię k temu obroći iákoby mu byłá przyrodzona/
á ſtąd zá=
14:
wżdy mdłą náturę ma/ á ták będąc w woyſcże myſli iá=
15:
koby ſie rychley wyrwáć á nałogowi ſwemu doſyć vcży=
16:
nić/ tákie lepiey odeſłáć do Fráucymeru ſłużyć/ ále rze=
17:
mieśnicy vdátni/ trzeźwi/ prácowići/ máią mieyſce w
18:
woyſcże/ iáko ſą Kowále/ Kotlarze/ Płátnerze/ Slo=
19:
ſárze/ Rzeźnicy/ Cieſle/ Lowcy ná wielki źwierz/ Ora=
20:
cże/ koſárze/ y wſtyſcy/ ktorzy ćięſzkim nacżyniem robią/
21:
przycżyná thego ieſt/ dla zwycżáiu/ iż Kowal/ thákież
22:
Płátnerz/ álbo Sloſarz/ ćieſlá/ y ći wſzyſcy ktorzy ćięſz=
23:
kim nacżyniem robią/ zwycżáili ſie ćięſzkie nacżynie pod
24:
nośić/ iáko ieſt młot/ kosá/ drzewo/ topor/ cepy/ piłá/
25:
y drugie tym rowne/ prziydzie iuż thákiemu lżey pod=
26:
nieść miecż/ rohátynę/ ruſznicę/ tarcżą álbo páwezę/
27:
tłumoki/ motyki/ rydle/ wory/ koſze/ poćiſki/ y káżda | rzecz |
strona: 3
| Spráwach Rycerſkich. | 3. |
1:
rzecż inna gdyż ſie tev z młodu przyucżył/
coby inym to
2:
ćięſzko przyſzło zwłaſzcżá Kráwcom/ háwtárzom/ A=
3:
ptekárzom/ Szewcom/ y wſzyſthkim pijánicom y nie=
4:
wieśćiuchom. Obieráli też ná ten cżás vrody mło=
5:
dzieńcow/ ále ná vrodzie máło ieſt płátno/ kiedy śiłá á
6:
moc ieſt/ gdyż wiele mężow było máłey vrody mocnych
7:
y ſpráwnych ná świećie/ iáko był Wielki Alexánder
8:
tákież Tydeus y inſzych wiele.
9:
Rozdźielenie iiij.
10:
¶ O záleżeniu w pokoiu.
11:
T
Oć ieſt náde wſzyſtko ku walce potrzebnieyſze
12:
y ná tym wſzyſtka obroná rzecży záwiſłá/ iż ieſli
13:
ieſt młodź y poſpolity rycerz ćwicżony/ tedy też ſpráwce
14:
máią być dobrze ćwicżeni y ſpráwni w tych rzecżách/ ini
15:
wſzyſcy máią być poſłuſzni/ s kárnośći/ trudno tedy w
16:
to ma vgodźić káżdy ſprawcá przełożony/ ktory zwycżá=
17:
iu álbo doświádcżenia nie ma/ á gdzieby teo przełożeni
18:
nie vmieli/ tedy Rzecżpoſpolita ná tymby wiele vtrá=
19:
ćiłá/
przeto Rzymiánie ná on cżáſ/ ſtrzegli tego áby ni=
20:
gdy długo w pokoiu nie ſtali/ gdyż s pokoiu niepokoy ro
21:
śćie/ ále záwżdy ná vſtháwicżnych walkách byli/ iáko y
22:
dźiś Turcy cżynią/ ieſli kiedy trochę w pokoiu ſtali/ te=
23:
dy przedſie ná ćwicżenie wyieżdżáli trzy rázy w Mie=
24:
ſiąc/ in campum Marcium
Campus Marcius.
Potym gdy ſie im trafiło
25:
być długo w pokoiu y ná ćwicżenie im ćięſzko było wy=
26:
ieżdżáć/ z onego zależenia długiego zápomnieli ſpraw
27:
Rycerſkich/
gdy pomárli ſprawce ſtárzy/ vdáli ſie ná
| A iij | roſkoſzy |
strona: 3v
| Pierwſza Cżęść O |
1:
roſkoſzy świeckie/ ná igrzyſká/ ſproſtne/ ná cżći/ kołáćye/
2:
goſpodárſtwá/ máſzkáry/ gámrácye. Obacżył to do nich
3:
Hánibał/ Krol Kártágińſki/
Hanibal.
y drudzy zá nim/ iáko
4:
Wolſcy/ Sanmites/ Etruſcy/ Pirrus/ Antiochus/
5:
rzućili ſie nánie pobráli im wiele Kráin/ poráźiwſzy ie
6:
wielekroć zwłaſzcżá Hánibał/ ták bárzo áż iuż chćieli v=
7:
ćiekáć drudzy z Rzymá do Grecyey by ich był od thego
8:
nie odwiodł Scypio/
ktory wſzyſtki gwáłtem ná to przy
9:
wiodł/ áby záſie tę ſpráwę ná ſie wźięli/ ktorą im przod=
10:
kowie ich zoſtáwili nápiſáną w kſięgi/ gdy ták vcżynili iá=
11:
ko ie náwiodł Scipio/ ćwicżyli ſie z nowu rzecżam Ry=
12:
cerſkim wſzyſcy pilno według nápiſánia przodkow
13:
ich/ poráźili záſie Hánibałá y Kroleſtwo iego poſiedli/
14:
y wſzyſtki páńſtwá ſwoie záſie pobráli poráźiwſzy nie=
15:
przyiáćiele ſwoie.
Także widźimy dźiś v Turkow/ iż tą
16:
náuką idą iáko niegdy Rzymiánie álbo Grekowie/ ni=
17:
gdy niechcą być ſpokoiem/ áby przes pokoy nie przyſzli
18:
ku opilſtwu álbo łakomſtwu/ ále vſtáwicżnie ná wal=
19:
ce/ thák ná Morzu/ iáko ná Ziemi bywáią/ biorą mło=
20:
dzieńcżyki w trybućie/ drugie gwałthem ná woynách/
21:
daią ie chowác/ ćwicżyć ná rycerſkie rzecży/ iáko Iáń=
22:
czáry y inne/ ſtądże záwżdy ćwicżenie máią/ iż ſpráwni
23:
bywáią/ ſtrzegąc pilno porządku w tym ſwego.
24:
Rozdźielenie v.
25:
¶ O ćwicżeniu młodych ludźi.
26:
R
Zymiánie ſtárzy mieli to w obycżáiu/ iż młode
27:
ludźi kthemu przypráwowáli/ áby ſie ćwicżyli| ſzermowáć |
strona: 4
| Spráwach Rycerſkich. | 4. |
1:
ſzermowáć/ krokow ſtháwiáć káżdą bronią/ ſtrzelbą/
2:
miecżem/ poćiſki/ do palá pocżyniwſzy ſobie tarcże iá=
3:
ko puklerze/ z rozdżek plećionych/ ktoreby ćiężſze niżli że=
4:
lázne/ áby ſie im potym zdáły być żelázne lżeyſze/ tákież kiye
5:
wielkie drzewiáne miáſto miecżow/ ták że zá one=
6:
mi tarcżámi ſzli do palá krokiem ſwoim/
cżynięcy ſztu=
7:
ki ſzermierſkie miecżem álbo rohátyną/ przyſkákuiąc y
8:
odſkákuiąc z boku práwego y lewego/ álbo s przodku
9:
ták iákoby mieyſcá nie dał v ſiebie ránie
10:
álbo pladze/ nieprzyiaćielowi w potkániu/ gdzieby w cżym pochy=
11:
bił miſtrz go náucżał/ iáko miał krok ſtáwiáć/ ktorą no=
12:
gą náprzodek wyſtępić/ iáko nápráwą ſtronę álbo ná le=
13:
wą ręce z miecżem wynieść/ álbo iáko miał ſztych cży=
14:
nić/
bo to v nich ſromotá byłá rany zádáwáć śiecżone/
15:
iedno ſztychowe/ gdyż ráná śiecżona nieśmierthelna
16:
bywa/ zwłaſzcża przes zbroię álbo páncerz álbo przes
17:
puklerze/ ſztychowa ráná niezgoioná bywa/ nie oprze
18:
ſie iey páncerz áni zbroiá/ zwłaſzcżá od Rohátyny/ s
19:
poćiſku/ bo oni ták cżynili wetknąwſzy koł w źiemię káż=
20:
dy ſwoy oſobno przybráli iáko cżłowieká/ vcżyniwſzy
21:
głowę/ plecy/ brzuch y ręce/ ſtánąwſzy od niego przes
22:
dwánaśćie ſtop/ ze wſzyſtſkiey mocy ćiſkáli do niego ro=
23:
hátynámi/
ktory bliżey kołu tráfił/ tho był lepſzy mąż/
24:
drudzy w plecy/ w brzuch/ w głowę tráfiáli/ thák iáko
25:
by nieprzyiaćielá nie chybił w potkániu. Tákowe też
26:
ćwicżenie mieli ſtrzelcy/ kthorzy z łukow drzewiánych
27:
wielkich ſtrzeláli/ álbo z ręku poćiſki kulámi ołownymi
28:
ćiſkáli do palá/ Tákie łuki ieſzcże y dźiś Anglikowie mie=
29:
wáią s Ciſowych laſk/
końce ich/ rogiem Anglikowi zaſádzáią/ ie=
30:
den koniec ná źiemi poſtáwi drugi ku gorze obroći/ pu=
31:
śći rázem dwie ſtrzále z niego/ vcżyli ſie tego iezdni y | pieſzy |
strona: 4v
| Pierwſza Cżęść O |
1:
pieſzy. Wychadzáli ná to ćwicżenie ná káżdy dzień cżá=
2:
ſem y dwá rázy przes dzień/ ráno y po południu ná
3:
to mieyſce ktore zwano Campus Marcius, zwycżáiw=
4:
ſzyſie ná tho pierwey dobrze cżynili śmiele z nieprzyia=
5:
ćielem/ bo im iuż nic trudnego nie było/ kthory ſie w
6:
tym lepiey okazał/ ten lepiey był opátrzon.
7:
Rozdźielenie vj.
8:
¶ O Procách y o Poćiſkách.
9:
N
Ie tylko ſie ſtrzeláć vcżyli/ ále y s Proc ćiſkáć
10:
wielkich y máłych/ wielkie proce álbo proki były
11:
na wadze/ ná ſłupie iáko żoraw v ſtudniey/ ná ieden
12:
koniec przywiązano ćięſzką wagę/ ná drugi procę s po=
13:
wrozow záwieſzono/ w ktorą kamień włożono iáko gło=
14:
wá álbo wiádro/ gdy wagę puſzcżono do źiemie/ procá
15:
wzgorę ſkocżyłá wyćiſnęłá od ſiebie/ on kámień ſzedł dá=
16:
leko/ gdzie padł vcżynił ſzkodę w ludziech.
Máłymi pro=
17:
cámi z rąk ćiſkáli/ piſzą Hiſtorykowie iż im przychodźiły
18:
ku pożytku niemáłemu ty proce/ gdzie ſie tráfiło cżynić
19:
z nieprzyiaćielem przy mieyſcu kámiennym/ á ták mier=
20:
nie ćiſkáli z nich zwłaſzcżá z máłych/ iż máć nie dáłá dzie=
21:
ćięćiu ieść áż pierwey ſwoy cel vbił tákież ſtrzáłą z łuku/
22:
Tákże y ći drudzy mierno ćiſkáli kulámi Ołownemi z rę=
23:
ku/ ktorzy ſie temu dobrze ćwicżyli/ zwáli tákie Mar=
24:
ciobarbuli
Marciobarbuli
ták tęgo y miernie ćiſkáli iż koniá zábił poći=
25:
ſkiem y chłopá we zbroi w potkániu/ á ták wielkie by=
26:
wáły iáko piły/ co dzieći nimi gráią.
| Rozdział |
strona: 5
| Spráwach Rycerſkich. | 5. |
1:
Rozdźielenie vij.
2:
¶ Iáko ná Koń wſiádáć.
V
Cżyli ſie też ná on cżáſ v Rzymian ná koń wſiá=
3:
dać nie tylko młodźi/ ále y śrzedniego wieku mę=
4:
żowie: tym obycżáiem. Byli konie z drzewá przyprá=
5:
wione (iáko v Płátnerzow bywa) Lećie w polu/ Zimie
6:
pod dáchem/ ná ktore vcżyli ſie wſiádáć po obu ſtron/
7:
z lewey y s práwey ſtrony/ młodźi s przyſkoku/ ſtárſzy z
8:
bliſká/ wſiádáli y zſiádáli/
gdy iuż mieli ná tho zwycżay
9:
dobry bes zbroie/ potym we zbroi będąc thák cżynili/
10:
trzymáiąc w ręku miecż álbo kláwę żelázną/
Klawa álbo Kiloff.
cżynili to
11:
cżęſthokroć dla tego/ áby s cżęſtego zwycżáiu/ gdy po=
12:
trzebá prziydzie w zámieſzániu/ albo zátrwożeniu pręd=
13:
cy byli á gotowi ku wſiádániu ná koń bes omieſzkánia.
14:
Pieſze zaſie mniey godne/ vcżyli nośić brzemioná/ tá=
15:
kież ſtráwę y zbroię/ áby cżáſu potrzeby w trudnych miey
16:
ſcách będąc/ ſtráwę mieli przes zły cżás zachowaną/ á
17:
nie bylo im to ćięſzko kiedy ná to zwycżay wzięli/ cżego
18:
świádek Virgilius gdzie piſze: Nō fecus ac patriis acer
19:
Romanus in armis. etc.
Aby im też rzeki nie ćięſzkie
20:
były álbo trudne ku przepráwowániu/
Rzeki.
(bo nie wſzędzie
21:
moſt może być) po pracey iákiey gdy ſie w polu ćwicży=
22:
li ſzermowáć álbo ná koniech gonić we zbroi/ ſzli pieſzy
23:
y iezdni do rzeki Tybru vcżyli ſie pływáć/ gdzie dwoy
24:
pożytek otrzymał/ y pot s ſiebie omył y pływáć náwykł
25:
dla przygody ták iezdni iáko y pieſzy.
Przeto on
Hora=
26:
cius Cocles, był ták mężny ná pływánie/ iż záſtánowiw| B | ſzy nie= |
strona: 5v
| Pierwſza Cżęść O |
1:
ſzy ná ſobie nieprzyiaćielá w końcu moſthu/ áżby ſwoi
2:
przes moſt przeſzli. Potym gdy przeſzli moſt porąbáli/
3:
widząc to Cocles ſkocżył w Rzekę we zbroi/ przepłynął
4:
ią do ſwoich. A ták nie tylko ſobie mogł ſwym vmiáłym
5:
pływániem/ ále y drugie w cáłośći záchował od nie=
6:
przyiaćielá.
7:
Rozdźielenie viij.
8:
¶ O Zbroi y o Chorągwiách.
P
Iſze też Vegecius, iż ná on cżás Rzymiánom
9:
tráfiło ſie przes niedbáłość ſtárſzych/ ponie=
10:
cháć ćwicżenia polnego we zbroi dla obćiążánia/ także
11:
bes zbroie pieſzy lud chodźił cżynić z nieprzyiaćielem/ á
12:
ták gdy przyſzło cżynić/ z Gotty/ z Hunny/ z Ałany/
Gotti. Gunni. Alani.
po=
13:
ráżeni od wielkośći ſtrzał/ gdyż trudno ieſth ſtrzelco=
14:
wi/ dzierżąc łuk w lewey ręce/ w práwey ſtrzałę/ záſtá=
15:
wiáć śie ſzcżytem iákim/
tákież Chorążemu dzierżąc w
16:
ręce lewey Chorągiew á miecż w práwey. Gdy ſie ná
17:
tym omylili/ vćiekli ſie záſie do zbroie thák Iezdni iáko
18:
pieſzy/ y ćwicżyli ſie z nowu iáko ſie w nie prędko vbie=
19:
rać/ iáko w niey wſiádáć ná koń/ co zá broni do zbroie
20:
mieć/ iáko ſtać rowno/ iáko ſie potykáć/ iáko znáki znáć
21:
Corągwiáne/ iáko ſie po nich znácżyć/ gdzie máią ſtać
22:
lekko zbroyni/ gdzie Kieryśnicy.
tyto zwáli ſthárzy
23:
ludzie Grauis armaturę milites, Catafracti/ to ieſt w
24:
zupełney zbroi/ ktora ma ſtać iáko mur nie przełomio=
25:
na w ſwoiey ſpráwie/ zwłaſzcżá pieſza/ do they ſie inne
26:
woyſká bráć máią iáko do zamku cżáſu potrzeby/ Abo
27:
wiem káżdy nieprzyiaćiel nie boi ſie ſtroynych mężow=| áni |
strona: 6
| Spráwach Rycerſkich. | 6. |
1:
áni łáncuſznych/ álbo doſthátnich/ álbo poważnych/
2:
głádkich perſon/ y vrodźiwych/ thylko ſámych zbroy=
3:
nych á ćwicżonych/ w ſpráwie Rycerſkiey dobrze ſto=
4:
iąc/ mężnie ſobie pocżynáiąc.
Iáko piſze Cato: We
5:
wſzelkich ſpráwach innych ná świećie może być poprá=
6:
wá/ ieſli ſie kto w cżym omyli/ ále porażká Woienna
7:
nie może być nigdy nágrodzoná/ gdyż zárázem idźie
8:
ſzkodá y winá/ y śmierć zá obłądzeniem.
9:
Rozdźielenie ix.
10:
¶ O Chorągwiách.
11:
W
Iele ſie tego przygádza w potkániu z nieprzy=
12:
iaćielem iż ſie pomieſzáią ſpolu ludzie zruſzyw=
13:
ſzy ſpráwę porządną/
Chorągwie.
thák iż trudno záſie ná ſwe mieyſcá
14:
máią przyść. Aby to tedy nie było vſtáwieni
15:
ſą Chorążowie z dawná y ninieyſzego cżáſu s Chorą=
16:
gwiámi/ ktore rozdźieláią ná wielkie y ná máłe cżęśći
17:
woyſká/ káżdą z oſobná/ thák iákoby był ná káżdey ſwoy
18:
oſobny znák ábo piſmo po ktorymby znał káżdy ſwego
19:
przełożonego/
á tym obycżáiem tráfi do ſwoich kthory
20:
ſie obłądźi/ weyźrzawſzy ná ſwoię chorągiew/ bo wiel=
21:
ki ſtrách bywa w ten cżás kiedy ſie woyſká pothykáią/
22:
zbroiá chrzęśći/ drzewá ſie łamią/ ſtrzelbá puka/ konie
23:
kwicżą/ ludzie okrzyki cżynią/ w trąby trąbią/ thák iż
24:
iuż w ten cżáſ vpámiętáwánie ſtárſzego mieyſcá nie=
25:
ma álbo máło płátne bywa/ bo ſie drugi zápomni zwła
26:
ſzcżá niebywálec/ ſtądże nie wie co ma cżynić w onym
27:
zámieſzániu/
ále ktory ma dobrą pámięć á bacżenie/ ła=
| B ij | cno |
strona: 6v
| Pierwſza Cżęść O |
1:
cno przyiydzie do ſwoich poznawſzy ſwoię chorągiew.
2:
Przeto Chorążowie y drudzy przełożeni máią być ſer=
3:
cá dobrego/ ſprawni/ nie vkázowáć po ſobie poſtáwy
4:
trwożoney iedno weſołą/ przydáwáć wſzyſthkim do=
5:
brey myſli twarzą weſołą/ á Chorągiew ſwoię áby ná
6:
widoku wſzyſthkim záwżdy miał.
Bo to iuż źle bywa
7:
gdzie chorągwie ożyiey nie widáć/ przeto ludzie ſtárzy
8:
ſpráwni/ cżuyni/ dobrze to bacżyli/ iż ieden po drugim
9:
był náznácżony ná iego mieyſce/ á tho dla tego/
10:
gdyby ſie on pierwſzy roznemogł álbo zabit był/ wnet ná iego
11:
mieyſce drugi zárázem ſtánął/ á thákże tym obycżáiem
12:
y drugie Przełożone ſpráwowano ták w pieſzym woy=
13:
ſku iáko w Iezdnym.
14:
Rozdźielenie x.
15:
¶ Iako Woyſko ma ćiągnać.
N
Apierwey młodźi ludźie maią ſie cżwicżyć po
16:
ſtępowáć w drodze porządnie/ y ſthać w rzą=
17:
dney ſpráwie/ iakoby byli gotowi záwżdy potykáć ſie z
18:
nieprzyiaćielem/ bo ſie tego wiele przytráfuie/ iż w ćią=
19:
gnieniu álbo w poſtępku nierządnym/ wielkie zámieſzá=
20:
nie woyſká bywa/ á przeſto nieprzyiáćiel widząc tháką
21:
nieſpráwę prędko ie przemoże z boku álbo ſ tyłu záſa=
22:
dźiwſzy ſie ná nie/ á w to trudno ma tráfić ktory ſpra=
23:
wcá aby rządny poſthępek w tym vcżynił/ iedno przes
24:
cżęſte ćwiczenie á okázowánie.
Prżeto Rzymiánie ná
25:
on cżáſ vſtáwę mieli w ćiągnieniu z woyſkiem/ iż iedno
26:
zá pięć godzin 20004. krokow wielkich vcho=| dzili: |
strona: 7
| Spráwie Rycerſkiey. | 7. |
1:
dzili ná dzień letni/ także y Iezdni. Ieſli kiedy więcey
2:
vſzli niż w tey mierze/ iuż to był bieg á nie poſtępek/ tá=
3:
kiemu iuż nie mogli miáry naleść/ ále oſobne kthemu
4:
mieli młodzieńce prędkie ná zabiegi/ ktorzy przed woy
5:
ſkiem przodkiem chodźili/ áby mieyſce náydowáli gdzie
6:
by woyſko położyć ná dybrym mieyſcu/
áby ſie też wy=
7:
wiádowáli gdzie nieprżyiaćiel woyſko ſwoie położy/
8:
obacżywſzy dowiedzieć ſie iáko leży/ co zá ſpráwá mie=
9:
dzy nimi/ iáko ich wiele może być: Ięzyka doſtháwſzy
10:
wywiedzieć ſie wſzyſtkiego/ gdzie theż trudne przeby=
11:
wánie przeſ rzeki álbo przes błothá/ przes gory/ przes láſy/
12:
máią pierwey ſzukáć godnego mieyſcá dla prze=
13:
práwienia/ bo ſie tego wiele przygadza/ iż ná trud=
14:
nym przepráwowániu niepryiaćiel záſadkę vcżyni y
15:
przywiedzie ná hak/ tedy ſzkodę w ludziech vcżyni/ ná
16:
tym wiele należy kto vmie ſobie pocżynáć w ćiągnie=
17:
niu y ná przepráwowániu przes trudne mieyſcá/ iáko
18:
też nieprżyiaćielá pożyć ſtrzelbą/ poćiſki/ záſadką/ przes
19:
rzeki pływáć/ tak iezdnym iáko pieſzym/wſzemu ſie te=
20:
mu ćwicżyli pierwey/ przetho im potym ſnádno przy=
21:
chodziło cżynić z nieprzyiaćielem.
Mieli też to w oby=
22:
cżáiu záwżdy/ iż wielkość motyk á rydłow nośili/ ábo=
23:
wiem gdzie ſie im tráfiłá przepráwá przes rzekę wiel=
24:
ką á ieſli k temu rzeká w rowni byłá/ tedy przyſtąpiwſzy
25:
nád rzekę przekopáli kilko przekopow w tyle ſiebie y w
26:
tyle woyſká wſzyſtkiego/ ktoremi przekopy puśćili wo=
27:
dę imo śie z rzeki/ ták iż iey w rzece máło zoſtáło/ łácno
28:
ſie przes oſtátek przepráwili.
Tákże też cżynili kiedy ie
29:
gonił nieprzyiaćiel: iż wodą wkoło woyſko opuśćili ná
30:
drugą ſtronę łácno ſie przepráwili á nieprzyiaćielowi
31:
przepráwy bronili. A ták ſpráwnemu Wodzowi woy=| B ij | ſká/ |
strona: 7v
| Pierwſza Cżęść O |
1:
ſká/ nalezy wiedźieć y ſpiſáne mieć mieyſcá wſzyſtki ty
2:
przes ktore woyſko má wieść/ ieſli gory/ ieſli chroſty/
3:
ieſli rzeki/ ieſli błotá/ má tho wſzyſzko pierwey ná ſpiſku
4:
mieć niż przes nie poćiągnie/ iákoby lud ſwoy przes nie
5:
przewiodł przes ſzkody.
6:
Rozdźielenie xi.
7:
¶ Iáko Woyſko ma leżeć z Namioty.
8:
W
Iele ſie tego przydawa ludziem Rycerſkim
9:
iż nieopátrznym położeniem Woyſká/ kleſkę
10:
ſzkodliwą podeymuią. Stárzy ludzie walecżni opátrz=
11:
ni gdzie z woyſkiem położyli ná noc álbo przes kilko
12:
dni (gdyż ták wozow wielkich nie miewáli iáko dziś v
13:
naſ) okopáli ſie wálem iż wał był rowno z namioty/ y
14:
k temu rożny drzewiánemi wkoło oſtháwiáli w wále y
15:
ſtrżelbą oſádzili/
Rozny.
łacno tho prędko ſpráwi/gdy wiele
16:
pieſzego ludu/
ſtąd byli prześpiecżni w nocy od nieprzy=
17:
iaćielá/ y k tev ieſli ſie im nie zdárzyło potkánie z nieprzy=
18:
iaćielem vſthąpili do okopu/ iáko do Miáſtá zá mur/
19:
mieyſce obráć położeniu Woyſku/ wielka rzecż ieſth y
20:
wielkiey przeſtrogi trzebá ná to/ zwłaſzcżá ieſli nieprzy=
21:
iáćiel bliſko. Napierwey bácżyć ieſli wodá doſtátecżná
22:
á zdrowa niezáráżona/ rzeká álbo ſtaw/ ieſli rzeká ma
23:
brzeg niſki/ obáwáć ſie trzebá by nie wylałá w powodź/
24:
bárzoby ná tym vtráćiło Woyſko/
trzebá bácżyć ieſli też ſą drwá bli=
25:
ſko/ thákież páſtwá koniom/ ſtrzedz ſie gory nád woy=
26:
ſkiem/ by iey nieprzyiaćiel nie oſiadł/ bácżyć dobrze/ áby
27:
okop/ álbo Oboz/ nie był názbyt rozćiągnion ná dłuż | álbo |
strona: 8
| Spráwach Rycerſkich. | 8. |
1:
álbo ná ſzerz/ iedno według ludźi/ coby nie było ćiáſno/
2:
áni bárzo przeſtrono/ wokoł/ iáko ſie może tráfić álbo
3:
ná cżterzy gráni/ álbo ná trzy/ álbo też okrągło/ wed=
4:
ług polá/ Broná przednieyſza ma być obrocona ná
5:
wſchod ſłońcá ieſli ſie ták tráfi. Druga od zachodu
6:
gdyż poſpolićie wiatr pánuie od Zachodu Słońcá/
7:
Trzećia máła ma być do wody álbo też po drwá ktorą
8:
też wywodzą wyſtępne ludźi ná śmierć/ ále inemi bro=
9:
námi do Obozu ná tárg mogą ieźdźić/ ku ktorey bronie
10:
rozumieſz nieprzyiaćielá przyciągnąć/ tám przedniey=
11:
ſze rycerſtwo ſadź z Namiothy/ bo ná przednim vfie
12:
wſzyſtká moc należy. Gdzie iuż Woyſko położyſz/ trze=
13:
bá ie okopać/ choćia wozmi otocżone będzie/ okopawſzy
14:
wozy ſpiąć mocno łáncuchy/ by nieprzyiaćiel nagle nie
15:
przypadł w nocy á wozow nie rozerwał álbo nie ſprze=
16:
wrácał.
Położywſzy oboz: trzebá opátrzyć ſkąd Woy=
17:
ſko żywność ma mieć/ ták ludzie iáko y konie/ ieſłi przez
18:
tárgi/ cżyli przes ſwoię ſpiżę/ ieſli przes tárgi/ pilnie te=
19:
go trzebá ſtrzedz/ iákoby nieprzyiaćiel w koło drog nie
20:
zaległ/ á tákby żadney żywnośći do woyſká nie dopuś=
21:
ćił/ dobrze tedy mieć gotową śpiżę káżdemu w ſwym
22:
woźie dla iákiey przygody záchowáłą/ tákież Końſkie
23:
páſtwiſká gdzieby ich nieprzyiaćiel niezáiął/ trzebá ná
24:
to vſtawicżney ſtrażey.
Ieſli nieprzyiaćielá bliſko nie
25:
cżuieſz/ ma Hetman káżdy z Rotmiſtrzmi z dzieſiątni=
26:
ki ſwemi thák z iezdnemi iáko s pieſzymi w pole wyiá=
27:
cháć/ á lud Rycerſki ſzykowáć y oględáć iáko ktory w
28:
ſwey ſpráwie ma ſtać/ ieden iedzdne/ drugi pieſze ma
29:
ſpráwowáć/ bo wſzyſthká ſpráwá woienna/ ni nácżym
30:
więcey nie zależy iedno ná zwycżáynym poſthánowie=
31:
niu/ ták iż lepiey ieſt tyſiąc koni mieć ćwicżonych á zwy=| cżáynych |
strona: 8v
| Pierwſza Cżęść O |
1:
cżáynych ludźi niż dzieſięć niećwicżonych. Ieſth tedy
2:
wielki pożytek wſzem ludziom Rycerſkim tak iezdnym
3:
iáko pieſzym/ cżęſto wyieżdżáiąc ná plác ku ćwicżeniu
4:
áby miał zwycżay dobry á wiedział zá kim ma ſtać/ po=
5:
dle kogo/ gdzie Chorągiew iego/ co zá znák ná chorą=
6:
gwi/ kthore cżyie znáki/ ieſli w práwym álbo w lewym
7:
rogu ſtoi/ ieſli w pośrzodku/ iáko rowno ſtać/ iáko ſie
8:
śćiſnąć/ iáko rozprzeſtrzenić/ iáko wiele ſtop Vff od vfu=
9:
ſtoi/ iáko wielkie cżoło ná dłuż/ iáko też we śrzodek
10:
leży/ iáko cal ſzykowan/ iáki lud ná przodku álbo ná ca=
11:
lu/ wiele pośilecżnych ludźi po obu ſtron ſtoi/
co zá
12:
ſpráwá w nich á chuć/ wiedżąc tho káżdy/ ſnádnie po=
13:
tym tráfi ná ſwe mieyſce przyść po nieiákim wzruſze=
14:
niu álbo zámieſzániu woyſká/ cżego ſie wiele przyda=
15:
wa/ bądź to ná mieyſcu/ wćiągnieniu/ ná przepráwowá=
16:
niu/ álbo też w potykániu z nieprzyiaćielem wálnie
17:
álbo pocżęśći/ tákże ieſliby ſie z przodku iáko niepoſzcżę=
18:
śćiło/ z nowu ſzcżęśćia pokuśić ſpráwiwſzy ſie lepiey z
19:
nowu prędko/
á to wſzyſtko inácżey nie przydzie/ iedno
20:
przes cżęſte ćwicżenie/ iáko widzimy Tátáry w thym
21:
być bárzo ćwicżone/ iż choćia ich vffy przełomią/ gdy w
22:
nie prędko vderzy/ wnet ſie z nowu ſpráwią ná iedno
23:
kiwnienie bicżem álbo kołpakiem ſprawce ſtárſzego/
24:
á wielekroć tego vcżynią niżli będą pierzchać/ á to prze
25:
to iż tego pilnuią iáko ktory w ſwey ſpráwie ſtać ma/ á
26:
iáko znák ſtárſzy vkaże.
Ieſli ktorego wodzá zábiją wnet
27:
prziydzie inſzy ná iego mieyſce przed tym naznácżony.
28:
Ieſliby ſie też tráfiko: iżby ták prędko nieprzyiaćiel nád
29:
ciągał/ niżliby woyſká álbo obozu ták prędko niemogł
30:
dobrze poſtánowić/ tedy wſzem iezdnym y połowicę
31:
pieſzych roſkázáć wyiecháć z gotową ſpráwą przećiw | nieprzy= |
strona: 9
| Spráwách Rycyrſkich | 9. |
1:
nieprzyiaćielowi á zádzierżeć ie na ſobie áżby ſie mogli
2:
ſpráwić dobrze/ lepiey niżliby miał ná niegotowe nád
3:
Oboz przyćiągnąć/
á oni pieſzy drudzy ktorzy w obozie
4:
przy Námiećiech zoſtháli/ rozdzieliwſzy im oſsobne
5:
ſztuki/ oſsobnym ſprawcom/ máią wyrobić/ co prędzey
6:
pod winą vſtáwioną/ ſwe ſztuki okopow/ y rożny záſá=
7:
dzić/ wozy ſtocżyć/ łáncuchy záwlec/ áby thám mocna
8:
byłá obroná iáko zá murem. Był v Rzymian od tego
9:
ieden álbo dwá ktorzy tego doglądáli pilnie/ iákie oko=
10:
py miáły dziáłáne być/ iáko też wyſokie y ſzerokie.
Wy=
11:
mierzáli też pláce káżdemu Namiotowi ktory ná kto=
12:
rym mieyſcu miał być/ tákież ſzopy. Nacżynie wſzelkie
13:
woienne opátrzáli/ wozy/ Siekiery/ Cieſle/ Lekárze/
14:
kthory chore ránne goili/ á ktorzy nalepſzy ná tho był
15:
Miſtrz/ then drugie młodſze vcżył/ bo miewáli ná ten
16:
cżás w woyſcże rozmáite Rzemieśniki/ Cieſle/ Kowa=
17:
le/ Málárze/ Sloſárze/ Płátnerze/ Bárwierze/ Le=
18:
kárze y innych wiele/ ktorzy cżynili te rzecży ktorych by=
19:
ło potrzebá/
iáko ćieſle cżynili wieże drzewiáne/
20:
khtore przytháczano pod mur ná kołkách/
Vuieze drzewiáne
s tych wież mocą z
21:
muruw ludźi ſpądzáli/ a ták miáſtá opánowáli/ bo ná
22:
ten cżáſ ieſzcże ſtrzelby puſzkárſkiey nie było.
Byli też ko
23:
wale co niedźwiadki cżynili żelázne/
Niedzwiadki
ná trzy álbo cżte=
24:
rzy rogi oſtre ná kſztałt wodneo orzechá/ ktore po polu
25:
kłádli w táiemne mieyſcá/ s kąd nieprzyiaćiel ćiągnął/
26:
á gdy przyſzli ná ony mieiſcá/ konie ſobie ná nich pochro
27:
mili: Oni wiedząc te mieyſcá gdzie tych niedźwiad=
28:
kow nie było/ temi przećiw nieprzyiaćielowi ciągnęli:
29:
ſnadnie go ták zdziáłáli. Płátnerze záſie zbroy opráwo
30:
wáli:
Sloſárze też ſwego pilnowáli rzemioſłá/ to ieſt/
31:
rohátyny/ ſtrzemiona/ ſtrzáły/ wędźidłá cżynili/ y cże=| C | go kto |
strona: 9v
| Pierwſza Cżęść O |
1:
go kto potrzebował s ich rzemioſłá. Bárwierze/ Leká=
2:
rze co ludźi goili. Bywáli też y Málárze co cżynili tar=
3:
cże/ drzewcá/ choćia inſzym obycżáiem niżli dziś. Byli
4:
też rozmáići kopacże ktorzy pod mury kopáli táiemnie
5:
wſzedſzy w nocy do miáſtá/ bronę odbili/ á ſwoie wpu=
6:
śćili w miáſto. ∴ ∴
7:
Rozdźielenie xij.
8:
¶ Iáko ma ſtać ieden wedle drugiego y
9:
zá drugim w Woyſcże.
10:
M
Ieli też ten obycżay ſtárzy walecżnicy w Rzy=
11:
mie/ iż trzy rázy w Mieſiąc lud młody w pole
12:
wywodźili thák iezdny iáko pieſzy ſzykuięcy ie/ á vkázu=
13:
iąc im iáko kthory ma ſtać/ á iako ſie záchowáć/ iáko z
14:
bronią pocżynáć/ á według wielkośći ludźi rząd pirw=
15:
ſzy/ co zowiemy Cżoło: ſtáwić/
áby rowno ſtáli w nim
16:
konie głowámi iáko Woły w Iárzmie/ coby ieden
17:
nád drugieo ná zad ábo naprzod dáley niewykrocżył/ tákże
18:
y drugi y trzeći áż do celu/ to ieſt oſtátnieo rzędu názad/
19:
ktory też ták dobrze y ták Mężnymi ludźmi ma być oſa=
20:
dzon iáko y pirwſzy/
Vff ábo rząd od vffu ma ſtać wol=
21:
no/ gdy gwałtowney potrzeby niemáſz/ ieden od dru=
22:
giego ná ſześći ſtop/ gdzie tego potrzebá vkáże tedy ná
23:
cżterzy/ bo źle bywa kiedy bárzo ćiáſno dla koni waśni=
24:
wych/ á źle też kiedy bárzo przeſtrono/ by nieprzyiaćiel
25:
klinem woyſká/ ſ khoreykolwie ſtrony nie przerwał
26:
gwałtem przypadwſzy.
Pieſzy/ ći mogą ſtać ćiáſno iáko
27:
potrzebá vkáże/ á to ſie rozumie o woyſku gránowitym | ktore |
strona: 10
| Spráwách Rycerſkich |
1:
ktore ſie ná cżterzy gráni ſtánowi/ bo rozmáitym oby=
2:
cżáiem. Woyſká mogą być ſtánowione/ iáko tego po=
3:
trzebá vkáże/ gdzie ćwicżone Rycerſtwo prędko Or=
4:
dynek inſzy mogą vcżynić ná iedno kiwnienie Hetmáń=
5:
ſkie/ w ten cżáſ kiedy poſtronne vffy będą cżynić z nie=
6:
przyiáćielem może z gránowitego przecżynic ná klin/
7:
to ieſt/ ná trzy węgły/ s tákiego záſie może przecżynić
8:
prędko dwá kliny ſpołu ná kſttałt Ryby Káráśiá/
9:
Rzymiánie zwáli Os Porci, o cżym będzie niżey. Sſtá=
10:
nowiwſzy Woyſko tákie/ zwali to Legią/ w ktorey by=
11:
wáło ludźi wſzyſtkich dzieſięć tyſiąc okrom tych/ ktore
12:
oni zwáli auxiliares albo extraordinarii/ my zowiemy
13:
oſobne albo pośilecżne vffy/ ſzli tą ſpráwą w pole y v=
14:
chodźili zá pięć godźin 20000. krokow ná dzień/ tákże
15:
záſie y do mieyſcá w tey ſpráwie przychodźili ſkąd wy=
16:
ſzli/ cżyniąc z ſobą rozmáitemi broniámi/ ták iezdni iáko
17:
pieſzy/ lekcy iáko zbroyni/ ſtrzelcy/ iáko skopijámi/ ktory
18:
ſobie lepiey pocżął vrząd otrzymał.
Nie tilko to cżynili
19:
w rowni/ ále y w gorzyſtych álbo trudnych mieyſcách.
20:
dla zwycżáiu y náuki lepſzey/ áby im im nic trudnego nie=
21:
było kiedy ktev prziydzie/ by vmiał káżdy wſtępowáć/
22:
sſtępowáć/ y vſtępowáć/ y poſtępowáć/ ták iż żadna zła
23:
rzecż albo przygodá nie może tháka być w potrzebie/
24:
ktoreyby przedtym dobrzy Rycerze/ cżęſtym ćwicże=
25:
niem ſwoim nie vmieli odeprzeć/ bo lepiey ieſt y pew=
26:
niey ſwoie náucżyć rzecżam Rycyrſkim/ niż cudzy
27:
narod z inąd z naymu wieść.
grafika
| C ij | Wtora |
strona: 10v
1:
Wtora Cżęść tych
2:
Kśiążek o Spráwie Rycyrſkiey.
3:
S
Práwá Rycyrſka (iáko ſtárzy piſa=
4:
li) ná cżterżech rzecżach nawięcey zale=
5:
ży/ ná poſłuſzeńſtwie/ mocy/ dobrey ſprá=
6:
wie/ y zbroi. Dzieli ſie ná troie/ ná Iezdne:
7:
ná Pieſze/ ná Wodne: Iezne zwáli ſtárzy walecżni poła
8:
ćinie alareſ, auxiliareſ, legionarii, vexilionarii, turma
9:
rii, alareſ, przeto wezwáni ſą od ſkrzjdeł/ iż ná obu ſtron
10:
Woyſká ſtoią iáko v ptáká ſkrzydłá broniąc Woyſká.
11:
Auxiliareſ zową pomocniki/ ktorzy po ſtronách woy=
12:
ſká ſtoią w ſwoiey ſpráwie ku pomocy gotowi kiedy ro=
13:
ſkażą/ ty wſzyſtki zá pieniądze náymowano/ Legiona=
14:
rii/ ći trzymáli cżęść woyſká przodkiem ſie potykáiąc.
15:
Vexilliarii byli wezwani od Chorągwi álbo Propor=
16:
cow: kthore nośili. Turmarii, kthore dziś zowiemy
17:
Rotmiſtrze/ ále thylko miewáli pod ſwą mocą iezd=
18:
nych 32. Legia máła: miewáłá ludu w glownym woy=
19:
ſky ośm tyſiąc. Legia wielka dzieſięć tyſiąc krom po=
20:
mocnikow y przydańcow.
Spráwę wodną ná then
21:
cżás opuſzcżam/ gdyż ſie my s nią nie obieramy. Tylko
22:
ſie v naſ tráfuie thá ſpráwá iezdnym w polu/ pieſzym
23:
w gorách/ w zároſlách/ Zeglarzom ná wodách. Stąd
24:
ſie znácży/ iż lud pieſzy ieſth potrzebnieyſzy zbroyny s
25:
ſtrelbą ku wálney bitwie niż iezdni/ zwłaſzcżá gdzie nie
26:
w rowni/ álbo w trudnych mieyſcách/ tákież w choroś=
27:
ćiech/ y zá mnieyſzym nákłádem prziydą/ tákież żywno=| śćią. |
strona: 11
| Spráwách Rycyrſkich. | 11. |
1:
śćią. Mogą też być ná dwoie rozdzieleni iáko y iezdni
2:
ná Legią/ to ieſt głowne woyſko/ y ná pomocniki co zo=
3:
wią Auxiliares, ná tyto pomocne vffy obierano/ the
4:
ktore z inąd przywodzono zá pieniądze álbo dármo od
5:
ſąſiednych Kſiążąt/ wſzákże ma być wietſza Legia/ to
6:
ieſt/ ſame Woyſko/ niż pomocnicy. Mácedonowie
7:
álbo Grekowie zwáli woyſko Phalanx, wielka Pha=
8:
lanx
Phalanx.
wynośiłá ludźi ſzeſtnaśćie tyſięcy/ máła: połowi=
9:
cę tego ludu/ Zbroynych/ pogáńſkie woyſko zwáli Rzy=
10:
miánie Caterua, to ieſt/ zgromádzony lud.
Caterua.
Nie miewá=
11:
li ná ten cżáſ Rzymiánie/ więcżſzeo woyſká przećiw
12:
pogánom/ ktore oni zwáli Barbari, tákież y Grekowie
13:
tylko dwie Legie okrom pomocnych/ ále miewali kte=
14:
mu młodź ſwego ćwicżenia bárzo prędką ku pomocy
15:
wielkiey ſobie/ ktore zwáli rozmáitemi przezwiſki/ ká=
16:
żde z oſobná od ſwey dziełności. Byli Ferentarii, co
Ferentarij.
17:
nośili zá Woyſkiem Brzemioná wſzyſtkich potrzeb.
18:
Sagitarii, Strzelcy/ Fundibuli, co ćiſkáli s Proc/ Bali=
19:
ſtarii, co s Kuſz ſtrzeláli/ theż y Scorpionarii, tháką
20:
ſtrzelbę mieli:
Sagitarij. Fundibuli. Baliſtarij albo Scorpionarji.
Marciobarbuli, co ćiſkáli kulámi Oło=
21:
wnemi z ręki/ Velites, ći theż rozmáite poćiſki cżynili
22:
prędkie/ Scutarii, rzecżeni od ſzcżytow/ y wiele inych
23:
ktorzy tylko iednym ſłowem v nas ſie miánowáć mogą:
24:
Strzelcy álbo Drabi/ gdyż tákich broni ninieyſzego cżá
25:
ſu nie vżywaią/ ſtych káżdy miáł mieyſce ſwoie y vrząd
Marciobarbuli. Veliteſ. Scutarij.
26:
gdzie miał ſtać/ iáko miał pocżynáć/ pilen być roſkázá=
27:
nia ſtárſzego.
A ták tym obycżáiem pocżynáiąc ná on
28:
cżás Rzymiánie/ żadna ſie im kráiná nie mogłá oprzeć.
29:
By byli potomcy ich tey ſpráwy nie opuſzcżáli przes
30:
niedbáłość ſwoię/ dochowáli by nam ieſzcże byli do teo
31:
cżáſu w cáłośći Monárchiey ſwoiey Rzymſkiey bes wątpienia/ | C iij | wątpienia |
strona: 11v
| Wtora Cżęść O |
1:
wątpienia/ choćia im był Cato Cruſorius náukę doſtá=
2:
tecżną ſpraw Rycerſkich ſpiſał/ zániedbali tego/ y zá=
3:
leżeli ią w pokoiu/ ktorey potym pogáni y s kráinámi ich
4:
doſtáli/ zwłaſzcżá Sáráceni/ z Máchometem ſwoim/
5:
y powodźi ſie im bárzo do tego cżáſu/ niechcąc w niey
6:
ſpokoiem być záwżdy dla záleżenia.
7:
Rozdźielenie j. wtorey Cżęśći.
8:
¶ O Przyſiędze ſtárſzych Sprawcow.
9:
A
By też prześpiecżnieyſzy byli
10:
od zdradziec iákich/ vtwierdzali przy=
11:
ſięgami ſwoie Przełożone Sprawce
Przyſięgi.
12:
Woienne (oni tho zwáli obowiązánie
13:
świątośćią Rycerſką/ wytłacżáli káż=
14:
demu tákiemu ná ſkorze Rycerſkie káráktery/ thákże
15:
oni popiſáni Rycerze/ przyſięgáli przes Bogá y Ceſár=
16:
ſki Maieſtat/ ktory według Bogá y ludźi ma być vwa=
17:
żon/ miłowan/ wychwálan od Narodu ludzkiego/
kto
18:
remu ma być wiárá y cżeść/ y chuć ſerdecżna záchowá=
19:
na/ thákież poſłuſzeńſthwo s pilną przeſtrogą zdrowia
20:
iego od wſzyſtkich poddánych/ iákoby Bogu ſłużył/ kto
21:
wierność záchowuie pánu ſwemu/ thák Rycerſki cżło=
22:
wiek/ ták przytomny/ iáko y ten co ná ſtronie/ gdy w=
23:
ſzelkie przełożeńſtwo od Bogá ieſt.
Przyſięgáli tedy
24:
ták wſzyſtko pocżynáć opátrznie/ wiernie/ iáko Ceſarz
25:
roſkaże/ nigdy nic nieopuſzcżáć áni ſie śmierći lękáć/ | iedno |
strona: 12
| Spráwách Rycerſkich. | 12. |
1:
iedno ták cżynić coby było s pożytkiem Ceſárſkim y rze=
2:
cży poſpolitey. Gdy tedy Legią álbo Woyſko mieli ſtá=
3:
nowić/
Legia.
rozdzielili ie ná dzieſięć cżęśći co my zowiemy
4:
Roty: oni zwáli Cohortes.
Cohortes.
Pirwſza
Cohors. álbo Ro=
5:
tá wſzyſtki inne przechadzałá wielkośćią/ mocą/ ozdo=
6:
bą/ y Mężmi vcżonemi w piſmie/ tá miáła Orłá przed
7:
ſobą Ceſárſki herb zá známię ſwoie ktore przechadzáło
8:
inne wſzyſtki znáki w Rzymſkim woyſku: Miáłá w lidż=
9:
bie ludu tyſiąc/ ſto/ y pięć pieſzych zbroynych. Iezdnych
10:
ſto trzydzieśći y dwá/ od tey záwżdy pocżynáli ná przo=
11:
dku woyſko ſzykowáć. Wtora Cohors, miewáła pie=
12:
ſzych połowicę tego/ tho ieſt/ 555. Iezdnych zbroy=
13:
nych 66. tákże y trzećia y cżwarta y piątá pod rownią
14:
tych drugich.
Szoſtha Rotá ná przodku cżołá ſtawá=
15:
łá po lewey ſtronie/ tákież przed Orłem y znáki Ceſar=
16:
ſkimi. W ktorey też bywáli Mężowie przednieyſzy y ták
17:
ſpráwni iáko pierwſzy/ miáłá theż ludu w ſobie pieſzego
18:
555. Iezdnego 66. tákże y ſiodma y oſma y dziewiąta
19:
y dzieſiąta/ ktore zá nią ſtały. A ták w tey Legiey bę=
20:
dzie ludźi wſzyſtkich pieſzych zbroynych 6100. Iezd=
21:
nych 730. to namnieyſza Legia bywáłá/ kthora nie
22:
mogłá iuż mnieyſza być/ tylko więcżſza mogła być.
A to
23:
ſie rozumie okrom przybytych ná pomoc/ ktore zowie=
24:
my Auxiliares, Ieſli wielkiego ludu potrzebowáli te=
25:
dy dwie Legie á nawięcey trzy przećiw nieprzyiaćie=
26:
lom ſyłáli/ bo oni tho zá wielką ſzkodę mieli/ wielki
27:
lud poſyłáć nie ćwicżony ku potrzebie/ woleli trechę á
28:
ſpráwnego poſyłáć. Ale w káżdey Legiey wiele Vrzęd=
29:
nikow álbo ſprawcow bywáło kthorzy pilnie ſwego
30:
Vrzędu ſtrzegáli. | Rozdźie= |
strona: 12v
| Wtora Cżęść O |
1:
Rozdźielenie ij.
2:
¶ O Vrzędnikoch w Woyſcże.
N
Apierwſzy przełożony był Legat od wſzego Se
3:
natu Rzymſkiego mieſzcżánin miáſto Hetmá=
4:
na/ ten wſzyſtkim roſkázował/ ktory też ná ſwe mieyſce
5:
vſtáwiał ná cżás Sędziego/ mężá vcżonego y ſpráwne=
6:
go. Trybunacy/ Primipili/ Centuryowie/ ći go poſłu=
7:
ſzni byli.
Legat. Sędzia. Tribunat. Primipiluſ. Centurio.
Byli też Ducenarii, co po dwu Rotu mieli.
8:
Byli też porucżnicy ich/ tym wſzyſtkim Trybunacy ro=
9:
ſkázowáli.
Ducenarij.
Byli też
Ordinarii: kthorzy pierwſze vffy
10:
wiedli/ Drugie zwano Aquiliferi, ktorzy Chorągiew
11:
z Orłem nośili. Imaginarii, ktorzy obraz Ceſarſki nośi=
12:
li. Draconarii, co Smoká nośili zá znák. Obciones, co
13:
ná mieyſce chorych álbo ránnych inne vſtáwiáli. Teſſe=
14:
rarii, co háſłá álbo znáki rozdawáli y inne roſkázowá=
15:
nia od Hetmáná. Campieni, co ćwicżyli młodź w po=
16:
lu. Metatores, co mieyſce wymierzáli polożenia Na=
17:
miotow álbo woyſku.
Ordinarij.
Aquiliferi.
Imaginarij.
Draconarij.
Obcioneſ.
Teſſararij.
Campieni.
Metatores.
Librarii, co wpiſowáli w kſięgi
Aquiliferi.
Imaginarij.
Draconarij.
Obcioneſ.
Teſſararij.
Campieni.
Metatores.
18:
cżego było potrzebá álbo gdzie ſie co przydáło/ áby ná
19:
potym wiedziano cżego ſie ſtrzedz/ á cżego ſie dzierżeć.
20:
Nád to wſzyſtko/ bywáli w woyſcże Trębácże/ piſzcż=
21:
kowie/ y ći co ná roſzku grawáli dawáiąc znáki. Trębá=
22:
cże pobudzáli wyieżdżáć wpole y potykáć ſie/ y záſie od=
23:
wodźili gdzie byłá tego potrzebá: Ci záſie co ná Roż=
24:
kach gráli/ dawáli znáki iáko ſie s chorągwiámi ruſzáć
25:
obracáć álbo ſpráwowáć.
Librarij. Tibicini.
Ci záſie co ná piſzcżałkách
26:
pobudzáli lud po woyſcże ieżdżąc áby byli cżuyni á goto= | towi |
strona: 13
| Spráwách Rycyrſkich. | 13. |
1:
towi cżynić co roſkażą. A gdy ſie woyſká potykáły/
2:
tedy wſzyſcy trąbili. ∴ ∴ ∴
3:
Rozdźielenie iij. wtorey Cżęśći.
4:
¶ O Známionách Rycyrſkich.
5:
N
Apirwſze Známię bywáło wſzyſthkiey Legiey
6:
Orzeł/ ktorego nośili Aquiliferi, Drugie nośili
7:
Draconarii, tho ieſt/ Smoká malowánego na Chorą=
8:
gwi (bo też mieli práwá Smokowe od okrutnośći ták
9:
wezwáne) przed woyſkiem. Ale rozumieiąc temu ſtá=
10:
rzy ſprawce/ ktorym ſie tego wiele przygadzáło w po
11:
trzebie woienney/ iż gdy ſie woyſká pocżną potykáć/ by=
12:
wa ſpráwá pomieſzána iako záwichrzoná ku ſzkodzie
13:
niemáłey/ z niedoſtátku znákow.
Aby ſie tho tedy nie
14:
przydáło/ Roty/ ktore oni zową Cohortes, roz
15:
ielili ná Setniki/ á oſobne Setnikom Chorągwie dáli/ ták
16:
iżby znał káżdy ſwego Setniká weyźrzawſzy ná chorą=
17:
giew ná ktorey napiſano imię iego y znák. Setnicy zá=
18:
ſie áby byli znácżni ſwoim/ mieli też znáki Srebrne albo
19:
iákie innę ná Helmiech káżdy zoſobná. Záſie też y ony
20:
Setniki rozdzielano ná Decany/ to ieſt/ Dzieſiątniki/
Decan.
21:
ieden Decan miał ludźi pod ſwą ſpráwą pod iednym
22:
Namiotem dzieſiątek: Zwáli tho contubernium, álbo
23:
manipulus, iż ſpolną ręką cżynili z nieprzyiaćielem.
Manipulus.
Iá=
24:
ko miedzy Pieſzym ludem Centuryą álbo Decámią
25:
Przełożeńſtwo zwano/ ták też miedzy Iezdnemi by=
26:
wáli Turmy: Iedná Turmá wynośiłá ludźi iezdnych
27:
32.
Thurma.
Przełożonego zwano Decurio álbo Woynik/ iáko
| D | pieſzych |
strona: 13v
| Wtora Cżęść O |
1:
pieſzych Setnik ſto ſpráwował pod iedną Chorągwią:
2:
ták iezdnych Dekuryo ieden ſpráwował 32. Nád to
3:
ieſzcże iáko Setniká obierano mężá vrodźiweo/ vdátne=
4:
go/ ſpráwnego/ śmiáłego/ ktory ſie vmiał z nieprzyia=
5:
ćielem potkáć/ rohátyną ćiſnąć/ miecżem bość/ tarcżą
6:
ſie záſtáwić/ cżuyny/ trzeźwi/ chutki być/ gothowy ku
7:
wſzemu co mu roſkażą/ takież coby ſwoie towárzyſze
8:
vcżył/
náucżył iáko ſobie máią dobrze pocżynáć cżáſu
9:
potrzeby/ k temu iáko ſie ma prędko vbierać we zbroię
10:
wychędożywſzy ią iáſno. Táki też ma być v iezdnych
11:
Decurio wybieran/ áby był śmiałego ſercá/ vdátny/
12:
ſpráwny/ zbroyny/ ná koń prędki ku wſiádániu/ nie tyl=
13:
ko tho ſam ma vmieć/ ále drugiego náucżyć tym rze=
14:
cżom ktorych ſpráwa Rycyrſká potrzebuie/
koniá chę=
15:
dogo mieć/ y dobrze ij wieść/ głáſkáć/ okroćić/ nogę mu
16:
cżęſto podnośić/ áby ſie powoli dał kowáć kiedy trze=
17:
bá. To ieſt włáſny vrząd tego Decuryuſá álbo dworzá=
18:
niná/ nie tylko ſiebie ćwicżyć ále y koniá.
19:
Rozdźielenie iiij.
20:
Iáko Lud ſzykowáć ku Bitwie.
O
Rdynek Woyſká álbo Legiey rozmáithy mie=
21:
wáli ná on cżáſ Rzymiánie. Iedná ná cżterzy
22:
gránie/ ktorą tu położę y nápiſzę.
Piſałem wyſzſzey ná
23:
wiele cżęśći iedná Cohors, byłá rozdźielona/ y wiele lu=
24:
dźi iedná Cohors, miáłá. Napirwſzą Cohors, álbo Rothę
25:
zwano Principes álbo Ordinarii, po náſzemu
26:
Hetmáni álbo Wodzowie/ w ktorey było ludu pieſze=| go |
strona: 14
| Spráwach Rycyrſkich. | 14. |
1:
go 1150. Te to ſzykowano álbo ordynowano ná przod=
2:
ku po práwey ſtronie przed Chorągwiámi y Znáki
3:
przednieyſzymi. Zá tymi ſtałá wtora Cohors álbo Ro=
4:
tá máiąc ludźi 555. iezdnych 66.
Trzecia Rotá tákże
5:
wiele pieſzych y iezdnych/ w tey też byli co przednieyſzy
6:
mężowie/ gdyż tám Kſiązę álbo przedni pan ſtawał w
7:
poyśrzodku. Cżwarthą y piątą tákże zá nimi ordyno=
8:
wano/ rogi ich práwe oſadzono iezdnemi co naprzed=
9:
nieyſzemi mężmi.
Szoſtą Rotę poſtáwiono ná cżele po
10:
lewey ſtronie pirwſzey/ tákże też przed pirwſzymi zná=
11:
ki/ iáko y pirwſza gdzie był Orzeł Ceſárſki y Smok Se=
12:
nácki málowány/ ktorzy też byli niepoſlednieyſzy mężo=
13:
wie od pirwſzych: zwano ie Haſtati, bo miewáli drze=
14:
wcá z groty żeláznemi ná ſześći ſtop/ co nimi z ręku ći=
15:
ſkáli/ przebijáli zbroię y páncerze cżyniąc z nieprzyiáćie=
16:
lem.
Haſtati.
Wtora/ trzećiá/ cżwarta/ y pią
17:
ta Cohors/ tákże
18:
były zá nimi w thákichże pocżćiech ſtánowione/ ieſli co
19:
zbyło gdzie z rzędow ná lewey ſtronie poſtáwiono gdzie
20:
podleyſzy mężowie bywáią/ á przychodzą nieprzyiaćie=
21:
lowi ná práwą ſtronę/ tákże też iezdnemi káżdy rog zá=
22:
ſadzono áby pobocżnie bronili: Zá tymi poſtáwiono lud
23:
lekko zbroyny/ ktore zwáli Ferétarios, velites, Marcio
24:
barbulos, s poćiſki/ s procámi/ s kulámi/ Ołowiánemi/
25:
tákież ſtrzelce.
Zá tymi wſzyſtkimi byli drudzy Mężo
26:
wie we zbroiách pieſzo z miecżmi s poćiſki rozmá=
27:
itemi y Strzelcy/ kthorzy przyklęknąwſzy do źiemie ni=
28:
ſko ſtali/ odpocżywáiąc cżekáiąc: ieſliby cżoło nieprzy=
29:
iaćiel przełomił: oniby s nim z nowu cżynili/ iáko świe=
30:
ży przećiw ſprácowánym/ áżby ſie záſie owi ſpráwili
31:
co s nimi pierwey cżynili.
Chorążowie wſzyſcy mie=
32:
wáli ná Zbroiách y Helmiech Niedźwiedzie ſkory ku | D ij | ſtráchu |
strona: 14v
| Wtora Cżęść O |
1:
ſtráchu nieprzyiaćielſkim koniom/ tego nawięćey pil=
2:
nowáli/ iákoby woyſko głowne w cáłośći iáko máćicá
3:
ſtało w ſpráwie ſwey nie poruſzone/ ále napierwey od
4:
lekko zbroynych ludźi bitwę zácżynáli ná iákąkolwiek
5:
vrywkę/ od tych ktorzy ná zad: álbo ná ſkrzydlech byli/
6:
ktore zwano Ferentarii, velites, Fundibuli, ſtrzelcy y
7:
wſzyſcy ktorzy s poćiſki vmieli zá Tarcżámi. Ieſli ſie
8:
nieprzyiaćielſkie woyſko pochyliło/ tedy ći wſzyſcy po=
9:
ſtronni gonili.
Woyſko głowne ſtało w ſwey ſpráwie/
10:
á ieſli ie też nieprzyiaćiel przemogł/ tedj do woyſká vſtę
11:
powáli iáko zá mur. A ták tym obycżáiem ſpráwuiąc
12:
ſie/ nigdy ich nieprzyiaćiel gruntownie pożyć niemogł.
13:
Aby też kiedy w zámieſzániu woyſká iáki błąd nie był/
14:
oſobne znáki ſwe Rotham kłádli málowáne ná Thar=
15:
cżach/ zwáli to Dignia.
Dignia.
Tákże ná káżdey tarcży ſwego
16:
Rotmiſtrzá imię było nápiſáne káżdemu ná obeyźrze=
17:
niu.
Zywność do woyſká noſzono y wożono że ſpichle=
18:
zow poſpolithych y rozdawano według zaſług/co w
19:
ten cżás: zbożym plácono kiedy nieſtáło pieniędzy/ á zá
20:
zboże kupowáli co komu było potrzebá. Ieſli też cżuli
21:
nieprzyiáćielá nie być bliſko/ tedy ſie okopáli mieſzkali
22:
w okopániu do ſweo cżáſu. Mieli też ku poſłudze inj lud
23:
ktore zwáli Accensi, álbo Supnumerarii, gdy ſie legia
24:
zupełna ſtáłá.
Artensi.
Byli też drudzy od teo co ſnopową ſpiżę
25:
woźili álbo nośili do woyſká/ iáko ſiáno/ ſłomę/ drwá/
26:
wodę/ ku żywnośći.
Mieli też ten obycżay/ iż Rycyr=
27:
ſtwo zwłaſzcżá młode dobr ſwoich ſrebrá/ Złotá/ y in=
28:
nych rzecży zoſtáwowáli połowicę przy Chorągwiách
29:
v Chorążow/ á to przeto áby nieutracáli teo/ áby niegrá
30:
li/ nie pili/ ad Luxū / ſie nie wdawáli/ tákże tym Chorą
31:
żowie ſzáffowáli ná co było trzebá ſłuſznego/ ná tho im| dawali |
strona: 15
| Spráwach Rycyrſkich | 15. |
1:
dawáli/ to ieſt ná zbroie/ ná bronie/ ná konie/ y ná ine
2:
rzecży potrzebnieyſze/ á s tey przycżyny mocniey ſie zá=
3:
ſtáwiáli na plácu ſtrzegąc pilnie zdrowia Chorążego
4:
s chorągwiámi/
ták dla ſwey ſzkody y rzecżypoſpolitey
5:
áby w niey vpádku iákiego nie wźięli. A Regeſtrá kte=
6:
mu były piſáne/ wiele cżego było/ co cżyiego dawano
7:
do Sequeſtru Chorążom/ Kładziono theż s tego dzie=
8:
ſiątą cżęść ná pogrzeby Rycyrſtwá/ á tym też ſzáfowá=
9:
li ći Chorążowie/ kthore obierano k themu godne/ kto=
10:
rzy cżytáć y piſáć vmieli y licżbę cżynić/ bierano theż s
11:
nich godnieyſze y záſłużeńſze ná wyſzſze mieyſcá y Vrzę=
12:
dy/ gdzie im dwa kroć więcżſze dochody ſzły.
13:
Rozdźielenie v.
14:
¶ Iáko mieyſcá wybieráć ku poty=
15:
kániu y potykáć ſie.
16:
N
A dobrego Hetmáná zależy wywiedzieć ſie pe=
17:
wnie przes ſzpiegierze álbo przes obiáchánie w
18:
koło/ iáko nieprzyiáćielſkie woyſko leży/ iáko mocne/ iá=
19:
ko zbroyne/ iáko wielki lud/ iáko wiele Iezdnych/ tá=
20:
kież pieſzych/ y kiedy ſie ruſzy/ y gdzie ſie położy ku potyká=
21:
niu: Wywiedziawſzy ſie tego/ łácno obacży cżęść
22:
zwyćięſtwá/ ktorey ſtronie ma przyść/ bo to y po miey=
23:
ſcu obacżyſz.
Stáráć ſie tedy trzebá gdy ſie máſz po=
24:
tkáć: ábyś miáł pirwſzą pomoc z mieyſcá/ ktore tym po
25:
żytecżnieyſze im wyſzſze bywa/ ábowiem ráźniey y prę=
26:
dzey ná thę ſtronę idzie wſzelka ſtrzelbá/ y brony moc=
27:
niey bije z gory gdzie niżey/ iż więcżſzą náwáłnośćią cży=
28:
ni | D ij | ni káżdy |
strona: 15v
| Wtora Cżęść O |
1:
ni káżdy z gory niż z dołu/ ábowiem: ktho z niſká cżyni
2:
przećiw mieyſcu wzgorzyſtemu ze dwiemá cżynić mu=
3:
śi/ y z mieyſcem y z nieprzyiaćielem/
ále ták trzebá w to
4:
vgádzáć/ ieſli pieſzy lud maſz przeciw nieprzyiaćielowi
5:
iezdnemu/ ſtáwiay w mieyſcách nierownych/ gdzieby
6:
były błotá/ doliny/ chroſty. Ieſli iezdny lud maſz prze=
7:
ćiwko pieſzemu/ ſtáwiay ij w polu rownym/ możeli byc
8:
w mieyſcu máło wyſzſzym/ gdziećby nie przekáźiło nic/
9:
áni błoto/ áni wodá.
Ieſli nieprzyiaćiel z wielką mocą
10:
ćiągnie y przyćiągnie ná ćie/ nie wnet ſie nań miotáć z
11:
głownym woyſkiem/ boby ſie zá iedny trzy godźiny prędko
12:
odpráwiło z wielką cżyią ſzkodą/ ále napierwey pu=
13:
śćić Globum, to ieſt/ oſobny lud poſtronny/
Globus militaris.
ktore zo=
14:
wiemy pomocnemi lekko zbroyne/ áby obacżyli moc á
15:
ſpráwę nieprzyiáćielſką/ á woyſko głowne ſtało w ſwey
16:
ſpráwie w cáłośći/
á pośilecżne vffy niechay trapią
17:
nieprzyiaćielá po ſtronách álbo s przodku s ſtrzelbą/
18:
s poćiſki/ drzewcy/ iáko nalepiey mogą/ zwłaſzcżá ieſli=
19:
ćie nieprzyiaćiel prześiągł pocżty/ s przykrzy ſie im táki
20:
poſthępek/ będą wychodźić z woyſká/ odkryią ſpráwę
21:
ſwoię/ ktory ſie nabárźiey vbierze będzie nag:
Ieſli oba=
22:
cżyſz iż niepzyiaćiel ſłábo w ſwey ſpráwie ſtoi/ ieſli s ſo=
23:
bą trwożą/ ktemu pod rownią woyſká/ może ſie poty=
24:
káć ruſzywſzy s przodku vfow ſwoich mężow nalepſzych
25:
ták iezdnych iako pieſzych/ iáko ktorym s ktoremi prziy=
26:
dzie cżynić. Przed potkánim ma ie pirwey vpomináć
27:
Hethman/ rozwodząc im rzecżą ſzeroką/ przecż á dla
28:
cżego cżynią z nieprzyiaćielem/ ktory s ſiebie przycżynę
29:
dał tey woynie/
obiecuiąc to káżdemu zá krzywdą ſwo
30:
ią iż ich Pan Bog będzie bronił/ kthory krzywdy ludz=
31:
kiey nie lubi/ á pomoże nam ná nie/ iż będziem mieć pe=| wne |
strona: 16
| Spráwach Rycerſkich. | 16. |
1:
wne zwyćięſtwo nád nimi/ máiąc to my od Bogá/ bę=
2:
dzie z waſ káżdy opátrzon z oſobná/ zwłaſzcżá ten kto=
3:
ry ſobie mężnie á dobrze będzie pocżynał ninieyſzego
4:
cżáſu etc.
Strzedz ſie tego trzebá pilnie/ ábyś ſie nie
5:
dał potykáć przodkiem nieukom/ álbo tym ktorzyby ſie
6:
bali/ by ſnadź nie chćieli pierzcháć/ á drugim ſercá złego
7:
nie vcżynili/ ále ie thám poſtáwić we środek gdzieby
8:
pierzcháć nie mogli/ bo ktory w tym przedtym nie by=
9:
wał/ zápomni ſie/ nie będzie vmiał w ſpráwie ſtać/ á w
10:
zámieſzániu nie tráfi ná ſwe mieyſce záś/ przeto dobrze
11:
ieſt/ przedtym niż ku bitwie prziydzie/ roſkázáć wſzyſt=
12:
kim wyiácháć w pole/ ták iezdnym iáko pieſzym/ y náu=
13:
cżáć iáko ktory ma ſtać/
iako ſie ma záchowáć y ſpráwo=
14:
wać po znákoch gdy ſie potka z nieprziyaćielem. Náu=
15:
cżyć ie też ma Hetman y káżdy ſprawcá kthory ma pod
16:
ſwą ſpráwą ludźi/ iáko ná głoſ trąby/ álbo piſzcżałek/
17:
álbo roſzká/ álbo ſurmy/ máią ſie záchowáć/ gdzie poſtę=
18:
pić/ á gdzie vſtąpić ná zad/ bo ſą iedny trąby kthore
19:
znák dawáią gdy ſie pothykáć/ drugie kiedy przeſtáć/
20:
druie co vſtąpić álbo przyſtąpić/ tákież okrzyki cżynić/
21:
álbo kiedy milcżeć ćicho máią/ bo ſie tego przed cżáſem
22:
nie godźi cżynić/
máią tákich znákow wiele mieć y wie=
23:
dzieć o nich/ nie thylko przes trąby ále y przes bębny/ y
24:
przes podnieſienie chorągwie/ y przes kiwánie cżapki
25:
Hetmáńſkiey/ álbo chorągwie z Helmem: Bo gdzie
26:
ſtoi cżołá tyſiąc koni ludźi iezdnych/ táhkże y drugie v=
27:
fy/ dáleko ſie ná dłuż rozćiągną/ nie vſłyſzy głoſu Het=
28:
máńſkiego ten co daleko ſtoi kiedy ſie co roſkáże/ thedy
29:
przes ty znáki iego muśi wiedzieć Hetmáńſkie roſkázá=
30:
nie/
bo łácniey y lepiey nowe ludźi náucżyć wſzyſtkiego/
31:
niż ſtáre rozgromione zwieść. Gdy ſie ták będą ſprá=| wować |
strona: 16v
| Wtora Cżęść O |
1:
wować porządnie/ nie płocho/ pilno á ſłucháć ſwych
2:
ſprawcow/ ktorzy kiedy ſie wywiedzą wſzego położe=
3:
nia nieprzyiacielſkiego/ máłym ludem może lud wielki
4:
przemoc/ iáko ſie thego doſyć tráfowáło Rzymiánom
5:
przećiwko Pártom álbo inſzym Azyanom/ tákież Gre=
6:
kom s Perſy.
Tych wſzyſtkich náuk dźiś Turcy náwykli
7:
od Rzymian y od Grekow/ gdyż oni będąc z Narodu
8:
Tátárſkiego z Wodzem ſwym Otmanbegły/ nieumieli
9:
żadney ſpráwy áni inney broni mieli woienney/ iedno
10:
z Lukow ſtrzeláli iáko dźiś Tátárowie. Ten dzień ktore=
11:
go ſie maſz potykáć/ odpocżyń ná mieyſcu ſłuſznym/
12:
ſtrzegąc tego/ áby koń twoy nie był ſprácowan tákże y
13:
páchołek káżdy/ bo wiele ma naprzod ten co ſobie od=
14:
pocżynie nád ſprácowánego:
Dobrze też áby pokęſu
15:
cżego ziedli przed potykániem/ áby nie byli głodem ſtra
16:
pieni przes długie nieiedzenie. Inych rzecży około brá=
17:
nia Swiąthośći Páńſkiey álbo ſpowiedźi/ tákież śpie=
18:
wánia nabożnego/ tu niepiſzę/ gdyż to káżdy może wie=
19:
dźieć/ iż ty rzecży ſą nam potrzebnieyſze/ nie tylko náten
20:
cżáſ ále y káżdego cżáſu inego.
Trzebá też to wiedzieć ká
21:
żdemu ſprawcy woiennemu/ iż kthemu bárzo pomaga wiátr
22:
y mieyſcá po ſobie mieć/ ábowiem gdy wiátr w
23:
ocży/ bárzo przekáżá/ wſzyſthki prochy y przećiwnośći
24:
idą ná ćie/ wſzák tho okażą proporce/ y Chorągwie
25:
Mieyſce theż/ iákom piſał/ gorzyſte/ trochę pomaga/
26:
gdyż káżda ſtrzelbá y drzewce z ręku/ thężey idzie z gory
27:
niż z dołu. Słońce też ieſt ná przekáźie kiedy przećiw
28:
tobie świeći/ bo wzrok przeráża ſwoim błyſkániem/ iá=
29:
ko y wiátr prochem álbo piaſkiem.
| Rozdźie= |
strona: 17
| Spráwach Rycyrſkich. | 17. |
1:
Rozdźielenie vj.
2:
¶ Iáki má być Podyſmus/ to ieſt/ iáko
3:
ma ſtać dáleko ieden od drugiego.
Podyſm.
4:
W
Iele też ná tym zależy/ gdy ty mieyſcá/ ná kto=
5:
rych lud ſthoi w ſpráwie pieſzy/ máią ſwoię
6:
miarę pod rownią tákową gdzie tyſiąc krokow będziie
7:
mieyſcá w polu ná dłuż (krok ma być łáko ſążeń) ná
8:
tym mieyſcu ſthánie ludu pieſzego w iednym rzędze
9:
1666. bo káżdy ſtoiąc/ trzy ſtopy záſtąpi.
Ieſliby ſześć
10:
rzędow tákich vcżynil/ tedyby ná ſzerz ſtop wyſzło 42.
11:
wyſzłoby ná tho wſzyſtkiego ludu ſtoiącego w ſpráwie
12:
9096. A ieſliby ten lud wſzyſtek ná trzy rzędy rodzie=
13:
lił na dłuż/ záſtąpili by krokow 2000. Aleć lepiey mieć
14:
rzędow więcey/ niż długo rozćięgáć lud Rycyrſki dla
15:
mocnieyſzego ſtánia/ bo prędzey przerwie woyſko ćien=
16:
kie niż miąſzſze káżdy nieprzyiaćiel.
Rzędy záſie ſzyko=
17:
wáne w ſpráwie ſtoiąc ieden zá drugim/ ſtáwiáli odſie
18:
bie ná ſześći ſtop áby byli wolni ku ſtrzelániu/ według
19:
they licżby y mieyſcá/ może więcżſze woyſká ſtháwiáć.
20:
Sſzykowawſzy pieſze ludźi ná cżoło/ iezdni ná rogach
21:
bywáli w zupełney zbroi z drzewcy kthorzy bronili po=
22:
bocżnic woyſká/ drudzy thákże ná calu bywáli po obu
23:
ſtron broniąc od nieprzyiaćielá że wſzech ſtron/ lekko=
24:
zbroyni ludzie y ktore zwano Auxiliares to ieſt pomo=
25:
cne/ Stawali też po ſtronách w ſwey ſpráwie gotowi.
26:
Strelcy ktorzy zbroie nie mieli ſtawáli ná ſtronie/ He=
27:
tman álbo inny ſpráwcá ktory lud Rycyrſki ták pie=| E | ſzy iako |
strona: 17c
| Wtora Cżęść O |
1:
ſzy iáko iezdny przećiw ktoremu ordynku nieprzyiaćiel=
2:
ſkiemu wyſádzáć mieli ábo ná hárc/ ktorzy mieli ná prá=
3:
wym rogu ſtháć/ ktorzy ná lewym/ albo ná pośiłkách
4:
według ich zdánia bywáło/ mieli tho ſobie zá oſobną
5:
wielką pomoc/ iż ku potkaniu poſtronnemu/ miedzy
6:
dwá iezdne iednego pieſzego/ prędkiego/ ſkocżnego/ s
7:
ſtrzelbą álbo s poćiſki iákimi ſtáwiáli/
ktory y ná tę y ná
8:
owe ſtronę przechodźił/ wychodźił/ przed konie y mie=
9:
dzy konie/ cżyniąc ſzkody nieprzyiaćielom ſtrzelbą y po=
10:
ćiſki drzewcy przebodáiąc konie. A tym obycżáiem pir=
11:
wſzy raz nieprzyiaćielowi ſkáźili ſerce gdy potocżne bi=
12:
twy wygráli nie ruſzáiąc głowneowoyſká. Iieſli też po
13:
ráźili gruntownie nieprzyiáćielá wſzyſcy/ nie goniło go
14:
woyſko wielkie/ iedno lekko zbroyni dlá wiele przygod.
15:
Wiele theż pomága ku zwyćięſtwu/ kto może mieć lud
16:
Rycyrſki drugi nád ty ktorzy w głownym ordynku ſto=
17:
ią iáko ná on cżáſ Rzymiánie miewali/ iákom nie raz
18:
piſał iż miewáli lud inny pieſzy/ oſobno/ iezdni/ oſobno
19:
pomocni/ oſobno zbroyni/ oſobno niezbroyni/ oſobno
20:
ſtrzelcy y ći co ná poſługách byli/ s tych záſie wybieráli
21:
co godnieyſze ná ſpráwy/ co mocnieyſze ná przodek
22:
tákże y ná zad/ co ſłábſze ná poyśrzodek lekko zbroyne/
23:
ſtrzelcy y wſzyſtki ktorzy s poćiſki vmieli/ iedny po ſtro=
24:
nách/ drugie ná cal ſtáwiáli/ pilnie tego ſtrzegąc/ iáko=
25:
by woyſká głownego przemoc nie dáli/ zwłaſzcżá gdzie
26:
ſie nieprzyiáćiel z mocámi bierze/ álbo iákim klinem/ ál=
27:
bo iákim obrotem przerwáć/ álbo iákiego zámieſzánia
28:
vcżynić w ſobie. Ieſliby nieprzyiaćiel ná klin ſwoy lud
29:
ſzykował/ chcąc woyſko twoie przebić/ iáko cżynili ná
30:
on cżáſ Párty álbo Traceſ/ tedy ná to ieſt drugie záſie
31:
ſzykowánie iáko kleſzcże.
Rzymiánie to zwali
Forfex,
| (iáko |
strona: 18
| Spráwách Rycyrſkich | 18. |
1:
(iáko o tym będzie niżey) tedy tymi kleſzcżámi záchwy=
2:
ćić klin w koło/ á nie dáć ſie mu rozwieść máiąc ludźi
3:
pomocnych doſtátek ták pieſzych iáko iezdnych: Gdzie=
4:
by temu nie mogł doſyć vcżynić/ do woyſká głownego
5:
vſtępić/ ieſliby ludu doſtátecżnego ktemu nie miał/ le=
6:
piey ieſt woyſko mnieyſze mieć w mieyſcu dobrym á po=
7:
mocniki poſtronne mieć doſtátecżne/ thák iezdny iáko
8:
pieſze/ ktorym ſnádnie prziydzie nieprzyiáćielem cży=
9:
nić ſkocżywſzy weń prędko/ niż wálnemn woyſku/ ktore/
10:
gdy z mieyſcá ruſzyſz/ wſzyſtko pomieſzaſz y záwichrze=
11:
nie ſzkodliwe vcżyniſz.
12:
Ieſliby też s przodku rząd álbo
13:
dwá ruſzył/ odkryieſz woyſko ku ſzkodzie ſwoiey/ á thák
14:
ná ſtronách w polu lepiey mieć doſtátek luddźi zbroy=
15:
nych/ ktore możeſz ſzykować ná rozmáite vffce/ chceſzli
16:
ná klin ku przerwániu woyſká nieprzyiácielſkiego/ chce=
17:
ſzli też na kleſzcże viąć nieprzyiaćielſki klin. Drugie zbro=
18:
iſte/ mocne/ chutkie z drzewy/ obroćić przećiw rogom
19:
nieprzyiaćielſkim/ áby ie mogli przełomić/ gdzieby nie
20:
mogli dla trochy ſiebie/ wnet máią vſtąpić/ á ſtánąć zá
21:
ſie przy pośrzodku ſwoich/ á pátrzyć pilnie towárzy=
22:
ſzow ſwoich iáko ſie im powiodło ná drugim rogu:
23:
Ie=
24:
ſli przełomili rog lewy/ álbo ieſli theż vſtąpili/ pokuśić
25:
ſie z nowu wźiąwſzy miedzy ſie pieſze s ſtrzelbą álbo s
26:
poćiſki: ſtánąć ná ſkrzydle/ wſzyſthek vff przedni ma ſie
27:
potkáć z nieprzyiaćielem/ drugi vff ma ich rátowáć iá=
28:
ko potrzebá vkaże gdy ſie woyſká potkáią. Wodz álbo
29:
Hetman álbo nawyſzſzy ſprawcá/ ma mieć mieyſce oſo
30:
bne ná práwey ſtronie w pośrzodku gdzieby ná wol=
31:
ny przyiazd y odiazd/ á rozkazowáł y vpominał/ ták iez=
32:
dne iáko y pieſze/ iáko ſie máią ſpráwowáć. Drugi wodz
33:
álbo Hetman ma takież ſtać ná lewey ſtronie w po=
| E ij | śrzodku |
strona: 18v
| Wtora Cżęść O |
1:
śrzodku á ten ieſzcże ma więtſzą pilność cżynić iákoby
2:
nieprzyiaćiel lewego rogu nie przeráźił/ kthory bywa
3:
ſłábſzey mocy niż práwy/ á przychodźi nieprzyiaćielo=
4:
wi ná práwą ſtronę. A ták ma mieć ná ſwą ſtronę do=
5:
bre męże/ ták iezdne iáko pieſze/ ták pomocne iáko y gło
6:
wne ktorzy w ſpráwie ſtoią.
Trzeći Hetman ma ſprá=
7:
wowáć ludźi pomocne/ ktore zowiemy Auxiliares y te
8:
wſzyſtki ktorzy ſtoią ná ſkrzydłách álbo ná pośiłkách/
9:
tákże y lekkozbroyne/ ná ktorym wiele zależy nád inne/
10:
bo ten ma napierwey potkánie vcżynić gdzie tego po=
11:
trzebá vkaże/ ten ma klin ſzykowáć ku przeráżeniu woy=
12:
ſká nieprzyiaćielſkiego y kleſzcże ku obronie/ ten ma bro=
13:
nić ze wſzech ſtron woyſka głownego/ zwłaſzcżá po le=
14:
wey ſtronie/ bo tá przechodźi ná mocny lud nieprzyia=
15:
ćielſki ná práwą ſtronę nieprzyiaćielowi/ á tobie ná
16:
lewą. ∴ ∴ ∴
17:
Figurá álbo Ordynek ná okazánie
18:
ſtánowienia woyſká/ ták pieſzego iáko iezd=
19:
nego/ według ſtárych walecżnikow Rzym=
20:
ſkich: Ale trzebá wiedzieć gdzie ſtoi p literá
21:
znácży lud pieſzy/ zbroyne gdzie ipſylon lite=
22:
rá tháka y/ znácży iezdne/ gdzie cyfrá tá
23:
ka o/ znácży lud lekko zbroyny.
| Rog |
strona: 19
| Spráwach Rycyrſkich. | 19. |
| Rog lewy. | Cżoło | Rog práwy. | ||
| Globusgrafika | Kiryſnicy.grafika | Chorągiew
z Smokiem.grafikaChorągiew z Orłem. | Kiryſnicy.grafika | Globus.grafika |
| Alares:grafika | Dux.grafika | Alares;grafika | ||
| Velites.grafika | Dux.grafika | Duxgrafika | Velites.grafika | |
| Czal. |
1:
¶ Ten Ordinek máły gránowity z liter vcżyniony ná
2:
iednę Legią ktora wynośiłá ośm álbo dzieſięć tyſiąc
3:
ludźi/ rozumie ſie ná zawięcżſze woyſko/ ktore ná tym
4:
nawięcey zależy/ áby cżoło á czal mocnymi ludźmi oſá=
5:
dźił/ á ná pobocżnicách doſtátek pomocnych ludźi miał
6:
bo ná ty przychodźi wiecey y pierwey cżynić z nieprzy=
7:
iaćielem potocżnie iákom iuż piſał o tym.
8:
¶ Globus Militaris, ktory napirwey puſzcżáli ſtárzy
9:
walecżnicy/ ták ſie záchował/
Globus álbo Drumi.
puſzcżono przodkiem ty=
10:
ſiąc koni (więcey álbo mniey) deſperátow/ oderwaw=
11:
ſzy ie od woyſká/ iedne z drzewcy/ drugie s ſtrzelbą/ kto
12:
rzy nieprzyiaćielſkie Woyſko ieſzcże nie ſpráwione ze
13:
wſzech ſtron trapili/ á trapiąc położenia ich tákież
14:
ſpráwy/ mocy/ y wielkośći/ y męſtwo obacżáli/ gdy im
15:
ćięſzko było/ do ſwoich ná zad vſtąpili.
16:
¶ Bywáli miedzy tymi doſperaty tácy mężowie iż ie=
17:
den ze trzemi cżynił/ Iáko był Horáciuſ/ ktory ze trze=| E iij | mi |
strona: 19v
| Wtora Cżęść O |
1:
mi Weyenty cżynił y pobił ie/ á ſzło im o wygránie woy=
2:
ſká/ y dźiś v Turkow tákie naydzie. Tákże y ty/ áby to
3:
ná dobrym bacżeniu miał napirwey wiedzieć/ ktore lu=
4:
dźi maſz wyſadzić przećiw temu Globuſowi nieprzyia=
5:
ćielſkiemu/ by wſzego woyſká nie zámieſzał/ mieć ie po=
6:
gotowiu. ∴ ∴ ∴
7:
¶ Bywáłá też Serra militaris, álbo Cataracta, thym
8:
obycżáiem/
Serra militaris.
kiedy ſie woyſká ieſzcże nie dobrze ſpráwią/
9:
á nieprzyiaćiel bliſko nádieżdża/ thedy poſtawili ná=
10:
przodku ieden vff mocny dobrze ſciśniony/ zá nimi dru=
11:
gi pieſzych ſ ſtrzelbą/ iż byli iáko zaſłoná/ áby nieprzyia=
12:
ćiel ſobą álbo Globuſem poſłánym nieprzekaźił Or=
13:
dynku wſzego/ obacżywſzy nie gotową ſpráwę/
á thák
14:
zá tą Kátáráktą iako zá śćiáną/ mogą ſie woyſká po=
15:
woli sſtánáwiáć á rozrzędzáć ktora ná ſwym mieyſcu
16:
ſtałá przećiw nieprzyiaćielowi/ thák długo áż ſie oni zgotowáli.
17:
Rozdźielenie vij.
18:
¶ O Spráwie Rycyrſkiey.
19:
W
Iele ieſt przycżyn y obycżáiow y poſthępkow/
20:
ktoremi nieprzyiaćielá możeſz pożyć/ będzieſzli
21:
w tym cżuły. Pirwſzy/ ná drodze w ćiągnieniu gdy ſie
22:
lud y konie ſprácuią álbo głodem zmorzą.
Wtory ná
23:
przepráwowániu rzeki albo błotá/ gdy ſie ieden Lud
24:
rozdźieli ná onę ſtronę rzeki/ drugi ná tę/ tákże y ná Ie=
25:
źierzyſkách álbo w leſiech błotnych zoſtáną. Trzećia
26:
przes gory trudne przebywáiąc álbo nie rowne miey=
27:
ſcá. Cżwarta/ gdy ſie po polu y po innych mieyſcách| rozſrze= |
strona: 20
| Spráwách Rycerſkich. | 20. |
1:
rozſtrzeláią. Piąta/ gdy ſie vprześpiecżą beſ ſtraży
2:
álbo weſpiącżki w te cżáſy nieprzyiaćielá pożywieſz/ bę=
3:
dzieſzli vmiał/ albo ſie też ſam oſtrzegay.
Ieſli też nie=
4:
przyiaćiel wálnie ktobie ćiągnie/ beſ wſzelkich forte=
5:
low potkáć ſie s nim łácno gdy go widźiſz przed ſobą
6:
ze wſzemi mocámi/ kthemu kiedy maſz ludźi ſpráwne y
7:
gotowe przyidzieć to zá iednę krotophilę/ choćiaby ćie
8:
pocżtem przeſiągł/ bo tá nauká walki/ nie mniey w iá=
9:
wnym potkániu/ iáko w tháiemnym ześćiu nieprzyia=
10:
ćielá wſpomága opátrzne Rycerſtwo.
Wiele też ieſt
11:
obycżáiow ſtánowienia woyſká/ ktorymi gdy ſie rząd=
12:
nie ſpráwi á ſzykuie ku potrzebie thák náwałney/ iáko
13:
powolney/ ſnádnie może nieprzyiáćielá pożyć/ wźiąwſzy
14:
przed ſie ty rzecży z bacżeniem dobrym/ ktore ſą s po=
15:
mocą/ á ktore ná przekáźie bywáią.
16:
¶ Pierwey obycżay ſzykowánia woyſká był záchowan
17:
v ſtárych ſpráwiec/ obacżywſzy mieyſce potemu row=
18:
ne álbo nie rowne/ płone álbo zároſłe/
Ieſli też nieprzy=
19:
iaćiel ma nád ćie ludźi pocżet wielki álbo rowny s to=
20:
bą/ álbo też mnieyſzy/ ieſli rowno ſtobą/ thedy ſpráwili
21:
vffy ná cżterzy gráni (iáko ſie y v naſ thák záchowuie)
22:
ſtoiąc rowno w ſpráwie iáko w iárzmie/ cżoło vcżyni=
23:
wſzy długie/ według doſtátku ludźi y mieyſcá/ ták iez=
24:
dnych iáko pieſzych/ ktev mieć trzebá pomocnikow do=
25:
ſtátek ktore zowiemy pośilecżne vffy ná ſkrzydlech y ná
26:
wſzyſtki ſtrony:
Stárzy ſprawce zwáli
Auxiliares,
27:
albo Veliteſ. zá pirwſzym rzędem máią ſthać/ drudzy
28:
tąże ſpráwą y w trzećim y w cżwartym y w piąhtym
29:
według doſtátku ludzi/ Oſtáthni rząd niepoſledniey=
30:
ſzych mężow potrzebuie iedno iáko y pierwſzy. Ale nie=
31:
ktorym ſpráwcom Rycerſkim nie podobáłá ſie tháka | ſprawá |
strona: 20v
| Wtora Cżęść O |
1:
ſpráwá w tey mierze/ á to przeto/ iż tháka ſpráwá ná
2:
cżterzy gráni/ potrzebuie cżołá długiego/ tráfi ſie pole
3:
nierowne/ á cżoło álbo inny vff muśi śie nie ná row=
4:
nym mieyſcu zákrzywić/ co ieſt ſzkodliwe/ bo tákie miey=
5:
ſce ſnádnie przerwie nieprzyiáćiel.
także też gdy ogár=
6:
nie pobocżnice/ zwłaſzcżá gdzie máło pośilecżnych vf=
7:
fow/ przeráźi woyſko prędko/ wſzákże gdzie doſtátek lu=
8:
dźi ktemu ſpráwnych/ może z obu ſtron nieprzyiaćielá
9:
ogárnąć á wegnáć go w poyśrzodek iáko w máthnię/
10:
rozſtąpiwſzy ſie máło/ iáko Turcy cżynią.
11:
¶ Wtory obycżay ſzykowánia ſtárzy Rycyrze náydo=
12:
wáli być lepſzy nád pirwſzy/ y piſáli to potomkom ſwo=
13:
im y náucżáli:
ktorym/ poſtępuiąc rowno ludem ále
14:
ćwicżonym/ kthemu mieyſcem ſłuſznym/ możeſz wielki
15:
lud nieprzyiaćielſki poráźić/ o cżym trochę námieniłem
16:
pirwey/ kthory tháki ieſt. Gdy ſie woyſká máią z obu
17:
ſtron potykáć/ thedy ty maſz ſkrzydło ſwoie lewe álbo
18:
rog odłożyć opodal/ od nieprzyiaćielſkiego práwego/
19:
ták iákoby ſtrzelbá iáka álbo poćiſki nie dochodźiły/
20:
Práwą ſtroną záſie twoią potkaſz ſie z nieprzyiaćiel=
21:
ſką lewą máiąc w ſwoiey práwey ſtronie przednieyſzy
22:
lud Rycyrſki ták pieſzy iáko iezdny/
przeráźiwſzy lewy
23:
rog nieprzyiaćielſki/ bierz ſie prędko/ cżyniąc mężnie
24:
wſzelką bronią/ ták ręką/ poćiſki/ drzewy/ rohátyná=
25:
mi/ áż prziydzieſz do Czalu nieprzyiaćielſkiego. Ieſli
26:
ſtego mieyſcá nieprzyiaćiele zaprzeſz á zámieſzaſz woy=
27:
ſko ich/ beſ pochyby wygraſz bitwy gdyć przydą ná po=
28:
moc twoi pośilnicy álbo cżęść woyſká przedniego álbo
29:
tylniego nie ruſzáiąc poyśrzodká. A ieſliby ćie nieprzy=
30:
iaćiel w tym vprzedźił iżby lewy rog przełomił/ wſzyſtki
31:
pomocne vffy ná lewą ſtronę maſz obroćić/ á moc mocą | odpieráć |
strona: 21
| Spráwach Rycyrſkich. | 21. |
1:
odpieráć áby ćie fortelem niepożył. ∴ ∴
2:
¶ Trzeći obycżay ieſt walki rowny wtoremu/ thylko
3:
tym podleyſzy iż twoy rog lewy muśi cżynić z nieprzy=
4:
iaćielſkim práwym/ á záwżdy po práwym rogu zbroy=
5:
nieyſzy y przednieyſzy mąż bywa. A ták ieſli bacżyſz nie=
6:
przyiaćielſki rog práwy mocny/ miey theż ty ná lewey
7:
ſtronie tákież męże dobre przełożywſzy ie s práwey ſtro
8:
ny ná lewą/ ktemu pomocnikow doſtátek mieć ná ſkrzy
9:
dlech/ á práwy rog twoy odłoż od lewego niepryiaćiel=
10:
ſkiego opodal ná pobog ſwoich/ áby w ſwey ſpáwie ſta=
11:
li ſpokoiem/
á gdy twoie ſkrzydlo lewe álbo rog lewy
12:
będzie cżyniło z nieprzyiaćielſkim práwym/ pomocnicy
13:
máią ſie prędko záſtáwiáć á pomágáć/ áby po boku ná
14:
zad niepryiaćielſkie woyſko ogárnęli/ tákże też y ony vf=
15:
fy/ kthore ná zad ſpokoiem ſtały/ máia przypáść/ iáko
16:
świeży po odpocżynieniu z drugiey ſtrony nieprzyiaćiel
17:
ſkiey/ á cżynić ſ nimi/ iż muśi vſtępowáć.
18:
Ták ten Ordinek ſtáwia iáko A li=
19:
terá według tego trzećiego obycżáiu.
| Cżoło rogu lewego | Cżoło rogu prawego |
| grafika | grafika |
| Odłożenie
Rogu Lewego.grafika | Odłożenie
Rogu Prawego.grafika |
| F | Cżwarty
strona: 21v
| Wtora Cżęść O |
1:
¶ Cżwarty obycżay álbo poſtępek ſtánowienia woy=
2:
ſká. Gdy ſpráwiſz woyſko ná cżterzy gráni/ ruſz obie
3:
ſkrzydle thwoie iezdne/ á choćia y pieſzy/ przećiw nie=
4:
przyiaćielowi s pomocniki ſwemi/ á przerwi obá rogi
5:
ich iż muſzą vćiekáć/ á to w ten cżáſ gdy ieſzcże nieprzy=
6:
iáćiel będzie przed tobą we cżterzech ſeth álbo w piąći
7:
ſet krokow/ bo ſie w then cżáſ tego ſpodziewáć nie bę=
8:
dzie/
ále to trzebá ná bacżeniu mieć/ iákoby ſie nieprzy=
9:
iaćiel mocno opárł/ ſnádnieby mu iuż przyść do odkry=
10:
teo y rozdzielonego woyſká/ á tákby ſzkodował ná tym ie
11:
ſliby cżołá y pośrzodká tákież calu dobrze nie obwáro=
12:
wał ludem mocnym/ á ći ktozy ſie przodkiem potykali/
13:
áby ſie záſie prędko ſpráwili według znákow Chorągwi.
14:
¶ Piąty obcżay podobny trzećiemu/ iedno iż w thym
15:
obycżaiu Rzymiánie ſtárzy pieſzemu lekkiemu ludowi
16:
przodkiem kazáli ſie z nieprzyiaćielem potkáć rozmáitą
17:
bronią y poćiſki/ áby przedni Rycyrze obacżyli moc y
18:
ſpráwę nieprzyiaćielſką/ ieſli ſie im nieprzyiaćiel dobrze
19:
opárł/ vſtąpili do woyſká iáko zá mur. Przednie tedy
20:
vffy potkáli ſie z nieprzyiaćielem/ lewa ſtroná przećiw
21:
práwey/ práwa przećiw lewey/ tho máiąc naprzod iż
22:
świeży ná ſpracowáne prziydą.
23:
¶ Szoſty obycżay podobny też trzećiemu/ ktorego v=
24:
żywáli ći co woyſko nie rowne przećiw wielkośći nie=
25:
przyiaćielſkiey miewáli. Poſtáwili co przednieyſzy lud
26:
ná práwey ſtronie ſwoiey/ ktory przychodźi nieprzyia=
27:
ćielowi po lewey ſtronie/ á z lewey ſtrony ſzykowáli
28:
lud náprzek y rozćiągnęli iáko rożen álbo literá 1/ po bo=
29:
ku ſwoim/ przerwawſzy rog práwy nieprzyiaćielowi
30:
ſzli do Czału co prędzey porażáiąc lud/
bo nie może
31:
tym obycżáiem práwa ſtroná nieprzyiáćielſka/ gdyż z ie=| dną ſtronę |
strona: 22
| Spráwach Rycyrſkich. | 22. |
1:
dną ſtronę ſwoy lud záwadza/ z drugą ſtronę on vff/
2:
iáko rożen sſzykowány/ wnet zámieſzanie vcżyni tym o=
3:
bycżáiem w woyſku nieprzyiaćielſkim.
4:
Siodmy obycżay ſtánowienia woyſká/ Gdy maſz lud
5:
rycyrſki zbroyny ćwicżony/ gdy też maſz k temu dobre
6:
mieyſce/ to ieſt/ gdy ſie tráfi po iedney ſtronie gorá ál=
7:
bo rzeká albo iákie padoły/ albo ieźiorá/ álbo też miáſto
8:
ſkąd przyſtępu nieprzyiaćiel nie ma/ thedy ſie łácno z
9:
przodku obroniſz nieprzyiaćielowi y z inych ſtron gdzie
10:
przednieyſze Męże obroćiſz álbo zaſadźiſz z dobrą
11:
ſtrzelbą/ á to gdy nieprzyiaciel ma nád ćie dobrze więt
12:
ſze pocżty łudźi/ tym obycżáiem ſie obroniſz.
Aleć to
13:
ieſt nádewſzyſtko/ áby tego przeſtrzegał nawięcey/ gdy
14:
twoiá ſtroná práwa ma ſie potykáć z lewą ſtroną nie=
15:
przyiáćielſką/ álbo też lewa s práwą/ áby co przedniey
16:
ſze ludźi miał ku pirwſzemu potkániu ná kthorymkol=
17:
wiek rogu ſie tráfi/ bo ći máią tym obycżaiem wſzyſth=
18:
kim dobre ſerce vcżynić ktorzy ſie ná przodku potkaią
19:
á nieprzyiaćielſkie woyſko przełomią/ á ieſliby ſie omy=
20:
lili ná czym/ żłe vcżynią ſerce drugim.
21:
¶ Oſmy obycżay ſzykowánia woyſká/ ktorego vżywáli
22:
cżęſtokroć Rzymiánie/ y Párthy/ Traceſ/ ktore ieſth
23:
dobre y pozytecżne gdy ſą w nim Wodzowie ſpráwni/
24:
tym obycżáiem: W pośrodku woyſká ſzykowáli lud
25:
ćwicżony ná klin/ kthorym narychley przeráźi woyſko
26:
nieprzyiaćielſkie/ máiąc po práwey y po lewey ſtronie
27:
ſkrzydłá dobrze oſádzone zbroyne/ iezdne s kopijámi/
28:
pieſze s ſtrzelbą/ iáko tá Figurá okaże/ ktore ieſt sſá=
29:
nowioná iáko klin/ Rzymiánie to zwáli Os Porci, álbo
30:
Cuneus Militaris. | F ij | Ordynek |
strona: 22v
| Wtora Cżęść O |
1:
Ordynek woyſká iezdnego/ ná klin/
2:
Ktory też zwáli Rzymiánie/
3:
Os Porci.
| Dgrafika | ||||
| Pomocni. | grafika | grafika | grafika | Pomocni. |
| C | grafika | C |
4:
¶ Stárzy walecżnicy/ náydowáli to v ſiebie/ iż táka
5:
ordynácya woyſká/ pożytecżnieyſza ieſt niżli gránowi=
6:
ta/ á to przeto/ iż w niey wolnieyſzy viazd y przyiazd/
7:
y ręki z bronią rozwiedzienie/ tákież ſtrzelánie/ y prędſza
8:
ku ſpráwie/
łácno s tákiey inſzą przełożyć prędko/ bo ma
9:
ná wſzyſtkich rogách dobrze zbroyne/ mocne/ y ćwicżo=
10:
ne Rycerze/ ktorzy bronią ze wſząd poyśrodká/ ieſt ná
11:
przodku D álbo Wodz/ ná rogach ſtroże (C, Cuſto=
12:
des znácży) ktorzy ſtrzegą iákoby ich nie=
13:
przyiaćiel niepożył.
Tákowym klinem przerwie nieprzyiaćielſkie woyſko
14:
prędko/ gdy ták ſobie pocżną iako ſie záchowu=
15:
ie/ trzebá ſie śćiſnąć/ náukoś ſtać wſzyſcy/ głowámi koń
16:
ſkimi do Wodzá przedniego máią ſie obroćić/ nie w ce=
17:
tnie ſtać/ ná przodku ieden/ zá nim trzey/ potym pięć/
18:
tak iákoby dwiemá było wſzędzie w rzędzie więcey.
¶ Gdzieby obacżył iżby thego potrzebá byłá/ łácno s
19:
kliná ná Czalu Wodz kthory tego ſtrzeże/ rośćiągnie
20:
prędko y poſtánowi woyſko ono ná kſztałt iáko Káráś | álbo |
strona: 23
| Spráwach Rycyrſkich. | 23. |
1:
álbo gránowite/ iáko w tey figurze obacżyſz/ bo tu z ie=
2:
dnego kliná dwá ſie vcżyniły. Cżoło też tu ná wſzyſtki
3:
ſtrony może być.
4:
Drugi Ordynek woyſká/ ná kſztałt
5:
Ryby Káráśiá.
| D. Dux.grafika | ||||
| Pomocni. | grafika | Pomocni. | ||
| grafika | Stroz C. | grafika | C. cuſtosál=
bo Stroz. | grafika |
| D. |
6:
¶ Wiele ſie ich też ná to zgadzáło Hetmánow ſtárych
7:
iż táka ordynácya ná kſztałt Ryby Káráſiá ieſt poży=
8:
tecżnieyſza niż gránowita/ bo ieſt wolnieyſza ná wſzy=
9:
ſtki ſtrony/ ktemu ma ze wſzech ſtron Sprawce zwierz
10:
chne ná rogách ktorzy bronią od nieprzyiaćielá/ iż tru=
11:
dny przyſtęp będzie miał/ bo tu cżołá iednáko oſtre/ po=
12:
bocżnice ná vkoś/ obrot prędki ná káżdą ſtronę w
13:
mierze wſzyſtko ſtoi/
ktemu ieſli nieprzyiaćiel ſtrzel=
14:
bę chytrą á taiemna záſádźił/ może thą ſpráwą beſ zá=
15:
mieſzánia ná inſzą ſtronę vſtępić/ máiąc tákież pomocne
16:
vffy ze wſzech ſtron/ ták pieſze iáko iezdne/ iáko inne
17:
woyſká. ∴ ∴ ∴| F iij | Ieſli |
strona: 23v
| Wtora Cżęść O |
1:
¶ Ieſliby nieprzyiaćiel ná ćie klin záſádźił chcąc prze=
2:
ráźić twoie Woyſko co maſz cżynić/ máſz przeſadźić
3:
Męże zbroyne mocne iáko kleſzcże/ álbo iáko literá V.
a viąć klin w kleſzcże/ śćiſnąć dobrze/ iż nie będą mieć ża
4:
dnego rozwodu/ áni s ſtrzelbą/ áni s ſzablą/ z drzewem
5:
pogotow/ ták nalepiey cżynić Tátarſkiey ſuwałce/ iáko
6:
w tey figurze obacżyſz.
7:
Drugi Ordynek woyſká/ iáko Klin
8:
Kleſzcżámi śćiągnąć.
| grafika | ||
| grafika | Cżołá | grafika |
| Dgrafika | ||
| C | grafika | C |
| D | D |
9:
¶ Nie tylko to może Iedzne ſpráwowáć/ ále y pieſze=
10:
mi gdy będą dobrze zbroyni ktemu ćwicżeni/ áby ſie nie
11:
mieſzáli y tu y owdzie/ iedno według známion ſtárſzych
12:
pochadzáli. Tym obycżáiem Turcy woyſko pirwſze ſzy=
13:
kuią/ zákrzywi ie iáko puł mieſiącá/ áby w koło ogárnął
14:
nieprzyiaćielá/ á wegnał ie iáko w matnią.
| Drugi |
strona: 24
| Spráwach Rycyrſkich. | 24. |
1:
Drugi klin kiedy przychodźi pie=
2:
ſzy lud/ iezdny/ zwáli to Grekowie Oceps
3:
álbo Lateryceps.
4:
¶ Tákie ſtánowienie woyſká pieſzego/ iákie bacżyſz w
5:
tey Figurze wyſzſzey nápiſaney/ ieſt pozyteczna prze=
6:
ćiw klinowi iezdnemu/ gdyby chćiał przeráźić Woyſko
7:
twoie pieſze/ ktore po obu ſtron miey zbroiſte/ y ná le=
8:
wey y ná práwey ſthronie/ ieſli nieprzyiaćielá bacżyſz
9:
mocneo z więcżſzym ludem/ maſz ſie mu rozſtąpić á wy=
10:
puśćić go przez poyśrzodek/ á thák żadney ſzkody vcży=
11:
nić nie może/
gdy ſie im niegodźi ſpráwy ſwoiey y ordyn=
12:
ku wzruſzáć/ á thobie prziydą ná tarcż y ná drzewce/
13:
to ieſt ná práwą y ná lewą ſtronę z obu ſtron/ tákież ná
14:
Miecż álbo ná ſtrzelbę/ a onym tylko ná ſtrzelbę z łuku.
15:
Ieſli też rozumieſz iż rowne pocżty maćie z obu ſtron
16:
záwrzy o nich czal/ możeſz ie bić z tyłu y z bokow/ łá=
17:
cno ie ták zdźiáłaſz.
Grekowie, tákiey ſpráwy vżywá=
18:
li y Mácedonowie/ ná on cżáſ zwáli tho Oceps, álbo | Antiſtomus, |
strona: 24v
| Wtora Cżęść O |
1:
Antiſtomus, Láćinnicy Lotericeps, gdyż też Turcy
2:
tych fortelow vżywáią.
3:
Ordynek woyſká gránowitego
4:
Iezdnego.
5:
Z
Dawná y tych cżáſow ſtarzy walecżnicy Woyſko
6:
ná cżterzy gráni ſtánowili/ y po dźiś ták cżynią cho/
7:
ćiaż/ſie go ſtárzy Hetmáni ſtrzegli ná cżás pokłádáć/ á
8:
to przetho iż w nim lud niewolny śćiśniony muśi być/
9:
trudno s niego vff wywieść bes ſzkody kiedy trzeba/
10:
Wſzákże gdy ie mieli ſzykowáć/ cżynili dłuſzſze cżołá niż
11:
ná ſzerzą/ to ieſt/ ieſli cżołá ſto koni/ tedy rzędow trzy=
12:
dzieśći w ſzerz kłádli/ álbo ieſzcże mniey/ ieſli cżołá ty=
13:
ſiąc koni/ tedy rzędow trzyſtá/ ále theż pole rowne/ y
14:
mieyſce dobre/ trzebá ná bacżeniu mieć/ bo tho wielki
15:
pocżet/ niewydzierży mieyſce wſzędzie/ muśi to według
16:
pocżtu ludźi cżynić.
Aby theż łácniey wywieść vff s
17:
przodku álbo s tyłu trochę ná vkoś wyſtáwiáli rzędy/
18:
iáko w tey figurze obacżyſz niżey nápiſáney/ iáko dáleko
19:
ieden rząd od drugiego ma ſtać/ ieſt też náuká nápiſá=
20:
na/ to ieſt/ ná ſześći álbo ſiedmi ſtopách/ ále tho muśi
21:
mieć ná bacżeniu/ iż ſą konie drugie nie ſpokoyne/ theż
22:
więcżſze ſą iedny nád drugie/ muśi tho cżynić według
23:
bacżenia potrzeby.
:
grafika
| Woyſko |
strona: 25
| Spráwach Rycyrſkich. | 25. |
1:
Woyſko iezdne ná cżterzy gránie
2:
Koſzone.grafika
3:
¶ Ku wielkiemu pożytku to dźiś Turkom przycho=
4:
dźi/ iż ſtáwiáią pieſzego z Arkábuzem miedzy dwu iezd=
5:
nych/ gdy ſie máią potkáć/ thedy ten pieſzy wyſtępuie
6:
przed koń y zá koń ſtrzeláiąc z ruſznice/ iákom tu nazná=
7:
cżył prze cyfry. Bywáło też to pierwey v Rzymiá=
8:
now/ iż ſie ták wyrażali przed konie/ ále s poćiſki/ bo ná
9:
ten cżás ruſznic nie ználi/
themi cżáſy iuż ták ſpoſpoli=
10:
ćiáło we Włoſzech/ iż zá iezdnego ná koń ſádzáią z árká=
11:
buzem ſtrzelcá/ ktory bárzo ku pomocy ieſt/ ták w po=
12:
tkániu/ iáko gdy vſtępuią ná zad.
13:
Rozdźielenie vij.
14:
R
Ozmáithe obycżáie mogą być wynáleźione od
15:
roſtropnych á ćwicżonych ſpráwiec/ kthoremi
16:
ſnádnie może nieprzyiaćielá zdźiáłáć/ by iedno w thym
17:
opátrznym był/ á to nawięcey w thym zależy/ gdy nie=
18:
przyiaćielá wyrozumieſz iáko mocno/ iako zbroyno/ iá=| G | ko z |
strona: 25v
| Wtora Cżęść O |
1:
ko z wielkim woyſkiem przećiw thobie ćiągnie álbo leży
2:
okopány/
á ták wyrozumiawſzy miey to ná dobrym ba
3:
cżeniu iákoby go miał pożyć/ ieſli mocno leży/ gotowy/ ma
4:
wielką ſtrzelbę/ thákież zbroię ćięſzką/ nie przypuſz=
5:
cżay nań ludu bliſko/ boby wźiął ſzkodę w ludźiech przez
6:
ſtrzelbę/ ále ták vcżyń/ zábijeſz wſzyſtki drogi w koło z dá
7:
leka około woyſká/ á niedopuſzcżay żywnośći do woyſká
8:
iego/ á ſtrzedz pilno ná wſzyſtki ſtrony/ ieſli ſie z woyſká
9:
ktory wychyli poimáć go/
á ták ſie dowieſz co zá rádá
10:
miedzy nimi/ álbo długoli mogą trwáć/ konie iáko ro=
11:
zpuśćili/ co zá ſtraż po ſtronách máią.
12:
Rozdźielenie viiij.
13:
O Spráwie Rycerſkiey przećiwney.
14:
T
Ráfuie ſie tego wiele w Woyſzcże miedzy lu=
15:
dem Rycyrſkim zwłaſzcżá niećwicżonym/ war=
16:
chotliwym/ boiáźliwym/ iż cżęſthe zámieſzánie cżynią
17:
ſprawcom ſwoim przećiwne y wſzem innym ſzkodliwe
18:
gdy ledá co wyrwą ná ſtárſze áby dał przycżynę nie poty=
19:
káć ſie z nieprzyiaćielem/
á ći tego nawięccy cżynią/
20:
ktorzy ſą niezwycżáyni/ pierzchliwi/ nieprzywykli nie=
21:
wcżáſowi/ ani przemorom woiennym/ kthore muſzą
22:
być cżęſtokroć w woyſzcże/ iedno domá prożnuiąc z my=
23:
ſliſtwem ſie obieráiąc/ pijąc/ graiąc/ ieżdżąc/ po bie=
24:
ſiádach/ przy kuflu męſtwá dokázuiąc/ ná to ieſt lekár=
25:
ſtwo tákich poki ſie ieſzcże ſpołu nie ziádą ku potrzebie/
26:
dla ſpolnych buntow/
ma káżdy Rotmiſtrz álbo ſtárſzy
27:
ſprawcá (Rzymiánie zwáli Duces, Decani, Decurio=
28:
nes, Tribuni,) wſzyſtki ſobie porucżone ná dobrey pie=| cży mieć |
strona: 26
| Spráwach Rycyrſkich. | 26. |
1:
cży mieć y w dobrey ſtraży záchowáć/ áby nigdy nie pro
2:
żnowáli/ ále cżęſtokroć do celu ſtrzeláli/ z drzewcy hár=
3:
cowáli álbo pieſzo ſzyrmowáli/ z ręku do celu ćiſkáli/
4:
kulámi/ piłátyki/ procámi/ miecżmi/ ſztychem vmieli
5:
pod tarcż tráfiáć/ ſzáblą/ kordem/ vmieć ránę zádáć/ ro
6:
hátyną pod pachę vgádzáć/ álbo tám gdzie zbroiá nie=
7:
doſtáwa/ y Turnieie cżynić/
á káżdy/ pod ktorym poru=
8:
cżeńſtwem ſą/ ma tego/ doglądáć y náucżáć ie/ ták bę=
9:
dąc w vſtháwicżney pracy á ćwicżeniu/ wezmą zwy=
10:
cżay/ iáko máią cżynić z nieprzyiaćielem/ y przywykną
11:
niewcżáſowi y pracy/ y ſpołecżnych ſchodow ná bonto=
12:
wánie odporne ſtárſzym ſwoim/ mieć nie będą. Stár=
13:
ſzy też ná to bacżenie máią mieć po ktorymby iaką god=
14:
ność oſobną poználi/ áby był opátrzon s ſkárbu poſpoli=
15:
tego álbo vrzędem poććiwym.
Ieſliby to lekárſtwo o=
16:
piſáne nie pomogło/ tev co złe á ſzkodliwe Rzecżypo
17:
ſpolitey zámieſzánie ſwoim roſtyrkiem álbo iáką płochoś=
18:
ćią ktory vcżyni/ niemáſz inſzego lekárſtwá ná to/ we=
19:
dług obycżáiá ſtárſzych Rycyrzow/ iedno tákiego wy=
20:
wieść ná oſtatecżne ſkaránie/ áby ſie drudzy tą winą y
21:
plagą karáli.
Acżkolwiek ſą ſławnieyſzy y z lepſzą po=
22:
chwałą Hetmáni y inni Sprawce/ ktorzy przes náu=
23:
kę y ćwicżenie/ y zwycżay łágodnośćią ſwą/ rycyrſtwo
24:
sobie porucżone/ ku męſtwu s chućią y ku ſpráwie rzą=
25:
dney przywodzą/ niżli oni: ktorzy ſrogośćią práwá ál=
26:
bo vſtáwy/ ná poſłuſzeńſtwo po niewoli przypądzáią.
27:
Rozdźielenie ix
28:
¶ Iáko lud vwodźić/ ieſli nie k my=
29:
ſli potkánie.
| G ij | Przeyrza= |
strona: 26v
| Wtora Cżęść O |
1:
P
Rzeyźrzawſzy wſzyſtki rzecży/ ktore ſtárzy wa=
2:
lecżnicy doświádcżeni Potomkom ſwoim oz
3:
naymili y wiedzieć dáli/ áby tho káżdy ná dob=
4:
rym bacżeniu miał/ iáko ma vchodźich nieprzyiaćielo=
5:
wi/ ieſli ſie s nim potykáć nie podoba dla mieyſcá nie go
6:
dnego/ ábo też dla trochy ludźi.
Stárzy ſprawce w
7:
rzecżách Rycyrſkich żadney ſzkodliwſzey przygody nie
8:
pokłádáli być/ iedno tę: Ieſli ktorzy płocho á nieſmyſl=
9:
nie nád wolą Hethmáńſką z woyſká wyieżdżáli przed
10:
podkániem: bo tym obycżáiem/ ieſliby kleſkę iáką po=
11:
padł/ iżby ćie nieprzyiaćiel záchwyćił/ ſkáźiłby ták ſerce
12:
ſwoim/ á nieprzyiaćielowi nápráwił/ á ták tego trzebá
13:
ſtrzedz/ áby ſie nie wyrywáli z woyſká oſobno pokątnie
14:
iedno zá roſkazániem Hetmáńſkim.
Hetman záſie ábo
15:
inni ſprawce máią też to ná dobrym bacżeniu mieć ie=
16:
ſliby ich woyſko nie było godne álbo nie rowne nieprzy=
17:
iaćielſkiemu ku pothkániu/ nie dáwáć nikomu znáć/ po
18:
ſobie vmyſłu ſwego/ iákoby też y nieprzyiaćiel tego nie
19:
bacżył tylko ſwoim roſkázáć ná inne mieyſce lepſze prze
20:
ſtępić/ mowiąc: iż nieprzyiaćiele przywiedziem ná hak/
21:
bo gdyby ſwoi znali po Hetmánie ábo innych Spraw=
22:
cách iákie wątpienie w potkániu/ prędkoby pirzchnęli
23:
wſzyſcy.
Ma tedy Hetman/ álbo inny ſprawcá gdy ſie
24:
to pzygodźi/ lud iezdny co naprzednieyſzy/ zbroyniey=
25:
ſzy ná wielkich koniech ná czoło wyſádźić/ w ſpráwie do
26:
brey ſtać ćiáſno/ hárcowniki przed ſobą mieć/ aby ták
27:
zákryli ſobą wſzyſtki vffy zádnie/ iákoby ich nieprzyia=
28:
ćiel nie bacżył/ á roſkázáć im áby z nienagłá ćicho vff zá
29:
vffem wyieżdżał ná mieyſce gorzyſte/ álbo padolne/ ál=
30:
bo w chroſty gęſte/ álbo zá iákie błothá/ przeyźrzawſzy
31:
przed tym ono mieyſce dobre/ á ono cżoło przednich lu=| dźi |
strona: 27
| Spráwach Rycyrſkich. | 27. |
1:
dźi ma zádzierżeć nieprzyiaćielá ná ſobie áż noc zaydzie.
2:
á owi co vbieżeli ná mieyſcu godnym ſie ſpráwią/ po=
3:
tym ći co na cżele ſtali zá ſwoimi poſthępowáć z niena=
4:
głá bes ſzkody mogą/ ieſli theż pieſze miedzy ſie bráli s
5:
ſtrzelbą/ moga ie ná konie záſie bráć. Ráno gdy nie=
6:
przyiaćiel obacży/ będzie chćiał gonić prędko/ bo ták po=
7:
ſpolićie bywa/ iż thácy gonią beſpiecżnie bes ſpráwy
8:
ſwoiey/ łácno ich pożywie z táiemneo mieſcá/ bo niemo
9:
gą wſzyſcy gonić/ iż drudzy obawáiąc ſie iakiey chytro=
10:
śći záſádzoney: nie będą ſmieć gonić.
Abo też ták oni
11:
zbroyni ktorzy vieżdżáią/ máią proſtą drogą iść záſá=
12:
dźiwſzy wálne woyſko ná ſtronie w táiemnym mieyſcu:
13:
Nieprzyiaćiel gdy pośćignie będzie mniemiał by ná
14:
przodku były vffy/ wálne/ vderzy ná nie/ oni z nienagłá
15:
máią vyieżdżáć obronną ręką/ á dáć do woyſká wiedze=
16:
nie/ ktorzy potym prziydą á ogárną goniące.
17:
Wiele tych fortelow bywa/ ktorymi nieprzyiaćielá nieopá=
18:
trznego łácno pożyć/ zwłaſzcżá w ćiągnieniu álbo w go
19:
nieniu.
Drudzy ná leſiech zárębuią drogi/ álbo drzewá
20:
podćieráią y powálą ná nieprzyiaćielá. Drudzy kopá=
21:
nim dołu/ Drudzy ná przepráwowániu Rzek/ á thák
22:
wielkiey oſtrożnośći trzebá/ y ſzpiegow y wodzow wier
23:
nych/ bo tákich ieſt wiele wodzow/ co záwiodſzy we złe
24:
mieyſcá woyſko/ ſam ſie potym ſkryie/ drugi rzecże iż
25:
wiem/ świádomem mieyſcá/ á nie wie/ ſam zábłądźi/ y
26:
drugie w błąd záwiedzie.
27:
Rozdźielenie x.
28:
¶ Iáko poznáć ſzpiegá w Woyſku.
| G iij | Chceſzli |
strona: 27v
| Wtora Cżęść O |
C
Hceſzli wiedzieć w Woyſku ſwoim ſzpiegá ál=
1:
bo zdraycę iákiego nieprzyiaćielſkiego woyſká/ ká
2:
záć ſie zeyść w gromádę wſzyſtkim Przełożonym
3:
vderzywſzy w bęben/ thám roſkázáć wſzyſtkim przed=
4:
nieyſzym ſprawcom/ to ieſt Rotmiſtrzom/ Stárſzym/
5:
Setnikom/ Dzieſiątnikom/ ták iezdnym iáko pieſzym/
6:
áby ſie wywiádowáli miedzy towárzyſzmi y ſłużebniki/
7:
ſwemi wſzyſthkiemi eſli kogo nowothnego álbo nie=
8:
znáiomego miedzy nimi niemáſz/
nie ſpuſzcżáiąc ſie ná
9:
to/ choćia będzie mienił Háſło/ ále ma dać świádomią
10:
kto ieſt/ á ſkąd/ áby był táki náleźion pilność o nim cży=
11:
nić.
Tráfuie ſie też tego doſyć/ iż tákowi vbieráią ſie
12:
iáko chłop ze wśi/ y przywiozą ná targ do obozu álbo
13:
gdzie do woyſká rzecży ſtráwne/ owſy/ ſiáná/ y inne po=
14:
trzeby/ á ták áby od tego byli ſtroże coby káżdego pytáli
15:
w bronie s kąd ieſth/ álbo mali kogo znáiomego/ álbo
16:
pod ktorym pánem/ áby liſtek miał od ſwego páná ieſli
17:
ieſt iego poddány álbo ſługá/.
Wiele ſie też tego przy=
18:
gadza/ iż nieprzyiáćiel poſle ná doſtáwánie ięzyká kilko
19:
ludźi mężnych/ ktorzy gdzie záſtáną iedneo álbo dwu/ y
20:
kilkonaśćie pácholikow/ tedy ie pobiorą á od nich ſie
21:
wywiedzą/ co ſie dzieie w Woyſzcże/ á thák nie dać ſie z
22:
woyſká nigdziey wychyláć pokąthnie nikomu iedno w
23:
niemáłych Podćiech ná ſtráż ieźdźić iedny po drugich/
24:
to ieſt/ iedni ná przodku drudzy w poyśrzodku/ drudzy
25:
bliżey woyſká/ iákoby iedni o drugich wiedzieli co
26:
ſie im przygodźi/ tákże y około páśienia ko=
27:
ni máią być pilni. | Trzećiá |
strona: 28
| Spráwach Rycyrſkich | 28. |
1:
Trzećia Cżęść tych kſią=
2:
żek o Spráwie Rycyrſkiey według
3:
Greckiego Mácedońſkiego obycżáiá
4:
wypiſána przes Aelianá.
5:
P
Ierwſzego cżáſu v Grekow y Lá=
6:
ćinnikow wiele było tych/ kthorzy piſali
7:
ſpráwy rycyrſkie potomkom ſwoim potym
8:
będącym z doświádcżenia pewnego/ prze=
9:
glądáiąc ná wſzyſtki ſtrony/ dobrze tho bacżyli/ gdyż
10:
świát wſzyſthek ná chćiwośćiách pánowánia záſádzon
11:
ieſt iż ſie bes tego nie mogli obyść/ áby s pokoiem byli
12:
w dobrey zgodzie ná świećie/
ále vſtáwicżnie ná thym
13:
przeſtawáli/ iákoby ieden drugiemu śilnieyſzy był á pá=
14:
nował mu/ y dokázowáli tego ći/ ktorzy w tym vſthá=
15:
wicżnie ſwoy żywot wiedli. Iáko byli Grekowie/ kto=
16:
rzy iák miarz wſzemu świátu roſkázowáli s pánem ſwo=
17:
im Alexándrem wielkim/ Albo Cyruſ Krol Perſki w=
18:
ſzyſtkiey Azyey. Rzymiánie ieſzcże więcey y dłużey rze=
19:
cżą poſpolitą wiedli vſtáwicżne walki.
V Grekow na=
20:
pirwey Spráwy Rycyrſkie piſał Homerus Poͮèta/ dru
21:
gi zá nim iáko Stratoclus, Cyneas, Clearchus, Polibi=
22:
us, Poſsidonius, Xenophon, y wiele innych/ v Láćin=
23:
nikow/ Cato, Frontinus, Vegetius, Elianus, y wiele in=
24:
nych/ ći wſzyſcy piſáli tylko tym ktorym to ku znáiomo=
25:
ści y wiádomośći przychodźi/ to ieſt/ iákoby Miſtrzo=
26:
wie dobrzy śrzednim Miſtrzom/ dobrze świádomi/ | mniey |
strona: 28v
| Trzećia Cżęść O |
1:
mniey świádomym/ á nie tym ktorzy ſie w thym nie
2:
ćwicżą/ áni ſie mieć chcą ktev iákoby vmieli/ gdjż ták żád
3:
ney rzecży trudney niemáſz ktoreyby nie mogł vmieć/ kto
4:
ma chuć doteo
áni też tej nędze niemáſz ktorejby nie wy
5:
ćierpiáł cżáſu potrzeby/ gdyż iedno s tych lepſze ieſt niż
6:
drugie/ tho ieſt/ wolność chuda/ niżli niewola hoyna.
7:
Ieſliby ták ktho rozumiał álbo mniemał ſobie/ wolę ia
8:
ſpokoyny żywot domá wieść/ niżli ná Woynie ćierpieć
9:
nędze/ niewcżeſność/ śmierć/ ránę podiąć: Ná to ieſt
10:
odpowiedź/ nigdy pokoy trwáć długo niemoże/ bo s po=
11:
koiá niepokoy bywa/ á z niepokoiá pokoy/ gdzie ieſli rę=
12:
ką mocną nie nábędzieſz pokoiá/ nigdy prześpiecżny nie
13:
będzieſz w pokoiu roſkoſzy domowey.
Dobrze to tedy
14:
bácżyli ſtárzy Monárchowie/ iż ſpráwy ſwoie Rycyr=
15:
ſkie piſmem opráwowáli/ áby przygodne rzecży w tych
16:
ſpráwach: Rycyrſkie złe y dobre dla pámięći ſwoich
17:
álbo potomkow ich piſali/ dáiąc im náuke y ſpráwę go=
18:
tową/ iákoby ſie nieprzyiaćielom ſwoim zwłaſzcżá po=
19:
gánom/ ktore oni zwáli Bárbáry/ mogli obronić/ áleć
20:
ſnać lepiey było/ by byli tego nie piſáli/ gdyż wſzyſcy po=
21:
gáni od nich pierwey náwykli/ zwłaſzcżá Turcy:
przy=
22:
ſzedwſzy ná ich mieyſcá/ niżlimy/ bo wnet przyſzedwſzy
23:
ná Greckie mieyſcá y kráginy/ pilnie ſie wywiádowáli
24:
ich ſpraw w rzecżách Rycyrſkich/ y náwykli ich prę=
25:
dko/ zwłaſzcżá Philipá Krolá Mácedońſkiego y ſyná ie=
26:
go Alexándrá Wielkiego/ tákże y Ryzmſkiey Monár
27:
chiey/ doſthawſzy ſpiſkow Greckich y Laćińſkich dáli
28:
wyłożyć ná ięzyk Arábſki/ y thą ſpráwą ſie dziś ſpráwu=
29:
ią/ dawáią młode ludźi ćwicżyć iedne ná ſtrzelbę z ruſz=
30:
nic/ drudzy do łukow/ drugie z drzewem iezdne/ dru=
31:
gie pieſze/
kthore zwáli Rzymiánie
Principes. Turcy | zowią |
strona: 29
| Spráwach Rycyrſkich. | 29. |
1:
zowią Báſze/ albo Beglerbei kthore zwáli Rzymiánie
2:
Velites: Turcy zowią Iańcżárowie/ ktore Rzymiánie
3:
zwáli Ductores Militiæ, Turcy zową Sędźiak/ ktore
4:
zwáli Rzymiánie Catafracti: Turcy zową Tymárgił
5:
lá y wiele innych. Tákże też y v Grekow/ byli Vrzędni
6:
cy y Sprawce tym obycżáiem rozdźieleni w woyſcże/
7:
áby s nich káżdy ſweo vrzędu był pilen.
Był Hethman
8:
napirwſzy ktorego zwáli Phalangarcha, Był Dymery
9:
ta, Był Decurio, ktory pod ſwą ſpráwą miał 16. ludźi.
10:
Był Dyolochita, ktory tyle dwoie/ Był Tetrarcha,
11:
ktory tylo cżworo/ był Centurio, od ſtá ludźi rzecżo=
12:
ny Setnik: Był Chenargus, ktory tyle dwá kroć/ tho
13:
ieſt/ 256. ludźi ſpráwował. Woyſko ſpráwowáli ná
14:
4. gráni/ w ktorym też bywáli Chorążowie/ trębácże/ y
15:
inni Vrzędnicy.
Drudzy záſie byli co więcżſze Pocżty
16:
mieli/ kthore zwano Penthachoſiarcha, Melarha,
17:
Telarha, Stratergus, y wiele innych/ miedzy kthore=
18:
mi też byli lekko zbroyni ludzi ſtrzelcy/ y ći co z rąk po=
19:
ćiſki cżynili rohátynámi y kulámi álbo kámieńmi iáko v
20:
Rzymian Vellites, Ferentarii, Pelte, Marciobarbuli:
21:
Byli też iezdni lekcy y w zupełnych Zbroiách/ drudzy
22:
nie tylko ſámi ále y konie ich we zbroi bywáli/ kthore
23:
zwáli Catafracti.
Byli theż
Haſtati, Contati, Scutati,
24:
iezdni/ Byli też Tarentini: iedni iezdni drudzy pieſzy/
25:
ći wſzyſcy z ręku dáleko rohátynami ćiſkáli potkawſzy
26:
ſie z nieprzyiaćielem/ wyćiſnąwſzy poćiſk/ rękomá cży=
27:
nili przyſkocżywſzy z nieprzyiaćielem.
28:
¶ Tákże też Grekowie cżynili/ poſtanowiwſzy káżde=
29:
go Vrzędniká álbo ſprawcę nád ſwemi pocżty kthore
30:
pod ſwym poſłuſzeńſtwem mieli rozdawáli im mieyſcá
31:
y znáki ná Chorągwiach gdzie ktory miał ſtać w woy=| H | ſzcże álbo |
strona: 29v
| Trzećia Cżęść O |
1:
ſcże álbo w ſzykowániu/ a iáko ſie miał ſpráwowáć ro=
2:
ſkazáli. ∴ ∴ ∴
3:
¶ Phalanx, wielka wynośiłá ludźi zbroynych pieſzych
4:
16384. Cżyniło to Decurias 1024.
Phalanx.
Phalanx mała/
5:
połowicę thego cżynilá. Bo Grekowie zwáli woyſko
6:
Phalanx, Rzymiánie zwáli Legią/ Láćinnicy Exerci=
7:
tus, pogáńſkie woyſko zwáli Caterua, my iednym ſło=
8:
wem to zowiemy woyſko/ á thák gdzie śie tu miánuie
9:
Phalanx, rozumiey woyſko/
także y o drugich ſłowiech
10:
rozumiey/ ktore nie mogą być powiedziáne po Polſku
11:
właſnie/ áni ich też v naſ ieſth w obycżáiu miánowáć
12:
wſzyſtkich/ bo ſie tylko v naſ záchowuie ná zwirzchno=
13:
śći Rycyrſkiey Hetmán/ Rotmiſtrz/ Porucżnik/ Dzie=
14:
ſiątnik/ Towárzyſz/ Káżdy s nich ná on cżáſ miał ſwe
15:
mieyſce v Grekow/ gdzie miał ſtać w ſwey ſpráwie.
16:
¶ Phalanx wielka álbo Woyſko było rozdzielone ná
17:
cżterzy cżęśći (Grekowie zwáli Phalanges Simplares)
18:
iedná podle drugiey bliſko ſiebie máiąc rozdzielenie
19:
miedzy ſobą bliſko ſiebie dla wychodzenia y przywo=
20:
dzenia kiedy potrzebá vkaże ſprawcom/ máiąc obwá=
21:
rowánie drzewy ze wſzech ſtron/ przy thych cżterzech
22:
woyſkách byli dwá rogi práwy y lewy/ miedzy ktoremi
23:
były mieyſcá rozdzielone/ iáko w tey Figurze obacżyſz.
:
grafika
| Cżoło |
strona: 30
| Spráwach Rycyrſkich. | 30. |
1:
Cżoło.
| Rog Lewy: | Rog Práwy. | |||||
| Phalanx 2.
Przełoz. 2 Chorąg. 2. | Przedzielenie Lewego Rogu. | Phalanx 3
Przełoz. 3 Chorąg: 3 | Przedzielenie, poyſrzodká. | Phalanx. 4.
Przołoz : 4. Cgorąg : 4. | Przedzielenie práwego Rogu. | Phalanx 1.
Przełoz: 1. Chorąg: 1. |
| Pieſzy
Zbroyni. | grafika | grafika | grafika | grafika | ||
| Velites. | grafika | grafika | grafika | grafika | ||
| Iezdni. | grafika | grafika | grafika | grafika |
2:
¶ Mácedonowie ná on cżaſ thák śie ſpráwowáli s
3:
Krolem Philipem y z Wielkim Alexándrem/ ná prá=
4:
wym rogu ſtał Wodz álbo Hetman/ ſpráwny/ mocny/
5:
zbroyny/ ná lewym nie podleyſzy: Tákież przy drugich
6:
dwu byłi ſprawce teyże godnośći: Tych wſzyſtkich pie=
7:
ſzych dobrze zbroynych bywáło w licżbie we cżterzech
8:
woyſkách (oni zwáli Phalanges ſimplares) poiedynko=
9:
wych 16384. to ieſt ſzeſnaście tyſiąc trzyſtá ośmdzie=
10:
śiąth y cżterzy z drzewcy ták długiemi iáko ná cżter=
11:
naśćie łokći/
dwá ręką zákrył/ á dwánaśćie wyłożył/
12:
ktoremi obronę cżynili ſplowſzy ie miſternie po krá=
13:
iach/ iákoby żaden nieprzyiaćiel niemogł ich przełomić.
14:
¶ Tymże porządkiem ſtali lekko zbroyni zá nimi w po=
15:
śrzodku/ kthore zwáli Velites, s ſtrzelbą rozmáitą y s
16:
poćiſki/ ktorych też ná ten cżáſ vżywáli ná obronę roz=
17:
máitych/ ták s proc iáko y z rąk.
Bywáło też tych w
18:
licżbie połowicę pierwſzych/ tho ieſt/ 8194. A ći ſie
Lekko Zbroyni
| H ij | więcey |
strona: 30v
| Trzećia Cżęść O |
1:
więcey potykáli w ſkok z niepryiaćielem/ iako ći ktorym
2:
nic nie záwádzáło áni przekażáło/ á gdy im ćięſzko było
3:
do woyſká vſtępowáli niezwalcżonego iáko zá mur/ kto
4:
re w ſobie mocno ſtało. Zá tymi záſie na Czalu ſthali
5:
Iezdni zbroyni s ſwymi ſprawcy/ broniąc ze wſzech
6:
ſtron przyſtępu/ do poyśrzodku woyſká y ći gonili nie=
7:
przyiaćielá/ kiedy ſie im potnął.
Iezdni.
Ale ći Iezdni/ ktorzy
8:
ná cżele ſtáli/ nie potykáli ſie s pieſzym ludem nieprzy=
9:
iaćielſkim/ tylko z iezdnym/ álbo też iáko potrzebá vka=
10:
záłá/ bo w ten cżáſ mocnieyſze bywáło woyſko pieſzych
11:
zbroynych niż ieznych/ zwłaſzcżá gdy ſie według thego
12:
Ordynku przedzieloneo záchowywáli/ przeto Alexán=
13:
drowego woyſká głownego thákim porządkiem ſzyko=
14:
wánego/ zadny nieprzyiaćiel nigdy nieprzełomił.
Iezd
15:
nych nie miewał thylko iáko połowicę pieſzych lekko
16:
zbroynych/ to ieſt pięć tyſiąc/ máło mniey álbo więcey/
17:
Po ſtronách też miewáli lud rozmáity ku pomocy/ ták
18:
iezdny iáko pieſzy. Wſzákże ſie naydzie z Hiſtoriy/ iż Al=
19:
lexánder wielki nie miewał ludu wſzyſtkiego więcey
20:
cżterdzieśći tyſiąc/ y ſtym ſie kuśił ná wſzyſtek świát/
21:
przeto go ſobie lekce ważyli Krolowie Perſcy/ zwła=
22:
ſzcżá Dáryuſ/ y omyliło go to/ o cżym ſtoi ſzyrzey ná=
23:
piſano w Kroynice.
24:
¶Pirwſza y cżwartha Phalanx, máią być rowne w
25:
pocżet ludźi zbroynych/ tákże y wtora s trzećią/ w kto=
26:
rych Przełożeni tho ieſt/ Wodzowie/ thák máią ſtać/
27:
Pirwſzy Sprawcá álbo Przełożony ná práwym rogu
28:
pierwſzey cżęśći Woyſká/ ktorą zwáli Grekowie Pha=
29:
lanx, ſimplaris, Wtory ná lewym rogu/ trzećiey cżęśći:
30:
Trzeći też ná lewym trzećiey cżęśći, Cżwarty ná prá=
31:
wym rogu cżwarthey cżęśći.
Także też y Decurie ná
| cterzy |
strona: 31
| SpráwachRycyrſkich. | 31. |
1:
cżterzy cżęśći bywáły ordynowáne/ káżda máiąc ſwe=
2:
go Prefektá/ ktorzy theż według godnośći ná ſwo=
3:
ich mieyſcách ſtawáli iedni ná lewey ſtronie/ drudzy
4:
ná práwey iáko y ći wyſzſzey miánowáni/ tákże też y dru
5:
dzy przełożeni ſtali/ ktorych wiele bywáło iáko/ ći kto=
6:
rzy ſą biegleyſzy/ y zbroynieyſzy/ niż poſpolity inny cżło=
7:
wiek kiedy ſie tráfiło ktorego s nich zábić álbo vmrzeć/
8:
wnet ná iego mieyſce/ inny przedtym był náznácżon.
9:
¶ Iuż nád tháką ordynácyą żadna inna nie może być
10:
lepſza wymyſlona/ iáko tá Mácedońſka/ zwłaſzcżá pie=
11:
ſzego ludu/ bo they ordynácyey táka ſpráwá bywáłá/
12:
iż bes ſzkody mogł Hetman wywieść s poyśrodłá vf=
13:
fow wiele było potrzebá/ á woyſká tym nie odkrył/ áni
14:
vmnieyſzył/ gdyż kráie ze wſzech ſtron w ſwoiey ſprá=
15:
wie mocne ſtały/ Tharcżámi y drzewy obwárowáne/
16:
ták dobrze/ iż choćiaby nieprzyiaćiel mieyſce lepſze miał
17:
nád nie/ mogą tą ſpráwą/ nie wzruſzáięć woyſká/ z zu=
18:
pełną obroną ná inne mieyſce wſzyſcy ſpołu przeſtępić/
19:
álbo vſtępić/
tákże gdyby przyſzli/ álbo ná nie záłożono
20:
ſtrzelbę wielką/ mogą przednią vćiągáć/ máiąc ná ſtro=
21:
nách ſtrzelbę lekką/ gęſtą/ zwłaſzcżá od tey ſtrony na=
22:
więcey/ s ktorey mocnie nálega nieprzyiaćiel/ krothko
23:
powiádáiąc/ iż wolno ſie tákiemu Ordynkowi potykáć
24:
y niepotykáć z nieprzyiaćielem kiedy chce/ gdy ták będą
25:
poſtępowáć iáko by ſie rozerwáć álbo zámieſzáć nie dá=
26:
li:
znácżąc ſie y ſpráwuiąc pilno po chorągwiách káżde
27:
woyſko ſwoich/ thákież po trąbieniu álbo piſzcżałkách/
28:
ktore dawáią rozumieć kiedy ſie potkáć máią/ kiedy v=
29:
ſtąpić/ kiedy ſtánąć/ álbo poſtępowáć/ álbo ſie obrácáć/
30:
álbo śćiſnąć/ álbo rozſthąpić/ iáko pośilecżny vffy ſthá=
31:
nowić/ iáko pomocne/ iáko zaſzkodne/ iáko naiemne/ iá| H iij | ko ná |
strona: 31v
| Trzećia Cżęść O |
1:
ná ſkrzydlech/ iáko ná rogach/ iáko na ſtraży máią ſie
2:
kiryſnicy iáko Fedwereſz/ iáko Huſárze/ máią ſtać/ á ná
3:
ktorym mieyſcu/ to prożno piſáć álbo náucżáć/
(choćia
4:
to ſtárzy walecżnicy wypiſali) gdyż to więc ná ten cżás
5:
inácżey potrzebá vkaże/ niżli przed tym ktho ma wie=
6:
dzieć/ iako co ma przyść/ tylko ná ſprawcach roſtrop=
7:
nych zależy. Ieſt też wypiſánie obrácánia y mieyſc iáko
8:
dáleko vff od vffu/
podismus.
/álbo ieden od drugiego ma ſtać w
9:
ſpráwie/ ále y potym máło piſać/ gdyż tho ná ten cżás
10:
ſamá potrzebá okaże.
Bo gdy nieprzyiáćiel dáleko/ mo=
11:
gą wolno ſtać wſzyſcy w ſpráwie gothowey/ gdy nie=
12:
przyiaćiel vśiłuie mocą/ thedy trzebá śćiśnienia/ áby
13:
woyſká z wielkiego záćiecżeniá nie przerwano/ trzebá
14:
ſie w tym opátrzyć/ ále iákom piſał/ poſtronnemi vffy
15:
pierwey nieprzyiaćielá ſkoſztowáć/ á wyrozumieć moc
16:
iego. Piſałem też iáko klin ordynowáć ná kſztałt litery
17:
V álbo thákież kleſzcże/ co ſthárzy zwáli Forfex, ná
18:
kſztałt litery A co też zwáli Rumbum, ná kſztałt ryby
19:
Káráśiá/ y drugie ná cżterzy gráni.
Ale iedno złe s te=
20:
go powiádáli być ſtárzy walecżnicy piſząc/ iż gdy nie=
21:
przyiaćielá w koło ogárnieſz/ wiele ſzkody vcżyni w two
22:
im woyſku/ bo káżdy nieprzyiaćiel widząc/ iż nie może
23:
vyść/ biye poki może sſtać/ zwłaſzcżá Pogánin/ bo tho v
24:
nich wielka ſławá bywa y duſzne zbáwienie/ gdy ſpołu
25:
zginie z nieprzyiaćielem. A ták lepiey/ powiádáli być
26:
mieyſce vcżynić/ gdy ſie tho tráfi/ nieprzyiaćielo wi
27:
ku vćiekániu: tám gdy będzie vćiekał łácniey go
28:
pożyć bes ſzkody. | Ten ordy= |
strona: 32
| Spráwach Rycyrſkich. | 32. |
1:
Cżoło.
2:
grafika
3:
¶ Ten Ordynek woyſká pieſzego zbroynego/ kthory
4:
Grekowie zwáli Epicampius, álbo Opiſtia, tym oby=
5:
cżáiem był ſpráwowan. Vcżynić dwie cżele máłe iáko
6:
dwá filary/ ktore máią żákryć lud wielki zá ſobą ná tyle/
7:
poſtáwiwſzy ná przodku co naſprawnieyſze męże/ kto=
8:
rzyby vmieli przywieść ná hak nieprzyiaćielá/ boć thá
9:
ſpráwá ná tym zależy/ iż połowicę ludu tylko nieprzy=
10:
iaćielowi okázáć/ á połowicę zátáić ná czalu/ ieſli twoie
11:
cżoło przełomić niemoże nieprzyiaćielſkiego/ odkryy
12:
lud gotowy nie ſprácowány/ ſkáźiſz wnet nieprzyiaćielowi
13:
ſerce/ iż muśi vćiekáć.
:
grafika
| Ten Or= |
strona: 32v
| Trzećia Cżęść O |
1:
Ten Ordynek ieſt o cżterzech
2:
Cżołách.
| Czołografika | |||
| Czoło | grafika | grafika | Czoło |
| grafikaCzoło |
3:
¶ Drugi Ordynek gránowity o cżterzech cżołách/ ná
4:
to pożytecżny ieſt/ kiedy niewieſz s kthorey ſtrony nie=
5:
przyiaćiel ná ćie vderzy/ áby wſzyſtki ſtrony miał w do=
6:
brey obronie/ á zwłaſzcżá tám gdzie ćie mieyſce nie bro=
7:
ni z żadney ſtrony/ ále gdzieby broniło/ tám nie trzebá
8:
cżołá cżynić/ á ieſli chceſz nieprzyiaćielá vſtráſzyć/ po=
9:
cżyń wielkie cżołá ná ſzerz y ná dłuż/ pośrzodek może być
10:
bes ludźi/ tylko drzewiec nátykáć/ będzie ſie zdać woy=
11:
ſko wielkie
á co ſie o pieſzych powiáda/ tho może y o
12:
Iezdnych rozumieć/ y lekko zbroynych/ ktorzy ſą poży=
13:
tecżni káżdemu woyſku.
14:
¶ Może theż być tákowy Ordynek y o dwu cżołách/
15:
ktory zwáli Grekowie Amphiſtomus, od dwoygá cżo=
16:
łá/
Amphiſtomus
ktore
17:
od ſiebie máią tyłmi ſtać z drzewy/ bacżąc we=
18:
dług mieyſcá iáko im prziydzie pożytecżniey/ y według
19:
przyſtępu nieprzyiaćielſkieo/ przed cżołem pieſzych máią
20:
też ſtać iezdni/ ná cżele nieprzyiaćielowi broniąc woy=
21:
ſká głownego tákże y lekkozbroyni/
gdzie gwałt tu do
| woyſká |
strona: 33
| Spráwach Rycyrſkich. | 33. |
1:
woyſká vſtępić/ iáko w tey figurze niżey obacżyſz/ á ták=
2:
że y o pomocnych vffiech rozumiey/ ktorzy po ſtronách
3:
máią ſtać/ álbo w poyśrodku.
4:
Ten Ordynek niżey nápiſany zwa=
5:
li Grekowie Amphiſtomus/ tho ieſt/ o
6:
dwu cżołách gdzie ſie iezdni s pie=
7:
ſzymi potykáią.
| grafika | grafika | grafika | Pomocne
Vffy Iez= dne. |
| Czołá | |||
| grafika | grafika | grafika | |
| grafika | grafika | grafika | Pomocne
Vffy pieſze |
| Czołá | |||
| grafika | grafika | grafika | Pomocne
Vffy Iezdne. |
8:
¶ Tákie ſtánowienie Woyſká pożytecżne ieſt pieſzym
9:
przećiwko wielkośći iezdnym/ iáko bywáli Párty/ Scy
10:
te/ ktorzy ná on cżáſ cżęſtokroć cżynili z Rzymiány y z
11:
Greki. Iezdni ktorzy ná przodku ſtoią/ máią ſtháć w
12:
gránowithey ſpráwie/ pod miárą s pieſzymi ná dłuż
13:
y ná ſzyrz/ tákież ná dwie cżele Ordynek vcżynić/ iáko po=
14:
trzebá vkaże.| I | Tá figu= |
strona: 33v
| Trzećia Cżęść O |
1:
Tá Figurá niżey vkázuie ogárnie=
2:
nie niepzyiaćiela/ gdzie t Tárázowie.
3:
W
Iele ſie tego przygádza/ iż mocni ludzie/ kte=
4:
mu zbroyni ná przodku będąc/ obá rogi nie=
5:
przyiaćielſkie przełomią/ przełomiwſzy máią nieprzyia=
6:
ćielá ogárnąć z obu ſtron áż do czalu/ zoſtháwiwſzy im
7:
drogę ku vćiekániu/ by ſnać ſzkody wielkiey w twoim
8:
ludu nie vcżynili/ z deſperácyey/ iáko w tey Figurze ni=
9:
żey obacżyſz/ gdzie t litery tedy Turcy albo Tatáro=
10:
wie/ gdzie cyfry o tu ſtrzelcy z ruſznic. (rysunek) Cżoła. | grafika |
| Czoła |
| grafika |
11:
¶ Ieſt też wypiſánie iáko ſie máią obrácáć ſthoiąc w
12:
ſpráwie gdy tego potrzebá vkaże/ ále to ſą nieprześpie=
13:
cżne rzecży/ gdzie nie wſzyſcy ná to ćwicżeni/ zwłaſzcżá
14:
iezdnym to s truſnośćią przychodźi/ boby przes to iá=
15:
kie zámieſzánie mogł vcżynić w woyſcże/ á w then cżás
16:
mogłby ſie nieprzyiaćiel rzućić/ á przełomić woyſko/
17:
tylko ſkráynym vffom to ſnádnie może przyść/ thákież| pieſzemu |
strona: 34
| Spráwach Rycyrſkich. | 34. |
1:
pieſzemu ludu ná mieyſcu ſtoiąc gdzie potrzebá vkaże
2:
ieſli ná drzewo cżyli ná tarcż/ tho ieſt ieſli ná lewo cży=
3:
ni ná práwo/ iáko w tey figurze obacżyſz. | Pierwſze poſtáwienie
woyská. | Pirwſze obrocenie ná
drzewce to ieſt ku prá= wey ſtronie. |
|
| Obrácánie ná drzewo tro=
im obyczáiem. | VVtore obracenie. | |
| Trzecie Obrocenie. | ||
| Pirwſze obrocenie ná tarcz: to iest ná lewo. | ||
| Obrácánie ná tarcz tro=
im obyczáiem | VVtore obrocenie. | Ordinek pierwſzy. |
| I ij | Tákie |
strona: 34v
| Trzećia Cżęść O |
1:
¶ Tákie obrácánie ieſt pożytecżne w ten cżáſ/ gdyby
2:
chćiał cżoło ná zad obroćić/ á czal záſie ná cżoło/ rozu=
3:
mieiąc po ludu ſwoim/ ktory zbroynieyſzy y ſpráwniey=
4:
ſzy ktoryby miał przyść nieprzyiaćielowi ná cżoło/ álbo
5:
też nieprzyiaćiel w bok/ bo tym obycżáiem odmienią ſie
6:
mieyſcá y s ſprawcámi/ y prziydą ná inne ſtrony pierw
7:
ſzym przećiwne/ według potrzeby: wſzákże prziydzieli
8:
do tego/ mogą záſie ná ſwe mieyſcá pirwſze przyść.
9:
Imioná y záchowánie Spráwiec
10:
ſtárych v Grekow: á iáko wiele ktory Ludu
11:
pod ſwą mocą w woyſku 16384. zbroynego/
12:
ktorych po Polſku miánowáć nie może
13:
iedno po Grecku.
14:
Integator albo Enomotarchus miał pod ſwą ſpráwą. 3.
15:
Bipartitor, tyle dwá kroć 6.
16:
Serieductor, tyle dwoie. 16.
17:
Dylochita, tyle dwoie. 32.
18:
Tetrarcha: też tyle dwoie. 64.
19:
Tachiarcha tyle dwoie. 256.
20:
Xenagus, tyle dwoie. 512.
21:
Pentacosiarcha, 1024.
22:
Chiliarcha, 2048.
23:
Phalangarcha, 4096.
24:
Dyphalangarcha, 8192.
25:
Tetraphalangarcha, 16384.
26:
Oſtátek ná tey Figurze obacżyſz niżey.| Dylochitá |
strona: 35
| Spráwach Rycyrſkich. | 35. |
| Dux Seriel. | Dylochita. | |||
| VVodz pirw
ſzego rżędu. 16. Ludu. | Dylochita : 2. rzędy. | Tetrarchá. : 4 rzędy | Taxiarcha, : 8. rzędów. | Syntagmarcha, : 16. rzędów. |
| Intergator : 3. |
||||
| Bipartor : 6. |
||||
| Tergiductores.
Ktorzy czal ſpráwuią. |
2:
Penthachoſiarcha, tyle dwá kroć iáko Sytagmarcha, 32. rzę=
:
dow.
3:
Chiliarcha, Tyle dwá kroć iáko Pentacoſiarcha, 64.
4:
Merarcha, Tákież. 128.
5:
Phalangarcha, 256.
6:
Dyphalangarcha 512.
7:
Tetraphalangarcha, 1024. iako Hetman.
8:
¶ Tá Figurá prędko okaże pocżet ludźi/ ieſli ie tym o=
9:
bycżáiem kto ſtáwi w ſzykowániu/ bo tu ieſt wypiſánie
10:
iáko wiele ſprawiec y ludźi w ktorym rzędzie ſtoi:
11:
Ieſli | I iij | ſtawiſz |
strona: 35v
| Trzećia cżęść O |
1:
ieſli ſtáwiſz ná cżoło/ tyſiąc dwadzieśćiá y cżterzy ludźi
2:
w rząd ieden/ będzie ná ſzerz rzędow 16/ ieſliby chćiał
3:
wąſkie cżoło vcżynić áby tylko 16. ludźi w pirwſzy rząd
4:
ſtáwił/ byłby ná ſzyrz tyſiąc dwádzieśćiá y cżterzy rzę=
5:
dy/ á to ſie rozumie kiedy będzie wſzyſtkich ludźi w lidż=
6:
bie ſzeſnaśćie tyſiąc/ trzyſtá ośmdźierſiąth y cżterzy/
7:
tákże może byś rozumiano y o nawięcżſzym pocżćie.
8:
Poſpolite záchowánia Obycżáiow
9:
Spraw Rycyrſkich oſtrożnych/
10:
krotko wypiſáne.
11:
N
Apirwey to ieſt: Co tobie pożytecżno/ nieprzyia=
12:
ćielowi twemu to záwádza. A co iemu ieſth ku
13:
pomocy/ to tobie wádźi. Nigdy tedy tego nie cży=
14:
nić co ſie iemu podoba/ ále thák pocżynáć coby ſie
15:
tobie podobáło/ á iemu niepodobáło/ bo to przećiw ſo=
16:
bie pocżynaſz/ ieſli thego náſladuieſz co on dla śiebie
17:
cżyni/ tákże y on ieſli ták cżyni/ tedy ná tym vtráći.
18:
Ná walce kthory nawięcżſzą niewcżeſność wyćir=
19:
pi/ cżuyność ma o ſobie/ ma dobre znáki zwyćięſtwá.
20:
Boiáźliwego Rycyrzá nie wywodź ná hárcz áni ná
21:
ſpráwę/ iedno doświádcżonego.
22:
Lepiey ieſt nieprzyiaćielá pożywáć álbo okroćić for=
23:
telem niż ſie s nim wálnie potykáć/ bo dziwne ma for=
24:
tuná ſwoie przeſkoki.
25:
Zadna rádá nie ieſt lepſzá iedno thá/ ktorey nie wie thwoy
26:
nieprzyiaćiel niżli co pocżnieſz/ á thy iego wieſz.
27:
Zbiegowie od nieprzyiáćioł/ ieſli ſie wiernie zácho=
28:
wáć będą/ dobry znák cżynią ku zwyćięſtwu/ bo ći wię=| cey |
strona: 36
| Spráwach Rycyrſkich. | 36. |
1:
cey nieprzyiaćielá złomią fráſunkiem/ niż pobićie.
2:
Lepiey ieſt zá woyſkiem záchowáć vffow nie máło/
3:
niżli ie ſzeroko á rżadko rozſtháwiáć.
4:
S trudnośćią ten bywa zwyćiężon/ ktory vmie roze=
5:
znánie dáć o ſpráwie ſwoiey y nieprzyinćielſkiey.
6:
Więcey pomága moc niż wielkość/ á więcey wſpo=
7:
mága mieyſce niżli moc.
8:
Máło przyrodzenie dawa s śiebie mężow dobrych/
9:
mocnych/ ſpráwnych/ wiecey wyćwicżenie á zwycżay.
10:
Każde Woyſko s Sprace rośćie/ s prożnowánia
11:
mdleie y sſtárzeie ſie.
12:
Nigdy iáwney bitwy nie zwodź/ gdzie ſie nie ſpodźie=
13:
waſz zwyćięſtwá.
14:
Kthorzy nierządnie gonią nieprzyiaćielá przycho=
15:
dzą ná hak.
16:
Ktorzy ſie nie opátrzą w ſtráwę y w inne rzecży po=
17:
trzebne/ zwalcżą ſie ſámi bes żelázá.
18:
Drugie obycżáie záchowánia w
19:
rzecżách Rycerſłich.
20:
K
Tory Sprawcá ma doſtátek ludzi ku walce/ á
21:
rozumie iż máło ćwicżonego/ ordynuy ná gráni
22:
woyſko/ á wey środek włoż nieuki.
23:
Ktory nierowny lud ma przećiw nieprryiaćielſkie=
24:
mu/ oſadź mężnemi y zbroynemi ludźmi thwoy práwy
25:
rog przećiw nieprzyiaćielſkiemu lewemu/ á ſwoy lewy
26:
odłoż od nieprzyiaćielſkiego práwego po ſtronie ſwo=
27:
iego woyſká. ∴ ∴ ∴
28:
Kthory má po obu ſtron ná rogách dobre y zbroyne | męże |
strona: 36v
| Trzećia Cżęść O |
1:
męże/ może ſie rázem potkáć po obu ſtronách z nieprzy=
2:
iaćielem. ∴ ∴
3:
Ktory ma ná lewey ſtronie możnieyſzy lud może ſie
4:
potkáć z nieprzyiaćielſkim cżołem/ poſtáwiwſzy lud pie
5:
ſzy s ſtrzelbą przed woyſkiem ná práwey ſtronie.
6:
Ktory ma lud máły ktemu ſłáby przećiw nieprzyia=
7:
ćielſkiemu/ pátrz mieyſcá tákiego/ coby ćie ze dwu ſtron
8:
broniło/ to ieſt/ gory/ wody/ błotá álbo miáſto.
9:
Ktory ſie iezdno potykáć ma/ pátrz mieyſcá rowne=
10:
go álbo trochę obwyſz/ kthory s pieſzym ludem/ pátrz
11:
nierownego/ to ieſt/ gor/ chroſtow/ álbo dolin/ ſtrzel=
12:
bą pożywieſz nieprzyiaćielá.
Gdy chceſz wiedzieć w woyſzcże ſwoim o nieprzyia=
13:
ćielſkim ſzpiegu/ roſkáż wſzyſthkim Rotmiſtrzom/ To=
14:
wárzyſzom y s cżeládzią iednego dniá/ áby ſie zeſzli pod
15:
ſwoie Namioty/ á wywiádował ſie káżdy o nowoth=
16:
nym á nieznáiomym miedzy ſwemi/ łácno ſie ták o nim
17:
dowieſz krom Haſłá/ takież chłopy co wieżdżáią ná targ
18:
opátrz ieſli ſą znáiomi ſąſiádom.
19:
Gdy też rozumieſz iż twoiąęrádę wydano nieprzyia=
20:
ćielowi/ odmień vmyſł ſwoy/ przekuy z nowu ſwoię
21:
ſpráwę ná inny cżáſ y obycżay.
22:
Coś vmyſlił radz ſie zmyſlnych wiele/ gdy maſz cży=
23:
nić ſam czyń niezwierzay ſie wielom/ chybá nawier
24:
nieyſzym. ∴ ∴ ∴
25:
Káżdy Rycyrſki cżłowiek więcey ſie ma bać y ſtrzec
26:
domowego kłopotu/ ze złey przygody winy/ niż ná wal
27:
ce będąc/ záwzdy w dobrey nádzieiey z zwyćięſtwá/
28:
dobrey ſławy y zapłáty.
29:
Krolowie/ Kſiążętá pobożni/ niemaią z ſiebie dá=
30:
wáć przycżyny walce/ tylko zá muſzenim podeymowáć| to brze= |
strona: 37
| Spráwach Rycyrſkich. | 37. |
1:
to brzemię/ pobożniey ieſt tobie/ iż nań ſpráwiedliwość
2:
maſz/ á on ná ćie nie ma.
3:
¶ Byłoćby ieſzcże tego więcey piſáć o ſpráwach Ry=
4:
cyrſkich thák iezdnych iáko y pieſzych/ kthorem iuż ná
5:
ſwych mieyſcách drugie nápiſal/ iedno tho nawięcey
6:
káżdy wiedz/ iż ſpráwá Rycyrſka ná tym więcey zależy/
7:
ná zwycżáynym ćwicżeniu/ koniech/ zbroiey/ y rádzie do
8:
brey/ przetoż káżdy może rozumieć/ iż tey ſpráwy żadny
9:
nie obacży áni náwyknie domá ſiedząc przy kuflu/ álbo
10:
goniąc Záiącá/ tylko w potrzebie Rycyrſkiey bywáiąc.
11:
Cżwarta Cżęść tych kſią
12:
żek Spraw Rycyrſkich/ o Forte=
13:
lách á záſadzkách/ kthore po Grecku zowią
14:
Strátágemata/ iáko á gdzie/ ſtárzy walecż=
15:
nicy vżywáli ich/ ták w Grecyey iáko
16:
we Włoſzech/ krotce wypiſáne
17:
przes Frontyná.
18:
S
Cipio Africanus, chcąc ſie wywiedzieć/
19:
iáko Woyſko leży Krolá Sypháxá nie=
20:
przyiaćielá ſwego/ vpátrzywſzy ſwoy cżás
21:
poſłał do niego w poſelſtwie Catoná Le=
22:
liuſá/ przy ktorym też poſłał wodze wyborne/ y Chorą=
23:
że vbráne w proſte odzienie/ iáko máſttálerze/ áby oba
24:
cżyli moc y ſpráwę y położenie woyſká Krolewſkiego.
25:
Oni áby tym prześpiecżniey mogli obácżyć/ vmyſlnie | K | vpuśćili |
strona: 37v
| Cżwarta Cżęść O |
1:
vpuśćili koniá/ zá ktorym biegáiąc wkoło chwytháiąc
2:
go/ obeyźrzeli moc y położenie woyſká wſzyſtkiego/
przy
3:
ćiągnęli w nocy ná ono mieyſce/ vderzyli ná Woyſko
4:
y poráźili Krolá Sypháxá.
5:
Coſſus, Rzymiánin ieden/ gdy wálcżył z Etruſcy/
6:
niemogł wyrozumieć woyſká ich/ áni theż mogł ſzpiegá
7:
doſtáć/ poſłał tedy kilká mężow ktemu godnych prze=
8:
ćiw woyſku nieprzyiaćielſkiemu/ áby pátrzyli iákich
9:
ſzlákow/ albo ięzyká doſtáli.
Obacżyli tedy wyiechawſzy
10:
w pole/ wielką moc ptakow y źwierzow prędko ſie ru=
11:
ſzáć z láſow wielkiemi ſtády/ poznali tám być záſadzkę
12:
nieprzyzaćielſką ná ich woyſká záſádzoną/ ćiągnęli ná
13:
nie z iney ſtrony sktorey ſie nie ſpodziewáli/ y poráźili ie.
14:
Lácedemonowie w Grecyey máiąc zwyćięſthwo
15:
nad miáſtem Atheńſkim áby ſie im kiedy nie ſprzećiwi=
16:
li/ roſkazáli im mury potłuc około miáſtá/ y muſieli tho
17:
vcżynić na ich roſkazánie.
Potym, gdy Themiſtokleſá
18:
Atheny ſobie wybráli zá Krolá/ kázał co prędzey mu=
19:
ry potłucżone ſtáwić z nowu około miáſtá: Lácedemo=
20:
nowie poruſzeni o to przećiw im. Poſłał tedy Temiſto=
21:
kles do nich poſły ſwoie áby opowiedzieli: iż tám iedzie
22:
do nich ſpráwuiąc ſie im thego o co winę dáią/ áby ſie
23:
ták co náwięcey przedłużało dla ſtháwienia murow.
24:
A gdy Temiſtokleſ przyiáchał/ ſpráwiał ſie im przedłu
25:
żáiąc rzecż/ iż on nád ich wolą nic nie cżyni áni ieopod=
26:
dáni: Ná oſtátek prośił áby poſłáli co przednieyſzą rá=
27:
dę/ oglądáć iż mury Atheńſkie obálone ſą. Poſłáli te=
28:
dy Lácedemonowie ſtárſzą rádę ſwoię s Kſiążąt prze=
29:
dnieyſzych dwánaśćie/ záhámowawſzy przy ſobie Te=
30:
miſtokleſá.
Poſłał też s oſobná Temiſtokleſ ſwe poſły/
31:
dawſzy im liſty tháiemne do rády Atheńſkiey/ ná kto=| rych było |
strona: 38
| Spráwach Rycyrſkich. | 38. |
1:
chry było piſano/ áby thák długo poſły dzierżeli vſiebie
2:
áżby muruw dokońcżyli/ dokońcżywſzy muruw: wſka=
3:
zali do Lácedemonow: iż ich poſłow nie puſzcżą/ áżby
4:
też oni Krolá ich puśćili/ co muśieli vcżynić Lácede=
5:
monowie/ gdy im ſzło o wiele perſon zacnych á owym
6:
tylko o iednę. A ták z niewoley wyſzli zá ſpráwą dobrą
7:
páná ſwego/ kthorych pothym nie mogli pożyć żadną
8:
mocą. ∴ ∴ ∴
9:
Marius Coſſus, Rzymiánin chcąc doświádcżyć
10:
wiernośći Ligurow y Gallikow/ poſłał do Stároſtw
11:
ich liſty thákie ieden w drugi zámknąwſzy zápiecżto=
12:
wawſzy/ nápiſał w pirwſzym liśćie/ áby drugich nie ru=
13:
záli á nie odwieráli áż powtore do nich poſzlą. Oni ſie
14:
niemogli otrzymáć áby ich nie otworzyli: Poſłał tedy
15:
widze ſwoie oględowáć liſty ony drugie/ kthore były
16:
otworzone/ obacżył niewierność ich/ y poſłał z oſobná
17:
do káżdego ſtároſty/ áby mury potłukli około miáſthá á
18:
inácżey tego nie cżynili.
Gdy to ieden vcżynił/ thedy y
19:
drudzy muśieli/ á ták wſzyſtki zhołdował po iedemu
20:
roſkázuiąc/ bo gdyby był do wſzyſtkich piſał rázem/ te=
21:
dyby ſie wſzyſcy zbuntowáli przećiw iemu.
22:
Lælius Rzymiánin gdy do Sypháxá nieprzyiaćielá
23:
ſwego w poſelſtwie ſłał/ ſam też przy nim iáko ſłużebnik
24:
iáchał/ á gdy był poznan od niekthorego dworzániná
25:
Sypháxowego/ obacżył tho poſeł/ kijem páná ſwego
26:
wezbrał przed wſzyſtkimi dawſzy mu winę o ledá przy=
27:
cżynę/ á ták z domniemánia wyſzedł y ze złey toniey.
28:
Metellus, gdy z Rzymiány walcżył/ gdy go ieden
29:
pytał z nawiernieyſzych/ co jutro będzie pocżynał/ od=
30:
powiedział ták/ by moiá ſuknia wiedziáłá com ia vmy=
31:
ſlił pocżynáć rzućił bych ią w ogień | K ij | Hánni= |
strona: 38v
| Cżwarta Cżęść O |
1:
Hánnibál Krol Kartágińſki/ gdy woiował w Hiſz=
2:
pániey/ Scipio kthory był we Włoſzech/ widząc iż go
3:
niemogł przemoc woyſkiem/ przepráwił ſie przes mo=
4:
rze do Afryki/ woiował też iego Kroleſtwo y Cárta=
5:
go obległ:
Poſłali tedy zá Hánnibálem Cártáginenſeſ/
6:
áby przyiáchał z woyſkiem rátował ich/ gdzieby omie=
7:
ſzkał muſielibyſmy poddáność vcżynić/ muſiał opuśćić
8:
Hiſzpanią á ſwoich rátowáć/ á tym obycżáiem wyzwo=
9:
lił Hiſzpanią. ∴ ∴ ∴
10:
Hannibal, Gdy był oblężon we złym mieyſcu od Fá=
11:
biuſá Máximá ćięſzko mu było/ chcąc vćiec w nocy tá=
12:
iemnie y z ludem ſwoim/ kázał przywięzowáć Wołom
13:
do rogow pochodnie z wielkim ogniem/ gdy thedy o=
14:
gień doſzedł wołom do żywego/ ięli ſkákáć biegáiąc/ w
15:
koło s pochodniámi ogniſtemi od woyſka do woyſká ze
16:
wſzyſtkich ſtron.
Gdy to widzieli Rzymiánie/ dziwo=
17:
wáłi ſie temu z boiáźnią/ mniemáiąc to być iákie cudá
18:
od Bogá. Fábius boiąc ſie iákiey zdrády/ niedał ſie ru=
19:
ſzáć żadnemu z mieyſcá áż do dniá/ á thák Hannibal v=
20:
ſzedł s pokoiem ze złego mieyſcá ná inne lepſze.
21:
Scipio Naſica s Catonem Czenſoryuſem obá mę=
22:
żowie roſtropni będąc ná Zwierzchnośći od Rzymian/
23:
mieli poſwárek miedzy ſobą táki: Scipio chćiał ſpálić
24:
miáſto wielkie Cártago w Afryce do gruntu/ dla kto=
25:
rego wiele ſzkod y pobićia wielkie Rzymiánie miewáli
26:
vſtáwicżnie walcżąc. Cato przećiw temu mocno od=
27:
pierał mowiąc. Oglądaymy ſie ná przyſzłe rzecży/ á zo=
28:
ſtawmy Cárthago w cáłośći/ ktora ieſt iáko ieden bo=
29:
dziec pobudzáiąc męże Rzymſkie walką ſwoią/
ku ćwi=
30:
cżeniu vſtháwicżnemu młodżi/ y ku wſzem Spráwam
31:
Rycyrſkim ſprawce Zwierzchne/ gdzie ieſli ią zágubi=| my ogniem |
strona: 39
| Spráwach Rycyrſkich. | 39. |
1:
żnowánie/ vżywáiąc wcżeſnośći y roſkoſzy domowey/
2:
ſtrácą ſławę ſwoię kthorą mieli po wſzem świećie zá=
3:
wżdy/ gdy ich zá dlugi cżáſ nikt ná to mocny pobudzáć
4:
nie będzie/ ktora ie ſamá tylko Cártago pobudzáłá.
5:
Hermocrates, Syrácuſan gdy poráził nieprzyiaćie=
6:
lá ſwego/ obáwiáiąc ſie by nie vpadł lud iego z iakiey
7:
złey przygody przes więźnie kthorych mieli doſyć przy
8:
ſobie dla weſela ktore mieli z zwyćięſtwá prześpiecżni
9:
będąc/ záſłał ſwoie táiemnie áby náieżdżáli woyſko w
10:
nocy ná ſzlák nieprzyiaćielſki/ á ſtąd oſtrożnieyſzy byli
11:
káżdey godźiny. ∴ ∴ ∴
12:
Cytanią miáſtho w Hiſzpániey gdy obległ Brutus
13:
bronili ſie dobrze w mieśćie/ á gdy poſłał dáry ſtárſze=
14:
mu/ odpowiedział mu on ſthárſzy Spráwcá/ Zelázo
15:
nam oycowie zoſtáwili ná obronę/ nie Złoto ná kupná
16:
wolnośći. ∴ ∴ ∴
17:
Iulius Ceſarz gdy mu ieden Rycyrz chwaląc ſie/ v=
18:
kázał rány ná twarzy ktorę podiął dla iego potrzeby/
19:
odpowiedział thák/ nigdy ſie nie ogląday ná zad kiedy
20:
vćiekaſz przed nieprzyiaćielem/ á thák rány ná twarzy
21:
mieć nie będzieſz.
22:
Dyoniſius Syrákuſki/ chytro nieprzyiaćiele ſwoie
23:
Afry podſzedł/ gdy mu woiowáli źiemię/ roſkázał ſwo=
24:
im Stároſtam ná Zamcech y w mieśćiech/ aby ſie im
25:
poddawáli ſkoro przyćiągną do kthorego s nich/ wy=
26:
mowiwſzy ſobie wolne odeśćie s ſthátki ſwemi/ y thákże
27:
vcżynili. Pobrawſzy tedy Affrowie Miáſta y Zamki
28:
rozłożyli po nich więcżſzą połowicę ludu ſwego co go=
29:
dnieyſzego w Sycyliey/ Bacżąc to Dyonyſius/ vderzył
30:
ná nie z ludem ſwoim/ poráźił oſtátek y Krolá ich poi=| K iij | mał |
strona: 39v
| Cżwarta Cżęść O |
1:
mał y przymuśił go/ iż mu záſie wſzyſtki Zamki y miáſtá
2:
podał/ á ták wyzwolił ſwoie Kroleſtwo fortelem.
3:
Scorillo Kſiążę Sarmáckie/ gdy Rzymiánie wnę=
4:
trzne walki wiedli miedzy ſobą/ mowili mu poddáni
5:
áby theraz ná Rzymiány podnioſł rękę zbroyną/ gdy
6:
ſámi miedzy ſobą walcżą/ kazał przywieść przed obl=
7:
icżność wſzyſtkich/ dwu pſu/ á rzućić kość miedzy nie
8:
z mięſem/ ktorzy ſie powádźili o onę kość/ kázał potym
9:
przywieść Wilká do nich/ oni pśi niecháiąc ſiebie oſko=
10:
cżyli Wilká y kąſali. Thákże też Rzymiánie ſami
11:
ná ten cżáſ s ſobą walcżą/ ále gdy vſłyſzą o nieprzyia=
12:
ćielu/ ziednáią ſie ná iego ſzkodę.
13:
Fuluius Rżymiánin gdy przećiw Sámmitom/ kto=
14:
rzy mieli wielkie Woyſká walcżył/ bacżąc máły Lud
15:
ſwoy przećiw wielkośći być/ zmyſlił ſam ſobie á powie=
16:
dział przed wſzyſtkimi ſwoimi/ áby przes to wſzem do=
17:
brą myſl y nádzieię y śmiáłość vcżynił/ iż przenáiął zá
18:
wielką ſummę Hetmáná nieprzyiaćielſkiego/ kthory w
19:
potkániu pirwſzym ma do naſ przyſtáć/ á Sámmity s
20:
námi poráźić:
Aby ieſzcże pewnieyſzą nádzieię vcżynił/
21:
roſkazał przednieyſzym ſwoim áby ſie ſkłádáli ná then
22:
naiem co kto może mieć Srebrá á Złothá/ á poſłáć do
23:
woyſká nieprzyiaćielſkiego táiemnie tym poſłem ktory
24:
tego cżeka przy mnie w táiemnośći. Vcżinili to wſzy=
25:
ſcy/ iż dáli pobor co ktory mogł mieć. S tey dobrey
26:
nádzieie wzięli śmiáłość nád nadzieię nieprzyiaćielſką y
27:
poráźili go. ∴ ∴ ∴
EPaminondas Kſiążę Thebáńſkie w Grecyey gdy
28:
walcżył przećiw Lácedemonom/ áby ſwoie Rycyrze
29:
podwiodł nie tylko zapłátą álbo obietnicámi/ ale y chu
30:
ćią álbo áffekty ná nieprzyiaćiele. Vcżynnił kazánie iá=| wne |
strona: 40
| Spráwach Rycyrſkich. | 40. |
1:
wne Rycyrſtwu poſpolitemu/ opowiádáiąc poſelſtwo
2:
od Lácedemonow/ iż przyſięgli/ ieſli ná naſ bitwy wy=
3:
gráią/ wſzyſtek narod męſki wygubić/ á żony z dziećmi
4:
pobráć w niewolą y mury do gruntu Thebáńſkie po=
5:
tłuc/ ſtąd poruſzeni Thebani ze wſzyſtkiey mocy y chući
6:
ſwoiey wſzyſcy poſpolićie vderzyli ná Lácedemony y
7:
poráźili ie. ∴ ∴
8:
Ordynek Woyſká.
9:
P
Armenes Thebáńſki gdy s Perſy cżynić miał/
10:
obacżył wſzyſtkę moc Perſką ná rogu práwym
11:
w ſwoim ordynku ſtać/ przećiw ktorym ná ſwoim le=
12:
wym rogu ordynował co napodleyſzy lud/ ták iezdny
13:
iáko pieſzy/ á roſkazał im áby ná pierwſze potkánie pierz
14:
chnęli w ſtronę do bliſkich gor w trudne mieyſcá/ á
15:
ſwoy lud co namocnieyſzy ſtháwił ná práwym rogu/
16:
ktory przyſzedł nieprzyiaćielowi ná lewą ſtronę/ á tym
17:
obycżáiem poráźił Perſkie woyſko obegnawſzy ie w ko=
18:
ło/ gdy vſzli w pogonią co nalepſzy mężowie Perſcy.
19:
Scipio gdy walcżył przećiw Hásdrubálowi Kár=
20:
thágińſkiemu Krolowi w Hiſzpániey/ ordynował lud
21:
ſwoy we śrzodek co godnieyſzy/ á co podleyſzy ná przo=
22:
dek/
Ná obrocenie woyſká.
á to przeto iż Hásdrubál táki też ſwoy Ordynek
23:
cżynił iáko y on. Gdy tedy ku potkániu przyſzło/ przemie
24:
nił prędko ſwoy Ordynek Scipio/ co lepſze męże ná
25:
przodku y s tyłu poſtáwił/ á podłeyſze weśrod s prze=
26:
wodem/ poráźił thym obycżáiem Hásdrubalá ludem
27:
przednieyſzym/ iego wſzyſtek lud gdy niemogł ták pręd
28:
ko obrocenia vcżynić iáko on. strona: 40v
| Cżwarta Cżęść O |
1:
Hannibal gdy ſie potykał z Rzymiány tám gdzie zo=
2:
wą Ad Cannas, Odłożywſzy rogi obá woyſká ná ſtrony
3:
á z weyśrodká wywiodł lud/ ſtáwił ij ná długim cżele/
Záwárćie Woyſká:
potkał ſie z nieprzyiaćielem/ tym obycżáiem/ iż z niena=
4:
głá zákzrywáiąc woyſko poſtępowáł/ á tym obycżáiem
5:
przywiodł nieprzylaćielſkie woyſko ná pośrodek ſwoy
6:
y záwárł ie miedzy ſobą/ ále ná tháki poſtępek trzebá
7:
ćwicżonych ludźi.
Sertorius walcżąc przećiw Pompeiuſowi w Hiſzpá
8:
niey/ ſpráwił ſwoy lud ćiaſno/
Stanie ćiáſne.
ſtali iáko w práśie/ thák iezdne
9:
iáko pieſze/ zdáło ſie Pompeiuſzowi woyſko máłe
10:
lekce ie ſobie ważył/ pocżął ie w koło obtácżáć/ bes ſłu=
11:
ſzney ſpráwy. Sertorius, gdy przyſzło ku potykániu ſto=
12:
iąc w gotowey ſpráwie/ máiąc męże dobre zbroyne po
13:
wſzyſthkich ſthronách/ kázał ſie im rozſtępić przeſtro=
14:
no/ vderzył ze wſzech ſtron ná nieprzyiaćielá poráźił go
15:
nád domniemánie iego.
Hannibal gdy wiodł walkę s Scipionem Afryćá=
16:
nem w Affryce/ ſtáwił ná przodku 80. Słoniow wiel=
17:
kich/ zá ktoremi też ſtáwił Murzyny ktore zwano Pœ=
18:
ni,
Pœni.
Stáwił też pomocniki/ ktore miał z rozmáitych kráin
19:
po ſtronách/ zá temi ſtáwił ſwoie nawiernieyſze
20:
nie dufáiąc Włochom/ Hiſzpanom/ Graekom/ by nie
21:
pierzchnęli/ bo ie ktemu po niewoli przypędził/ áby nie=
22:
przyiáćiele ſwoie trapili. Mácedony ktorym więcey
23:
duffał ná obu rogách poſtáwił/ áby Rzymiány ſpráco=
24:
wáne ogárnęli/ ſtrapione od pomocnikow.
25:
Scipio prećiw tey ordynácyey troię ordynácyą vcżynił
26:
/ ná cżele poſtáwił iedne s kopiiámi/ drugie s ſtrzelbą/
27:
trzećie s poćiki/ vcżyniwſzy miedzy nimi mieyſcá prze=
28:
chodu iáko vlice przes ktore ony wielkie Słonie puſzcżáć| mieli |
strona: 41
| Spráwach Rycyrſkich. | 41. |
1:
mieli beſ ſzkody ſwoiey/ á do thego cżáſu áby mieyſcá
2:
prożnego nie widáć było/ nápełnili ludem lekko zbroy=
3:
nym/ ktore zwáli Velites, náucżywſzy ie iáko mieli vſtę=
4:
pić Elephántom ná pierwſzym potkaniu/
Elefantowie. álbo Słoniowie.
iezdne ná ro=
5:
gi obroćili/ ná práwy rog Leliuſzá/ ná lewy Máſsyniſe
6:
z Numidámi/ ktory też był z Affryki/ Táka ordynácya
7:
przynioſłá zwyćięſthwo Rzymiánom gdy Elephánty
8:
imo ſie puſzcżáli trapiąc ie ze wſzech ſtron poćiſki Wel=
9:
litowie.
10:
Pompeius z Iuliuſzem.
11:
C
Neus Pōpeius wielki Pan Rzymiánin/ gdy zwo=
12:
dził bitwę z Iuliuſzem Ceſárzem w polách Fárſyliey
13:
w Grecyey/
wielkie zebránie ludu.
ná troie woyſko rozdzielił/ w káżdym po
14:
dzieſiąći rzędow ná ſzerz/ ná dłuż po tyſiącu cżołá ludu
15:
zbroynego ſtáwił/ ná rogach co nalepſze męże według
16:
bacżenia poſtáwił/ w pośrzodku pocżynił mieyſcá pro=
17:
żne przechodom obycżaiem Greckim/ á ony mieyſcá pro
18:
żne nápełnił młodzieńcmi lekko zbroynemi/ ktore náu=
19:
cżono iáko ſię máią ſpráwowáć ná pirwſzym potkániu:
Ná práwym ſkrzydle poſtáwił tyſiąc koni pomocni=
20:
kow od rzeki ktora przekażáłá mieyſce brzegiem y wy=
21:
lewániem ſwym/ Drugie iezdne wſzyſtki co zbroynieyſze
22:
ſtáwił ná lewey ſtronie s pomocnymi ludźmi: áby stąd
23:
ná woyſko Iuliuſzowe vderzył.
Przećiw tey
24:
ordynácyey Iuliuſz Ceſarz ſwoie też woyſko ſpráwił ná troie/
25:
ná cżoło poſtáwił męże zbroyne/ ná lęwą ſtronę obroćił
26:
ku Ieźioru/ ktore go broniło s ſwey ſtrony od ogárnie=
27:
nia/ ná práwym rogu ſtáwił iezdne/ kthorym przydał
28:
prędkie pieſze ćwicżone ku iezdnym/ ná pośiłkách ſtáwił| L | cudzo= |
strona: 41v
| Cżwarta Cżęść O |
1:
wy rog zakrzywił iáko pułmieſiącá ná ogárnienie iego
2:
lewy rog/ bo ſie ſ tey ſtrony ſpodziewał pierwſzeo potká
3:
nia/ poráźił Pompeiuſa tą ſpráwą ſwym mnieyſzym lu=
4:
dem ále zwycżáynym/
Pompeiuſ Porázon.
gdzie tám wſzyſtká Rzymſká moc
5:
vpádłá/ bo od thego cżaſu wiele Kroleſtw ſprzećiwiło
6:
ſie Rzymſkiey Monárchiey/ ták w Azyey iáko w Afry=
7:
ce dla wnętrznych roſterkow.
8:
Minutius Ruffus, gdy ſie potykał s Szcordyſzki/ y z
9:
Daki (to ieſt s Sármáty) byli mu śilni/ poſłał tháie=
10:
mnie brátá z drugimi ná bliſki págorek poroſły chro=
11:
ſtem s Trębácżmi/
Zaſadká.
y z bębennicą kthorzy ſie okazáli
12:
świetlno w onym chrośćie y vderzyli w trąby y w bę=
13:
bny wyieżdzáiąc po parze s chroſtow ſpokoiem ku ſwe=
14:
mu woyſku bieżeli/ ſkáźiło ſerce Sármátom/ mniemá=
15:
iąc wielki lud ćiągnąć ná pomoc Rzymiánom/ pierz=
16:
cháli w ſtronę. ∴ ∴ ∴
17:
Papirius Curſor, tákże też vcżynił/ gdy miał potká=
18:
nie s Sámnity poſłał był przed tym towárzyſzá ſwego
19:
z ludem nie máłym/ zamku pod nimi dobywáć/ á gdy
20:
mu byli śilni/ Spuryuſ y Aucyo ſprawce Rzymſcy
21:
przypádli prędko we ſthu koniech ná mulech/
22:
od zamku ktorego dobywáli/ rozgi chroſtowe zá ſobą
23:
wlokąc po źiemi
Kunſzt.
(bo ták pierwey obycżáy mieli/ iż tá=
24:
kim pokoy dawano iáko pokoiá poſłom) wołáiąc gło=
25:
ſem á opowiádáiąc: iż iego thowárzyſz Zamku dobył/ y
26:
ćiągnie tu z ludem ná pomoc/
ſkáźili ták ſerce Sámni=
27:
tom/ choćia inácżey było niż powiádáli.
28:
Alexander, gdy mu byli niektorzy Słowacy prze=
29:
ćiwni/ á zwłaſzcżá ći kthorzy mieſzkáią nád Morzem
30:
Adryátyckim/ vbrał Epiroty ſwoie w ich ſzáthy y w | zbroie |
strona: 42
| Spráwach Rycyrſkich | 42. |
1:
zbroie iákie oni miewáli/ y kazał im woiowáć ſwoię źie=
2:
mię/ bydło pędźić/ y ogniem kurzyć.
Omilenie.
Widząc to Illiry=
3:
kowie mniemáiąc by ich towárzyſze drudzy Słowacy=
4:
przyłącżyli ſie k nim/ áby ſobie ſpołu pomagáli.
Wy=
5:
wiodwſzy ie Epirotowie z ćiáſne mieyſcá gdzie prá=
6:
wie ná hak przyſzli poráźili ie.
Alias Epirote.
Tegoż Alexándrá ſtroże
7:
pochwytáli Tátárſką ſtráż/ ktorzy przeſ ogień w nocy
8:
á przes dym we dnie mieli dáwáć znáki ſwoim/ kiedy/
9:
á gdzie mieli przyćiągnąć woiowáć á bráć krainy iego/
10:
Temi znáki przywabili Tátáry y przywiedli ná hak ná
11:
te mieyſcá gdzie ie w koło ogárniono/ iż ſie żaden do do
12:
mu nie wroćił/ bo ten obycżay Tátárowie máią/
Tátárowie.
iż oni
13:
przes palenie ogniá we dnie y w nocy/ ſobie znáki dáią
14:
ieżdżąc w zagony/ gdzie ſie potym máią wſzyſcy śćię=
15:
gáć do woyſká głownego.
Tenże Alexánder gdy nie=
16:
mogł Tátárow ktemu przywieść/ áby ſie s nim walnie
17:
potykáli/ tylko ná vrywkę vcżynił thák/ nápráwił nie=
18:
ktore zbiegi ktorzy do nich vćiekli/ á mienili ſie być zbie=
19:
gi z woyſká Alexándrowego/ powiádáiąc iz ich wiele
20:
od niego odſtáło dla vſtáwicżnego włocżenia z vtráią
21:
y ſzkodą y nędzą ich/ á dla lepſzey wiáry/ rozſtháwiał
22:
Namiothy potroſze iedny od drugich dáleko ná kilko
23:
mieyſc/ bacżąc to Tátárowie rozdzielenie woyſká/ py=
24:
táli zbiegow coby to było? powiedzieli: iż ći buntuią ſie
25:
przećiw Alexándrowi.
Zbiegowie zmienili.
Tátárowie máiąc zá to áby ták
26:
było ogárnęli ony Namiothy wkoło/ drugie Woyſká
27:
przypádły Alexándrowe/ ogárnęli Tátáry pobili ie.
28:
Teogenes, Atheńſki gdy wiodł Woyſko przećiw
29:
Megárom chcąc doświádcżyć chući ſwych y ſercá do=
30:
brego káżdego z oſobná/ poſłał tháiemnie ná ſtronę
31:
ſwoie ludźi pod podſtáćią nieprzyiaćielſką/ áby naież=| L ij | dżáli |
strona: 42v
| Cżwarta Cżęść O |
1:
dżáli á ſtráſzyli woyſko iego s ćiáſnych mieyſc/ ktore ſzło
2:
bes ſwey ſpráwy/ á wſzákże obacżywſzy prośili áby ie
3:
ſpráwiono/ áby z gotową ſpráwą ſzli.
Doſwiádcżenie.
strona: 42v
Powiedźiał im:1:
iż thám ná mieyſcu będą ſpráwowáni/ ále oni będąc
2:
oſtrożni/ ſpráwili ſie ſámi s ſwey chuci/ y bronili ſie y go
3:
nili ſwoie/ mniemáiąc nieprzyiaćiele być. Widząc to
4:
do nich Teogeneſ/ iż mieli dobrą chuć nieprzyiaćielo=
5:
wi odpieráć/ dopuśćił im ſthać w ordynku kędy kthory
6:
chćiał/ bo káżdy mąż dobry ná cżoło rad ſie wyſádza/ á
7:
mniey godni w pośrodek.
Alexander w bitwách nigdy nie vſtáły/ ták cżynił:
8:
gdy przećiw Archelauſowi walcżył/ lud pieſzy ná poy=
9:
środek/ á iezdne ná rogách po obu ſtron ſtáwił/ po ſtro=
10:
nách y ná calu miał inny lud/ ktore oni zwáli Manipu=
11:
lares, Auxiliares, Triarii, lekko zbroyni/ ktorzy zaw=
12:
żdy ná mieyſcá ſprácowánych przyſtępowáli/
Opátrznosć.
owi zá=
13:
ſie odpocżywawſzy ſwoich rátowáli/ á ták bes przeſtá=
14:
nia to cżyniąc nigdy nieuſtáli/ á gdy ſie nieprzyiaćiel
15:
wyćiągnął á ſprácował/ łacno go iuż pożył.
Tenże Ale=
16:
xánder miał to w obycżáiu: gdy ſpał/ dzierżał rękę nád
17:
miednicą/ á w ręce iábłko ſrebrne/ gdy bárzo vſnął v=
18:
pádło iábłko z ręku/ brząknęło w miednicę ocućił/ od
19:
Aryſtoteleſá ſwego miſtrzá tę náukę miał.
20:
M Antonius, gdy s Párty/kthory ſam narod Tá=
21:
tárſki/ wálcżył/
Párty. Tátárowie.
gdy obacżył gęſtą ſtrzelbę z łukow áż
22:
Słońce záćmiły/ ná ſwoie woyſko ſtrzeláć/ kazał ſwoim
23:
ſtánąć ciáſno/ á záſklepić tarcżámi wierzch woyſká wſzy=
24:
ſtkiego/
Szczyt.
á ták długo ſtać w tey ſpráwie áż ſie nieprzyia=
25:
ćiel wyćiągnął ſtrzelániem/ potym ie łacno poráźił.
26:
Ventidus, gdy też s Párty temi walcżył/ wiedząc iż
27:
Pártowie wielcy ſtrzelcy z łukow/ gdy ſie s nimi po=| tkáć |
strona: 43
| Spráwach Rycyrſkich. | 43. |
1:
tkáć miał z nienagłá knim ſzedł/ záchodząc im ná prá=
2:
wą ſtronę/ á gdy był od nich tylko ná dwádzieśćiá kro
3:
kow/
Ná opátrznoſći wiele zalezy.
vderzył ná nie ze wſzego ſkoku/ áby ie rozerwał/ á
4:
tym obycżaiem prędko ie poráźił.
Amazones, żony Thátárſkie gdy ku wálce iádą/
5:
miáſto zbroie ſkory wężowe ná ſie kládą/ ktorych w A=
6:
zyey doſyć wielkich:
Przepuſzczenie Boze.
Máią też łuki y ſzáble/ tężey ſtrze=
7:
láią vćiekáiąc/ niż ſie w ocży potykáiąc/ bo tężey ſtrzá=
8:
łá vderzy gdy ná nię ktho náiedzie/ niż gdy ią po ſobie
9:
puſzcża. ∴ ∴ ∴
10:
Hannibal, gdy z Affri walcżył/ bacżąc ie być opiłe
11:
kazał w oboźie ná mieſzác w wino Mandrágor źiela
12:
ná poły ſ trućiną pijańſtwo/
Ná opilſtwo.
dał po ſobie znáć iákoby
13:
vćiekał z woyſká przed wielkośćią ludzi/ odiechał w o=
14:
boźie onego winá z doſtátkiem ſtráwy y trunkow. Przy=
15:
padwſzy Affrowie do tego mieyſcá gdzie było woyſko/
16:
s chućią pili wino y iedli łákomo wſzyſtko co thám ná=
17:
leźli/ poſnęli iákoby vmárli.
On potym przypadwſzy
18:
z ludem pobił ie ná mieyſcu/ drugie w pogoni.
19:
Hannibal, gdy z Rzymiány walcżył ad Cannas,
20:
zmowił ſie s ſwoimi kthorych było 600. pieſzych/ áby
21:
vćiekli do Rzymſkiego woyſká/ y thák vcżynili/ iż do
22:
nich przyſtáli/
Zbiegowie Zdrayce.
á dla lepſzey wiáry/ dáli od ſiebie mie=
23:
cże y zbroie Rzymiánom/
gdy tedy mieli zwieźć bitwę
24:
z Hannibálem ná zad ie ſtáwiono/ gdy ſie woyſká pot=
25:
káły rzućili ſie do pobithych ludźi/ odięli im miecże y
26:
tarcże/ vderzyli ná Rzymiány s tyłu/ kthorym ſie po=
27:
cżęło było dobrze wieść: A tym obycżáiem poráźił Hán=
28:
nibal Rzymiány. ∴ ∴ ∴
29:
Q. Metellus, poraźiwſzy Hánnibálá/ wygnał go z
30:
Włoch/ y Cártago poſiedli Rzymiánie. Wſzyſcy byli | L iij | s tego |
strona: 43v
| Trzećia cżęść O |
1:
stego weſeli w Rzymie/ y tryumphy ſtroiono rozmái=
2:
te/ tylko ſam ſmućien był Metelluſ/ gdy go pythano
3:
cżemu nie weſoł z dobrey poſługi rzecy poſpolitey? po=
4:
wiedźiał: Ia nierozumiem ieſli to dobra poſługá/ dla
5:
ktorey iuż zlenieią náſzy Rycyrze/
ábowiem ſam ieden
6:
był Hánnibál táki/ kthory Alpes gory niedrożne/ tru=
7:
dne/ nieprzybyte/ do Włoch przechodźił/ pobudzáiąc
8:
Rzymſkie Rycyrze áby nie ſpáli/ ſthąd byli oſtrożni zá=
9:
wżdy/ bo gdzie tego nie będzie/ vdádzą ſie naſzy/ thák
10:
pánowie iáko Rycyrſtwo ná wſzyſtki złośći y lubośći s
11:
proznowánia záleżawſzy ſie w pokoiu/
Zalezenie w pokoiu.
y znikcżemnieią. A ták ſtrácą ſławę dobrą ktorą mieli po wſzem świe=
12:
ćie/ tákże było. ∴ ∴ ∴
13:
Hannibal, iednego cżáſu/ sſtánowiwſzy woyſko bli=
14:
ſko nieprzyiaćielſkiego/ ſam iáchał ze ſtem koni táiem=
15:
nie w gory poroſłe chroſtem/ oględąć woyſko nieprzy=
16:
iaćielſkie/ tám będąc máiąc pzry ſobie Rotmiſtrza imie=
17:
niem Iſgo/ ná ktorego był łáſkaw/
Dobra mysl. Iſko.
ten Iſgo obacży=
18:
wſzy woyſko nieprzyiaćielſkie wielkie być/ dźiwował ſie
19:
mu y rzekł: Wielki to lud przećiw náſzemu máłemu/ aż
20:
dźiw powiádáć/
Rzekł Hánnibál: Więcżſzy to dźiw/ iż
21:
w ták wielkim woyſku niemaſz żadnego kogoby Iſgiem
22:
zwáno/ iáko thu w náſzym máłym ieſt/ wſzyſcy ſie ięli
23:
śmiać tráfney odpowiedźi/ dziwuiąc ſię Hánnibálo=
24:
wey myſli dobrey/ iż on widząc przed ſobą wielkie ſprá
25:
wy/ gdzie ſzło o rozdział z świátem/ á wżdy żadnego
26:
przelęknienia ná nim nie było znáć.
27:
Hannibal ad Cannas, tym obycżáiem Rzymiány poráźił/
Czáſ y mieyſce báczyć trzebá
gdy Słońce pocżęlo wſchodźić/ przymuśił ſwoią
28:
chytrośćią Rzymiány przećiw Słońcu ſtać/ tákże theż
29:
przećiw wiátru ſtali przećiw wſchodu Słońcá: á then| wiátr |
strona: 44
| Spráwach Rycyrſkich. | 44. |
1:
wiátr poſpolićie s przyrodzenia ſwego thęgo wieie/
2:
cżerwone zorze miewa y proch z źiemie bierze:
Będąc
3:
s tyłu Hánnibálowi/ kázał drzewcy źiemię ruſzáć/ áby
4:
tym więcżſzy proch poruſzał Rzymiánom w ocży/ gdzie
5:
im bárzo ná przekáźie wſzyſthko było/ od Słońcá y od
6:
zbroie bláſk/ od wiátru proch/ w ten cżaſ iednych pier=
7:
śćieni piętnaśćie Spądow nábráli od Rzymian pobi=
8:
tych Pœni. ∴ ∴ ∴
Porázeni Rzymiánie,
9:
Hánnibál gdy obacżył iednego cżáſu/ iż z iego woy=
10:
ſká miáło vćiec dzieśięć Rycyrzow mężnych/ do woyſká
11:
Rzymſkiego/ rozumiáł też być ſzpiegi Rzymſkie w ſwo=
12:
im woyſku táiemnie/ vcżynił ták: wezwał wſzego Ry=
13:
cyrſtwa/ vcżynił do nich recż/ opowiádáiąc im: iż po=
14:
ſzle tháiemnie do Rzymſkiego woyſká ſwoie ſzpiegi ná
15:
przeyźrzenie wſzech rzecży ich/ áby gdy ſie wrocą mieli
16:
pierwſze mieyſce miedzy wámi/ iáko ći co dla rzecżypo=
17:
ſpolitey zdrowia ſwego nie ważą/
vſłyſzawſzy to ſzpie=
18:
gierze Rzymſcy/ dáli do ſwych znáć/ iż tám máią przyść
19:
ſzpiegowie Hánnibálowi/ ábyśćie ie opátrzyli. Gdy te=
20:
dy oni mężowie zbieżeli/ Rzymiánie poimawſzy ie ob=
21:
ćięli im ręce/ noſ/ y vſzy porzázáli/ y odeſłáli ie do woy=
22:
ſká ſkąd wyſzli.
Zbiegowie y ſzpiegowie ná co przychodzą.
23:
¶ Chytra przepráwá Rzeki przes ogień.
24:
S
Ertorius, w Hiſzpániey gdy ſie miał przepráwiáć/
25:
przes Rzekę z woyſkiem/
Przepráwá przeſ Rzekę.
á nieprzyiaćiel po nim bieżal/
26:
wnet w tyle woyſká wał vkopał/ zákrzywiony iáko puł
27:
Mieſiącá/ a ku rzece rogi przytknął/ po wále rozłożył
28:
drwá y zápalił ie/ nieprzyiaćiel nie śmiał dáley/ á on ſie
29:
powoli przepráwił przes Rzekę.
Tákież Pelopidás Te=
| bańſki |
strona: 44v
| Cżwarta Cżęść O |
1:
báńſki w Grecyey/ rozumieiąc iż go nieprzyiaćiel miáł
2:
gonić do Rzeki/ nákładł drew w koło w thyle woyſká
3:
nád rzeką/ przepráwił ſie przes rzekę/ gdy nieprzyiaćiel
4:
nie śmiał przes ogień zá nimi/ łácno tego dokaże gdzie
5:
ludu pieſzego doſyć.
6:
R
Ozmaitym obycżáiem ná on cżáſ ſtárzy ludzie
7:
z Rzymiány wałcżyli/ thák we Włoſzech iáko y
8:
indziey.
Fidenates, Faliſci, Vegentes, gdy niemogli mocą
9:
przepomoc Rzymian/ thedy rozmáite fortele y
10:
ſtráchy wynáydowali nowym obycżáiem/ ktorego ie=
11:
ſzcże Rzymiánie nie widáli áni ſłycháli. Vbráli ſwoie
12:
Kápłany w ſzáty poświęcone/ y dáli im pochodnie o=
13:
gniſte w ręku nieść przed woyſkiem. Mniſzki záſie/ kto=
14:
re oni zwáli Veſtales, nioſły węże zá nimi.
Veſtales.
Rzymiánie
15:
obacżywſzy to: nie máło ſie vlękli/ poſłáli pytháć/ coby
16:
to známionowáło? gdyż tho v nich ty święte rzecży s
17:
Kośćiołá nigdy niewychadzáły z Mniſzkámi y s Ká=
18:
płany. Odpowiedź dáli Kápłani/ iż nam obiáwiłá
19:
Cybelliſ bogini y Cumea Sybillá: iż ná was przydzie
20:
gniew Boży o przeſládowánie naſ iey ſług: iż was bę
21:
dą Wężowie kąſáć/ iáko niegdy Egiptcyany. A thák
22:
was przeſtrzegamy w tym.
Sybilla.
Rzymiánie mniemáiąc
23:
áby ták było/ wzięli s nimi pokoy ſtánowiony do cżáſu.
24:
Arábowie przećiw Károluſowi wielkiemu wálcżąc:
25:
vbieráli konie y ſámi ſiebie w ſtráſzliwe lárwy/
Lárwy.
kthore
26:
cżynili s ſkor Bázyliſzkowych/ Lwich/ y innych ktorych
27:
ſie s przyrodzenia konie boią/ y poſtháwili ie ná cżele
28:
przećiw nieprzyiaćielſkiemu woyſku/ vderzyli w bębny
29:
wſtráſzyli konie ich/ áż im muśieli ocży záſłániáć y vſzy
30:
zátykáć. ∴ ∴ ∴
| Hánnibál |
strona: 45
| Spráwach Rycyrſkich. | 45. |
1:
Hannibal tákież nákładł Wężow w gárnce/
VVęze.
w dru
2:
gie popiołu/ gdy ná morzu walcżył z Rzymiány/
3:
ćiſkáli ná okręty one gárnce/ popioł w ocży kurzył/ Wężowie
4:
kąſali/ nie wiedzieli komu ſie pierwey ogániáć było.
5:
Baleares, ſą Wyſpy ná ktorych ludzie mieſzkáią/ tá=
6:
cy co s Proc tęgo ćiſkáią/ gdy ná woynę idą/ trzy proce
7:
ná ſię włoży/
Proce.
iedną głowę obwiąże/ drugą żywot/ trze=
8:
ćią w ręku ma/
wiełkimi kámieńmi s nich z ręku ćiſkáią:
9:
thák iż ſie im zbroiá álbo przełbicá nie oprze y ludźi z
10:
blánkow álbo z muru gdy miáſtá dobywáią z źiemie/
11:
tákże y ná brzegach morſkich nie dopuſzcżą zadney ło=
12:
dźi áni Scáphom ſtánąć nieprzyiaćielſkim/ bo Okręth
13:
żadny nie może przyść do brzegá/ muśi go w máłych
14:
ſzkáphach álbo w łodźiách doieżdżáć y odieżdżáć.
15:
Caſtabolenſes ná przodku gdy ſie potykáli/ ſtáwiáli
16:
pſy wielkie we zbroi ktorzy ludźi kąſali y konie/
Pſy wielcy.
wywo=
17:
dząc to ták/ iż niemáſz wiernieyſzego y ſprzyiáźliwſzego
18:
ſtworzenia ná świećie cżłowieku iáko pies/ ktorego ſie
19:
nie trzebá ſtrzedz by zdrádźił/ áni go náymować/ áni
20:
prośić/ áni vćiecże s potrzeby/ iedno morduie nieprzy=
21:
iaćielá poki może ſtać ná nogách/
áby tym okrutnieyſzy
22:
byli: dawano im ieść ćiáłá vmárłych álbo ſtárych ludzi/
23:
iáko cżynił Seianus/ gdy chćiał ten obycżáy nieludzki
24:
zágubić Siáſánor zrzućili go s páńſtwá.
Seianus.
25:
Darius gdy leżał we złym mieyſcu z woyſkiem prze=
26:
ćiw Scytom/ obacżył woyſko nierowne przećiw ſobie
27:
wielkośćią/
boiąc ſie nieprzyiaćielá thym obycżáiem
28:
vſtąpił ná inne mieyſce lepſze/
Viezdzánie.
zoſtáwił w woyſku po=
29:
wiązáne Oſły/ Konie/ Muły/ Pſy/ zoſtáwił też piſzcżki
30:
bębenniće/ áby wſzyſcy głoſy ſwe rowne podawáli/ tá=
31:
kież piſzcżkowie piſzcżeli/ bębennice bębnáli/ áby przes | M | to: ták |
strona: 45v
| Cżwarta Cżęść O |
1:
to: thák ſłyſząc nieprzyiaćiel mniemiał woyſko leżeć w
2:
obronie/ á ſam w nocy vſtąpił z ludem.
3:
Caius Pontius Krol Sámnithow zámknął w ćiá=
4:
ſnym mieyſcu Rzymſkie woyſko/ y ſprawce ich/ obá
5:
Coſsy/ iż ich áni thám áni ſám nie było/ iáko byłá wiel=
6:
ka rádość Sámnitom/ ták była wielka żáłosć Rzymiá=
7:
nom/ ták wielkie pány zdziáłáć/ ktorzy chćieli wſzyſtek
8:
świát pośieść/ niecháli ich ták s pokoiem w onych zá=
9:
mknieniu/ áżby rády nábyli/ co ſ nimi cżynić.
Napier=
10:
wey ſie rádźili Herenniuſá Krolewſkiego oycá w le=
11:
ćiech zeſzłego/ ále w rozumie/ y w doświádcżeniu/ y w
12:
przygodách doświádcżonego. Ten napierwey rádźił/
13:
áby byli wolno wypuſzcżeni wſzyſcy. Vcżyniwſzy do
14:
nich rzecż łáſkáwą/ iż oni nie iáko z nieprzyiaćielem ále
15:
iáko s przyiaćielem cżynili/ przeto ſie s wámi przyiá=
16:
ćielſkie obchodźimy/ ábyśćie nam byli tákowemi przyia=
17:
ćielmi pewnemi/ łáſkáwemi záwżdy/ iákośćie to dźiś po
18:
nas poználi.
Gdy tá rádá/ przed młodą płochą rádę
19:
przyſzłá/ nieprzypodobáłá ſie im/ mowiąc ku iego ſtárośći/
20:
iż wyſzedł rozum poſpołu s ćiepłośćią od tego ſtárcá/
21:
kthory nam rádźi náſze nieprzyiaćiele wolno puśćić/ á
22:
dobrze iż ich námi ieſzcże nie kázał przepráſzáć/ Powto=
23:
re poſłáli do niego/ áby co godnieyſzego powiedział niż
24:
pierwey/ máiąc to zá śmiech.
A ták
25:
Herēnius widząc
26:
ich niewdzięcżność ieo rády pirwſzey/ podał tę drugą/
27:
áby wſzyſtki pośćinano Rzymiány ysſ pány ich/ Rádá
28:
záſie powiedziáłá/ iż then ſtáry rozum ſtráćił/ pierwey
29:
kazał wſzyſtki puśćić/ á teraz pośćináć/ poyśrodek po=
30:
trzebnieyſzy ochyla/ co ieſth w tym? poślimy poń: iż v=
31:
znamy lepiey iego vmyſł/
przyiáchał do nich ná ſánkách
32:
do woyſká/ mowił knim w te ſłowá: Przyiáchałem ia | tu do |
strona: 46
| Spráwach Rycyrſkich. | 46. |
1:
tu do was nie dla tego/ ábych wam trzećią rádę po=
2:
dał s poyśrodká pirwſzych dwu/ ále ábych pirwſze
3:
dwie/ ktore zá bes rozumne máćie/ wam wyłożył/ wie=
4:
le ſie ludźi zeſzło ſłucháć go/
Rzecz Hereniuſá.
wykłádał ták ſwoię rádę.
5:
Iáwna rzecż ieſt wſzemu świátu Rzymiány być męże
6:
ſpráwne/ ſtałe/ ſławne/ ważne/ ták w Rycyrſkich rze=
7:
cżách iáko y w inych: nád wiele inych ludźi/ ktorych cżęść
8:
ná ten cżás w ſtronę przećiwną/ ſprzećiwneo ſzcżęśćia zá
9:
bieżáłá/ iż ie w ręku maćie/ coż tedy mniemaćie/ áby też
10:
to kiedy mniemaćie/ áby też to kiedy ná was nie przyſzło/
máćie tedy do tego teraz
11:
dobry cżás y przycżynę/ práwie od Bogá dány/ ktore=
12:
mi ſobie dobrze możećie pomoc y potomkom ſwoim ná
13:
pothym będącym/ gdy ie dáruiećie wolnośćią z łáſki
14:
ſwey s chući okazáłey/ cżego oni zápomnieć nie mogą
15:
áni táić/ ále to będą wiedzieć ſynowie ich/ y drudzy ſy=
16:
nowie s nich/ bo oni rozkázuią dobre y złe przygody/
17:
thák ſwoie iáko inſzych w kſięgi wpiſowáć/ ná pámięć
18:
świátu:
A ták by to s pámięći ludzkiey nigdy nie wyſzło
19:
dobrodzieyſtwo waſze. Wtorą rádę wydałem/ ábyśćie
20:
żadnego nie żywili według wáſzey chući/ kiedy ich wol=
21:
no puśćić nie chcećie/ ktorą thák wam wykłádam/
22:
miedzy złym á dobrym trzebá rozeznánie ſłuſzne mieć/
23:
ieſli tám trzebá poyśrodká álbo nie trzebá/ bo nie káż=
24:
da rzecż zła/ ſámá s ſiebie zła/ iedno s przygody albo s
25:
przypádłośći nád wolą cżyię.
Thákże kiedyśćie ich nie=
26:
chćieli s łáſkáwośćią puśćić/ nie żywćieſz s nich żadne=
27:
go/ bądźćie álbo ſtráchem wielkim nieprzyiaćielowi/
28:
álbo lithość łáſkáwą okażćie/ poyśrodká tu nie trzebá/
29:
bo gdy tu będzie poyśrodek iáki/ nie będzie tu áni przy=
30:
iaźń/ áni boiaźń z ſtráchem/ iákośćie wy zámyſlili/ ze
31:
ſromothą ná wzgárdzenie złupiwſzy ie do nágá/ vſzy/ | M ij | noſy |
strona: 46v
| Cżwarta Cżęść O |
1:
noſy/ porzezawſzy niktorym y puśćić/ to ieſt nie rozum/
strona: 46v
bo to nie cżyni áni przyiaćielá łáſkáwego/ áni nieprzy=1:
iáćielá ſtráſzy/ iedno tym więcey ná ſie podburzy. Trze=
2:
ćiey rády nie trżebá/ ále głupia Rádá Sámnitow wz=
3:
gárdźili oboię rádę iego/ á trzećią wybráli ktorą on gá=
4:
nił/ to ieſt/ powiązawſzy Rzymiány/ złupili ie do nágá
5:
ták zbroie iáko ſzáty y bronie y inne rzecży/
ledwie ſwo=
6:
ię nágość mieli cżym zákryć/ nád drugiemi morderſt=
7:
wo vcżynili nie cżłowiecżeńſkie. Gdy to vſłyſzał He=
8:
renniuſz/ pytał: Co mowili Rżymiánie gdy im tho wy=
9:
rządzono? powiedziano mu: iż nic nie mowił żadney/ ie=
10:
dno bárzo ſmutni byli. Rzekł Herenniuſ: O nieſtoćie/
11:
iáko ćięſzkie groźby pod tym milcżeniem táią ſie.
12:
Potym wypełniłá ſie Stárcowá powieść/ bo rychło Papirius
13:
Curſor zebrał woyſko wielkie przećiw nim poráźił ie/ to
14:
co oni cżynili Rzymiánom/ to też on cżynił Sámnitom
15:
y podbił ie pod Rzymſką moc. Tenże Caius záwżdy mo
16:
wił: Bych mogł tego cżáſu docżekáć/ kiedy Rzymiánie
17:
będą pátrzyć więcey właſnych pożythkow niż Rzecży=
18:
poſpolitey/ nie dopuśćił bych im pánowáć długo nád
:
ſobą.
19:
Eumenes w Grecyey gdy leżał z woyſkiem
20:
przećiw Antigonowi wálcżąc/ náydowano wiele li=
21:
ſtow w iego woyſcże y przynoſzono mu ie/
Liſty ná opátrzenie.
ná kthorych piſano/
22:
Kto mi głowę Eumeneſowę przynieſie/ będzie
23:
známienićie dárowan. Wezwawſzy wſzego Rycyrſt=
24:
wá do ſiebie/ vcżynił do nich rzecż: dziękuiąc im przod=
25:
kiem iż nie był táki żadny miedzy nimi náleźion/ ktoryby
26:
mizerne Złoto álbo Srebro nád ſwoię przyſięgę/ cżeść/
27:
y ſumnienie więcey przekłádał/
pothym ná nie chytro záſzedł/
Odwrot.
o thy liſty mowiąc: żem ie ia ſam piſał/ y chło=
28:
pcu roſkłádáć kázał miedzy lud poſpolity/ kuſząc was | zá chuć |
strona: 47
| Spráwach Rycyrſkich. | 47. |
1:
zá chuć maćie przećiw mnie/ ále widzę iż mię wſzyſcy
2:
miłuiećie y wyſtrzegaćie od zdradźiec/ tákiego też mnie
3:
maćie przećiw ſobie (cżynił tho on dla tego/ ieſliby ſie
4:
ták potym tráphiło vcżynić/ áby mniemáli iż to on ſam
5:
doświádcża)
mowil też áni bych ia ták chćiał pocżynáć
6:
á s ſiebie przykład táki dáć pokątnym obycżáiem z nie=
7:
przyiaćielem cżynić/ iákobych mu pierwey krzywdy
8:
ſwey nie opowiedział/ gdyż wielkich ludźi ſpráwy zwłá=
9:
ſzcżá w Rycyrſkich rzecżách nie idą pokątnie iedno iá=
10:
wnie.
Miał też to w obycżáiu iż ſie nigdy nie zwierzał
11:
ſwemu Rycyrſtwu przećiw ktoremu nieprzyiaćielo=
12:
wi ćiágnąć miał/ áni theż gośćińcem wiodł lud ſwoy/
13:
iedno przes trudne mieyſcá/ áby żadny inny iego ſprá=
14:
wy niewiedział/ iedno on ſam/ Ludu on wielkiego nie=
15:
mogł mieć przećiw nieprzyiaćielowi ſwemu/ tylko iezd=
16:
nych trochę miewał.
Antygonus ten miewał wielki
17:
lud przećiw iemu/ y obległ go ná zámku. Eumenes ba=
18:
cżąc to wypędźił lud z zamku ſwoy/ iedno s trochą zo=
19:
ſtał/ boiąc ſie by go nie wydáli Antygonowi zmowiw=
20:
ſzy ſie.
Konie kthore z ſobą miał w obegnaniu/ áby ſie
21:
nie pokaźiły ſtoiąc długo/ ták ie przypráwiał/
Konie iáko chowáć.
kázał ká=
22:
żdego ná cżáſ vwiązáć wyſoko/ iżby thylko ná poſled=
23:
nich nogách ſtał/ tákże ſtoiąc ſkákał wzgorę áż ſie zápo=
24:
ćił z oney prace/ gdy z oblęzenia wyſzedł/ zá dźiw to było
25:
wſzyſtkim iáko pięknie były konie wychowáne/ á ſtanie
26:
długie im nie wádźiło w onym oblężeniu.
27:
Adrianus Ceſarz ktory záwżdy tráphny y ſzcżodry był
28:
ſługom ſwoim/ gdy widział iednego cżáſu ſwego
29:
záſłużonego Rycyrſkiego cżłowieká w łaźni trzeć ſie
30:
kámieniem/ pytał go: Cżemu ſie ták trze mogęcy komu
31:
kazáć?
Sługa s pánem.
Odpowiedziáł thák: iż ſług nie ma/ opatrzył go | M iij | tedy |
strona: 47v
| Cżwarta Cżęść O |
1:
tedy Ceſarz doſtátkiem iż mogł zawżdy ſługi mieć.
Wi=
2:
dząc drudzy ſtárzy ſłudzy: áby ie też opátrzył dobrym
3:
mieniem/ tárli ſie o śćiány plecámi káżdy ſam ſiebie/
4:
Záwołał ich do ſiebie/ pytał ich też cżemu tak cżynią?
5:
powiedzieli iż niemáią komu kázác/ náucżył ie tedy iá=
6:
ko ma ieden drugiego z oſobná trzeć w łáźni ſiedząc ál=
7:
bo ſtoiąc ieden zá drugim/ á oſtátniego wſzyſcy/
śmiali
8:
ſie drudzy iż ták towárzyſkim obycżáiem pocżyna s ſłu=
9:
żebniki będący Kſiążęćiem wielkim/ á cżemu też iedne
10:
ſługi lepiey opátrza niż drugie? Spytał ich: Cżemu
11:
Gárncżarz cudnieyſze iedne gárnce cżyni niż drugie?
12:
Powiedźieli mu: iż to ieſt ná iego woli/ On pothym
13:
rzekł: Tákżeć y mnie wolno dáć komu co chcę.
Jáko Ce=
14:
ſarz álbo pan káżdy potrzebuie oſobnego ſługi przyro=
15:
dzonego/ ktory rozumie iego obycżáiom/ á trephuie w
16:
iego poſługi/ ták też ſługá oſobnego páná przyrodzone=
17:
go ku ſwey myſli potrzebuie/ ktoregoby łáſkę vznał/ ále
18:
iż to bes zazdrośći być niemoże/ przetho ia s wámi ze
19:
wſzyſtkimi towárzyſkie nákłádam.
20:
Hircius Coffus tym obycżáiem ſłał liſty Brutono=
21:
wi towárzyſzowi ſwemu/ ktory był w oblężeniu ná Mu
22:
tyńie od Antoniuſá/ Przedtym niż był obległ Mutynę
23:
Antonius/ wźiął Hircius z Zamku Mutyńſkiego do
24:
ſiebie kilko par Gołębi/ ktore chował kilko dni w ćiem=
25:
nośći żywiąc ie potroſze.
Gdy miał liſt Brutonowi po
26:
ſłáć/ ktory był w obegnániu ná Mutynie/ przywiązał
27:
liſt/ nápiſawſzy/ do ſzyie gołębiowi końſkim włoſem y pu=
28:
śćił go.
Gołębie liſty noſili.
Gołąb z rádośćią lećiał/ bo dawno niewidział
29:
świátłośći/ proſtho ná ono mieyſce s kąd go wźięto.
30:
Brutus pilen był Gołębi ná onym mieyſcu/ náydo=
31:
wał liſty y przecżytał/ co ſie dźiało wywiedział ſie wſzy| ſtkiego |
strona: 48
| Spráwach Rycyrſkich. | 48. |
1:
ſtkiego á przeſ to rády nábywał/ iáko ſie miał ſpráwo
:
wáć.
2:
Scipio Affrican: w Hiſzpániey będąc/ przy=
3:
wiedziono przeden dziewkę bárzo cudną/ y zacneo ro=
4:
du z Afryki/ ktorą kazał ſtrożą dobrą opátrzyć/ áby by=
5:
łá poććiwie chowána. Rychło potym przyiaćiele iey/
6:
poſłáli pieniądze ná wykupienie iey z więźienia. Scipio
7:
nie tylko ią wolno puśćił/ ále y dárował ono wſzyſtko
8:
co mu było poſłano zá nię/ y przyłożył ieſzcże więcey.
Litosć wiele dárow miewa.
Obacżywſzy to Numidae
ieo łáſkáwoś y milośierdzie
9:
przyſtali wſzyſcy do niego. Tákże ſie cżyta y o wielkim
10:
Alexándrze/ iż tákiem miłoſierdziem wiele kráin opá=
11:
nował/ dobrowolnie mu ſie ſámi poddawáiąc.
12:
Alexander podbiwſzy pod ſwą moc Trácyą/ ćiąg=
13:
nął do Azyey z woyſkiem/ boiąc ſie áby záſie Kſiążę=
14:
tá Graeckie po viáchániu iego: nie zbuntowáli ſie prze=
15:
ćiw iemu ná wolność/ pobrał ie s ſobą oſádźiwſzy Zam
16:
ki proſtemi ludźmi/ chłopy ze wśi/ ktorzy nie mogli nic
17:
tákiego pocżynáć podeyźrzánego przeſ pánow ſwoich.
18:
Obegnáńcy.
19:
H
Annibal gdy obegnał miáſto Caſsilinum Rzym=
20:
ſkie nád Rzeką ktorą zwano Vulturius/ chcąc ich Rzy
21:
miánie rátowáć żywnośćią w oblężeniu/ puſzcżáli po
22:
wodzie mąkę w becżkách/
w obegnániu zywnosć.
kthorą chwytáli obegnáńcy
23:
ná wodzie. Bacąc to Hánnibál/ przewlokł łáncuch od
24:
brzegá do brzegá/ iż becżki nie mogły przeyść.
Bacżąc
25:
to Rzymiánie/ puſzcżáli po wodźie lekkie rzecży co wierz
26:
chem przepłynęły/ iáko ſą orzechy wielkie/ iábłká/ y in=
27:
ne rzecży/ ktore po wierzchu pływáią/ A tym ſie żywili
28:
aż ich rátowano. | Obegnańcy |
strona: 48v
| Cżwarta Cżęść O |
1:
Obegnáńcy.
2:
R
Zymiánie gdy obegnáli Parthoſ ná gorze tru=
3:
dney gdzie im iuż niedoſtawáło żywnośći/ má=
4:
iąc trochę ieſzcże zboża/ y mąki y ſyrá/ dáli ſie tego ná=
5:
ieść dobytkowi/ ktorego ieſzcże trochę mieli/
Fortel ná odſtępienie.
ktore w=
6:
ygnáli y woyſká od ſiebie do nieprzyiaćioł/ pobráli on do
7:
bytek nieprzyiaćiele. A gdy ie porzázáli náleźli v nich
8:
w żołądkách ieſzcże Pſzenicę/ ciáſto/ ſery. Mieli zá to
9:
áby tám było żywnośći doſyć/ odćiágnęli precż.
10:
Oſtrożność Poſelſtwá.
11:
F
Abius Ceſarz Rzymſki/ gdy wychodźiło przymie
12:
rze Rzymiánom z miáſtem Carthago, poſłał poſły po=
13:
koiá y walki (ktore zowią Caduceatores) y znáki/
Poſłowie pokoiá y walki.
tho ieſt rohatjnę y rozgę/ ktore snich chcą ſobie wybráć/ ieſli
14:
rozgę ná pokoy/ cżyli Rohátynę ná walkę/
Cartaginen=
15:
ſes powiedzieli: iż oboie bierzemy/ á wſzákże to dawa
16:
my wam ná wolą/ ktore nam s nich chcećie zoſtháwić/
17:
to zá wdzięcżne przyymiemy. Poſłowie powiedzieli:
18:
áby thego ná nie wkładáli/ gdyż káżdy poſeł co mu
19:
roſkażą donośi/ á co opowiedzą odnośi.
20:
Chytre piſánie y przeſyłánie liſtow.
21:
W
Iele ſie thego przygadzáło zá ſthárych ludźi
22:
y dźiś ſie przygádza/ táiemnie liſty przeſyłáć/
Liſty.
| kto |
strona: 49
| Spráwach Rycyrſkich. | 49. |
1:
kto ſkim ma porozumienie ná to przes poſły: Piſzą ie=
2:
dni przes káráktery nieznáiome/ drudzy przeſ licżbę/
3:
drudzy tylko przes Vocales, drudzy per Conſonantes,
4:
Drudzy na kſzthałt Zydowſkich liter według they fi=
5:
gurki/ /=/ Drudzy s Cebule wodką/ álbo mlekiem
6:
przygrzawſzy v ogniá wycżyta.
Tákże też y rozmáitym
7:
táiemnym obycżaiem przeſyłáią/ iedni pod ſiodłá kry=
8:
ią/ drudzy w vbrániu álbo w ſzáćiech/ drudzy ogoliw=
9:
ſzy głowę poſłowi ná ſkorze wythłocży y da trochę zá=
10:
rość/ drudzy miedzy dwie podeſzwie v botow dáią zá=
11:
ſzyć.
Ale ieſzcże chytrzey/ ktorzy piſzą ná owych trza=
12:
ſkách miecżowych/ álbo kordowych/ á dádzą Miecżni=
13:
kowi powlec ſkorą z wierzchu/ áby w niey kord nośił/
14:
Drudzy przes pthaki/ Iáſkołki/ Gołębie/ iákom piſał/
15:
Thy wſzyſtki rzecży/ potrzebuią wielkiey przeſtrogi/
16:
bo gdy nieprzyiaćiel przyimie liſty thákowe/ ſpráwi ſie s
17:
nich/ śiatkę ná to záſtáwi/ ktorey ſie ſtroná nie ſpodzie=
18:
ie/ álbo poſłá będzie męcżył/ áż mu muśi powiedzieć co
19:
zá poſelſtwo nieſie.
20:
Na tłuſtobrzuchy.
21:
L
Icurgus Krol Attheńſki/ gdy widźiał lud ſwoy z
22:
opilſtwa á s prożnowánia otywáć/ zmyſlił ſobie choro=
23:
bę ſuchą być/ záwoławſzy ku ſobie rad ſwoich/ powie=
24:
dźiał im: iż inácżey iego chorobá nie może być vlecżoná
25:
áż ſadłem muſzę być námázan co natłuſtſzego cżłowie=
26:
ká.
Ná opilſtwo ſ proznowánia.
Gdy przedeń wodzono tłuſte ludźi/ ieſzcże tłuſtſzych
27:
kazał ſzukáć.
Bacżąc to poſpolity cżłowiek/ áby ná ſádło
28:
nie przyſzedł/ morzyli ſie máło piyąc y iedząc/ á ták przy| N | ſzli ku |
strona: 49v
| Cżwarta Cżęść O |
1:
ſzli ku miernośći/ á on też od ſwey niemocy był zdrow.
2:
Sertorius máiąc lud máły/ przećiw wielkośći ludu
3:
Mitrydáteſowemu żądáiącemu woyny przes poſły/
4:
kázał przywieść przed poſły iego dwu koniu/ iednego
5:
lichego chudego/ drugiego wielkiego tłuſtego/ przydał
6:
páchołká wielkiego/ vdáthnego do lichego koniá/ á do
7:
wielkiego koniá páchołká lichego/ ſłábego.
Kázał pá=
8:
chołku wielkiemu wyrwáć ogon koniowi lichemu/ kto=
9:
ry dufáiąc ſwoiey mocy/ chćiał rázem wſzyſthek wyr=
10:
wáć ále nie mogł: Kázał też lichemu páchołku wyrwáć
11:
wielkiemu koniowi ogon/ ktory ſie domyſlił po troſze
12:
wyrywáć/ áż wſzyſtek wyrwał. Rzekł thedy Sertorius
13:
ku poſłom: Dobre znáki máią Rzymiánie/ iż oni maiąc
14:
trochę ludźi/ będą wielki lud ſzárpáć/ ták długo áż wſzy=
15:
ſtek wyćiągną/ y tákże było.
Cirus Krol Perſki/ áby pobudźił poddáne ſwoie ku
16:
walce/ kázał im pierwey ieden láſ rębáć/ gdy go pytáli:
17:
Co potym? Rzekł im potym powiedzieć: Gdy porąbili
18:
vcżynił im wielkie gody z doſtátkiem wſzyſtkiego/ py=
19:
tał ich potym: Co ſie im lepiey podoba? rąbánie laſu/
20:
gdzie krotochwilá zdrowa/ cżyli tá kołácya gdzie brzuch
21:
obćiążeie? Powiedzieli: rąbánie láſu ieſt náſzá niewo=
22:
la/ á teras kołácya roſkoſz/
Rzekł Cyruſ: Práwie mo=
23:
wićie/ ták niewolą będziećie mieć poki nie wyſiecżećie Medow/
Medy.
gdj ták vcżynićie roſkoſz będziećie mieć. Przes
24:
Láſ ſie rozumie płochość Záięcża/ áby do niego żadny
25:
nie vćiekał iáko źwierzę/ ále ſie bronił iáko
26:
Mąż w polu ná przeſtrzeniu.
:
grafika
| Piąta |
strona: 50
| Spráwach Rycyrſkich. | 50. |
1:
Piąta Cżęść/ O Sprá=
2:
wie y záchowániu Tureckim w
3:
rzecżách Rycyrſkich.
4:
T
Vrcy iednego Monárchę nád ſo=
5:
bą maią wſzyſcy/ zową go ſwym Ięzykiem
6:
Patizan Ottman.
Patiſan Ottman.
bo z Ottmáńſkiego s Tatar narodu poſzedł/ tego ſą wſzyſcy po=
7:
ſłuſzni/ on wſzyſthko ma/ wſzyſtkim rządźi/ inni wſzyſcy
8:
ſą iego poddáni/ nád ktoremi wſzyſtkę moc ma/ áż do
9:
gárdłá ich/
dla tego ninieyſzych cżáſow v niego ſpráwá
10:
Rycyrſka mieyſce przednie ma/ żadney v nich rozno=
11:
śći niemáſz w rodzáiu Szláchectwá/ ten tám vrodzo=
12:
ny y ſławny/ kthory ſobie mężnie á dobrze pocżnie/ ten
13:
lepſzy dochod ma/ kto lepiey woiuie/ ten zbáwienie du=
14:
ſzne otrzyma/ ktory zábit o poſpolitą rzecż będzie/ ſtąd
15:
że káżdy s nich o tho ſie pilnie ſtára/ áby był mężem do=
16:
brym nizacż ſobie żywotá maiąc.
Zágáśli iuż oni ſław=
17:
ni walecżnicy/ kthorzy byli v Rzymian y Grekow/ y
18:
Máchiny ich rozlicżne przed Turki/ ktorzy przewykną=
19:
wſzy od nich wſzyſtkiey ſpráwy woienney/ ſwoiey ieſz=
20:
cże więcey pocżynili/ thák iż wſzemu świátu roſkázo=
21:
wáć chcą. Potym Otmánie ſą dwá Beglerbekowie/
22:
ktore oni zową Tſamgiach begler, álbo Belerbeg, tho
23:
ieſt pan nád pány/
Beglerbekowie.
Ieden Natoliſki roſkázuie w Azyey:
24:
w mieśćie Cuteia mieſzka/ Drugi w Romániey w Eu
25:
ropie/ obycżáiem Rzymſkim/ v kthorych też byli thácy| N ij | Vrzędni= |
strona: 50v
| Piąta Cżęść O |
1:
Vrzędnicy zwierzchni zwano ie Duouiratus/ po nich
2:
ſą Timargilari/ ktorzy roſkázuią ludziom Rycyrſkim.
Duouiratus. Tymargilar.
3:
Máią theż ſwe dzierżáwy ná rolách według zaſługi/
4:
niktorzy mniey/ niktorzy więcey/ ći pilni ſą ſpraw Ry=
5:
cyrſkich/ gdyby kthory vcżynił iákie omieſzkánie w po=
6:
trzebie woienney gárdłem ie karzą.
Są drudzy báſz=
7:
owie ich ięzykiem Baſarlar/ ktorych bywa cżterzey/ thák
8:
iáko byli v Rzymian Quatuoruiratus,
Weſerbáſze. Quátuoruiratuſ.
ći rádzą o wſzel=
9:
kich ſpráwach ták woiennych iáko domowych/ ći theż
10:
Poſłow ſłucháią poſelſthwá ze wſzech krain/ y odnoſzą
11:
Ceſárzowi/ Drudzy ſą ktore zową Peſcherchady/ kto=
12:
rzy ná ſpráwach ſądowych Rycyrſkich ſiádáią/
Peſerchády.
ieden
13:
w Natoliey/ drugi w Romániey/
ći mogą odmienić
14:
ſkazánie Ceſárſkie/ ieſliby co przećiwko ich zakonowi ſka
15:
zał álbo vcżynił/ tym záwżdy do Ceſárzá drzwi otworzo
16:
ne ſą/ á niemoże być ná tym vrzędzie v nich innego Na=
17:
rodu iedno Muſulman, to ieſt práwy Turek. Są też
18:
drudzy ktore zową Muchty Modery/ iáko Doktoro=
19:
wie/
Muchty.
co vznawáią Zakon y Práwo ich obycżáiem/ od
20:
tych żadna Apellacya nie idzie.
Są też drudzy ktore zową
Tefftedery,
Tefftederi
Przełożeni kthorzy przy dworze Ce=
21:
ſárſkim záwżdy bywáią ſtrzegąc poſpolitey rzecży/ zo=
22:
wią drugie Eminler,
Eminler
ći ná poborzech ſiedzą/ Káncle=
23:
rzá zowią Iaſitſibegler,
Iaſitſibegler
S tych wſzyſtkich przednieyſzy
24:
ſą dwá Beglerbekowie ktorzy wſzyſtkim roſkazuią/ ká=
25:
żdy s nich ma pod ſwą mocą ná. 30. Sędźiakow: Se=
26:
dźiaćy záſie roſkázuią Sumbaſzom, ktorzy ſą nád ludem
27:
Rycyrſkim przełożeni iáko v nas Rotmiſtrze.
Sędziácy. Sumpaáze. Moſellini.
Są też
28:
drudzy ktore zową Moſelliny/ bywa ich około dzieſiąći
29:
tyſiąc ále więcey pieſzych/ Moſellini.
ći ſą práwi Turcy/ mieſzkáią
30:
w Natoliey máią ſwe dzierżáwy/ źiemie potroſze z da=| wná |
strona: 51
| Spráwách Turećkich. | 51. |
1:
wná zá wyſługi/ ći nie dáią płáthu iedno ku potrzebie
2:
iádą gdy roſkażą/ według vſtháwy pocżtow/ gdy ſam
3:
Ceſárz ćiągnie z woyſkiem. Drudzy ſą ktore zowią Cha=
4:
ſilary, ći ſą s nich wielcy męzowie iezdni/
Chaſilar.
naprzod ſie po
5:
tykáią bo ſą ćwicżeni s tarcżą á z drzewem á s ſzáblą w
6:
páncerzách obycżáiem Huſárſkim/ gdy złamie drzewce
7:
w potkániu wnet ſie do ſzáble rzući/ á zá tarcżą cżyni/
8:
zá ſromotę tho ſobie pierwey mieli ſztychem bić/ iedno
9:
ſiecżonym obycżáiem/ ále dziś miewáią gránathy ku
10:
ſztychowi/ ći wſzyſtek ſwoy żywot ſádzą w obronie for=
11:
tuny Boginie ktorą oni zową Naſſub álbo Tſuthara, o
12:
ktorey v nich poſpolite przyſłowie bywa/
Naſſub.
Yazylan, ge
13:
lur Baſſyna, to ieſt/ co mu bogini forthuná ná głowie
14:
nápiſze przy porodzeniu/ teo ſie żaden nie vchroni. Spie
15:
wáią to v nich cżęſto áby drudzy s tąd śmiáłość bráli/
16:
przeto ſą iáko deſperáći niedbáiąc ná śmierć/ gdyż ieſt
17:
káżdemu náznácżona przy porodzeniu/ tym też Chaſi=
18:
larom, zá káżdym wygrániem bitwy dwoie myto pła=
19:
cą.
Zadny pan v nich nie ma nic właſnego dziedźicżnie
20:
coby miał pothomkom zoſtáwić ná imieniu źiemſkim/
21:
okrom tego komu Ceſarz dozwoli tym obycżáiem dzier=
22:
żeć/ oſzácuią onę dzierżáwę iáko wielka ieſt y iáko wiele
23:
cżyni/ tedy zá ony pieniądze będzie winien wywieść lu=
24:
dźi Rycyrſkich ku potrzebie woienney iáko vſtáwią/ kie
25:
dy roſkażą/ gdzieby tego nie vcżynił podiąwſzy ſie/ gár
26:
dlem thákie karzą/ wymowić ſie s tego nie może/ iedno
27:
chorobą świádomą. Po śmierći ieſli ſie ſyn iego tego
28:
chce podiąć dádzą mu tym obycżáiem też dzierżeć.
A ták
29:
ten porządek v nich ieſt. Gdy ſam Ceſarz ſwoia glową
30:
ma ćiágnąć ná potrzebę woienną/ rozeſlą liſty do wſzy=
31:
ſtkich kráin Vrzędnikow áby byli pogotowiu z ludem| N iij | ták |
strona: 51v
| Piąta Cżęść O |
1:
ták wielkim iáko im náznácżą/ á ná tym mieyſcu ſie ſtá=
2:
wili wſzyſcy tego cżáſu iako im roſkażą/ gdzieby inácżey
3:
vcżynił gárdłem o to karzą.
4:
Oſádzenie Porthy Ceſarſkiey.
5:
W
Szyſtká moc y ſpráwá Rycyrſka v Thurkow
6:
zależy ná oſádzeniu á zámknieniu Porty/ lu=
7:
dem Rycyrſkim zdrowia Ceſárſkiego/ thák w ćiągnie
8:
niu iáko ná mieyſcu/ bo iuż ná to ſłuſzny ſpoſob máią/
9:
ták iż káżdy pilen ſwego vrzędu káżdey godźiny ná káż=
10:
dym mieyſcu. Gdy iedzie Ceſarz ná woynę/ iádą podle
11:
niego dwá Belerbekowie po obu ſthron/ idzie przy nim
12:
pieſzych Iáńcżárow o dwádzieśćiá tyſiąc/ okrom
13:
tych co ieſzcże nie ćwicżeni/ iedni przodkiem/ drudzy po
14:
ſtronách z rozmáitą bronią.
Idą też Schulaczy álbo
15:
Soláchi/ á ći ſą ſtrzelcy dobrzy z łuku/ máią też ſzáble y
16:
zawoie inákſze niż Iáńcżárowie.
Iáncżárowie.
Iáncżárowie drudzy
17:
miáſto łuku Arkábuzy noſzą/ s kthorych bárzo miernie
18:
ſtrzeláią/ máią też y ſiekierki/ wſzákże wſzyſcy w iedná=
19:
kiey zbroi/ miedzy temi máło ich ieſt coby byli s Turec=
20:
kiego narodu/ iedno s Krześćijáńſkiego/ przeto Sło=
21:
wieńſkim ięzykiem mowią.
Trzeći pocżet pieſzych ieſt/
22:
ktore zowią Azappi, ci ſą práwi Turcy/ tym nie idzie
23:
żadny płáth kiedy nie bywa woyny/ ná głowie noſzą
24:
cżerwone kiwiory/ drzewce długie y ſzáble miewáią/ co
25:
nieprzyiaćielſkie konie biyą/ ty też ku ſzturmu puſzcżáią.
26:
Cżwarty pocżet ludźi pieſzych/ kthore zowią Woyni=
27:
chláry/ ći płáthu żadnego niemáią thylko ſą wolni od
28:
dzieſięćin y od podatkow. ∴ ∴ ∴
| Drudzy |
strona: 52
| Spráwach Tureckich. | 52. |
1:
Drudzy ſą ſtroże iezdni zdrowia Ceſarſkiego/ zową
2:
ie Spachioglani/ álbo Spachlary/ ći ſą ná dworze Ce=
3:
ſarſkim naſtroynieyſzy y świetleyſzy/ koſztem wielkim
4:
obycżáiem Perſkim konie przypráwuią/ ieżdżą przy
5:
Ceſarzu iedni po práwey/ drudzy po lewey ſtronie/ by=
6:
wa ich ná káżdey ſtronie tyſiąc koni/ káżdy s nich ieſth
7:
ſámocżwart niepodleyſzy ſtroy máiąc iedno iáko ieden
8:
ták y drugi/ máią zapony koſztowne y zárkuły Srebrne
9:
pozłocone wſzyſcy:
Zá temi záſie ieżdżą drudzy/ ktore
10:
zową Vlufagi, doświádcżeni mężowie/ wybieráią ie
11:
ná to z Iáńcżárow pieſzych ná iezdne/ bywa thákich
12:
dwá Tyſiącá koni z doſtátkiem/ ſtroynie przypráwieni
13:
Zá temi záſie ieżdżą drudzy ktore oni zową Caripicy/ by
14:
wa tákich dwá tyſiącá koni/ okrom tych co im ſłużą/
15:
ći lżeyſze konie máią/ ćwicżą ſie z łuku ſtrzeláć s koniá/
16:
drzewce nieść miſternie/ s ſzáblą vmieć obycżáiem Má
17:
máluchow/ ći wſzyſcy z rozmáitych narodow wybráni/
18:
á z młodych lat ćwicżeni/
piſzą ie w Regeſtrá áby wie=
19:
dźiáno licżbę ich/ ieſli ktory vmrze álbo/ ij zábiją ná iego
20:
mieyſce inego wezmą/ áby záwżdy ſpełná byli w licż=
21:
bie/ máią wſzyſcy nád ſobą ſtárſzego/ kthorego zową
22:
Aga bo nie chcą być pod poſłuſzeńſtwem Beglerbe=
23:
gom tylko Ceſárſkim/
Agá.
dochod máią nie iednáki/ iedno
24:
według męſtwá á zaſługi.
25:
Amuratheg Napierwey Iáńcżáry vſtáwił tákież
26:
Solaki ku ſtraży zdrowia ſwego wychowawſzy ie/
27:
wziąwſzy s cudzego narodu/
á ták temi ludźi pieſze=
28:
mi y iezdnemi/ w doſtátku wielkim będący: broná Ce=
29:
ſárſkiey oſoby zámknioná bywa/ ktorzy też cżáſu potrze
30:
by dáią wielką pomoc vffom przednim/ álbo wſzemu
31:
woyſku s ſtrzelbą ruſznicżną w then cżáſ gdy im śilen | nieprzyia= |
strona: 52v
| Piąta Cżęść O |
1:
nieprzyiaćiel w podkániu/ tákież gdy zamku álbo miá=
2:
ſtá dobywáią/ ieſzcże thego ludu Ceſárſkiego zdrowia
3:
ſtrożow w tákiey ſpráwie będącego/ żadny Monárchá
4:
ná świećie nieporáźił ná głowę tylko raz Zołtan Al=
5:
cáieyſki gdy Selimá poraźił Amáluchámi/ wſzákże mu
6:
tho prędko oddał iż go zábił.
Przedthym też
Támerlan
7:
Caramanbegli, Ceſarz Tátárſki/ poráźił Báizetá Cá=
8:
rzá Thureckiego práwie ná głowę/ ále ieſzcże ná then
9:
cżás nie miał Iáńcżárow áni oſádzenia tákimi ludźmi
10:
Porty zdrowia ſwego iáko dźiś ma Cſarz Turecki.
11:
O záchowániu Porządku
12:
w ćiágnieniu.
Z
Achowánie porządku w ćiágnieniu tákie máią iż
13:
przechodżą Rzymiány y Greki ſtháre waleczniki/
14:
bo tám wielka ſpráwiedliwość/ záchowánie w pokoiu
15:
milcżenie/ niedrapieſtwo/ bo nád tákimi wielką ſrogoſć
16:
pokázuią/
nigdy v nich nie vſłyſzy zwády iákiey áni ſło=
17:
wem/ áni bronią/ áni przewierzenia/ nic inſzego nie bio
18:
rą przedſie ieno iákoby ſię w męſtwie ſtárſzemu okazał/
19:
bo tákie dobrym datkiem y vrzędem opatruią. Wiele
20:
obycżáiow lepſzych máią niż Krześćijanie w tych rze=
21:
cżách/ á to iedno/ iż káżdy s chućią poſłuſzen ſtárſzego
22:
ſwego/ choćia s proſtego narodu będzie/ ktorych bárzo
23:
wiele nád ſobą máią iáko niegdy Rzymiánie/drugie
24:
iż żadney boiáźni śmierći v nich niemaſz/ bo they wiáry
25:
błazeńſkiey ſą/ iżby mieli po śmierći w ráiu s pięknemi
26:
pannami roſkoſz mieć/ drugie máią zá tho/ iż káżdemu
27:
przed ſwym cżáſem ieſt śmierć naznácżona/ kthorey ſie | nikt |
strona: 53
| Spráwách Rycerſkich/ | 53. |
1:
nikt nie vchroni: Drugie/ iż ſą miernieyſzy w pićiu y
2:
iedzeniu/ bo ſie máłą rzecżą wychowáią/ inſzego trun=
3:
ku nie máią iedno wodę/ pośćieli z ſobą żadney nie no=
4:
ſzą/ okrom kocow á kołder.
Ci Kozacy ktorzy przed
5:
Ceſárzem pierwey kilkim dni iádą ná ſwą ſzkodę wo=
6:
iowáć/ noſzą z ſobą w worecżkách mięſo drobne ſiekáne
7:
gdzie przyiedzie ie/ tákież plácek s Cukrem álbo Et=
8:
mek z ſobą nośi/ y tym ſie żywią w drodze/ bywa tá=
9:
kich około 30. tyſięcy.
Etmek chleb.
Ci to przeſzłych lat za Wied=
10:
niem w gorách y w Rákuſiech wielkie ſzkody pocży=
11:
nili/ wſzákże ich cżęść poráżono/ drudzy viácháli ſplo=
12:
nem:
Ci powinni dáć dźieſięćinę z łupu trzećiego cżło=
13:
wieká Ceſárzowi/ drugie ná ſwoy pożytek Mángom
14:
przedáią: Drudzy ſą co przed Ceſárzem przodkiem
15:
chodzą dniem álbo dwiemá/ ći to z drogi ſprzątáią kę=
16:
dy ma ćiągnąć Ceſarz/ chroſthy/ kámienie/ drzewo/ y
17:
wſzelkie przegábánia/ drogi nápráwuią kłádą thego
18:
gromády wielkie/ áby cżynili ſzlák/ thym ktorzy pro=
19:
wádzą Ceſárzá/ tákże y moſty álbo przewozy/ przepłá
20:
wy/ przodkiem chodzą nápráwowáć ludźie pieſzy.
21:
Szpiegi máią ze wſzech ſtron y Mártálauzy/ gdzie leży
22:
woyſko nieprzyiáćielſkie álbo ćiągnie/ wſzyſthko wie=
23:
dzą przes nie.
Mártalauzy ſą Słowacy.
A gdy ſie wywiedzą ieſli bliſko Woyſko
24:
o to ſie pilnie nawięcey ſtáráią/ iákoby drogi w koło
25:
záſkocżyli nieprzyiaćielowi/ áby mu zywność do woy=
26:
ſká nie ſzłá/ á tym obycżaiem ná on cżáſ Kocyándrá w
27:
Słowieńſkiey źiemi zdźiáłali.
28:
O Namiećiech.
| O | Namioty |
strona: 53v
| Piąta Cżęść O |
1:
N
Amioty ktoro s ſobą bierze Ceſarz Turecki ſą
2:
dwá/ zową po Turecku Namiot: Sátorlár/
Satorlar.
3:
ieden dźiś rozbiją z drugim przodkiem idą rozbijáć ná
4:
drugi nocleg. Ták wielkie ſą iż z dáleká zdádzą ſie iá=
5:
ko ktore miáſtecżko. Bliſko Ceſárſkiego Namiothu
6:
przednieyſzy pánowie polożą też ſwoie Namioty/ zá nimi
7:
drugie iezdnych/ niekthorzy máią ſwe właſne/
8:
pod drugiemi zgadzáią ſie dwá álbo trzey y cżterzey
9:
pod iednym:
Ruſzáią ſie od pułnocy w drogę/ ná po=
10:
łudnie ſtáną/ tákże zoſtáną ná noc : kiedy w nocy idą/
11:
nioſą świece lane Iáncżárowie świecąc.
12:
Caulár Stároſta iáko Márſzałek odbija Ludźi bu=
13:
łáwą ktorzy bliſko idą Ceſárzá/
Czaular.
a thák ná ſtrzeleniu z
14:
łuku od Ceſárzá poſpolity Lud idźie. s thyłu iedźie
15:
ielkość Ludu/ Wielbłądow y Mułow wiele idźie
16:
nioſąc żywnośći wielkie/ Zbroie/ Namioty/ Dźiáłá/
17:
prochy/ y inne rzecży ktorych Woyſko potrzebuie/ á
18:
gdźie ſtáną: tám muſzą być wſzyſtki doſthátki iáko w
19:
mieśćie porządnie/
tám też ſą rzemieśnicy wſzelkie=
20:
go rzemioſłá/ Kráwcy/ Piekárze/ Rzeźnicy/ Kuchá=
21:
rze/ Sloſarze/ Kowale/ Płátnerze/ y inni rzemieśni=
22:
cy: S kuchniey Ceſárſkiey biorą zá pieniądze ſtráwę
23:
komu trzebá/ gdzieby cżego nie doſtháło/ máią doſyć
24:
ſuchych chlebow/ ſerow/ mięſá/ doſięgą tego kiedy trze
25:
bá/ rowną ſie rzecżą oni wychowáią/ bo ſą ćierpliwi
26:
ná głod/ ná źimno/ ná gorąco z zwycżáia/ á też oni rzad
27:
ko w domiech mieſzkáią/ więcey pod Namiothy przy
28:
Wodźie á páſtwie Końſkiey/
strona: 54
A to też zá ieden dźiw/1:
iż w ták wielkim woyſku/ gdźie ſie ná noc położą/
2:
takie milczenie y ſkromność bywa/ choćiaby w ten cżáſ v=| ćiekáli |
strona: 54
| Spráwách Rycerſkich/ | 54. |
1:
ćiekáli więźniowie nie gonią ich/ á to dla zátrwożenia
2:
iákiego w woyſku/ tylko gdy ſie máią kłáść wołáią ku
3:
Bogu Háłłá/ Háłłáh/ Hálán/ tákież gdy wſthawáią mowią:
W ćiągnieniu nie śmie żadny wźiąć nic gwał
4:
tem ni komu/ bo o to karzą bes miłoſierdźia/ ſą od te=
5:
go ſtroże ktorzy tego doglądáią/ bo gdźie imo Wieś
6:
iádą/ tedy dźieći máłe záchodzą przedáiąc thy rzecży
7:
ktorych potrzebuią ku żywnośći/ iáko Chleb/ Owoc/
8:
Sery/ Owieſ/ Ięczmień zá pieniądze/ tych to bronią
9:
ſtroże. Piſze ieden Węgrzyn: iż był przytym gdy ieden
10:
Turcżyn iezdny/ konia puśćił w Zboże ná polu/ przy=
11:
ſzlá ſkárgá nań/ gdy poznano Koniá iego/ ſcięto go y z
12:
koniem poſpołu.
Chleb maią biáły y cżarny/ zową ij
13:
Etmek/ Mięſo wſzelkie iedzą okrom świnſkiego iáko
14:
Zydowie/ Ryb máło iedzą/ Napoſpołitſza potráwá v
15:
nich Ryż á Groch á mięſo Báránie. Páſterze kthore
16:
oni zową Cżábány álbo Cżábánlár: zá woyſkiem pędzą
17:
ſtády dobytká ná kuchnię Ceſárſką.
18:
O położeniu Woyſká Tureckiego.
19:
P
Ołożenie Woyſká y rozbijánie Namiothow
20:
bywa v nich co ná nagodnieyſzym mieyſcu/
21:
bo ſą od teo co mieyſce ná to wybieráią przy
22:
Rzece albo dobrey wodźie gdzieby s ſtrony wodá ál=
23:
bo błoto/ álbo iáka gorá bronilá:
Cżynią záſie wielkie
24:
okopy/ iáko zákrzeſlą w koło/ w wał nábiją palow o=
25:
ſtrych/ w ktore záwłocżą łáńcuchy około/ zá ktoremi
26:
napierwey Wielbłądy/ co noſzą wſzelkie żywnośći zá
27:
woyſkiem y rzecży woienne ſtawiáią/ potym drugi o=| O ij | kop |
strona: 54v
| Piąta Cżęść O/ |
1:
kop mnieyſzy bywa/ nád ktorym drzewiec nátykáią/
2:
zátym ludźi ſtáwią co ná podłe poſługi obieráią/ zową
3:
ie Sáráhory/ Iájſláry/ Muſelim/ bywa tákich o 2000
4:
ponich záſie Iáncżárowie y Scholacy.
Lud pieſzy ſwe
5:
Namioty miewáią/ miedzy ktoremi Namiot Ceſar=
6:
ſki będźie rozbit/ gdzie ſwą głową przebywa z dźiećmi
7:
y z ſłużebniki/ Nád to pięknie koſztownie y miſternie
8:
przypráſwiony/ Potym Spachi álbo Spáchlár y inni
9:
dworzánie ſtroyni/ ktorzy ſtrzegą zdrowia Ceſárſkieo
10:
bliſko. Przed Ceſárſkim położenim przećiw nieprijaćie
11:
lom lud inny rycerſki pogotowiu będźie s ſwoimi Be=
12:
glerbeki z Báſzámi y z Sędźiaki przełożonemi/
káżdy zá=
13:
ſie z tych Beglerbekow y z tych drugich przełożonych:
14:
máią ſwoie ktorym też roſkázuią y rozrządzą ie/ gdźie
15:
ktory ma ſtać/ niektorzy ná Cżole/ drudzy ná rogách/
16:
drudzy po ſtronách/ á drudzy w poyśrodku ſtoiąc ie=
17:
den zá drugim/ drugie ná zad / drugie ná przodek dla
18:
hárcowánia/ tákie zwáno Trinárcy álbo Timoriaty
19:
Cháſylary/ Moſellini iezdni z drzewcy á ſtarcżą á s
20:
ſzáblą.
Báſzowie y inni przełożeni będą ſwe vpomináć
21:
áby ſobie dobrze á mężnie pocżynáli/ obiecuiąc káżdeo
22:
dobrym dárem opátrzyć/ ieſli ſobie dobrze pocżnie. Ie
23:
ſliby iáko pirwſzy vff poſłábiał/ wnet ich drudzy rátu=
24:
ią. Ieſliby pierwſzeo Báſzę poráżono/ drugi mu prziy=
25:
dźie ná pomoc: Ieſliby obudwu/ tedy puſzcżą ná nie=
26:
przyiáćielá Meſálim lud poſpolity pieſzy kthory przed
27:
ſtrzelbą ſtawa. Ieſliby y te poráżono/ tedy Iáńcżáry
28:
puſzcżą y wſzyſtek lud pieſzy/ kthorzy ſtrzegą zdrowia
29:
Ceſárſkieo:
gdzieby y te poráżono/ iużby wſzyſthko
30:
woyſko Tureckie vpádło/ ále fortel ten máią iż przed
31:
pieſzym ludem ſtrzełbe wielką dźielną zákrywáią/ ná| ktorą |
strona: 55
| Spráwách Rycerſkich. | 55. |
1:
kthorą przywodzą Ludźi nieprzijáćielſkie owi co ná
2:
przodku ſtoią/ iáko vcżynili Krolowi Ludwigowi w
3:
Węgrzech/ iż przywiedli iego woyſko ná dźiáłá. Dźiał
4:
Turcy nie wożą ná kołách iáko v naſ/ ále ie noſzą ná
5:
Wielbłądźiech rozebráwſzy ie ná ſztuki/ przyiácháwſzy
6:
ná mieyſce ſłożą one ſztuki ſpołu bo ſie ſzrobuią:
Vcży=
7:
niwſzy z drzewá iáko táráſ ná tym ie kłádą y przywię=
8:
zuią by ſie nie ruſzáło/ nácżyniwſzy ſzáńcow ſtrzeláią
9:
ku Zamku álbo Miáſtu/ á ták tłuką mury około niego
10:
cżego pierwey nie vmieli/ od Krześćiján tęonáwykli.
11:
Woyſko głowne gdy Turcy ſtánowią ku potyká=
12:
niu co nalepſze Męże ná cżoło wyſtáwią (nie ták iáko
13:
Száchy gráią)
Cżołá wielkie cżynią/ Rogi zákrzywio=
14:
ne ſtáwią/ iáko gdy Niewod idźie w Wodźie/ godząc
15:
ná to iákoby nieprzyiaćielſkie woyſko oſkocżyli w koło
16:
á wegnáli w pośrzodek iáko ryby w máthnię/ gdźieby
17:
tego nie mogli dokázáć/ tedy tym hakiem idą: vſtępu=
18:
ią ſie ná zad po troſze broniąc ſie nie broniąc/ przywo=
19:
dząc ná dźiáłá/ á gdy im nabárźiey przyprą/ rozſtąpią
20:
ſie w ſtrony/ odkrią dźiáłá/ ſtrzelbę puſzcżą ná nieprzy=
21:
iaćielá/ zbiją ták by nawięcżſzy Lud/ iáko vcżynili v
22:
Mohacża Węgrom miedzy Budzyniem á Biłágro=
23:
dem/ gdy Krol Ludwig zginął/
ná ten cżás
24:
ták ſie ſpráwowáli iákom piſał/ y iáko w
25:
tey Figurze práwie náznácżono ieſt.
:
grafika
| O iij |
strona: 55v
grafikastrona: 56
| O Spráwach Tureckich. | 56 |
1:
Położenie Obozu Tureckiego.
2:
L
Atá Pańſkiego 1526. Ná dźień ſwię=
3:
tego Ianá śćięcia/ przyćiągnęli Turcy z wiel=
4:
koſćią Ludźi do Węgier s Ceſarzem ſwoim Suleymá=
5:
nem. Krol Ludwig máiąc o nich ſpráwę/ ále ſam bárzo
6:
nieſpráwny wyćiągnął przećiw nim z Ludem ſwym/
7:
ktorego więcey nie miał tylko 24. tyſiąc/ ku Moacżowi
8:
miáſtecżku po práwey ſtronie Dunáiá miedzy Budz=
9:
yniem á Biłagrodem/
nie cżekáiąc drugich Ludźi / zwła=
10:
ſzcżá Ianá Siedmigrockiego Woiewody/ ktory wie=
11:
dźiał obycżay y Spráwę Turecką/ pokuśił ſie o nie/ cho=
12:
ćia nie rowno/ bo było Turkow około 200. tyſięcy/ ácż
13:
byli temu ná odpor drudzy/ zwłaſzcżá Gnoieńſki Polak
14:
ktory Oboz ſtáwił/
Gnoienski.
ten prośił áby cżekáli drugich Lu=
15:
dźi vſtąpiwſzy ná inſzą ſtronę zá Dunay. Páweł Tho=
16:
mory ktory Lud ſpráwował/ niechćiał thego inácżey
17:
mieć iedno ſie potykáć/
ieſzcże ſie nie dobrze ſpráwili/
18:
áż przypádło Turkow 20000. ktore wiodł Biłágrocki
19:
Sędziak do Woyſká Węgierſkiego/ ći tho prędko á
20:
gwałtownie náieżdżáli Węgry/ nie dáli ſie im nigdzie y
21:
vchylić z Obozu/ ták iż Koni nie mogli przed nimi prze=
22:
śpiecżnie nápoić/ áż im wodę kopáli. Bo Turcy máią
23:
ten obycżay z Náuki Rzymſkiey/ iákom iuz pierwey pi=
24:
ſał o tym/ iż pierwey niż głowne Woyſko ich przyćiągnie:
25:
puſzcżáią Globum przećiw nieprzyiaćielom/
Globus uff Prędki.
nie dáiąc
26:
ſie im ſpráwić/ trapiąc ie rozmaitemi kuſy/ náieżdżáiąc/
27:
wywabiáiąc ná hártz/ á wyrozumiewáiąc ſpráwę ich/
28:
iáko wielki Lud/ iáko ſie położyli/ w iákim mieyſcu/ co
29:
zákońie co zá Zbroiá/ tákież y Mężowie/ wyrozumiawſzy
30:
ſprawę nieprzyiaćielſką/ dáią znáć ſwoim ktorzy ſą zani=
31:
mi/ iáko á kiedj máią przjćiągnąć nád nie/ tákże też Wę=| grom |
strona: 56v
| Piąta Cżęść O: |
1:
grom vcżynili ná ten cżás/ iż ie trapili we dnie y w no=
2:
cy áby ie przywiedli ná hak:
A w tym cżáſu przyćiągnął
3:
Soliman Ceſarz Turecki/ złącżył ſie z ſwoimi/ porucżył
4:
ſpráwę Rycerſką dwiemá Báſzoma/ Ambreybáſzy z
5:
Narodu Greckiego á Beckrámbegowi Nátoliyſkie=
6:
mu.
Ambrey Ba
ſzá, Becra=
mus,
Tomory teſz ſwoie wywiodł na przeſtrone mieyſce
ſzá, Becra=
mus,
7:
widząc Lud wielki Turecki:
Tomory.
ſtánowił miedzy pieſze Ie
8:
zdne/ áby nie byli od wielkośći ogárnieni: Strzelby kto=
9:
rey miał nie wiele/ do Obozu włożył/ ktory oſadźił tro=
10:
chą Ludźi nie ćwicżonych
Krolá Ludwigá w tyle
11:
Woyſká ſwego poſtáwili/ przy ktorym było Tyſiąc ko=
12:
ni/ dla iákiego rátunku: Gdy ſie tedy potkáli wſtęp=
13:
nym boiem/ Turcy ná zad potroſze vſtępowáli/ náſzy ie
14:
párli. Potym ſtrzęlbę puſzcżono Turecką ná náſze/ le=
15:
ćieli iáko ſnopki/ choćia powiádáno iż Puſzkarze byli
16:
Krześćijánie przetho folgowáli/ bo drugie kule w poł
17:
drzewiec tráfiáły/ potym Turcy w koło oſkocżyli woy=
18:
ſko Węgierſkie/ zábit Hetman Páweł Thomory.
Zábići
19:
też Biſkupi Strygońſki/ y Wárádzinſki/ Ierzyk theż
20:
brát Ianá Woiewody Siedmigrockiego zabit. Krol
21:
Ludwig opuſzcżony będąc/ bo ony tyſiąc dworzan kto=
22:
rzy ſtrzegli zdrowia iego/
Krol Ludwig.
odiácháli od niego chcęcy
23:
ſwoich rátować/ vćiekáiąc vthonął w iednym ieźierzy=
24:
ſku choćia nie głębokim ále błotnym/ będąc we zbroi nie
25:
mogł z błotá wyniść gdy go Koń przywálił/ tám nę=
26:
dznie ſcżedł s świátá prze złe ſprawce/ pieſzy Lud Cże=
27:
chowie/ Niemcy/ Polacy/ trochę ſie opárli/ ná oſtátek
28:
od wielkośći zbići/ máło Iezdnych vbiegło.
Soliman
29:
potym dźiwował ſie ſzáleńſtwu ich/ iż ták z máłym Lu=
30:
dem śmieli ſie porwáć ná wielki Lud. Potym Soli=
31:
man przyćiągnął do Budzyniá poddano ſie dobrowol=| nie |
strona: 57
| Spráwach Rycerſkich. | 57. |
1:
nie. Zydźi ſie byli zámknęli ná Zamku/ ktorych gdy doby=
2:
to ſpuſcżono ie po wodzie do Turek. Tám wziął Ceſárz
3:
Soliman miſternym działem Herkułeſá z Miedźi vlá=
4:
nego pozłoconego/ poſtháwił ij ná znák zwyćięſtwá w
5:
Konſtántynopolu.
Hercules.
Kto może powiedzieć á wyſłowić/ iáka byłá ná then
6:
cżáſ żáłoſna á vtrapiona Rzecż poſpolita/ y poſpolite=
7:
go cżłowieká w Węgrzech/ y do tych cżáſow ieſzcże tho
8:
złe nie vgáſło/ gdzie był ſzcżyt wſzyſtkiego Krześćijáńſt=
9:
wá w Europie/ to tak przes niedbáłość á przes wnę=
10:
trzne walki Pánow Krześćijáńſkich ich tho Złote Iábłko
11:
cżerwiem vpádło z żáłośćią y s ſzkodą wſzego Krześći=
12:
iáńſtwá/
Złote Iápłko.
á gdy więc v iednego ſąſiádá gore/ v drugiego
13:
ſie trzebá ſpodźiewáć.
Nigdyby był náſ Turek nie zwal
14:
cżył/ by nie roſterki domowe á walki wnętrzne miedzy
15:
Krześćijáńſthwem: Napierwey we Włoſzech przed
16:
ſtē lat/ zá onych Sforcyow/ ktorzy ſpokoiem nigdy nie
17:
bywáli y ná thym pomárli znákow ich dźiś nie máſz.
18:
Nuż záſie Máláteſtá s Papieżem s Cálábri/ tákież We
19:
neći z Duką Ferárſkim/ y z Máximilianem. Nuż záſie
20:
Picenacy s Krolem Alfonſe Neopolitáńſkim/ Nuż
21:
Gwelfowie s Gibeliny/ Columnowie z Vrſyny/ Flo=
22:
rentini ſ Papieżmi.
Po tych wſzyſtkich ieſzcże więcżſze
23:
były Walki miedzy Ceſárzem Kárłem á Fráncuſkim
24:
Krolem/ licżby temu niemáſz/ iáko wiele Ludu Krze=
25:
śćijáńſkiego ći dwáy Pánowie miedzy ſobą potráćili o
26:
Medyolan. Gdy iednemu było ćięſzko do Turkow ſie
27:
vćiekł o pomoc/ á gdy ſie nabárźiey wyćiągnęli obá/
28:
Turcy wźięli śmiáłość/ rzućili ſie do Węgier/ rozumie=
29:
iąc iż ſie im żaden mocarz nie oprze/ gdyż domá wſzyſt=
30:
kę moc zoſtáwili. Opánowáli Węgry zá máłą ſzkodą/ | P | Opáno= |
strona: 57v
| Piąta cżęść O: |
1:
Opánowali Słowaki/ Rodys/ Modon/ Hidrunth/ y
2:
wiele innych Portow y Miaſt známienitych pod Krze=
3:
śćijány. Po tych wſzyſtkich walkách wnętrznych Wło=
4:
ſkich y Fráncuſkich ieſzcże gorſze nádeſzły w Niemcech:
5:
chłopow s pány ſwemi. Záſie Ceſarz ſ Kſiążęty o poſłu=
6:
ſzeńſtwo/ Helweći o Wiarę s Papieżniki/ alem o thym
7:
ſzerzey piſał przy Szleydanie/ przetom tu krotko názná
8:
cżył. Nie mogłby Turek ták wiele ludzi zebráć ku walce
9:
iáko ich wiele poginęło domá przes wnętrzne walki w
10:
Niemcech/ we Włoſzech á Fráncyey/
thu może każdy
11:
obácżyć przycżynę náſzego złego/ ſkąd ſie co pocżęło á ku
12:
cżemu ćiągnie y ná ktorym punkćie ſtánęło. Ieſzcżećby
13:
nie było pozno zábieżeć temu złemu wiátru/ áby ná nas
14:
nie wiał morowym záráżeniem: Mogąć tho w ręku
15:
mieć v ſiebie Przednieyſzy Pánowie/ y Pan Bog by tho
16:
od nich wdzięcżnie prziymował/ áby ſie wypráwili zgo=
17:
dliwą chućią á ſtałośćią przećiw temu zagubcy Krze=
18:
śćijáńſkiey Wiáry/ á oparli ſie mu y wyzwolili Lud Bo
19:
ży Krześćijáńſki z niewoley od niego.
Iáko niegdy Ge=
20:
deon wyzwolił Zydy od Amálechitow/ byłáby to rzecż
21:
ſławná wſzyſtkiemu świátu/ á wſzemu Krześćijáńſt=
22:
wu pożytecżna. Gdzie ieſliby to ták vcżynili náſzy páno
23:
wie Krześćijáńcy Przednieyſzy/ bes pochyby ſkáźiliby
24:
ſerce Turkom/ á rzekliby: iż s tym Ludem Bog ieſt/ kie=
25:
dy ſie zgadzáią.
26:
Kthorym obycżáiem Turcy byliby
27:
poráżeni od Krześćiián/ piſzą o tym Petán=
28:
cius/ Paulus Ionius y inni w ty ſłowá.
| Roſpło= |
strona: 58
| Turcy mogą być poráżeni. | 58. |
1:
R
Ozpłodźił ſie Turecki Lud/ rozmogł
2:
y wynioſł ku gorze ták bárzo/ iż iuż nie przyiydzie
3:
mu ná inſzą/ iedno ná doł ſchodźić/ ginąc á niſz=
4:
cżeć/ bo thák bywa według przyrodzenia wſzelkich rze=
5:
ży/ co ſie zá gęśći rádo drobnieie. A ták wźiąwſzy Pá=
6:
na Bogá ku pomocy/ ná ten gęſty Lud/ gęſtey ręki trze
7:
bá/ bo im ieden Pan áni dwá nic nie vcżynią/ gdyż on
8:
ſam trzy cżęśći świátá ma pod ſwą mocą/ y w cżwar=
9:
tey s nami poſpołu nie máło/ to ieſt w Europie/ ktemu
10:
wielkie ſkárby y ine doſtátki ma/ cżego wſzyſtko Krze=
11:
śćijáńſtwo nie ma/
bo przes ich Kráiny do naſ wſzyſt=
12:
ki rzecży idą/ ktore zá wielkie pieniądze kupuiemy/ iáko
13:
Száty Iedwabne/ Korzenie wſzyſtko/ Konie y ſtroie
14:
ich/ trunki co nalepſze/ y wiele innych rzecży. Ieſliby
15:
kiedy Pánowie Krześćijáńſcy chćieli ſie pokuśić/ á z
16:
niewoley wyzwolić miecżem Krześćijáńſkie Ludźi od
17:
Turkow/ muſieliby napierwey vkorzyć ſie Pánu Bogu
18:
ſwemu/ poniechawſzy wſzelkich roznic y walek domo=
19:
wych/ ſwarow o Wiárę.
Zmowić ſie y wſthępić w ied=
20:
ność Krześćijáńſkim obycżáiem/ dawſzy ſobie znáć
21:
przes pewne poſły/ ktorzyby kędy/ á ktorym gośćińcem
22:
w iákim pocżćie/ z iákim Ludem/ y ktorego cżáſu Zie=
23:
mią y wodą ćiągnąć/ przećiw iemu do Trácyey mieli/
24:
lepiey niż go domá cżekáć. Náleźli wſzyſtkim Krześći=
25:
iáńſkim Pánom/ ty drogi y mieyſcá ſłuſzne k temu/ kto=
26:
rym by obycżáiem mieli iść ku tey potrzebie Krześći=
27:
iáńſkiego Zboru/
ná troie rozdźieliwſzy ſie/ gdzieby tho
28:
ták chćieli vcżynić zmowiwſzy ſie wſzyſcy/ á oni to tám
29:
vſłyſzeli ći ktorzy z Krześćijan poſzli/ choćia drudzy
30:
Poturcżeni poniewoli/ bes wątpienia wieleby ich przy=| P ij | ſtało |
strona: 58v
| Piąta Cżęść: ktorym obycżaiem |
1:
ſtało do naſzych odſtąpiwſzy Turkow/ Iáko Bulgaro=
2:
wie/ Boſnowie/ y wſzyſcy Słowacy/ takież Ormiánie
3:
oboi wieldzy y máli/ y wiele inych Kráin/ ták w Nato=
4:
liey iáko w Europie.
Napierwey Ceſarz Krześćijáńſki
5:
(ieſliby tho ták Pan BOG zdarzyć á ziednać racżył)
6:
miałby trzy gośćińce ćiągnąć/ z Niemcy/ Cżechy/ Wę=
7:
gry. Pierwſzy przes Vherſką Ziemię proſto przes Bo=
8:
ſnę do Serbiey/ potym do Bulgaryey/ tám cżekał Po=
9:
lakow/ Ruſakow/ Wáłáchow nád Dunáiem/ pomagać
10:
im przepráwy przes Dunay by kto nie przekáżał.
11:
Drugi Gośćiniec z Węgier z Miáſta Budzyniá do
12:
Trácyiey przes Siedmigrodzką Ziemię przyległą Wo=
13:
łochom/ gdzie napierwey muśi do Wárádzyniá przes
14:
Ciſę rzekę/
Várádzyn.
Potym ná Temeſzwar do Sybinu/ do Ko=
15:
rony álbo Brezow/ kthore ieſt oſtátnie Miáſthecżko
16:
Siedmigrodzkiego Woiewodztwá w gorách/ kthore
17:
dzielą Wáłáſką Ziemię s Siedmigrodzką.
Temeſzwar. Sybin. Koroná.
Bliſko theż
18:
Cżycáwy zamku/ s tąd zá trzy dni chodu ieſt do Targo=
19:
wiſká Miáſthá Wołoſkiego/ ácż nie murowáne/ ále w
20:
dobrym mieyſcu leży/ y dobrze opátrzone obroną/
Brezow.
Cżyczáwa. targowiſko.
ſtąd
21:
do Waśilá Zamku/ gdzie Dráguła Wáłáſki Woiewodá
22:
Sztefan Turki poráźił/ od tąd do Bráiłowá/ á thám
23:
ſie s Polaki y Ruſaki Wołochy ziácháć y woźić przes
24:
Dunay álbo trochę niżey do Bulgáryey/ Ktora iuż le=
25:
ży w Trácyey/ głowne miáſto iey ieſt Adrynepole.
Vaſſyl. Bráilow.
Trzeći gośćiniec z Węgier do Trácyey/ á to naſnád=
26:
nieſzy/ ktoby chćiał ćicho thy rzecży ſpráwowáć pokiby
27:
nieprzyiaćiel nie obacżył/
práwie Dunáiem ſie puśćić
28:
miawſzy wſzyſtki do tego doſtátki/ ták w Ludźiech/ w
29:
Zbroi/ Strzelbie iáko w żywnośći/ y w Náwach álbo
30:
náſádziech. Kto to chce obácźyć/ nie rowno ſnádniey| Krześci= |
strona: 59
| Turcy mogą być poráżeni. | 59. |
1:
Krześćijanom po wodzie iść do nich bes pracey/ niżli
2:
onym do nas przećiw wodźie cżyniąc s pracą wielką/
3:
á ziecháć ſie z náſzemi v przewozu/ álbo gdzie by ſobie
4:
mieyſce dali przez Poſły.
Krol Fráncuſki ktoryby też mogł mieć wielki Lud
5:
z Fráncyey, z Włoch/ z Helwecyey/ á ciągnął przes A=
6:
pulią do Epiru wodą y Ziemią/ á ty tám Kráiny wſzy
7:
ſtki Greckie/ Słowieńſkie/ Mácedońſkie/ y kthore ſą
8:
przy Morzu Adryatyckim/ pomogliby kthemu/ bo ſą
9:
wielkiemi nieprzyiaćielmi Turkom/ iżby s nim ſzli áż do
10:
Trácyey/ á prowádźili go drogą fortunną. Tą drogą
11:
niegdy Eneas Syluius Papież miał iść Konſtántyno=
12:
polá dobywáć pod Máchometem z Iurkiem Szkánde
13:
bergiem/ ále vmárł prędko morem w Ankonie.
14:
Krol Angielſki z Luſytany y ze wſzemi Krolmi Hi=
15:
ſzpańſkiemi/ tákże y Weneći Wodą do Heleſponthu/
16:
wźiąwſzy łácno zamki/ ktore zową Dárdánelli/ przyſzło
17:
by im ſnádnie ćiągnąć do Romániey/
Dardánelli.
á gdyby tę zgodę
18:
obacżyli Grekowie/ Słowacy/ y inni Krześćijáńſkiego
19:
Narodu Ludźie/ choćia drudzy poturcżeni/ dobrżeby
20:
ktev pomogli we śrzodku Turkow będąc pobiwſzy ſwe
21:
goſpodarze do ſwoich przybieżeli/ nieraz ſie iuż byli ná
22:
to nágotowáli/ przeto im Turcy z bronią nie dádzą cho
23:
dźić.
Pokuſzalić ſie pierwey o to Krześćijánie zá Ceſá=
24:
rzá Zygmuntá/ Włádźiſłáwá Krolá Węgierſkiego/ y
25:
zá Máximilianá Ceſárzá iákoby Boſnę y Serbią wy=
26:
zwolili z mocy Tureckiey/ ále wnętrzne waśni ſwoich
27:
zazdrośćiwe/ thego nie chćiáło dopuśćić/ áby ſpol=
28:
ną ręką ſobie pomagáli/ thylko wypchnęli Krolá ná=
29:
ſzego Włádziſłáwá ná przodek/ obiecawſzy mu Wene=
30:
ći pomoc Wodą dáć/ tákież drudzy Włoſzy/ omyliło go| P iij | w tym |
strona: 59v
| Piąta Cżęść/ Ktorym obycżáiem |
1:
w tym/ iż muśiał gárdło dáć v Warny. Takież Ceſá=
2:
rzowi Zygmuntowi vcżynili.
Stárał ſie też pilnie o tá=
3:
ką wypráwę przećiw Thurkom Ceſarz Máximilian z
4:
Krolem Węgierſkim Włádźiſłáwem y s KROLem
5:
Polſkim/ ále Niemcy iáko chłopi leniwi/ inſzą rádę da=
6:
li Ceſárzowi/ mowiąc: Lepiey tu nieprzyiaćiela cżekáć
7:
w Ziemi v ſiebie/ niż tám do nieprzyiaćielſkiey Ziemie
8:
ćiágnąć na niepewną rzecż/ ábowiem nieprzyiaćiel przez
9:
dálekie ćiągnienie będzie ſtrapion nędzą tákież y konie
10:
ich / ſthąd go łácniey pożyć/ niż tám dáleko ćiągnąć/
11:
bo Konie náſze temu nie przywykli/ dáli ſie ná tho ná
12:
mowić/ przeto s tey rzecży nie było nic. Tákże gdy Tur
13:
cy ćiągnęli do Boſny/ do Karwácyey/ do Węgier/ ie=
14:
dni wierzyli/ drudzy nie wierzyli/ nie chćieli żadney po=
15:
mocy dáć/ áni ſámi iácháć. S tądże Turcy opánowali
16:
wſzytki Krainy Słowieńſkie y węgierskie Kroletwo:
17:
A náſzy mili Pánowie/ zwłaſzcża Krol Fráncuſki/ An
18:
gielſki/ Kſiążęta Niemieckie/ tákież Włoſkie z ſobą
19:
cżynić woleli/ niźli dáć rátunek Węgrom vtrapionym:
20:
á ieſli kiedy co poſłali/ tedy bárzo mało/ iednego Sędźia
21:
ka tym ludem by nie zwalcżył/ iáko ſie oni miecą z moty=
22:
ką ná Słońce.
Nálezli to tedy ći co temu dobrze rozu=
23:
mieią iż lepiey od nich ćiągnąć ze wſzemi mocámi wſzy=
24:
ſtkim/ niż go doma cżekáć gotowego nie gotowi. Co ie
25:
od tego zátrzyma/ nie mogę nic innego rozumieć/ iedno
26:
domowe niechući/ ktorych by łácno przeſtáli gdyby ſie
27:
w tym obácżyli/ co im to nápotym przynieſie. Ieśliby
28:
ſie też mocy Tureckiey obáwáli/ mylą ſie ná thym/ bo
29:
ácżkolwiek Turcy ſpráwę dobrą máią w rzecżách Ry=
30:
cerſkich kthorey náwykli/ iákom piſáł/ od Grekow y
31:
Rzymian y Lud wielki/ ále bárzo Cateruaſy/ to ieſth| we wſzy |
strona: 60
| Turcy mogą być zwalcżeni. | 60. |
1:
we wſzyſtkim Woyſku Tureckim/ ledwo naydzie ſześć=
2:
dzieſiąt tyſiąc Ludźi godnych iezdnych ku bitwie/ pie=
3:
zych także/ tylko Iáńcżárowie/ á Solacy/ kthore oni
4:
zowią Tſolachlary/
Iánczáry.
Tsolachlar.
ná ktorych wſzytka obroná Ceſár=
Tsolachlar.
5:
ſka zależy/ tych też ledwo cżterdzieśći tyſiąc bywa/ y s
6:
temi co w Natoliey mieſzkáią/ inſzego ludu bywa do=
7:
ſyć/ ále máłogodnego ku walce/ obácżże tu káżdy ieſli ſie
8:
tu ieſt wſzem Krześćijánom kogo bać/ gdyż on nie ma
9:
lepſzych mężow/ ieno co s Krześćijan pobrał/
zwłaſzcżá
10:
naſzego ięzyká Słowáki/ kthore ná Iáńcżáry obráca á
11:
ćwicży ná ſtrzelbę. Gdzieżby też Krześćijánie tákich
12:
mężow mieć nie mogli? maią y lepſze/ ále ie ná ſie obrácá
13:
ią. O toć záwżdy Turcy Bogá proſzą/ áby miedzy Krze
14:
śćijány nigdy zgody nie było/ bo thę Práktykę máią/ iż
15:
máią być poráżeni cżáſu ſwego od Krześćijan/ rozumie
16:
iąc Lud Krześćijáńſki być dobrey śiły/ s Kráiow Puł
17:
nocnych/
Rozumieią też Lud Nátoliyſki/ to ieſt z má=
18:
łey Azyey być ſłáby tákież z Arábiey/ z Egiptu. Co nam
19:
vcżyni kiy Egipthſki trzćiniány iákie oni máią?
Kij ze Trzćiny
Co nam
20:
vcżyni vpalony Słońcem Arábs? álbo nági E=
21:
tyopſ? to ieſt Murzyn álbo Affer/ álbo Numidá? Ci
22:
Ludzie nigdyby s námi Krześćijány nie zrownali w po=
23:
tkániu/ gdyby to naſzy chćieli bácżyć á ſtáráć ſie o tho
24:
pilnie/ iakoby ſwey myſli nie trápili á nie byli miedzy
25:
nádzieią á boiaźnią/ thylko przy ſámey dobrey nádźiei
26:
zoſtáć/
wźiąwſzy Páná Bogá ná pomoc/ wſzed=
27:
wſzy w zgodę prawdźiwą/ nieprzyiaćie=
28:
lowi ſwemu/ y Kośćiolá Krześći=
29:
jańſkiego/ ſie oprzeć.
:
grafika
| Szoſta |
strona: 60v
1:
Szoſta Cżęść tych Kśią
2:
żek o Spráwach Rycerſkich
3:
ninieyſzych cżáſow.
4:
P
Iſałem iuż poſtronnych Ludźi ſpráwy Rycer
5:
ſkie/ dawnych y śrzednich cżaſow/
rzecż przy=
6:
chodzi do tego áby też co było náznácżono przes piſanie
7:
potomkom náſzym/ ktorym ſpoſobem y obycżáiem náſze
8:
ſpráwy Rycerſkie záchowane bywáią/ ná przeſtrzegá=
9:
nie álbo ná przykład drugim nápotym. Piſze o tym Ve=
10:
getius iż ná on cżáſ Rzymiánie będąc w pokoiu przes
11:
długi cżás/ zápomnieli iuż byli wſzyſtkiey ſpráwy Wo=
12:
ienney/ przeto s poſtronnymi Ludźmi o ſwoie krzywdy
13:
cżynić niechćieli/ ále ná ſie ſwoię Miecże obrácáli/ á
14:
gdy przes to ták vpádli/ rzućili ſie do Kſiąg/
w ktorych
15:
były wpiſáne przes Kátoná Cenſoryuſá doſtátecżnie
16:
wſzyſtki Spráwy Rycerſkie przodkow ich/ ięli cżytáć/
17:
rozwáżáć/ y obiawiáć poſpolitemu cżłowieku ſprawce
18:
ich/ Potym idąc przykłádem przodkow ſwoich/ ćwicżąc
19:
ſie/ ich obycżáiem/ náwykli prędko ſpráwy y záchowá=
20:
nia iákie oni miewáli/ wybili ſie z niewoley nieprzyia=
21:
ćielom/ Kráin pobránych záſie doſtáwáli/ y ſwoie nie=
22:
przyiaćiele pod ſwą moc przymuśili/
thák w Azyey/ w
23:
Affrice/ iako w Europie przes ſwoię pilność á ćwicże=
24:
nie vſtáwicżne y ſwe przodki ná oſtáthek w tym prze=
25:
chodźili. Málucżko też ná naſ Krześćijány tákie cżáſy
26:
nieprzyſżły ninieyſzego cżáſu/ boſmy ſie też barzo záleże=
27:
li y zániedbáli Rycerſkich ſpraw/ vżywáiąc rozmáićie
28:
domowey wcżeſnośći przes wymyſlne ſtroienie/ thák | Zon |
strona: 61
| O Spráwach Rycerſkich. | 61. |
1:
Zon iáko ſiebie/ przes potráwy/ trunki y cżty rozmáite:
2:
z ſzkodą Rzecży poſpolitey á z vbogácenim Krámá=
3:
rzow/ Szynkarzow/ y Cudzoźiemcow.
A co ieſzcże gor=
4:
ſzego miedzy námi Krześćijány powſtáło/ cżego y Rzy=
5:
miánie będąc ná on cżáſ Pogány nie cżynili/ iż ſwoie
6:
Miecże ná ſię obracamy/ márnie á niepobożnie ludźi o
7:
Wiárę vtrácáiąc/ opuśćiwſzy święte piſmo/ kthore
8:
broni gwałthu káżdego y krwie roźlania cżłowiecżey.
9:
rzućili ſie do zbroie ná ſie/ iákoby nie doſyć ſłowy náw=
10:
rácáć/ ále miecżem lepiey przypędzáć/ rozumieiąc to o
11:
káżdym wielkim ſtanie Krolow/ Kſiążąt/ Biſkupow/
12:
przes ktore ſie dzieie tákie okrućieńſtwo w krześćijáńſt
13:
wie/
mogąc temu inácżey zábieżeć niżli tákim okrućień=
14:
ſtwem Lud Boży pomordowáć/ ktory bes licżby mie=
15:
dzy ſobą pothráćili/ lepiey ſnać było y pobożniey/ áby
16:
ten Lud pomordowány/ ná nieprzyiaćielá Krześći=
17:
iáńſkiey wiáry obroćili byli/ á ſwoie z niewoley wyzwo
:
lili.
18:
Gdyſmy tedy przyſzli ná inny świát y ná inne
19:
cżáſy/ y ná inne obycżáie/ tedy też y ná inákſze ſpráwy
20:
Woienne y obrony Grodow álbo Miaſt. Acż ſie wiele
21:
y ſtárych przygodźi/ wſzákże gdzie przyidzie ná dziſieyſzą
22:
ſtrzelbę wielgą/ zgáſną wſzyſtki máchiny ſtáre przed nią.
23:
Sthárzy walecżnicy dobywáli Miaſth álbo Zamkow
24:
Tárány włożywſzy drzewo wielkie ná dwie Kole/ zá=
25:
kowáli ie ná końcu y vcżynili rogi żelázne/ y záwodząc
26:
vderzáli o mur rogámi onemi/ kthore rogi wyrywáli
27:
kámienie z muru/ Zwáli to Arietes od rogow/ kthore
28:
były iákoby Báránie. Wieże też drzewiáne przytacżáli
29:
pod mury/ przy ktorych wieżách były moſty co ie wzwo=
30:
dżono powrozy ná mur/
Arietes.
wieze Drze=
wiáne.
po tych mośćiech bráli miáſtá
wieze Drze=
wiáne.
31:
y Zamki/ Zwáli tho Włoſzy Sambuca, álbo Exoſttra,
Sambuca.
| Q | Miewáli |
strona: 61v
| Szoſta Cżęść O. |
1:
Miewáli też drábiny przypráwne co ná mury po nich
2:
leźli. Byłá też wagá przypráwna iáko żoraw v ſtudnie/
3:
ktorą ſadzali ná mur Ludźi obiemá końcomá wznoſząc
4:
Zwáli to Tollenon.
Tollenon.
Były też Plutei o trzech kołkách/
5:
ktore przytaczali pod mur przykryte dáchem dla vde=
6:
rzenia z wierzchu/
Plutei.
ſkorą ſurową przykryte z wierzchu
7:
dla ogniá z wierzchu miotánego/ pod kthoremi mogło
8:
ſie kilkodzieſiąt Ludźi záchować co mury podkopywáli
9:
á ieſli drzewiány párkan/ ogniem záłożyli.
Były theż
10:
Proki tákie/ wkopáli dwá palá w źiemię/
Proki.
ná kthorych
11:
deſkę położyli/ ná końcu deſki kámień/ á ná drugi koniec
12:
deſki/ ſpuśćili wielkie drzewo/ kthore klobą wznośili/
13:
gdy drzewo ſpádło vderzyło ná koniec deſki/ lećiáł ká=
14:
mień do miáſtá zábił kilko Ludźi. Były też Proce wiel=
15:
kie y máłe/ máłemi z ręku ćiſkáli/ ále z wielkich wagą ćię=
16:
ſzką/
Proce.
vwiązawſzy v iednego końcá wagę á v drugiego
17:
Procę s powrozow/ gdy puśćili wagę do źiemie/ procá
18:
ku gorze ſzłá/ kámień s ſiebie wyrzućiłá ktory daleko le=
19:
ćiał.
Miewáli teć Kuſze wielkie y máłe/ wielkie zwáli
20:
Scorpiones,
Kuſze.
s ktorych ſtrzeláli ogniſtemi ſzypy ná zá=
21:
palenie/ Máłemi Kuſzámi na ludźi ſtrzeláli. Miewáli
22:
też Rompheas, Cathapultas, s ktorych theż ſtrzeláli
23:
ſzypy/ przypráwuiąc prężyny że ſtały.
Romphee. Cathapulti.
Bywáły też wozy ſzerokie o cżterzech kołách rozmáite/
24:
iedny falcáty/ drugie ármáty.
Currus falca.
Fálcáty bywały/ do kto=
25:
rych przypráwowáli żeláżá oſtre ná obu ſtronách wozá
26:
v ſzynklow/ to ieſt koſy/ iedny ná doł/ drugie proſto iáko
27:
ſzynkiel idzie. Do tych wozow záprzągáli konie zbroyne
28:
płoche/ przed kthoremi dáleko tkwiáły długie y oſtre
29:
drzewcá/ o dwu grotách iáko widły. Puſzcżáli thákie
30:
wozy miedzy nieprzyiaćielſkie woyſká/ gdzie przyſzli ná | Ludźi |
strona: 62
| Spráwach Rycerſkich. | 62. |
1:
Ludźi/ ſſtáłá ſie w nich ſzkodá nie máła.
Drugim oby=
2:
cżaiem bywáły wozy/ na ktorych bywáło ludu zbroyne=
3:
go nie máło/ kthorzy ſie ták dobrze obwárowali y zá=
4:
ſzcżyćili rozmáitemi zaſłonámi/ iż im nic nie mogli iez=
5:
dni ani pieſzy ſzkodźić w potkániu/ á oni ſzkodźili ſtrzelbą
6:
y poćiſki z wozá puſzcżáiąc/ poſpolićie ie ná cżoło wyſa=
7:
dzał Krol Antyochus gdy z Rzymiány walcżył. Tenże
8:
tez y ná Elefánćiech wieże przypráwiał drewniáne/ ná
9:
ktorych bywáło ludźi niemáło z poćiſki y s ſtrzelbą wſzák
10:
że mu to nie przychodźiło ku pożytku.
Antiochus wieze ná Słoniách.
Gdyż Rzymianie
11:
będąc oſtrożni/ pilni/ ćwicżeni/ ná thy iego wymyſlne
12:
máchiny/ wiedźieli wſzyſtki fortele/ zdziáłáli go záwżdy
13:
Kopáli ſie też pod mury ſthárzy Ludźie y przechodźili
14:
tędy do miaſt y odbijali brony á ſwoie puſzcżáli.
Cuniculi.
Wiele
15:
innych miewáli ſwym obycżáiem Máchin/ kthore ſie
16:
am dziś nie przygodzą/ á to przeto/ iż oná ſpráwá pier
17:
wſzych walecżnikow s cżáſem wieku przeſzłá/ inna theż
18:
z cżáſem náſtáłá ná wſzyſthki ſpráwy/
inna Náuká w
19:
Rzemieſlech chytrſza/ ſzkodliwſza/ ogromnieyſza/ okrut=
20:
nieyſza/ niż pierwſze máchiny/ to ieſt/ Spráwá Puſzkár=
21:
ſka/ ktora ſtoi zá on potop ktory był zá Noego / bo wie=
22:
le ludźi ná walkách przes nie poginęło/ zwłaſzcżá v ſtur
23:
mow/ gdzie zginie by nalepſzy mąż/ nie znáć mężá dobre
24:
go przed nią żadnego/ iáko pierwey bywáło znáć poki
25:
iey nie było. Iuż tych cżáſow ninieyſzych wiele obycżá=
26:
iow náleźiono chytrſzych nie pierwey/ ná dobywánie
27:
miaſt álbo Zamkow.
Ieſli
28:
murow álbo párkánow z
29:
dźiał ſtrzelbą nie potłuką/ tedy wſzyſtki cżterzy Zywio=
30:
ły ná nie wywrą/ tho ieſt/ Wiátr/ Ogień/ Wodę/ Zie=
31:
mię.
Elementá ná dobywánie zamkow.
Wiatrem tym obycżáiem dobywáią Zamku álbo
32:
miáſtá/ gdy przypuſzcżą ku ſzturmu vcżyniwſzy dźiurę w | Q ij | murze |
strona: 62v
| Szoſta Cżęść O |
1:
murze od Zachodu Słońcá/
wiátr
s kąd wiátr cżęſty y wil=
2:
gotny bywa ludźi pocżet nie máły/
ieſli ie zbiją/ zoſtáną
3:
tám w przekopie albo pod mury/ zá kilko dni záſmrodzą
4:
ſie oni zbići/ zwłaſzcżá Lećie/ thák bárzo iż muſzą obe=
5:
gnáńcy ſmrodem álbo morem zdycháć álbo ſie poddáć
6:
ſkoro wiátr powſtánie á on ſmrod donieſie do nich w
7:
Zamek: Ieſliby nie było zbitych/ thedy inſzego śćierwu
8:
w nocy náwłocżą pod mur po wiátru ná ſmrod. Wo=
9:
dą też ták dobywáią/ odeymą wodę ktora do miáſthá
10:
álbo do zamku idzie/
wodá.
bo nie wſzędzie ſtudzien bywa/ áni cyſtern.
Ieſli też rzeká idźie pod miáſtho álbo pod za=
11:
mek/ iáko to poſpolićie bywa/ á k temu miáſto w rowni
12:
álbo w dole ſiedźi/ po niżey miáſtá vſypią groblą/ záſtá=
13:
wią wodę/ wytopi miáſto álbo zamek. Ogniem też po=
14:
ſpolićie miaſt y zamkow dobywáią/ puśćiwſzy kilko ſet
15:
kul ogniſtych z Moźdźerzow/ álbo ſzypow s krotkiey ha
16:
kownice álbo s kuſze przypráwiwſzy do tego ſzyp ktho=
17:
rym ſtrzeli ná dách á zápali.
Ogien.
Stárzy Ludźie tym oby=
18:
cżáiem miáſtá zápaláli/ Sypáli zboże po polu/ áby tám
19:
Gołębie znęćili/ potym ſiećią przytárgnąwſzy ktorego
20:
Gołębiá/ przywiązáli mu prochno záżegwſzy/ do nogi
21:
álbo do ſzyie/ y puśćili/ potym wnet poleći ná ſwe gnia=
22:
zdo pod dách y zápali prędko/ á zwłaſzcżá gdy prochno
23:
nátrze prochem ruſznicżym/ to też vcżyni y Iáſkołká.
24:
Ziemią też miaſt dobywáią/ kopáiąc pod mury/ prochy
25:
potym záſádzáią/
Ziemiá.
ále do tego trzebá Háwerze mieć od
26:
Gor gdzie Stolle kopáią Kruſzcowe/ áby tráfił prá
27:
wie pod mur álbo pod párkan: muśi mieć ná tho prá=
28:
wie miárę/ to ieſt/ rozmierzyć iáko dáleko od tego miey
29:
ſcá gdzie pocżnieſz kopáć do muru álbo párkánu/ ieſliby
30:
nie mogł dobieżeć w nocy przed głębokim przekopem/ | tedy |
strona: 63
| Spráwach Rycerſkich. | 63. |
1:
tedy ſtrzałą przewiećiawſzy v niey ná końcu dźiurecżkę
2:
przywięzáć nić mocną długą/ ſtrzeliſz do párkánu álbo
3:
do muru iżby vtknęłá/
przyćiągnąć/ potym onę ſtrzałę
4:
z nićią á zmierzyć/ á według iey miáry kopáć/ nie w ied=
5:
nym mieyſcu ále w kilku/
Miárá ná kopánie pod mur.
ták iákoby obegnáńcy nie oba
6:
cżyli/ przekáźiliby kopáiąc ſie przećiwko tobie. Biorą
7:
drudzy miárę przes ćień Wieże álbo muru/ iáko dáleko
8:
ma kopáć pod mur álbo párkan/ ale to chybia/ gdyż ſie
9:
ćień cżęſto odmienia. Gdy iuż pod mur przyidzieſz/ ob=
10:
wáruy by z wierzchu co nie pádáło/
ieſli iuż prochy pod=
11:
ſádźiſz/ przytkni drzewce dęte długie náſypáne nieſtá=
12:
nowionego prochu/ tho ieſt nie źiárnionego/ á niechay
13:
go ták oſypawſzy źiemią/ záſyp wſzyſtkę Stołę źiemią/
14:
ieſli krotkie drzewce/ tedy drugie w nie wetknąć/ y trze
15:
ćie będzieli trzebá/ Kłádą drudzy knoty zápalone/ y zo=
16:
ſtáwi tám ieden/ drugi ſobie bierze/ ále tho omyla/ bo
17:
w wilkośći będąc gáśnie. A ták lepiey dęte drzewce ná=
18:
ſypáne prochem álbo kulkę żelázną rozpaliwſzy wpuś=
19:
ćić w drzewce áby ſie tám wtocżyłá w becżkę prochu/
20:
zápali ták proch.
Gdy tedy obacżyſz iż thám proch iuż
21:
ſie zapali w źiemi/ á wyrzući ſztukę muru/ przypuść ná
22:
inſzey ſtronie ku ſtturmu áby ſie thám rzućili wſzyſcy
23:
obegnáńcy/ áby wźiął gorę ogień ktory ſie wyráźi z zie=
24:
mie á zápali/ támże ſwego ſzcżęśćia pátrz iáko ſie maſz
25:
ſpráwowáć puśćiwſzy gęſtą ſtrzelbę áby nie gáśili O=
26:
gniá ieſli ſie zápali/ álbo do dźiury ku ſzturmu iedny po
27:
drugich puſzcżay. Aleć to napewnieyſza ná dobyćie zam
28:
ku/ obledz w koło á nie dopuſzcżáć żywnośći áni Ludźi
29:
ná pomoc do niego:
Kiedy ták wcáſ vcżyniſz/ niepo=
30:
dobna rzecż gdzie ſie wiele Ludźi záwrze ná zamku ál=
31:
bo w mieśćie/ áby przed ſmrodem albo głodem nie mu| ſieli |
strona: 63v
| Szoſta Cżęść O |
1:
ſieli ſchodźić na zdrowiu álbo ſie poddáć á zwłáſzcżá
2:
Lećie. ∴ ∴ ∴
3:
Przyſzáncowánie też pod mur bliſko rozmáithe bywa/
Przyſzáncowánie.
poſpolićie ná prędkośći ſthawiáią koſze s laſzcżek
4:
plećione ieden podle drugiego/ náſypawſzy w nie Zie=
5:
mie zá ktoremi ſtoiąc/ mogą groble ſypáć po obu ſtron
6:
thák iáko by byli przeſpiecżni zá nimi ſtoiąc/ a ſtrzelbę
7:
ku borzeniu muru ſtánowić.
Ná bliſkie á prędkie przy=
8:
ſzáncowánie pod miáſto álbo zamek nalepſze ſą wozy s
9:
pułkoſzki wybuchowáne náſypáne Ziemie dobrze ſtoczyć
10:
ieden zá drugim bliſko/ á możeli być ſowito/ tedy ieſz=
11:
cże lepiey wozy ſtáwiáć/ to ieſt we dwoie/ y źiemią oſy=
12:
páć. Może theż ták vcżynić nákładwſzy ná káżdy woz
13:
drew wielkich ſurowych álbo śiáná ná wybuchowáne
14:
wozy odwilżywſzy ie mocno przypowęźić. A ták zá temi
15:
zaſłonámi/ może ſpráwowáć ſtrzelbę prześpiecżnie/ bo
16:
z gory nic nie vcżyni ſtrzelaiąc/ á ty vcżyniſz z dołu ſtrze
17:
laiąc ku gorze/ podſzáńcowawſzy ſie bliſko.
Ieſliby
18:
przekop przekáżał tedy ij zámiotáć/ gdzie wielki lud pie
19:
ſzy łácno thego dowiedzie iż ij żámiece drzewem y źie=
20:
mią.
Przekop zámiotáć.
Gdyż nie tylko przekopy záſypuią Turcy/ ale y
21:
miáſtá podſzáńcowawſzy ſie bliſko pod mury/ miecą źie
22:
mię ieden podle drugiego ſtoiąc ná gorę/ przymykáiąc
23:
ſie pod mury po troſze/ thák długo iż y mury záſypą y
24:
miáſto álbo zamek wkoło wſzędzie obthocżywſzy/ gdyż
25:
im nic nie vcżyni ſtrzelbą ná żadną ſtronę z miáſtá/ ſto=
26:
iącym żá źiemią.
Tákież moſty/ ktore miedzy Turki no=
27:
we powſtháły przypráwne/
Moſty ná dobywánie zamkow.
przynáſzáią folgámi pod
28:
mury kiedy nie może pożyć murow/ álbo kopániem álbo
29:
ſtrzelbą/ położą on moſt ieden koniec ná murze/ á dru=
30:
gi ná źiemi/ po nim idą ku ſturmu/ práwie iáko mowią | oſlep |
strona: 64
| Spráwach Rycerſkich. | 64. |
1:
oſlep/ iedni zá drugimi/ iáko cżynili v Mellity/ ná Wy=
2:
ſpie Morſkiey/ gdy iedny zbito/ wnet inni á inni ná tho
3:
mieyſce przyſtępowáli.
4:
áko śie bronić ná Zamcech.
5:
T
O napierwſza obroná Zamkow álbo Miaſth/
6:
mieć doſtátek wſzyſtkiego/ á nawięcey ſtrzelby
7:
i prochu/ żywnośći/ y kthemu Ludźi kilko ſprá=
8:
wnych/ coby drugim roſkázowali á vpámiętowáli/ iá=
9:
ko ſobie máią pocżynáć náucżali ie/ bo ná pirwſzym ob=
10:
ężeniu/ kto w tym nie bywał/ gdy potłuką nieprzyiaćie
11:
le mury/ á przypuſzcżą ku ſzturmu/ w trąby vderzywſzy
12:
będzie tháki ſtrách obegnáńcom/ iż ſie drugi zápomni/
13:
nie będzie wiedział co cżynić/
ále ſprawce máią im ſer=
14:
cá dodáwáć/ á vpomináć ie áby ſobie śmiele pocżynáli:
15:
prędko ſtrzelbę nábijáli/ ſpámięćią/ kámienie miotáli/
16:
dźiury zápráwiali/ drzewem/ kámieniem/ gnoiem/ źie=
17:
mią/ becżkámi náſypawſzy źiemie/ y co potrzebá poſłu=
18:
gowáli ći co ſtrzeláć nie vmieią: Kiedy pierwſzy ſzturm
19:
odbiją/ iuż potym lepſzego ſercá będą/ bo ie ſtrách omi=
20:
nie/
ieſli ſie kopa nieprzyiaćiel pod mury/ máią ſie theż
21:
obegnáńcy przećiw im kopáć á ſtrzelbę záſtáwić w dźiu=
22:
rze/ á ták im przekáźić ſtrzeláiąc ná nie. Gdzie ſą ćwi=
23:
cżeni obegnáńcy mogą wiele Ludźi idących ku ſzturmu
24:
zbić: tym obycżáiem/ gdzie wybił nieprzyiaćiel dziurę
25:
nie zapráwić iey ále vkopáć pod nią doł długi y głęboki/
26:
we wnątrz zá przekopem/ naſtáwiáć becżek náſypánych
27:
źiemie/ zá temi becżkami ſtać z gotową ſtrzelbą iednym
28:
drugim záſie s kámieńmi ſtać/ drugim z ogniem goto=| wym |
strona: 64v
| Szoſta Cżęść o |
1:
wym maiąc drwá po temu.
Gdy ku ſzturmu poydą bę=
2:
dą wpádáć w on doł/ obegnáńcy máią ie tłuc w dole
3:
kámieńmi/ gdy ſie wypełni doł Ludźmi/ thedy s ſtrzel=
4:
bą zá becżkami ſtoiąc ſtrzeláć.
Iáko ſzthurm odbijáć.
Ieſli gwałtownie poy=
5:
dą/ miotáć Ogień w dźiurę/ á ſtrzeláć y kámieniem bić/
6:
ieſliby wielki gwałt tedy ſpuśćić Krathę zákowáną że=
7:
lázem: w dźiurę wybitą nárządźiwſzy ią przed tym go=
8:
towo/ wiele ich thák może zbić zá oną gratą/ áż dźiurę
9:
zápráwiſz.
Ieſli murom álbo párkanom nie duffaſz/ o=
10:
ſtháwiay ie wielkim drzewem pochyło/
Rátowánie Murow.
na thym miey=
11:
ſcu ná kthore nieprzyiaćieł ſtrzela/ áby kula káżda ſzłá
12:
wzgorę ślozem po drzewie/ thák przenieſie mur/ ſzkody
13:
nie vcyni/ iedno miey drzewo po gotowiu przed tym/ á
14:
zwłaſzcżá Dębinę cáłą. Wieſzáią drudzy ná ſłábych mu=
15:
rzech wielkie wory wełny/ á ták bronią muru od ſtrzel=
16:
by.
Ieſli też kulámi ogniſtemi ſtrzeláią ná dách álbo ná
17:
Rynnę/ tedy ie zmiátáć łopátámi ná doł z dáchu álbo z
18:
rynien/ bo ná źiemi żadney ſzkody nie vcżyni/ tákże y ſzy=
19:
py ogniſte/ zrzucay ná źiemię/ by nie zápáliły/ á prochow
20:
ktore w zamku maſz co nalepiey ſtrzeż/ by tám ktho nie
21:
chodźił á nie zápalił. Ieſli kulámi wielkiemi kámienne=
22:
mi z możdźerzow ſthrzeláią w zamek/ przed kthorą ſie
23:
nie oſtoi żadny gmách/ mieć drzewo po temu zwłaſzcżá
24:
Dębinę ſtáwiáć ią v źiemie ſzerzey á wzgorę końcżyſtho/
25:
iáko ſzołomiec/ pod tákiemi budami kulá tháka ſzkody
26:
nie vcżyni.
To ieſt nawięcżſzy fortel ná ty co oblęgą za=
27:
mek álbo miáſto/ ktoby vmiał w to vgodźić/ s kthorey
28:
ſtrony rozumieſz á ná kthorym mieyſcu położyć ſie nie=
29:
przijaćielá v Zamku álbo v Miáſtá/ day przed tym v=
30:
kopáć kilko lochow w źiemi ſzeroko iáko piwnice ieden
31:
od drugiego opodal/ przykryiże ie drzewem poprzek y| podłuż |
strona: 65
| Spráwach Rycerſkich. | 65. |
1:
podłuż y przyſypáć ie źiemią/ darny przyłożyć z wierz=
2:
chu iżby ich nie znáć/ y vcżynić do nich Stolle táiemne/
3:
ktoremi mogłby thą donieść prochy z becżkámi kiedy
4:
trzeba/
strona: 65
tákież ie przetykáć drzewcámi dętemi náſypáne1:
prochu nie ſpráwnego/ coby od iednego lochu do dru=
2:
giego przechodźilo. Gdyby nieprzyiaćiel ćiágnął z mo=
3:
cámi/ inne Stole záſypáć/ iednęż zoſtáwić/ ktorą záłożyſz
4:
Ogień do pierwſzego drzewcá/ gdy on proch zápalą w
5:
onych Lochách ono drzewo ktore ná nich ieſt poprzek y
6:
podłuż/ wynioſą ie ku gorze prochy y zbije ludźi wiele/
7:
thák iż drudzy muſzą przed ſtráchem vćiekáć/
iedno pá=
8:
miętay y tę Stollę záſypáć dobrze źiemią zá ſobą prze=
9:
tknąwſzy ią dęthemi drzewcy álbo rurámi długiemi/
10:
przes ktore tám Ogień ma doyść roſpaloną kulką álbo
11:
przes proch nie źiárniony/ boby ſie ogień wydał Stołą
12:
ná zad gdyby iey nie zápráwił zá ſobą/ gdzieby thák raz
13:
dźiáłał nieprzyiaćielá/ nigdyby ſie thám iuż żadny nie
14:
śmiał wáżyć obegnáć Zamku/ boiąć ſie w Ziemi thá=
15:
iemney ſtrzelby/ ták vcżyniono przed Wiedniem w kil=
16:
ku mieyſc/ o cżym nie káżdy wie.
17:
Siodma Cżęść o Sprá=
18:
wie y Obycżáiach ludźi poſthron=
19:
nych w Rzecżách Rycerskich.
20:
N
Iemcy ninieyſzego cżáſu rozmáitych obycżáiow
21:
vżywáią y ſtroiow ná konie. Są miedzy nimi
22:
ktorzy ná ſie y ná Konie zupełną zbroię kłádą/ | R | iáko |
strona: 65v
| Siodma Cżęść O |
1:
iáko też niegdy Rzymiánie cżynili/ zwáli to Catafracti
Catafracti.
Są też drudzy lżeyſzey Zbroie po Fedwerecku/
Feduereſz.
Drudzy
2:
co ſie ſtroią po Vſárſku w Páncerzách s Tharcżą á s
3:
Drzewem ná prędkie potkánie/
á nie dawno ſie thego
4:
ięli/ gdy obácżyli iż tho ieſt pożytecżnieyſza Spráwá niż
5:
obćiążenie wielkie ná konie y ná ſie bráć.
Knechći.
Pieſzego Ludu
6:
v nich więcey bywa niż iezdnego/ w doſtátecżney zbroi
7:
y s ſtrzelbą dobrą ruſznicżną/ bo w tych wſzyſtkę nádźie
8:
ię pokłádáią ſwoię/ ſtoiąc zá nimi iáko zá murem/ gdy ſie
9:
dobrze ſpráwią. Máią też ſwe rozdźielenie obycżáiem
10:
ſtárych walecżnikow ná Chorągwie y Proporce/ y Ro=
11:
ty iáko y iezdni/ ku ſzturmu idą Fęnrychowie przodkiē
12:
s Chorągwiámi prędko.
Fendrych.
Gdy w Taborze leżą/ dobrze
13:
ſtrzelbą obwáruią Tabor y okopáią/ trudno ich ma kto
14:
pożyć.
Oboz.
Ale tym ie záwżdy Turcy zdźiáłáią iż w koło dro=
15:
gi záſkocżą/ żywność im odeymą/ niedopuſzcżą do tá=
16:
boru niſkąd wieść/ áni Ludźiom przybyć/ iáko byli ná
17:
on cżás w Słowieńſkich źiemiách zdziáłáłi Kocyándrá
18:
choćia mnieyſzy pocżet Ludźi mieli. A ták to ieſt na=
19:
gorſze ná nie
gdy im záſkocży drogi ze wſzech ſtron á nie
20:
dopuśći do nich żywnośći/ ſámi ſie ták poráżą/ bo Lud
21:
niećierpliwy/ nie przywykli głodu/ źimnu/ wnet ſie imą
22:
mrzeć z nędze/ kthemu Lud ćięſzki nie bárzo zwycżáyny.
23:
A co ieſzcże gorſzego/ nie rádźi ſłucháią ſwoich ſthár=
24:
ſzych/ y rzucáią ſie ná nie/ kiedy im zádzierżą Mieſiąc
25:
wołáią Gielt gielt/ ieſli im nie dádzą nie będą poſłuſzni
26:
A ták lepiey vmieią powiedzieć/ nápiſáć/ niżli walcżyć.
27:
¶ Węgrowie ſą Ludźie lekkozbroyni w Páncerzách
28:
s Tarcżą á z Drzewem/ ná Koniech rownych/ iedżą/
29:
żwłaſzcżá Vſarze/ ći ſie potkáią z nieprzyiaćielem do=
30:
brze ze wſzego ſkoku. Ieśli przełomią cżoło nieprzyia=| ćielſkie |
strona: 66
| Spráwach Rycerſkich | 66. |
1:
ćielſkie pocżną ſobie dobrze/ ieſli nieprzełomią/ vſtąpią
2:
ná zad áby ich drudzy rátowali: Są dobrzy mężowie
3:
miedzy nimi/ bo cżęſtho w potrzebách bywáią/ y obácży
4:
zárázem wygráną álbo przegráną bitwę/ przeto niech=
5:
cą z innym Narodem w Ordynku ſtáwáć iedno ſámi s
6:
ſobą/ y nie ſą życżliwi innemu Narodowi dobrey ſła=
7:
wy/ zwłaſzcżá Niemcom.
Pieſzego Ludu nie bywa z
8:
ich Narodu lecż s poſtronnego/ ále Caklowie/ Haydu
9:
cy/ Márthalauſy/ Słowacy/ ći ſą bárzo ſkocżni pieſzo/
10:
gdzie prziydźie w Gorách/ żaden ich nie zwalcży bo ſko=
11:
cżni ſą/ bronią ich ſzáblá á tarcże máłe/ Máią drudzy
12:
Rohátyny/ y Ruſznice/ kámieńmi z gor ćiſkaiąc/ wiele
13:
Ludźi zbiją poćiſki.
14:
O Moſkwi.
15:
M
Oſkwá/ ieſt Lud w obycżáiu innemu Narodu
16:
rozny y przećiwny/ bo ſą chłopi hárdźi/ chełpliwi
17:
prośći/ okruthni/ nie śmieli/
ná walkę nikcże=
18:
mni/ y nie ſpráwni/ choćia ie kto chce porządnie ſzy=
19:
kować ná vffce ku potkániu/ nie poddádzą ſie ná tho/ ie=
20:
dno wſzyſcy rázem/ gromádą/ áby ich nie przełomiono/
21:
przeto oni z mieyſcá ſwego/ gdzie Woyſkiem leżą/ nie
22:
rádźi ſie ruſzą ku bithwie/ chcąc áby ie náiechano/ wię=
23:
cey dufáiąc rożnom/ ktoremi ſie oſtáwiáią/ y okopáią
24:
miedzy błothy/ niż męſtwu ſwemu: Máią Zbroie do=
25:
ſtáthek/ Bechtyry/ Páncerze/ Káfftany/ Szołomce/
26:
ſzáble długie/ łuki tęgie/ kieśćienie/ ſoſtopery/ ſiekierki:
Konie też máią rowno od Tátár/ ále ná błothá dobre/
27:
ſtępią ieżdżą bes oſtrog/ obycżáiem Tátárſkim/ y
28:
krotko| R ij | ſiedzą |
strona: 66v
| Siodma Cżęść O |
1:
ſiedzą w ſtrzemieniu/ prędko nie przytrze ná drzewce/
2:
bo wnet ſpadnie. Vżywáią też Fortelow ná náſzemi/
3:
to ieſt/ obrąbią ná Leſie w koło gdzie trudno iezdnemu
4:
wyiácháć. Gdy też widzą ná picowánne náſze wyie=
5:
cháć wypuſzcżą dobytká ſto álbo dwie/ zá ktoremi ſie ći
6:
cho ſkrádáią/ á pothym wybieżą/ oſkocżą náſze y zabiją
7:
álbo powiążą.
Cżynią też haki ná náſze/ vkáże ſie ich tro=
8:
chę rzekomo będą vćiekáć/ ieſli ie będą gonić/ przewio=
9:
dą ná Ludźie iż ie oſkocżą. Strzelby Ruſznicżney pier=
10:
wey nie ználi/ maią iey dźiś doſyć: Puſzkarze z Niemiec
11:
máią zwłaſzcżá z Iflant/ z Szwecyiey y s Pruſ/ ktho=
12:
rych z źiemie nie wypuſzcżą/ muśi tám iuż zoſtáć/ Láſy/
13:
Puſtynie/ Rzeki/ Ieźiorá/ błotá/ wody/ v nich wielkie/
14:
przeto tám trudny przeiazd ná ćięſzkich koniech.
A ták
15:
nalepiey tám ſ pieſzym ludem/ á s ſtrzelbą Ruſznicżną
16:
ktorzy vmieią s nią dobrze/ prędko nábijáiąc/ pożywie
17:
thák nieprzyiáćielá/ zwłaſzcżá kiedy dźiáłká ſą/ kthore
18:
Drabi mogą s ſobą tocżyć na dwu kołách Ktore obro=
19:
ći kędy chce/ y ćiágnąć może ſ nimi gdzie trzebá. Má
20:
też Moſkwá ſwe dáry oſobne w rzecżách Rycerſkich
21:
że ſą cżuyni/ opátrzni/ poſłuſzni/ Nędze y niewcżáſ wy=
22:
trfáią/ iáko ieſt głod/ źimno/ gorącość/ mokrość/ kár=
23:
ność wielka/ poſłuſzeńſtwo/ zgodá/ przeto pod nimi tru
24:
dno álbo s pracą Zamek wźiąć/
Ieſt też v nich bogác=
25:
two wielkie/ doſtátek wſzyſtkiego w źiemi/ bo niedopu=
26:
ſzcżą z żiemie ſwoiey wywoźić Złotá/ Srebrá/ áni żelá=
27:
zá/ tylko Towar koſmáty przedáią. Ktemu Rzemie=
28:
śnićy pilni/ cżyniąc ochędoſtwo ná ſwoy Koń/ iáko bo=
29:
ty/ Siodłá/ Dymitry/ Iárcżaki/ Tebieńki/ Luki/ y wie
30:
le rzecży innych/ kthore zależą ku Rycerſkim rzecżam:
31:
wſzákże lepiey ſie bronią ná zámcech niżli wálną bitwą | potykáć |
strona: 67
| Spráwach Rycerſkich. | 67. |
1:
dną rzecżą rychley iedno ogniem gdy w ſuchy Rok trá=
2:
fi/ przyprawiwſzy ná to kule ogniſte/ álbo ſzypy puſzcżáć:
3:
kule z możdżerzow/ á ſzypy s kuſz/ álbo z hakownic krot=
4:
kich ná dáchy/ gdyż v nich wſzyſtki domy y Zamki drze=
5:
wiáne gęſto budowáne/ niemáſz we wſzey Moſkwi mia
6:
ſtá murowánego/ okrom Pſkowá. Ieſt v nich obycżay
7:
iż każdy Staáoſtá ſłuży ná Zámku pogránicżnym ſwoy
8:
Rok/ ieden zieźdźi á drugi przyiyeździ. W ten cżás
9:
ktho thego pilen/ oſkocżywſzy go z Woyſkiem gdy iedźie ná
10:
Zamek/ pobráć ie może.
A vbrawſzy ſie w ich odźienie
11:
y we wſzyſtki ſtroie/ y ná Konie ich wſieść/ przyiecháć
12:
pod Zamek/ puſzcżą dobrowolnie mniemáiąc by ſwoie.
13:
A tym obycżáiem Witułth niegdy wiele Zamkow po=
14:
brał pod Moſkwą.
15:
O Tátárzech.
16:
S
Tárzy Hiſtorykowie wiele piſáli o thym Naro=
17:
dźie Thátárſkim/ dáiąc im pierwſze mieyſce w
18:
Sprawach Rycerſkich/ á nie tylko mężom/ ále y żonam
19:
ich/ ktore też zacney dźielnośći były ná on cżaſ.
Ci nay=
20:
pierwey walkę zácżęli na świećie/ gdy Tánao Krol ich
21:
walcżył z Ninuſem Krolem Aſsyriyſkim/ o cżym piſa=
22:
łem ſzyrzey w Kronice ſwoiey/ ten Narod natrudniey
23:
ſzy był ku zwalcżeniu Cyruſowi Alexándrowi wielkie=
24:
mu/ tákież Rzymianom/ bo ie cżęſto porażáli zwłaſzcżá
25:
Párty/ ieſzcże y dźiś nie zmienili ſwoich porządkoch y o=
26:
bycżáiow w Spráwách Rycerſkich/ choćia ſie oderwá=
27:
li od ſwoich do naſ/
tákże ſpráwą idą iáko y przodkowie
28:
ich/ łukiem á ſzáblą woiuiąc/ máiąc też ſwe vſtáwy y or=| R iij | dynácye |
strona: 67v
1:
dynácye w ćiągnieniu/ kthorych pilno ſtrzegą/ áby ich
2:
nie zmienili/ á pilnowáli ſtárſzego Wodzá iako ie ſprá=
3:
wuie/ ták iż ná iedno kinienie bicżá álbo kołpaká/ wneth
4:
ſie ſpráwią/ vſtąpią y poſtąpią ná wſzyſtki ſtrony iáko
5:
potrzebá vkáże. Gdy w źiemię nieprzyiaćielſką ćiągną
6:
ćicho ſie ſkrádáią láſy by ich nie obacżono/ áby Ludźi
7:
domá záſtáwáli/ gdy ſpráwą idą/ nic im gorá/ wodá/
8:
błotá/ Stáwy/ láſy/ nie zmieni ſzyku/
przepráwá thych
9:
przes Rzekę bárzo prędka/ ieden Koń zá drugim idźie
10:
powiązáwſzy ie/ głod/ źimno/ nie ſpánie/ y wſzyſtkę nie=
11:
wcżeſność nád obycżay Ludzki wytrwáią. Tego ſtrze=
12:
gą áby ſzlák wielki po ſobie cżynili. A to przeto aby ná=
13:
ſzy mniemáli kthorzy ſzláku pátrzáią: być Lud wielki/
14:
przeto ná powodźie po kilku koni miewáią. Spráwuią
15:
ſie według cżáſu Wiátru/ Mieſiącá/ á náwięcey w źie=
16:
mię idą pod Pełnią gdy cáłą noc świeći mieſiąc.
Gdzie
17:
ſie koſzem położą/ tám ſie rozłożą ná Roty álbo ſuwałki
18:
Káżda ná ſwą ſtronę poydźie w zagony ná wſzyſthki
19:
ſtrony/
Zagony Tátárskie.
ſpráwuiąc ſie według Słońcá/ Mieſiącá/ Wiá
20:
tru/ dáiąc ſobie znáki/ we dnie przes dym/ á w nocy
21:
przes ogień/ by ná ſpuſtoſzone mieyſcá nie przychodźili/
22:
przeto oni być nie mogą przes pálenia/ kthorego dniá
23:
im każą do Woyſká ſwego bywáć. Ziádą ſię ná ten cżás
24:
s plonem bes omieſzkánia/ lecżby ie gdzie pogromiono
25:
tedy ſie obłądzą.
Iednego cżáſu/ gdy v Mośćiſk leżeli/
26:
iednego dniá wſzyſtkę Przemyſłkę źiemię y Sánocką zá=
27:
palili. Ktoby ie chćiał gromić albo poráźić/ w ten cżás
28:
nalepiey tráfiáć ná ich Woyſko gdy ſie w zagony rozey
29:
dą/ poráźiwſzy Koſz/ cżekáć zagonow/ oſtrożnie iákoby
30:
nie obacżył/ kthory prziydźie oſkocżyć ie w koło prędko
31:
áby nie vćiekli/ tákież y drugie/ y trzećie/ może ich docże
| káć |
strona: 68
| Spráwach Rycerſkich. | 68. |
1:
káć po iednemu kto tego pilnuie. Ordynek dwoiáki y
2:
troiáki ku potykániu miewáią/ klinem poſpolićie wed
3:
ług ſtárych ich obycżáiá ſzykuią ſie/
Klin Táthárski.
ná przodku y ná Ca=
4:
lu y po bocech Wodzowie ich ſtáwáią: Suwałką ſie po
5:
tykáią iákoby táńcowáł/ to ieſt/ ſtrzeláią poſtáwáiąc y
6:
poſtępuiąc/ záieżdżáiąc ná lewą ſtronę w koło nieprzy=
7:
iaćielá/ áby im thák ſnádniey przyſzło z łukow ſtrzeláć.
8:
Cżynią też okrzyki tráffne: Niewiaſt miedzy nimi do=
9:
ſyć w chłopim vbiorze bywa/ ktore też z łukow ſtrzelá=
10:
ą/ y potykáią ſie iáko y chłopi.
Niewiáſty Tátárskie.
Lupem álbo plonem
11:
dźielą ſie ná mieyſce przyiachawſzy/ y ſwárzą ſie o tho
12:
cżęſtokroć/
Lup álboplō.
ále tho máią práwo/ ktory co pierwey po=
13:
ſtrzeli z łuku to iego/ by nabogátſzy álbo náubożſzy cżło=
14:
wiek/ thákież żeńſki Rodzay bierze. Wodzowie biorą
15:
więcżſzą cżęść/ odłożywſzy pierwey co lepſze rzecży Ca=
16:
rzykowi ſwemu. Náſzy záſie gdy ſie s nimi máią poty=
17:
káć/ prędko w nie vderzą drzewcy/ áby im ſzyk rozer=
18:
wáli/ poki ſie z łuki nie rozwiodą/ á thák ie prędko prze=
19:
łomią/
gdzie ſie z nowu nie mogą ſpráwić/ pierzchną
20:
ná ſtronę y z nowu ſie ſpráwią/ ieśli nie mogą vieżdżá=
21:
ią precż/ Ktho ie goni trzeba ſie mu oſtrożnie mieć/ bo
22:
tężey ſtrzela vćiekáiąc niż ſie potykáiąc. Maią theż
23:
ſwe wrożki Tátárowie rozmáithe przes wiátr/ przes ptaki/
24:
y przeſ Konie:
VVrozki.
ále tey nawięcey wierzą/ gdy ię=
25:
zyká doſtáną/ wyymą sniego ſerce/ włożą ie ná Ogień/
26:
álbo ſwemu Kápłanowi ná głowę ieſli go máią/
gdy
27:
z głowy ſpádnie Serce zły znák tego máią/ ieſli ſie oſtoi
28:
tedy dobry/ tákże y w ogniu/ ieſli ſkacże zły znák: á ie=
29:
ſli nie ſkacże thedy dobry. Náſzy też tę probę máią/ iá=
30:
ko Lud ieſt wielki nieprzyiaćielſki/ y iáko dáleko od woy
znáki náſzych
ſká ieſzcże ſą: Vkopáią doł w rowni/ włożą weń Bęben/ | obłożą |
strona: 68v
| Siodma Cżęść O |
1:
obłożą ij záſie źiemią w koło/ ná świthániu położy ieden
2:
vcho ná bębnie/ tám on bęben poda znak/ gdy ſie źiemiá
3:
trzęſie/
obacży według podánia głoſu z bębná
oneo/ ál=
4:
bo iáko ich wiele/ iáko dáleko nieprzyiaćiel ieſt/ ćiągnąc:
5:
Też ſie znácżą przes ptaki y przeſ źwierz. ieſli ſie ruſzáiá
6:
s pol/ zwłaſzcżá Párdwy/ Kuropátwy/ y inni pthacy
7:
polni/ tákież źwierzętá wſzelkie vćiekáią gdy ſie woyſká
8:
zlękną. Też znácżą przes dymy/ bo gdzie woyſko leży: ieſt
9:
mgłá nád nim záwżdy. Rozmáite znáki mogą być wyná
10:
leźione od roſthropnych ſprawiec. Ale ſzpiegowie ſą nád
11:
inne pewnieyſzy kiedy wierni á ſpráwni
ći máią
12:
wſzyſtkę ſpráwę nieprzyiaćielſką obácżyć á powiedzieć
13:
dla lepſzey oſtrożnośći.
14:
Piſáli Hiſtorykowie/ ná on cżáſ gdy Rzymiánie wal
15:
cżyli s Párty (ktorzy też byli z Narodu Tátárſkiego)
16:
widząc wielkość ſtrzał áż nimi Słonce záćmili/ zaſkle=
17:
pili Tarcżámi z wierzchu woyſko ſćiſnąwſzy ſie/ ták im
18:
ſzkody w koniech nie mogli wielkiey vcżynić/ pothym
19:
gdy im ſtrzał nie sſtáło/ vderzyli ná nie: y poráźili ie tym
20:
obycżáiem záwżdy. ∴ ∴ ∴
21:
O Wáłáskiey Spráwie
22:
Rycerſkiey.
23:
W
Ołoſzy/ po Ruſku Włoſzy ſie rozumieią/ nie
24:
od Flaccuſá wezwáni tym imieniem/ iáko Syl
25:
uiuſ piſze/ kthory nie rozumiał Ruſkiey y Polſkiey rze=
26:
cży/ ále od Narodu Włoſkiego/ bo z Włoch przyſzli w
27:
ty Kráiny gdzie dźiś ſą Przedtym ich mieyſcá dzierżeli
28:
Daci, Gotæ, Iaſies, Sarmatovvie, ktorzy z Rzymiá=| ny |
strona: 69
| O Spráwach Rycerſkich. | 69. |
1:
ny vſtawicżnie walcżyli o brzeg Dunáiá.
Strzegli te=
2:
go Rzymiánie áby im ſzkod nie cżynili w Miſyey/ w Il=
3:
liryku/ Iſtryey/ y wſzędzie nád Morzem Adryátyc=
4:
kim/ przeto poſłáli tu złocżyńcow 30000. z legią wiel=
5:
ką/ ktore obrácáli/ iedny páść dobytki/ drugie ná ſtráż/
6:
drugie ná bitwę co godnieyſze/ wypędźiwſzy Dácoſ ſá=
7:
mi źiemię opánowáli y poſiedli ty kráiny/ gdzie dźiś ſą do
8:
teo cżáſu: cżyniąc vſtáwicżnie o mieyſce s Sármáty/ to
9:
ieſt z Ruſią.
A gdy Polacy Ruſkie Kráiny opánowáli/
10:
byli też pod ich poſłuſżeńſtwē według Ruśi/ wſżakże ni=
11:
gdy wiernie/ bo ſą nie vſtáwicżney myſli. Zową oni nas
12:
Sáſy/ bo iednák náſzy przodkowie pierwey dźierżeli Sá
13:
ſkie Kráiny Dźielni ſą y dobrze ſie potkáią z drzewcem
14:
zá tarcżą choćia chłopi prośći od pługá y od dobythká/
15:
kthorego tám doſyć/ rowne Konie máią ále prędkie/
16:
Pierwey miewáli Oſęki gdy ſie potykáli/ iádąc prędko
17:
mimo nieprzyiaćielá zerwał go Oſęką s koniá/ v ktho=
18:
rych ná końcu bywáły groty/
ieden krzywy iáko hak/ á
19:
drugi proſty/ cżynili nimi wielkie ſzkody w ludźiách/ bo
20:
mogł vderzyć ſztychem/ y kſobie przyćiągnąć. Zbro=
21:
iá v nich rzadka/ y tárcże proſte nie powłocżone/ drze=
22:
wcá przeſ proporcow/ przeto ich woyſko nie świátłe/
23:
wiele ich naydźie w Woyſcże chłopow proſtych/ okrom
24:
Kurcyanow/ co Dębowe ſtrzemioná máią y Siodłá
25:
bes pokrowu/ á wżdy ſie chłop potka dobrze z drzewem
26:
ná przodku/ ná vffce ſie też ſzykuią iáko y náſzy ku poty=
27:
kániu.
Stráwę ná łęku przed ſobą noſzą/ to ieſt/ Bryn=
28:
dżę w Koźiey ſkorce z białym chlebem/ bom to widźiał
29:
ná on cżás/ gdy s nimi bitwá byłá v Obertyná. Strzel=
30:
bę też miewáią dźielną lecż nie ſpráwną. Obegnáli byli
31:
woyſko w koło náſze/ y mieli ie práwie w ręku/ lecż nam | S | Pan |
strona: 69v
| Siodma Cżęść O |
1:
Pan Bog folgował y obronił/ bo tho napoſlednieyſza
2:
bywa obroná w Oboźie/ lepiey záwżdy wolnym być/ niż
3:
ſie dáć obegnáć w koło/ bo gdzieby przyſzło na mocnego
4:
nieprzyiaćielá oblegwſzy w koło nie dopuśćiłby żywno=
5:
śći do Obozu koniom y Ludźiom prędko by ták zdźiáłał
6:
y bes miecżá.
Kthoby chćiał z Obozu ſie bronić/ trzebá
7:
drugie woyſko mieć bliſko ſiebie álbo dwie/ ktoreby rá=
8:
towáło obegnáne gdyby ktemu przyſzło. Wźięto im w
9:
ten cżás pięćdzieſiąt dźiał śpiżánych/ pobrano im theż
10:
wſzyſtki hakownice żelázne/ kthorych było w iednym ło=
11:
żu po ſześći y w drugim po ośmi ná dwu kołkach lekkich
12:
przypráwione/ iż nie może nic lepſzego być y potrzeb=
13:
nieyſzego wſzędzie pieſzemu ludu/ iáko tákie/ bo ie może
14:
Drab zá ſobą woźić kędy chce/ y obroćić ná wſzyſtki ſtro
15:
ny/
gdzie potrzebá vkaże w ćiągnieniu kiedy po wſzyſt=
16:
kich ſtronách woyſká tákowe poſtánowi/ może iść kędy
17:
chce s nimi/ żáden nieprzyiaćiel iezdny ná tho nie przy=
18:
trze/ bo tám iedno od drugiego ſie zápala/ gdy z iedne=
19:
go puśćiſz/ ktemu prędkie nábićie może być/ gdy maſz go
20:
towe nábićie w pápierze záwinione/ á tym może pręd=
21:
ko nábijáć/ ták iż bes przeſtánia może ſtrzelbá iść/ ſa tro
22:
chę dłużſze niżli ná łokćiu/ kulká w nie wchodźi ták wiel
23:
ka iáko do hakownice choćiá żełázna albo Ołowiána.
24:
Szkody też miewáią cżęſte od Tátar/ lecż ná tym porzą
25:
dek dobry iż ſie prędko ná nie zbiorą y nie dadzą ſobie
26:
ſzkod cżynić. Bronili ſie kiedyś Turkom/ Węgrom/ Po=
27:
lakom/ Tátárom/ bo w przyległośći ty Kráiny wſzyſtki
28:
máią/ pánom ſwym nie wierni/ ná ktorego ſie zwaśnią
29:
wnet go chcą o gárdło przypráwić/ ſtądże cżęſte Pány
30:
miewáią/ dla ſwey nieuſtáwicznośći/ przetho przyſzli
31:
pod moc Pogáńſką.| Obycżay |
strona: 70
| Spráwach Rycerſkich. | 70. |
1:
Obycżay y záchowánie w Rzecżách
2:
Rycerſkich náſzych Polakow.
3:
R
Acy álbo Ráſcy (Słowacy to byli z Ráſcyey z
4:
Ruſkiego narodu) Ci napierwey do náſ wznie=
5:
śli obyczay ſłużby żołnierſkiey na Podole z drzewem á z
6:
Tarcżą ieźdźić/ ieſzcże zá Loiſzá/ potjm zá Włádźiſłáwá
7:
Krolow Polſkich y Węgierſkich/ ktorzy czynili z Lit=
8:
wą zá Krolá Loiſzá/ á s Tátáry zá Włádźiſłáwá Kro=
9:
ow/ od gránic/ Potym náſzy Polacy od nich obacżyli
10:
ich ſprawę ſłużąc s nimi/ bo przed tym s kuſzámi ieźdźi=
11:
li/ á z Rohátynámi/
kthore po práwey ſtronie pole ſie=
12:
bie włocżyli/ iednym końcem po źiemi/ á drugi ná łęku
13:
záwieśił/ przeto ie zwáli włocżnie od włocżenia/ od te=
14:
goż cżáſu ich obycżáiem ieżdźą ku potrzebie woienney z
15:
drzewem á s Tarcżą/ porzućiwſzy kuſze/ odpráwiwſzy
16:
Race/ ktorzy ſzkody ſwoim cżynili/ ſámi żołnierſką ſłuż=
17:
bę przyięli/ po ſześći złotych ná Koń ná cżwierć roku im
18:
płácono/ y ſzkody Końſkie według Regeſtru iáko kto=
19:
rego piſano/ to ieſt/ Strzelcży ſiedm złotych/ Kopien=
20:
cży: piętnaśćie/ Tureckie trzydźieśći.
Porządek they
21:
ſłużby żołnierſkiey thákim obycżáiem bywał. Napier=
22:
wey Hetman wielki álbo źiemſki wſzyſtkim roſkázował
23:
y dźiś roſkáżuie/ po nim Hetman polny/ kthory ná iego
24:
mieyſcu czáſem bywa. Hetman wielki Roty rozdáwa
25:
y Rotmiſtrze popiſuie. Rotmiſtrze záſie towárzyſze
26:
prziymuią ná pocżty/ iáko kthory wiele Koni może oſá=
27:
dźić s ſłużebniki ſwemi. Towárzyſze záſie porucżniki
28:
miewáli/ thákże ſie y dźiś záchowuie.
Gdźie im dádzą
29:
mieyſce tám ſie popiſuią/ po popiſie położą ſie Obozem | S ij | rozbiją |
strona: 70v
| Siodma Cżęść O |
1:
rozbiją Namioty w mieyſcu dobrym/ obronnym/ nád
2:
wodą/ w żyznym kráiu/ przy dąbrowie dla drew y pá=
3:
ſtwy. Wozmi ſie obtocżą w koło/ Láncuchy wozy ze=
4:
wrą y okopáią: Brony pocżynią ná przeiazd y wyiazd.
5:
Aſło ná każdą noc rozdawa Trębácż dla ſzpiegow iá=
6:
kich záwżdy. Zywnośći wolno wieść ze wſzyſtkich ſtron
7:
co ktho ma do Obozu/ żaden nie śmie nic wźiąć gwał=
8:
tem/ bo ie o to Hetman ſrodze karze.
Miewáią theż
9:
dźiáłá w Oboźie wielkie y máłe/ ktoremi obozu bronią
10:
iáko iednego Zamku. Ná Zimę/ rozłożą ie po wſiách/
11:
dawſzy im przyſtáwſtwá według pocżtow/ zá pienią=
12:
dze kupuią wſzyſthko: Iáłowicę zá ieden złothy/ Gęś zá
13:
groſz/ woz ſiáná co iednym koniem záwieźie: groſz. Gdy
14:
poſłyſzą o nieprzyiaćielu/ máią ſzpiegi y ſtraż ná wſzyſt=
15:
ki ſtrony. Woyſko ſtánowią poſpolićie ná cżterzy gráni.
16:
Ná cżoło y ná czal co lepſze męże zbroyne wyſádzáią/
17:
po ſtronách pośilecżne vffy ſádzą.
Pretoryą Hetman
18:
dźierży s ſwoią chorągwią. Rotmiſtrz káżdy przy ſwo=
19:
iey Roćie bywa s ſwoią Chorągwią/ ktory powinien
20:
Rotę ſwoię ku potkániu rządnie ſpráwić ná vff. Ieſli
21:
máła Rothá/ przydádzą kniey drugą/ álbo ile potrzebá
22:
okaże. Obacżywſzy s ktorey ſtrony nieprzyiaćiel przy=
23:
ćiągnie/ ći ſie s nim napierwey potykáć będą ná kthore
24:
prziydzie/ ták s przodku iáko s tyłu/ tákże też y ná wſzy=
25:
ſtki ſtrony máią być gotowi ku obrácániu/ iáko potrze=
26:
bá vkaże.
Gdźieby ná nie ćięſzko przyſzło/ máią ich dru=
27:
dzy rátowáć/ ták Rotmiſtrze s ſwemi Rotámi/ iáko y
28:
pośilecżne vffy gdzieby im nieprzyiaćiel śilen był/ vſtę=
29:
puią do woyſká głownego według ſthárych walecżni=
30:
kow/ á potym z nowu ſzcżęśćia pokuſzáią: Woyſko ná
31:
cżterzy gráni ſzykuią iáko w tey Figurze obacżyſz.| Cżarne |
strona: 71
| Spráwach Rycerſkich. | 71. |
| Czarne VVoysko | CZOLO. | Czarne VVoysko. | ||
| grafika | Poſilki. | grafika | Poſilki. | grafika |
| Pomocnicy | grafika | |||
| grafika | Pomoc. | |||
| grafika | ||||
| Czal. |
1:
Pieſzy Lud k temu bárzo pomága/ á zwłaſzcża s ſtrzel
2:
bą wielką y máłą/ gdj iá z rozumem ná nieprzyiaćielá pu
3:
śći zátáioną w woyſku/ tha ſámá vcżyni zámieſzánie w
4:
woyſku nieprzyiaćielſkim/ iáko ſie to okazáło ná on cżás
5:
w Wáłáſką woynę v Obertyná/ nád ktorą był Przeło=
6:
żonym Sláchetny y Státecżny mąż Stáſzkowſki/ Ták=
7:
że y Cżeremiſowie z Arkabuzy/ wiele poſług dobrych o=
8:
kázowáli cżyniąc s Tátáry/ wſzákże to wſzyſtko ná ſprá
9:
wnych á zwycżáynych mężoch należy/ ktorzy ſtrzelbie y
10:
cżáſowi/ y mieyſcu dobrze rozumieią.
Gdy ſie tráfi nieprzyiaćiel wielki/ s ktorego rozumie
11:
iąc/ iż żeń mocy mieć nie mogą/ ieżdżą nád nim trapiąc
12:
go ze wſzech ſtron z nienagłá/ pátrząc cżáſu/ mieyſcá/ y
13:
przybyćiá ludźi ná pomoc cżekáiąc. Vpátrzywſzy ſwoy
14:
cżáſ/ ſpráwiwſzy ſie rządnie/ potkáią ſie s nim/ máiąc
15:
to ná dobrym bacżeniu/ iż lepiey nie pocżynáć/ á vſtępić
16:
gdzieby nie miał mocy z nieprzyiaćielá niżby miał Ry=
17:
cerſtwo przywieść ná hak ſzkodliwy. A potym vpátrzy
18:
wſzy ſwoy cżáſ zá Bożą pomocą y zá dobrą ſpráwą
19:
ſzcżęśćia pokuſzáć.
20:
Okázowanie w Powiećiech.
| S iij | Okázowa= |
strona: 71v
| Siodma Cżęść O |
1:
O
Kázowánie Iezdnych y pieſzych wſzego Rycer
2:
ſtwá/ ieſt potrzebne Rzecży poſpolitey ku obronie/
3:
gdyby to było s ćwicżeniem młodych ludźi
4:
obycżáynie/ bo ſą drudzy kthorzy nie świádomi áni wi=
5:
dáli/ iáko tárcż wźiąć ná ſie/ álbo drzewce nieść/ iáko
6:
ſtać w Ordynku/ iáko poſtępowáć ma/ áby ſie zwycżái=
7:
li/ á zwłaſzcżá gdy to iuż przychodźi ná ludźi młode po
8:
śmierći ſtárych zwycżáynych Rotmiſtrzow towárzy=
9:
ſzow y innych Sprawiec/ ktorzy z dobrą ſławą zeſzli s
10:
świátá/ zoſtáwiwſzy nas w tey ſpráwie/ iáko ſámi cży=
11:
nili/
bo ſie żadny s tym nie vrodźi áby to ſam od ſiebie
12:
vmiał/ iedno muśi widźieć á wyknąć/ áby ſobie zwy=
13:
cżáynie w tákich rzecżách Rycerſkich pocżynáł. Gdy
14:
ſie tedy tráfi Okazowánie mieć w Ziemi álbo w Powie
15:
ćie/ álbo gdzie indźiey náſzey bráćiey/ przewodźić ie s
16:
ſzykowawſzy tym obycżáiem ná Koniech/ iáko w tey Fi=
17:
gurze przeſ Litery náznácżono.
18:
Ten Ordynek ná ſześć Vfcow ſtoi.
19:
Po trzy ná ſtrony rozwodźić/ iákoby ká=
20:
żdy záſie ná ſwe mieyſce przyſzedł.grafika
| Spráwie: |
strona: 72
| Spráwach Rycerſkich. | 72. |
1:
S
Práwić Ludźi s tarcżą á z drzewcy ſtho álbo
2:
dwie álbo więcey álbo mniey ná Vffce máłe po
3:
ſześći Koni álbo po cżterzy/ álbo po cżemu może
4:
być/ tylko áby w cetnie było rzędem ieden podle dru=
5:
giego/ ktorzy ná przodku ſthoią rozwieść ich połowicę
6:
ná práwą ſtronę/ á drugą połowicę ná lewą ſtronę/
7:
ták iákoby rowno wſzyſcy ſzli poſkokiem złożywſzy drze=
8:
wcá iedni zá práwą/ drudzy zá lewą ſtroną.
Gdy oni
9:
przedni do zádnich prziydą/ máią za nimi iſć ſwym po=
10:
rządkiem obroćiwſzy ſie/ áż záſie wſzyſcy ná ſwe mieyſcá
11:
pierwſze prziydą/ tákże theż y owi co ná zad ſtali mogą
12:
vcżynić/ thákież ſie rozwieść/ iednę ſtronę ná práwą á
13:
drugą ná lewą złożywſzy drzewcá poſkokiem. Będzie
14:
ſie zdáło z dáleká pátrzącym: iákoby ſie vffy potykáły/
15:
á thym obycżáiem będźie iuż káżdy wiedźiał iáko ma
16:
poſthępowáć cżaſu potrzeby/ będzie theż wiedżiał iáko
17:
ma Tarcż ná ſie włożyć/ iako drzewce nieść/ iáko row=
18:
no ſtháć w ſwym Ordynku.
19:
Także też y then Ordynek po=
20:
cżyná ſwoy roſchod od calu.grafika
strona: 72v
1:
Cżęść Oſma tych Kſią=
2:
żek o Spráwie Puſzkárſkiey.
3:
S
Práwá Puſzkárſká/ ktora też mo=
4:
że być rzecżona zá iednę dźielność Rycer=
5:
ſką/ gdyż przes nię cżáſow ninieyſzych wię=
6:
cżſzą moc y obronę ma káżde woyſko/ Za=
7:
mek y Miáſto/ niżli kiedy ręką cżyniąc. Tey ſamey du=
8:
fa Turek/ Moſkwićin/ y wſzyſcy Monárchowie świá=
9:
tá/ thá ſámá Turki wynioſłá ku gorze/ ták bárzo/ iż ſie
10:
im żadny Zamek áni Miáſto oprzeć nie może ninieyſze=
11:
go cżáſu.
Gdyż thedy nam wſzyſtkim do niey przyſzło/
12:
trzebá iey iuż dobrze rozumieć nam ſámym/ á nie ſpuſz=
13:
cżáć ſie ná cudzoźiemce/ ktorzy ſie łácno dádzą przená=
14:
iąć zá pieniądze: vcżyniwſzy zmowę z nieprzyiaćielem/
15:
ſtrzeláiąc liſty w Zamek álbo do miáſtá/ dáiąc porozu=
16:
mienie przećiwney ſtronie/ co ſie ſám dźieie. Przetoby
17:
dobrze áby ſie iey y Mniſzy w Klaſztorzech vcżyli/ y
18:
drugie młode Ludźi ćwicżyli ku ſtrzelániu przyſadźiw=
19:
ſzy do nich miſtrze dobre/ ſcżyniwſzy im ſtrzelnice/
bo ia
20:
znam wiele Mnichow w Klaſztorzech/ ktorzy prochy
21:
dobrze cżynią ruſznicżne/ á ná prochu wſzyſtká ſtrzelbá
22:
zależy y inne wſzyſtki kunſzty Puſzkárſkie. Kiedyć brá=
23:
ćiſzkowie dobrze gáſzą ogień gdy gore Miáſto/ tedyćby
24:
też pomogli bić nieprzyiaćielá.
25:
Proch ruſznicżny kto chce dobry vcżynić/ to ma ná=
26:
pierwey bacżyć/ áby Sáletrá dobra byłá/ ktorey łacno
27:
ſprobuie ogniem/ y obacży ieſli w niey ſoli wiele: nie
28:
dobra táka bywa.
Proch dziáłáć iáko.
A ták wiedząc iáka ſáletrá/ według
| iey dobroći |
strona: 73
| Spráwach Puſzkárſkich. | 73. |
1:
ſześć cżęśći/ przećiw iedney cżęśći węgla dobrze vtlo=
2:
nego z młodych laſzcżek láſkowych/ á choćia innego
3:
drzewa leśnego. Siárki (choćia tá máło pomága może
4:
być proch przes niey) włożyć do tego iednę cżęść iáko y
5:
węgla/ ſtłucż to ſpołu dobrze/ ieſli ſie kurzy s ſtępy álbo
6:
z Możdżerzá/ zákrápiáć wodą po troſze/ gdy ſie dobrze
7:
ſtłucże/ sſthánow ią y ſiey ią przes durſzlak álbo przes
8:
przeták.
Ieſli Sáletrá ſrzednie dobra/ biorą iey śiedm
9:
cżęśći przećiw iedney węgla/ takież ſiárki. Ieſli Sále=
10:
trá ſłába ſolna/ biorą iey ośm cżęśći/ do teyże wagi wę=
11:
gla y ſiárki. A táki proch przyda ſie ná każdą ſtrzelbę/
12:
ták do dźiał/ do hakownic/ iáko do ruſznic/ rozumieiąc
13:
mierze według prochu dobrego iáko go wiele trzebá ſy=
14:
páć do dźiał álbo hakownic/ kiedy dobry thedy mniey/
15:
ieſli ſłáby tedy więcey/ nie ták iáko niektorzy chcą/ mo=
16:
wiąc: iż tak wiele trzebá prochu ſypáć w dźiáło iáko ku=
17:
lá żelázna záważy/ zła to rádá/
ſpáda ſie dźiáło by było
18:
nalepſze/ trzebá dobrze rozumieć prochowi iáko mocny
19:
álbo ſłáby/ á według iego miárę probowáną mieć.
20:
Drugim obycżáiem proch ták cżynią: ácż będzie ſłáb=
21:
ſzy wſzákże prędki/ kiedy dobra Sáletrá biorą iey pięć
22:
cżęśći álbo funtow/ węgla dobrze wytlonego/ pułtory
23:
cżęśći álbo pułtorá funtá/ tákże też ſiárki: ſtłucż to co
24:
nalepiey/ tháki proch ná káżdą ſie rzecż przygodźi/ do
25:
dźiał/ do hakownic/ ná wſzyſtki kunſzſty Puſzkárſkie/
26:
to ieſt ná kule ogniſte y wodne/
pocżyniáiąc tłuſto=
27:
śći trochę y ſmoły tákież/ ná ſzypy/ ná Race/ ná wień
28:
ce ſłomiáne/ y ná inne rzecży/ lecż tho trzebá wiedźieć:
29:
iż do dźiał y hakownic/ trzebá ij ſtánowić y źiárnić (zo
30:
wą to kiernowáć) ále do kul y ſzypow/ y Racow/ y do | T | innych |
strona: 73v
| Oſma Cżęść O |
1:
innych kunſztow/ nie trzeba/ boby roſtrzáſkał wſzyſtko
2:
y obráźił bárzo/ ále ma być miałki iako mąká.
3:
Drugim obycżáiem proch vcżynić może leniwy/ ktory ſam zápá=
4:
la idąc z nienagłá/ dźiáłá/ hakownice y káżdą rzecż/
wźiąć trzy cżęśći Sáletry/ węgla dwie/ ſiárki dwie/
5:
ſtłucż to co nalepiey/ a nie ſtánow go áni źiarń/ Zowią
6:
táki proch giezek/ ten chodźi z nienagłá zápaláiąc.
7:
Kule Ogniſte ták dźiáłáią/ záwiną w ſurowe płot=
8:
no we dwoie złożywſzy mocne/
Kule ogniſte.
prochu proſthego nie
9:
źiárnionego ták wiele iáko wielką kulę chceſz mieć/ przy=
10:
cżyniwſzy Sáletry y ſiárki/ y żywice rowne cżęśći/ zmie
11:
ſzáią to s prochem poſpołu/ obſzyią to mocnemi nićiá
12:
mi okrągło iáko piłá/
vćiſną co nalepiey/ y obciągną po
13:
wroſkámi mocnemi/ przewijáiąc w koło/ záwiązawſzy
14:
omocżą w ſmole twárdey raz álbo dwá/ roſpuśćiwſzy
15:
ią w kotle/ á może też omocżyć y w ſiárce roſpuſzcżoney
16:
pirwey/ ále trzebá cżopek w niey mieć/ kiedy ią w ſmole
17:
mácżaſz áby tám dziurká byłá gothowa/ bo gdy ią w
18:
możdżierz kłádą/ tedy onę dźiurkę obrocą ku prochowi
19:
áby ią doſzedł ogień/ gdy możdżerz zápálą/ leią drudzy
20:
Oley w tákie kule áby dłużey ná dáchu gorzáły.
Ktho
21:
chce práwie dobrą kulę ogniſthą mieć/ przycżyń w nię
22:
Burſztynu tákiego co pokoſt s niego cżynią/ thedy kulá
23:
ſpory ogień podáwa ná dáchu. Tákim też dźiáłem kulá
24:
ogniſta długo w wodźie gore gdy ią zápali/ á w rzući w
25:
wodę. ∴ ∴
26:
Włożywſzy kulę w możdżerz/ trzebá ij wywáżyć pod
27:
miárą/ iáko miárá vkaże/ áby tą lećiáły kule/ a tám pá=
28:
dáły ná dachu do miáſtá álbo do zamku gdźie chceſz zá=
29:
zápalić. ∴ ∴
30:
Szypy ogniſte tymże obycżáiem/
Szypy Ogniſte.
y tym prochem ná=| bijáć |
strona: 74
| Spráwach Puſzkárſkich. | 74. |
1:
bijáć obſzyć płotnem ſurowym mocnym/ około ſzypu/ v
2:
wierzchu ná piędźi/ aby też grotu żeláznego było widáć
3:
nieco/ náſypawſzy tą prochu/ ſmoły/ ſiárki/ Sáletry/ po=
4:
troſze: wſzyſtkiego rowno/ obćięgni to nićiami mocne
5:
mi około ſzypu/ tákież cżopek v wierzchu wetknąć trze=
6:
bá y omocżyć w ſmole/ gdy maſz ſtrzelić s kuſze álbo s
7:
krotkiey hakownicżki thym ſzypem/ zápal ij pierwey od
8:
tey dźiurki/ ſkąd cżopek wyymieſz/ ſtrzelże thám gdźie
9:
chceſz zápalić/ iżby vtknął ná dáchu.
10:
Race ták dźiáłáć/ nákręć trąbek pápirowych w formie
11:
ná to vcżynioney/ záwięzuy ná końcu káżdą/ iżby thylko
12:
dźiurecżka máła zoſtáłá/ nábiy ią tęgo ſtypułkiem w for
13:
mie prochem nie sſtánowionym miałkim co ná pięćiorę
14:
ſadzą Sáletrę/ zápraw ná końcu kleiem albo ćiáſthem/
15:
przywięż laſzcżkę do niey pod wagą/ coby ták laſcżecżká
16:
ważyłá iáko y Racá/ zápal od dźiurki/ poydźie wzgorę z
17:
laſcżecżką/ poydźie y po nići dáleko gdy do niey cewecż=
18:
kę przywiążeſz.
Race
Cżynią też Puſzkarze Smoki ogniſte tákowymże pro=
19:
chem przypráwionym/
Smoki ogniſte.
ktorzy látáią po wietrze/ dzier=
20:
żąc zá powroz/ ale to nic nie pożytecżno ku potrzebie.
21:
Gárnce/ ktore ſturm odbijáią/ ták cżynią.
Garnce ſzturmowe.
Náſy=
22:
pą w gárniec prochu Ruſznicżnego/ potym nákłádą w
23:
on gárniec miedzy proch rurek żeláznych krotkich iáko
24:
pálec/ á thák miąſzſzych iáko klucż zamkowy/
w káżdą
25:
rurkę włożyć dwá gloty żelázá/ y zálitowáć Sloſarz ma
26:
obá końcá á w poyśrzodku ma wytrzeć dźiuręcżkę má=
27:
łą/ ktorą po źiarnku prochu ruſznicżneo ma nátykać/ áż
28:
będźie pełna rurká: Może tákich rurek włożyć w ieden
29:
gárniec kopę álbo więcey álbo mniey/ według wielko=
30:
śći gárncá. Potym náſypáć w on gárniec pełno prochu | T ij | ruſznicż= |
strona: 74v
| Oſma Cżęść. O |
1:
ruſznicżneo miedzy ony rurki/
záwięzáć ten gárniec mo=
2:
cno z wierzchu chuſtami oſmolonemi/ obwiązawſzy w
3:
koło około gárncá knoty ſuche/ coby dobrze gorzáły/ co=
4:
by wiſiáło ſześć álbo ośm końcow v niego w koło gárn=
5:
cá/ thák długie końce máią być iáko ná dobrym palcu.
6:
Gdy ten gárniec będzieſz chćiał ćiſnąć ná idące ku ſztur
7:
mu/ zápal pierwey ony końce knotow/ kthorych ma być
8:
6. álbo 8. álbo więcey/ gdy wyćiśnieſz on gárniec/ roz=
9:
bije ſie/ á ony knothy proch zápalą/
od prochu rurki ſie
10:
roſtrzáſną/ ludźi ták wiele zbije/ iż muſzą odſtępować/
11:
kiedy tákich gárncow będźie wiele.
12:
Cżynią też Wieńce ſłomiáne przypráwiwſzy ie ták/
wieńce Słomiáne.
zmieſzáć ſmołę s prochem y mácżáć w tedy ſmole wieńce
13:
ſłomiáne/ thoż vcżyni y w ſiárce roſpuſzcżoney s pro=
14:
chem zmieſzáne/ á miotáć te wieńce zápaláiąc ie ná idą
15:
ce ku ſzturmu/ bárzo przekáżą ſzturm/ gdy ieden na dru=
16:
giego będźie ie s ſiebie miotał.
Dźiáłá ku ſtrzelániu bywáią też rozmáite/ iedny wiel=
17:
kie/ drugie ſrzednie/ drugie máłe.
Dziáłá.
Z wielkich tłuką mu=
18:
ry álbo párkány/ zową ie od ſwych znákow/ iáko ná kto=
19:
rym známię ſtoi wyláne/ ieſli Iáſzcżorká ná nim ſthoi
20:
wylána/ tedy Iáſzcżorką zową/ ieſli Smok/ álbo Lew/
21:
álbo Lábęć/ álbo bázyliſzek/ tedy ie thák zową od zná=
22:
mion. Ale poſpolićie zową Kártany albo też Borzące/
23:
z tych według okazánia wagi ná to vcżynioney/ ſtrzelá=
24:
ią y wagą podnoſzą ku mierze y ſpuſzcżáią áby tam trá=
25:
fił gdźie chceſz/ tákież nábijánie ma być pod miárą we=
26:
dług bacżenia ſpráwy prochu/ bo chcą drudzy thák
27:
wiele ſypáć prochu iáko kulá żelázna záważy/ ále
28:
tho źle bywa/ bo thym obycżáiem ſtárga prędko
29:
dźiáło. Gdy tedy dźiáło wielkie wypaliſz/ tho ieſth wy=| ſtrzeliſz |
strona: 75
| Spráwach Puſzkárſkich. | 75. |
1:
ſtrzeliſz/ maſz ie chłodźić cżym chłodnym/ albo źiemią
2:
okłádáć álbo wodą oblewáć/
drudzy Winem chłodzą
3:
na prędkiey ſtrzelbie/ áby go zárázem gorąco nienábi=
4:
iáł/ boby ſie tak przes to zwátliło/ trzebá też kulę dobrze
5:
obeſłáć w dźiele/ ſiánem álbo mchem áby w ćieśni było:
6:
ieſliby przeſtrone/ trzebá ie też záprzeć by ſie ná zad nie=
7:
coffnęło/ boby przeſ to ſkáźiło miárę ſwoię. Máiąc te=
8:
dy wielkich dźial y ſrzednich doſtátek/ thákże też kul y
9:
prochu/ á chceſzli Zamku dobywáć álbo Miaſtá/ przy=
10:
ſzańcowawſzy ſie dobrze/ rozumieiąc ieſli mury dobrze
11:
obwárowáne álbo párkány/ nie ſłábo ſie trzebá okázáć
12:
z ſtrzelbą do nich/
ále ſtrzeláć bes przeſtánia od godźiny/
13:
do godźiny/ áby obegnańcy nie mogli potwierdzáć mu=
14:
row áżby do gruntu vpádły/ a ták łácno ku ſzturmu bę=
15:
dźie iść/ bo gdźie ſłába ſtrzelbá bywa s przeſtáwániem/
16:
nie ſkáźi ſercá obegnáńcom/ lepiey thedy niecháć mali
17:
ſłába ſtrzelbá być. Ale to napilnieyſza: bácżyć po Pu=
18:
ſzkarzech ieſli nie zemdleią álbo ſłábieią/ á iáko nábijá=
19:
ią/ by iákiey ſmowy nie mieli z obegnáńcy/
ieſli ſą cudzo
20:
źiemcy/ przyſádźić tedy do nich trzebá tákie przyſtáwy
21:
coby temu dobrze rozumieli.
22:
Dżiáłá záſie máłe polne zowiemy Vffnice/ Szlęgi/
23:
Pułhakownice/ te záſie pomágáią wiele ku potkániu
24:
z nieprzyiaćielem w polu/ zwłaſzcżá gdy ie puśći z miey=
25:
ſcá zatáionego/ ſkąd ſie nieprzyiaćiel nie oſtrzeże: Po=
26:
trzebne theż ſą w Mieśćiech y ná Zamcech ku obronie
27:
wſzelkiey/ gdy wſzyſtká gotowość przy nich będźie/ ták
28:
ludźie ſpráwni iáko y máterya/
wſzákże to wſzyſtko po=
29:
chodźi zá dobrą ſpráwą y zá doſtátkiem wſzyſtkich rze=
30:
cży potrzebnych ku obronie.
Epilogus.
31:
¶ Iuż ná ten cżáſ tym rzecżom tu koniec pokłádam| T iij | ácż ſie |
strona: 75v
| Oſma Cżęść O |
1:
ácż ſie było ieſzcże więcey mogło co kthemu przypiſáć/
2:
ále przypátruiąc ſie Ludźiem ninieyſzego cżáſu/ iáko ſą
3:
rozmáitych rozſądkow/ áffekthow/ y żawiśći ieden ku
4:
drugiemu/ iáko ie też myſli wyſokie ſpráwuią widźimy:
iż s ſwoich opiniy á nie ſpiſmá/ áni z náuki
Iudicia ſwo=
5:
ie rozne dawáią/ ták w świętym iáko w świe ckim/ ták
6:
priuatim iáko Publice/ nie wiem iáko to będą prziymo=
7:
wáć zwłaſzcżá ludźie młodźi/ ktorym ſie zda wſzyſthko
8:
vmieć/ nie máiąc ieſzcże doświádcżenia żadnego áni
9:
Náuki.
Przyſzłym cżáſom nie rozumieią/ bo ich ieſzcże
10:
nic nie dolega thákiego/ ſkądby ſie obácżyć mieli/ iáko
11:
Mędrzec powiedźiáł: Błogoſłáwione Kroleſtwo kto=
12:
re cżáſu pokoiá ſſtánowi ſobie obronę ná przyſzłe cżá=
13:
ſy. etc. Tákże y nam tego potrzebá/ ábyſmy o ſobie cżu
14:
li á zábiegáli wcżáſ ſwemu złemu lepiey niż po cżáſie/ bo
15:
temu każdy może rozumieć/ iż mu w tych Kráinách bę=
16:
dąc práwie w pośrodku wielkich Monárchow świá=
17:
tá/ w pokoiu być długo nie możem/
bo ći mocarze ná
18:
thym záwżdy ſą áby przycżyniáli ſwoich dźierżaw/ á
19:
nigdy nie vmnieyſzáli/ vchodźiſzli iednego/ rozgniewaſz
20:
drugiego/ vchodźiſzli wſzyſthki/ naydźie ládá przycżynę
21:
złámánia przymierzá. Pátrzćieſz ieſli ſie tu wyſpimy/
22:
áno iádą od gránic ieden zá drugim z nowinámi rzad=
23:
ko z dobremi.
Ieſliby kto ták mowił: Siedźieli náſzy
24:
przodkowie w pokoiu y my będźiemy. Odpowiedz ná
25:
to/ iż nigdy álbo rzadko w pokoiu bywáli. Walcżyli
26:
apierwey z Niemcy o thy mieyſcá cżyniąc gdźie dźiś
27:
ſiedźimy/ o Sáſką Ziemię/ o Myſzeńſką. Cżynili theż
28:
długo s Pruſy pogány. Cżynili z Ruſią/ s Cżechy/ z Li=
29:
thwą/ s Pruſy Krzyżowniki/ dźiś ſ Tátáry/ z Moſkwą
30:
z Wáłáchy/ wie Bog kiedy koniec themu będzie/ bo ſie| s cżáſy |
strona: 76
| Spráwach Puſzkárſkich. | 76. |
1:
s cżáſy wſzyſtko mieni.
Coż tedy innego mamy cży=
2:
nić/ wybieráiąc ze złego iedno lepſze. Opuśćiwſzy wcże=
3:
ſnośći domowe y goſpodárſtwá zbythnie/ y ſwary o
4:
Wiárę nie potrzebne/ obronę táką ſtánowić/ kthoraby byłá
5:
pożytecżna Rzecżypoſpoli: pámiętáiąc ná to iż le=
6:
piey ieſt poććiwie vmrzeć bronięcy gárdłá ſwego/ żon/
7:
dźieći/ y wſzyſtkiey máiętnośći/ niżliby miał domá cżekáć
8:
hániebney á mizerney ſmierći/ z boleśćią wrzodu/ álbo
9:
prześ niedbáłość ſwoię/
kto ſie cżuie/ obacży to lepiey/
10:
iż ten bicż Boży rośćiąga ſie po wſzyſtkich Narodźiech
11:
dla Ludzkich wyſtępkow/ á końcá mu nie będźie aż do
12:
końcżenia świátá/ á to nagorzey iż nie wiemy cżáſu
13:
áni godźiny kiedy thá plagá Boſka przychodźi ná Ludźi/
Bicz Bozy.
Trzebá tedy nam wſzyſtkim vćiekać ſie s proźbámi po=
14:
kornie ku Panv Bogu/ á wzywáć go ſobie nápomoc we
15:
dnie y w nocy/ á on będźie racżył być ſzcżytem náſzym
16:
y wieżą mocną przećiw káżdemu nieprziyaćie=
17:
lowi náſzemu káżdey godźiny. Amen.
18:
KONIEC.
:
grafika