![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
strona: kt
1:
grafika
2:
Biblia. To ieſt/ kśię=
3:
gi ſtárego y nowego
4:
przymierza/ z nowu
5:
z ięzyká Ebreyſkiego Grec=
6:
ſkiego y Laćińſkiego/ ná
7:
Polſki prze=
8:
łożone.
9:
grafika
strona: A2
| grafika |
1:
OSwieconemu ksią
2:
żęćiu y pánu Pánu Mikołáiowi Ra
3:
dzwiłowi Książęćiu ná Dubingach y Bierżach/
4:
Woiewodzie Wileńſkiemu/ Wielkiego kśięſtwá
5:
Litewſkiego Kánclerzowi/
6:
Stárośćie Mo=
7:
zerſkiemu Lidſkiemu y Boryſow=
8:
ſkiemu/ ꝛć: ꝛć: Pánu naſzemu
9:
miłośćiwemu.
10:
grafika
11:
S
Tárodawny á dobry ieſt oby=
12:
cżay Oświecone kśiążę a Panie naſz miło=
13:
śćiwy/ iż oni/ ktorzy iakie o rzecżach po=
14:
ważnych kśięgi álbo z dowćipu ſwego piſzą/ albo
15:
z ięzyká na ięzyk przekłádaią/
16:
zwykli ie wielkich
17:
ſtanow Pánom wprzod ofiárowáć/ á pod iych
18:
tytułámi miedzy ludzie wypuſzcżać.
19:
Y owſzem zacny Ewánieliſtá Lukaſz S: ſtatecz=
20:
nie ſię tego obycżaiu trzymał/ bo oboie kśięgi ſwo=
21:
ie/ to ieſt/ y Ewanielią y Dzieie Apoſtolſkie/ wy=
22:
ſokiego ſtanu cżłowiekowi/ ná imię Theofilowi/
23:
offiárował.
24:
Maiąc przeto y my tak iáſny z piſmá S: przykład/
25:
gdy te święte oboygá przymierza kśięgi z drukár=
26:
nie nieboſzcżyká brátá náſzego Maćieiá Káwie=
27:
czyńſkiego/ namieſtniká Nieswiżſkiego/ wycho=
28:
dziły/ Myśliliſmy ná to komubychmy ie naſłuſzniey
29:
offiárowáć mieli.
strona: A2v
1:
O tym tedy y myśląc y namowy cżyniąc/ ácż
2:
nam wiele zacnych oſob tego páńſtwá wielkiego
3:
kśięſtwa Litewſkiego ná pámięć przychodziło/
4:
ktorzy ſłowo Boże miłuią/ á zábobonow Sża=
5:
tańſkich nie rádźi widzą/
wſzakże wáſzey K:
6:
M: zacność ſnádnie v nas pierwſze mieyſce (prze
7:
wiele przyczyn) miáła.
8:
Nie ieſt bowiem rzecż táiemná/ iako waſza K:
9:
M: ſtátecżnie ſzcżere Boże ſłowo y zbor iego rad
10:
widziſz/
y aby był záchowan w pokoiu/ wſzelakim
11:
ſię obycżaiem oto przyczyniać racżyſz/ Co ſię ná on
12:
cżas po wáſzey K: M: doſyć znacżnie pokazało/ gdy
13:
ſię po śmierći ſławney pámięći Iego K: M: páná/
14:
Páná Mikołáiá Rádziwiłá Kśiążęćiá ná Olyce y
15:
Nieświżu.
rć: rć: Wáſzey K.M. bratá/ á náſzego
16:
Miłośćiwego Páná/ niektorzy z ſłużebnikow
17:
Sżatáńſkich/ na zbor Páná Chriſtuſow tár=
18:
gnęli/ á on trapić y rozpraſzáć pocżynali.
19:
Bo wáſzá K: M: nic ſię na żadną rzecż nie oglą=
20:
daiąc/ on to zbor prze śmierć Iego K: M: Paná
21:
brátá Waſzey K: M:
ſtrwożony y ośieroćiały/ bez
22:
omieſzkánia racżyłeś do obrony ſwey przyiąć/ á ie=
23:
mu w oney nie ledá iakiey trwodze dobrey otuchy
24:
dodáć/ Zácżym ſprzećiwnicy iego przedśięwzięćie
25:
ſwoie opuśćić muśieli/
Zaś wierni zá ták prętką o=
26:
bronę/ y zá tak możnego obrońcę Páná Bogá nie
27:
pomálu á ſłuſznie wyſławiali.
28:
Znácznie to ná on cżás á prętko Pan Bog oka=
29:
zał y wypełniał/ co przez proroká dawno zborowi ſwe=
strona: A3
1:
mu obiecał.
gdzie mowi/ iż mu Panowie/
2:
(álbo krolowie) mieli być opiekuny/ abo wycho=
3:
wywáćielmi. Bo acż ſię niektorym ná on cżas zdá=
4:
ło/ iakoby iuż w páńſtwie Litewſkiem Chriſtus
5:
Pan y iego cżłonki/ żadney goſpody y żadnego o=
6:
piekuna niemieli/
prze to/ iż był Bog onego potę=
7:
żnego obrońcę/ Iego M. Paná brata Waſzey K:M:
8:
z tego żywotá wziąć racżył/ Lecż tedyż wſzyt=
9:
cy doználi/ że Radziwił nie vmarł/ ſkoro pan Bog
10:
Wáſze K:M: z ſteyże ſławney fámiliey/ y z temiż
11:
zacnemi Tytuły/
y z tákąż obroną pobudzić/ á má=
12:
łemu ſwemu y ſtrwożonemu ſtádu/ opiekunem y
13:
obrońcą dać racżył.
14:
Lecż nietylko tento krześćijańſki Wáſzey K:M:
15:
poſtępek wychwalánia ieſt godny/ ále to nade=
16:
wſzyſtko w Wáſzey K:M: ma być wyſławiano/
17:
że Waſzá K:M: raz dobrze pocżąwſzy/ toż zá łaſką
18:
á pomocą Bożą ieſzcże lepiey końcżyć racżyſz/ ſtate=
19:
cżnie wtym chwalebnym przedśięwzięćiu trwá=
20:
iąc/ á z obłędliwemi náukami/ y ziych náśladow=
21:
cámi żadney ſpołecżnośći niemaiąc/
wedle onego
22:
páná Chriſtuſowego ſłowa/ kto wytrwa áż do
23:
końcá zbáwion będzie.
24:
Day Pánie Boże aby tey ſtałośći Waſzey K:M:
25:
y inſzy Pánowie y wſzytcy wobec ludze náśládo=
26:
wali.
27:
Ale niewiele ſię báwiąc/ vważáliſmy Oświeco=
28:
ne Miłośćiwe Kśiążę
ták wielką Waſzey K:M:
29:
wtym chwalebnym przedśięwzięćiu ſtátecżność
30:
y ku Bożemu ſłowu/ á ku iego zborowi chętliwą
strona: A3v
1:
miłość (bo inych na ten cżás Waſzey K:M: za=
2:
cnych godnośći nieprzypominamy)
zá cżem vmy=
3:
śliliſmy te święte kśięgi znowu przełożone/ á zdru=
4:
kárnie nieboſzcżyka/ brátá náſzego (iako ſię wyżſzey
5:
pomieniło) wychodzące/ Wáſzey K:M: pánu ſwe=
6:
mu miłośćiwemu offiarowáć/ obnowić/ y pod mi=
7:
łośćiwą a łáſkáwą obronę poddać.
Iákoż ie iuż
8:
Waſzey K:M: offiáruiemy/ y pod ſzcżęśliwym á
9:
zacnym imieniem waſzey K:M: miedzy wſzytkie
10:
narody ięzyká naſzego wypuſzcżamy: Máiąc zá to
11:
że tego vpominku wáſzey K:M: zálecać (iako więc
12:
w tey mierze poſpolićie cżynią) niepotrzebá.
Sam
13:
to wáſza K:M: náſz miłośćiwy pan dobrze/ á łe=
14:
piey niż my/ wiedzieć raczyſz/ że z tym vpominkiem
15:
klenoty y wſzytkie tego światá ſkarby/ zro=
16:
wnáć niemogą/ ponieważ te to kśięgi nic ineo nie
17:
ſą/ iedno wyroki Bogá nawyżſzego/
a náuka ſyná
18:
iego prawdziwego/ ktorego on nam ná zbawie=
19:
nie dał y we wſzem ſłuchać koniecżnie roſkazał.
20:
Rácżże tedy Oświecone á miłośćiwe kśiążę/ ten
21:
ták chwalebny podárek od nas powolnych ſłużeb=
22:
nikow ſwych miłośćiwie á wdzięcżnie przyiąć/
y
23:
pod obronę ſwoię z weſołą twarzą przypuśćić/ iá=
24:
koż mamy zá to/ że Wáſzá K:M: iáko pan krześći=
25:
iáńſki/ á ſzcżyrość ſłowá Bożego miłuiący/ to wſzy=
26:
tko dla chwały Bożey/ y dla rozmnożenia praw=
27:
dy ieo S. á dla pożytku y poćiech i zborow ieo S: w
28:
tych kráinach założonych/ vcżynić będzieſz racżył.
29:
Zátym ſami śiebie y zwykłe á powolne ſłużby
30:
ſwe do miłośćiwey łáſki Wáſzey K:M: pilnie za=
strona: A4
1:
lecamy/ nic nie wątpiąc że nam Waſza K:M: miłośći
2:
wym Panem/ iáko zdawná ták y teraz/ á tym
3:
świętym kśięgam/ wáſzey K:M: przypiſánym/
4:
potężnym obrońcą/ przećiw wſzem nieprzyiaćio=
5:
łom prawdy/ być pewnie będzieſz racżył.
6:
Piſan na Vzdzie roku od národzenia ſyná Bo=
7:
żego/ 1572. Mieśiącá Cżerwcá 30 dnia,
8:
Wáſzey K: wielmożnośći. Páná
9:
náſzego miłośćiwego.
10:
Powolni ná wſzem ſłudzy.
11:
Hektor y Albrecht Kawiecżyńſcy.
strona: b
1:
Pobożnemu cżytelni
2:
kowi Symon Budny tych kśiąg tłu=
3:
mácż łáſki y pokoiu od Boga oycá naſze
4:
go y Pana Iezuſa Chriſta żąda.
5:
S
Luſzna rzecż cżytelniku łaſkáwy abych ći tu
6:
dał náprzod ſprawę co nas ktemu przywiodło
7:
że
8:
ſmy te święte kśięgi po onych pierwſzych Tłumá=
9:
cżoch (po Krakowſkiem y po Brzeſkich) znowu przełożyli.
10:
Ieſt bo ludzi niemało/ ktorzy ſię tey náſzey śmiáłośći dzi=
11:
wuią/ á drudzy ná nas zá złe máią y tę naſzę pracę/ álbo zá
12:
niepotrzebną/ álbo zá ſzkodliwą ſzacuią y ſławią.
13:
Maſz przeto wiedzieć/ iż gdy ták dziewięć lat Biblia Brze
14:
ſka zá nakładem ſławney pámięći/ Oświeconego Pana iego
15:
miłośći páná Mikołáiá Rádziwiłá Kśiążęćiá ná Ołyce y na
16:
Nieświżu/ rć rć/ wyſzłá/ tedy ácż iey práwie wſzytcy (iáko by/
17:
ło cżemu) radźibyli
18:
wſzakże wiele ſię ich ná wielkość á na ćię
19:
żar iey vſkarżało/ powiedáiąc że ſię znią trudno wozić/ á ie=
20:
ſzcże trudniey nośić. Ocżem wiedząc on dobrey pamięci
21:
mąż/ Pan Máciey Káwiecżyńſki ſtároſtá Nieświſki/ ſtarał
22:
ſię z wielką chęćią oto/ iakoby wtem zborowi Bożemu y w
23:
ſzem obywatelom tych páńſtw ięzyka naſzego mogł vſłużyć.
24:
Nad to y dla niedoſtátecznych ludzi/ maiąc ná nie baczność
25:
Chriſtiańſką. Bo wiele takowych/ ktorzyby byli radzi tęto
26:
Biblią Brzeſką cżytáli/ ále nie każdemu ſię zwieść mogłá.
27:
Vważywſzy to v ſiebie tedy onto mąż pamięci godny/ wſzy=
28:
tko ſtáránie ſwoie ktemu przedśięwzięćiu obroćił/ żeby to y
29:
dobrze y rychło wykonáno być mogło. Dlá cżego też y
30:
drukárnie przycżynił/ y pápiernią zbudował. Ná on cżás by
31:
ło kilká Synodow w Polſzcże Chriſtiańſkich/ ná ktorych nie
32:
ktorzy bráćia/
33:
pewne omyłki w Biblij Brzeſkiey obacży=
34:
wſzy (a zwłáſzcża na Sjnodzie Skrzynieńſkiem) miedzy bracią
35:
podáli/ gdzie też niektorym znás tenże Synod zlećił/ ábych=
36:
my wten przekład pilnie wezrzeli/ á coby ſię ku poprawieniu
37:
godnego być zdało/ żebychmy náznácżyli.
38:
Yákoż ſię nas te=
39:
go było kilká podięło/ ale niektorym/ á máło nie wſzytkim
strona: bv
| Przedmowá |
1:
praca/ ábo co ineo/ niedopuśćiło. Co gdy ſię oneodobreo cżło=
2:
wieká doniosło/ záraz wtem vżywał/ żebych mu do iego
3:
przedsięwzięćia prace ſwej niezbraniał/ ieſlibych co popráwić
4:
mogł.
5:
Lecż gdy przepátrowáć on to przekład y z nim ſamym
6:
pocżął/ ia zGreckim nowy Teſtáment znoſząc/ a on z Niemie=
7:
ckiem/ (bo wtem ięzyku był práwie biegły)/ a ſtáry teſtáment
8:
zEbreyſkiem/ tedy ſię wnet znacżnie pokázáło/ iż Brzeſcy tłu=
9:
mácże ſwey obietnicy doſyć nie cżynili.
10:
Bo na przodku/ abo w
11:
tytule iych nápiſáli/ że te kśięgi zEbreyſkiego/ abo iáko oni zo
12:
wą Zydowſkieo/ á zGreckieo przełożyli/ ale ſie iáwnie (iákom
13:
rzekł) pokazáło/ że jGreckieo y Ebreyſkiego na wielu mieyſcach
14:
chybili/ a máło ſię iych dokłádáli/ znać iż tylko z Laćinſkiego/
15:
á ktemu z Fràncuſkieo przekłádáli/ iako wnet na oko pokaże.
16:
Nád to znáć/ iż o ochędożną Polſzcżyznę nawięceyſię ſtáráli/
17:
zániedbáwſzy właſnośći rzecży Greckiey wnowem teſtámen
18:
ćie/ y wtych kśięgach ktore Apokryfámizowiemy/ (Bo y te
19:
po Grecku máło nie wſzytki piſáne)/
20:
Zániechawſzy też y E=
21:
breyſkiey wſtárem teſtámencie. Obaczywſzy my przeto iż
22:
tákie poprawowánie/ iakieſmy byli zacżęli/ więtſzą by nam
23:
pracę zádało/ niż nowe tłumacżenie/ dla tego opuśćiwſzy po=
24:
práwę/ a Paná Bogá ná pomoc wziąwſzy/ vmyśliliſmy zno
25:
wu obá zakony tłumacżyć.
26:
Wſzákże ia wiedząc do śiebie/ że
27:
z tak wiele śiły y w ięzykoch biegłośći/ iakieyby tá rzecż potrze
28:
bowáła/ we mnie nie było/ wzywałem do teo/ onych mężow/
29:
o ktorych lepiey niż o ſobie y rozumiałem y teraz rozumiem/
30:
proſząc áby dla chwały Bożey pracę tę ábo wſzytkę ná śię
31:
wzięli/ álbo by wżdy mnie rátowáli/ á zwłaſzcżá do kśiąg ſtá
32:
rego przymierza/ á to dla Ebreyſkieo ięzyká/ bez ktorego w=
33:
tey mierze nielza nic godnego y doſkonałego vcżynić.
34:
Lecż oni nalezli przycżyny/ ktoremi ſię wymowili/ á nie
35:
ktorzy miáſto przycżyn niechęć ſwoię powiedzieli.
36:
A tak choć to ciężkie brzemię było/ przedſię muśiałem ia iáko mogąc/ nieść/ ponieważ tak ochotnemu a zbożnemu o=
37:
nego zacnego męża żądaniu nielza ſię było wymowić.
38:
Zkąd
39:
każdy ſnádnie bacżyć może/ że tę pracę zá niewolą na ſię mu
40:
śiałem przyiąć/ To ieſt nie dla ſwego/ ále dla poſpoliteo poży=
41:
tku/ a zwłaſzcżá iż ſię godnieyſzy (iakom rzekł) tey prace zbra
42:
niali. Bo co niektorzy tę naſzę pracę zá niepotrzebną po
43:
Brzeſkiem y Krákowſkiem przekładzie powiedáć śmieią/
44:
te=
strona: b2
| do czytelniká |
1:
dy nietrudnoby mi pokázáć/ iż to bez rozſądku czynią/ á z=
2:
właſzcżá ieſzcze tego nie doznawſzy/ ani czytawſzy co gánią
3:
Naprzod tedy wiedz cżytelniku o Krákowſkiem przekłá
4:
dzie/ iż ieſt z Láćinſkiego dawnego vcżynion.
5:
O ktorem też to
6:
pewna/ iż on ktorykolwiek był tłumácż (bo ná Ieronimá nie
7:
ſluſznie to złożyli) tedy nie ze zrzodłá ięzyká Ebreyſkiego/ ále
8:
z przekłádu Greckiego kśięgi ſtárego przymierzá przetłumá=
9:
cżył. Rozſądzże teraz ſobie/ możeli to być takowy przekład
10:
doſkonały/ álbo nie.
11:
Záiſte ſam Ieronim piſze/ iż iáko pićie v
12:
traca ſmák by nalepſze było/ gdy ie ziednego nacżynia do drugiego/
13:
á z drugiego do trzećiego y do cżwartego przelewáią.
14:
tákże y przekład/ gdy iy nie zárázem z onego ięzyká cżynią/ w
15:
ktorem one kśięgi nápiſano/ ale przez drugi ięzyk bywa prze=
16:
puſzcżan/ niemoże być ſzcżyry ani doſkonáły.
17:
Nalepiey on wi
18:
dzi/ kto ſwemi á nie cudzemi ocżymá pátrzy. Acżkolwiek też nieradbym
19:
nicżyich niedoſtátkow ob-iawiał/ wſzákże mię
20:
do teo ći ktorzy mię ſtrofuią przymuśili. A ták oni naprzod
21:
niech ſię obacżą/ ktorzy ſię z Krakowſkich Biblij przechwá=
22:
laią.
23:
Niech ſię mowię onym wirſzom á w Pſalmie 131. przypá
24:
trzą/ tám naydą oſobliwy przykład/ po ktorem poznaią/ iá=
25:
ko y o innych mieyſcach máią rozumieć. Ták bo Laćińſki tłu
26:
mácż przełożył/ Si dedero ſomnum oculis meis/ et palpebris
27:
meis dormitationem/ et requiam temporibus meis rć.
28:
Ten zaś Krákowſki/ ták/ Ieſli przypuſzcżę ſen ná ocży moie
29:
á powiekam moiem drzemáć/ Y damli odpocżynek cżáſom
30:
moiem rć. Oto widziſz ná oko/ iáko ſię ięzyki mſzczą krzywdy
31:
ſwey nád temi co nimi gárdzą/ á bez nich do tłumáczenia pi
32:
ſmá świętego przyſtępuią. Słowo Láćińſkie Tempora/ ácż
33:
dwie rzecży znáczy/ to ieſt/ y cżaſy i ſkroni/
34:
wſzákże tu niemo
35:
że/ iedno ſkronie znácżyć/ bo tu wylicża cżłonki/ ktore
36:
odpocżywánia potrzebuią/ iako naprzod ocży/ potym powieki/
37:
więc y ſkroni/ że im niemiał dáć odpocżynienia/ áżby drze=
38:
wiey nálazł mieyſce ſkrzyni Bożey.
39:
Ieſt tego tam niemáło/
40:
iáko ono wpierwſzych kśięg: Moiż. w Rozdz. 24. Wnidz bło=
41:
goſłáwiony Pánie/ co miał przełożyć. Wnidź błogoſłáwiony
42:
páńſki/ iako też ono co Oleum/ oleiem przekłádá/ Vitis ma=
43:
cicá/ Domus fámilia/ miaſto tego coby miał przełożyć/ oli=
44:
wą/ drzewem winnym/ y domem/ y wiele tákowych/
45:
ále teo
46:
wſzego zbieráć y ſpiſowáć czáſu niemáſz/ y tobie ſię vprzykrzyć | cżytelniku |
strona: b2v
| Przedmowá |
1:
Cżytelniku obawam. Wſzakże ieſzcże niektore mieyſcá przy
2:
piſzę/ gdzie ſię nie iedno Krákowſki tłumácż omylał/ ále mu
3:
też y Brzeſcy bárzo pomagáli.
4:
Tákie mieyſce maſz wpirwſzych
5:
kśięgach krolewſkich (ále te kśięgi Krákowſká Biblia trze=
6:
ciemi zowie) w Rozdz. 8. w wirſzu 64. Ktory wirſz Brzeſcy
7:
tłumacże tak przełożyli. Onegoż dniá poświęcił Krol puł
8:
ſieni. rć. Záś Krakowſki ták to przełożył/ Tego dniá po=
9:
święćił Krol połowicę śieni.
10:
Pátrz cżytelniku że ſię tu (iá=
11:
kom ći wyżſzey obiecał ná oko pokázać) iáwnie znácży. Iż nie
12:
z Ebreyſkiego/ ale z Łáćińſkiego przekładu nie iedno Kráko=
13:
wſki (ktory ſię wżdy ktev wprzedmowie ſwey przyznawa) a
14:
le y Brzeſcy tłumácże/ przekłádáli.
15:
Bo gdyby w Hywreyſki
16:
tekſt poglądáli/ nigdyby tak ſzpetnie nieſzwankowáli/ á z
17:
właſzcżá w tak máłey rzecży. Bo niemáſz ták wielkiego pro=
18:
ſtaka miedzy temi/ ktorzy ſię iákożkolwiek tym S. ięzykiem
19:
báwią/ ktorybý tych dwu ſłowek Chocy á toch nierozeznał.
20:
B ták przełożyli/ iákoby tám nápiſano Chocy/ áno znácżnie
21:
nápiſano/ Kiddáſz ha melech eth toch hachàcer. To ieſt/ Po
22:
święćił krol śrzodek śieńi. Bo á coby to było święćić puł/ albo połowicę śieni. Nie o połowicy to mowi piſmo/ ale ono tyl=
23:
ko dáie znáć. iż Salomon tylko wpośrzodku oney śieni cży=
24:
nił Ceremonie/ to ieſt nie znadworza/ ále wnątrz.
25:
Wiem
26:
co ie zwiodło/ Atoli iż Lácińſki tłumácż ták przełożył/ San
27:
ctificauit Rermedium atrij/ á náſzy Polacy zdáwná teo sło
28:
wá Medium za dimidium vżywáią/ ále bárzo omylnie. Bo
29:
medium á dimidium rozne maią znácżenia. Bo medium zná
30:
cży pośrzodek/ zaś dimidium połowicę.
31:
Iáko gdy mowimy/
32:
In medio eccleſiae/ nie rozumiećſię wpołowicy/ ále wpo=
33:
śrzod zboru. rć. Otoż teraz mowćie/ wy co náſzę pracę zá nie
34:
potrzebną ſzácuiećie/ nic po tem nowem tłumácżeniu. Doſyć
35:
ná Brzeſkiem/ ábo ná Krakowſkiem.
36:
A nie ieden ná tem śie
37:
dział/ A vcżeni ludzie to przekłádáli, rć: Ale ieſzcże tych v=
38:
cżonych pilnośći popatrzmy. Ták przełożyli wirſz 10. Rozd:
39:
18. tychże pierwſzych ksiąg krolewſkich. Gdy mu (to ieſt
40:
Achábowi) powiedziano iż ćię niemáſz/ tedy obowiązał przyśięgą
41:
kroleſtwá y narody/ iáko o tobie nie wiedzą.
42:
Tu też y nie
43:
właſnie/ y ktev nie krzecży przełożyli. Bo w tekśćie Hywrey
44:
ſkiem niekroleſtwá/ ále kroleſtwo (iedno) piſze/ tákże/ na=
45:
rod/ á nie narody. Boć też Achab/ álbo Ach-aw nie wła=
strona: b3
| do czytelniká |
1:
dał inemi kroleſtwy/ żeby ie przyſięgą obowięzował/
2:
/ gdyż ie
3:
dno iacy kroleſtwo Izráelſkie miał/ ále ſwoim poddánym
4:
ktore poſyłał do okolicżnych narodow ſzukać Eliaſzá/ kazał
5:
ná tem przyśięgáć/ iáko go nie nálezli. Opuſzcżam ine mno
6:
gie omyłki/ y te nie dla tegom przypomniał żebym ſię wtem
7:
ſtrofowániu kochał/ álbo tamte pierwſze przekłády gánił.
In prologo galeato.
8:
Nie day tego Boże/ Niech káżdy do domu Bożego co mo
9:
że przynośi/ iáko Ieronim mowi/ inſzy o przynośił złoto/ in
10:
ſzy śrebro/ inſzy miedz/ inſzy kamieńie drogie/ inſzy lepaky ſzerść
11:
Wſzego tego potrzebá byłá.
12:
Nie ganię przeto áni Brzeſkiego
13:
ani Krakowſkiego tłumácżenia/ ále co mogę to też ku chwa
14:
le Bożey przynoſzę/ á ktemu co mi Bog (choć wedle máłych
15:
dárow nie wiele) obiawić racżył/ wiernym podáię á tym/
16:
ktorzy ná náſz przekład ieſzcże go niecżytawſzy wołaią to ſkro
17:
mnie pokázuię/
18:
iż y z niego może wżdy być iakikolwiek poży
19:
tek. Co ieſli mnie wierzyć niechcą/ niechże wżdy ſamych tłu=
20:
macżow Brzeſkich poſłuchaią. Ták oni w Przedmowie do
21:
cżytelniká piſzą.
22:
Iśćieſmy nie tákowi/ ktorzybych my to twier
23:
dzić mieli/ iż tá náſża praca iuż ieſt ták doſkonàle wyprawio
24:
na/ żeby wniey więcey poprawy niepotrzeba/ á około ktorey
25:
niemogłby iuż żaden lepſzey prace ucżynić. Oto maſz iych
26:
ſamych wyznánie/ iż teo ſami oſwey pracy nierozumieli/ iá=
27:
koby iuż popráwy niepotrzebowáłá
28:
Y owſzem támże máło
29:
niżey/ proſzą/ áby ktokolwiek około tey iych prace ieſzcże y
30:
przez ſześć lat pilnośći ſwey nielitował/ ácż to oni tám o E=
31:
braizmiech (iáko ie zową)/ áby ie wklubę naſzego ięzyka przy=
32:
wieść) rozumieią.
33:
Ponieważ przeto ſami ſię do tego znáią
34:
że y ſobie wtem doſyć nie vcżynili/ ponieważ przyzywáią/ á
35:
proſzą o pomoc/ przecżże ma kto wołać/ niepotrzebá iuż le=
36:
piey? Grekowie mieli ſześć na Biblie tłumácżow/ á przed ſię
37:
wſzytkie chowáli/ ni iednym nie wzgárdzili/ wſzytki ſześć ná
38:
iedne kśięgi zwielką pracą y nakłádem przepiſowáli.
To ieſt przekład pirwſzy 70 tłumácżow drugi Akwilá/ Trzeći Symmachus/ cżwarty Theodocyon/ Piąty y ſzoſty nieznáiomy. 1. Kor. 14.
39:
A my
40:
teraz y trzećiego nie przypuſzcżámy? Láćinnicy też (oprocż
41:
Papieżá) iuż z Greki licżbą tłumacżów porownáli/
42:
my zaś
43:
ubożſzymi we wſzytko záwżdy być wolemy. Ano rozni tłu=
44:
mácże rozny pożytek chwale Bożey cżynią/ gdy ieden to le=
45:
piey/ a drugi ono obáczył/ y wypiſáł. Rozne ſą dáry duchá ś.
46:
iednemu to/ drugiemu owo/ Bog ob-iáwiá. Duchowie pro=
47:
rokow/ mowi Apoſtoł/ prorokom máią być poddáni.
strona: b3v
| Przedmowa |
1:
A cżemu też ták o duchoch tłumacżow mowić niemamy?
2:
Ale iuż też cżytelniku y náſzemu ſię przedśięwzięćiu przypatrz
3:
ktoregoſmy ſię przy tem tłumácżeniu trzymáli. Naprzod
4:
wiedz o tem/ żeſmy oto vśiłowali/ ábychmy nic nie przycży=
5:
niáli/
6:
áni vmnieyſzáli/ ále żebychmy ſłowo ſłowem wyrázili.
7:
Bo acż tákie tłumacżenie poſpolićie ſuperſtycią/ lub zbytnim
8:
do ſłow przywięzowaniem zową/ wſzakże nas ſam Bog tak o
9:
wey Superſtycyi vcży/ gdzie ták mowi/ nieprzycżyniſz kniev
10:
áni vybáwiſz od niego.
Moi. 13. przyp. 30.
11:
Także y Solomon przeſtrzega nas mo
12:
wiąc/ wſzelka powieść Boża (ieſt) wypławiona/ tarcza vfa=
13:
iącym w niem/ Nie przycżyniſz ku ſłowom iego/ aby nie prze=
14:
wiodł ná ćię/ á byłbyś poiman.Mát. 5.
15:
Pan też Chriſtus niechce/ á=
16:
by y kryſká y namnieyſzy bukſztab z zakonu miał zginąć.
17:
A ták gdyby mi co inego przyſzło ſię tłumacżyć/ nie ſámeo
18:
Bogá ſłowo/ tedybym mogł nie ſłowo ſłowem/ ále rzecż rże=
19:
cżą wyráżáć/ ále ták ſtráſzne powieśći tłumácząc ochędoſtwá
20:
mowy ſzukáć/ niebezpiecżna rzecż ieſt.
21:
Mamy ná wzor A=
22:
poſtoły święte/ iako oni vczćiwie á wiernie piſmo ś. przywo
23:
dzili wſwoich liśćiech. rć. A teć ſą przycżyny mego/ ták pro
24:
ſtego a grubego tłumácżenia/ to ieſt/ żem ſię ták bárzo ſłow
25:
trzymał.
26:
Wſzakże iż mowá Hywreyſka ma ſwoie przyzwoi
27:
tośći/ że gdyby ſłowo ſłowem było przełożone/ nie iedno by
28:
ſnać nikt nierozumiał/ ale by co przeciwnego rozumiał/
29:
y przeto muśiáłem niegdzie rzecż rżecżą/ nie licząc ſłow/ wyrá=
30:
żáć/ a przedſię ná kraiu znácżyłem/ iáko właſnie ona rzecż
31:
brzmi w Ebreyſkiem ięzyku. Zachowałem też to/ iż gdzieby
32:
iakiego ſłowá wyrozumienie potrzebowało/
33:
ábo bybezniego
34:
wnáſzem ięzyku być niemogło/ tedym ono ſłowo przyſádzał/
35:
ále ták/ że ie káżdy może znáć. Bom ie owemi kryſkami okre=
36:
ſzał/ ktore po Grecku/ parentheſes zowiemy.
37:
A ták pámię=
38:
tay ná to proſzę czytelniku/ gdzie vyzrzyſz teto parentheſes ()
39:
ábyś wiedział/ iż onego ſłowá/ albo y do kilka ſłow/ ktoreby
40:
kolwiek nimi były okreſzone/ niemaſz w tekście Hywrey=
41:
ſkiem/ ábo ieſli w Nowem teſtámenćie/ tedy w Greckiem.
42:
To też czytelniku chciey wiedzieć/ iżeſmy nie iedno teo przy
43:
ſtrzegali/ áby káżde ſłowo właſnie było ſłowem wytłumáczo
44:
ne ále nád to/ áby one właſne ſłowá/ tąż ſpráwą/ álbo tem=
45:
że porządkiem w naſzem tekśćie ſzły/ ktorym wkśięgach Hy
46:
wreyſkich idą.
47:
Acż lepak niegdzie nie mogło to ták iść/ á wſzak
strona: b4
| do cżytelniká |
1:
że to rzadko znaydzieſz/ gdzieby inacżey było. Przeto każdy
2:
z tąd bácżyć może/ iż choćby inſzego pożytku ztego naſzego
3:
przekłádu nie było/ tedyby przedſię y tym iednym nie trzebá
4:
gárdźić.
5:
To ieſt/ iż z niego práwie á doſtátecżnie może każdy
6:
wiedzieć/ ktorym porządkiem ſłowá w Hywreyſkich Bibli=
7:
ach idą. Nad to y tegoſmy (ile z nas być mogło) przyſtrzegáli/
8:
żebychmy ſłowá Hywreyſkie wſzędźie iednako tłumacżyli.
9:
Co ieſli gdźie znaydźieſz roznicę/ tedy tego nie może być wiele.
10:
Mimo to wiedz/ iż gdzie ktore ſłowo/ álbo wirſz/ rozno tłu=
11:
macże/ bądź żydowſcy Rábinowie/ bądz ktorzy inni/ tłumá=
12:
cżą/ tedy tákową niezgodę po ſtronach znácżyliſmy.
13:
Oneo
14:
ſię też tu opuſzcżáć niegodźi/ iż tu znaydźieſz kilká ſłow no=
15:
wych od nas zá niewolą wynáleźionych. Iáko ſą/ Offiarnik
16:
albo Offiárownik/ napłetek/ całopalenie/ To ieſt/ co inſzy ka=
17:
płanem zową to ia offiarnikiem.
18:
To dla tego/ Bo gdy pro=
19:
ſtak ſłyſzy o ktorem z onych świętych/ iáko o Sámuelu/ álbo
20:
o Zácháriaſzu/ áno go kápłanem zową/ tedy domnima/ że to
21:
tacy kápłańi byli/ iakowi teraz kaplani Rżymſcy/ gdyż ſą ro
22:
znieyſzy niż dzień z nocą.
Koen słowo Hywreyſkie znácży teo kto offiáry ſpráwuie/ ále od służenia ma imię.
23:
A tak wolałem Offiárnikami ony
24:
święte Koeny zwáć/ niż taki błąd ſtwierdzać. Wſzákże nie=
25:
trudno to ſłowo y proſtakom wyrozumieć. Bo ieſli onego
26:
ſłuſznie pápiernikiem zowiemy/ kto papir robi á cżemu też o
27:
nego offiárnikiem nie nazwać/ kto offiary ſpráwował?
28:
Co ia lepák napłetkiem zowę/ to poſpolicie nie obrzezá=
29:
niem zową/ ále bárzo nie krzecży. Z oney to hiſtoryey możeſz
30:
wyrozumieć/ ktorą opiſuie Rozdz. 18. pirwſzych kśiąg Sá=
31:
muelowych. Tám piſze/ iż Saul máiąc waśń ná Dawidá y
32:
chcąc go o gárdło przypráwić/ roſkazał mu ták mowić/
33:
Krol
34:
niepotrzebuie inego wiáná corce ſwey/ ktorą chce dać zá ćię/
35:
chyba ſta napłetkow. Pátrzayże/ iż ſię to ſłowo tu niezgodźi/
36:
ktorym oni przekłádáią/ to ieſt Nie obrżeſká/ Bo támże pi=
37:
ſze/ iż Dawid iáchawſzy ná Peliſztymy wbił ich dwie śćie mę=
38:
żow y przyniosł iych nieobrzeſki.
39:
Ale á iákoż ie miał przynieść
40:
nie obrzázawſzy? Iużći to muśiąły być obrzeſki/ Lecż y obrze
41:
ſkámi iych nielza názwáć. Bo gdzie Bog roſkázuie Awráhá
42:
mowi/ obrzezowáć te to napłetki/ á iákoż ie názwać obrzeſka
43:
mi/ gdyż ieſzcże nie były obrzázáne?
44:
Bo ſłowo Hywreyſkie Ar
45:
lá/ tákże Greckie Akrowiſtia/ y Láćinſkie praeputium/ nie od
46:
rzázánia imię máią/ przeto y náſze ma ſię Etymologią/ z kto=
47:
rymkolwiek ięzykiem z tych trzech zgádzać.
strona: b4v
| Przedmowá |
1:
Cáłopalenie inſzy tłúmácże paloną offiarą zową/ ále nie
2:
práwie y to krzecży/ bo káżda offiará bywáła palona. iedno
3:
wtem rozność byłá/ że inſze bydlę wſzytko/ okrom tylko ſko=
4:
ry/ palono/ inſzego lepak bydlęćiá tylko łoy palono.
5:
to ieſt/
6:
gdy ie zá grzech/ álbo zá wyſtęp/ álbo/ dzięki cżyniąc za iakie
7:
dobrodzieyſtwo czyniono. Przeto co po Hywreyſku Hola/ a
8:
po Grecku Holákáwſton zową/ tom ia zgadzaiąc ſię z Greki
9:
názwał po Słowieńſku cáłopaleniem.
10:
A przecżbychmy nie mie
11:
li v nich bráć ſłow/ ponieważeſmy z nich poſzli/ y owſzem nic
12:
ineo iedno Słowiánie ieſteſmy? Aza lepiey inſzy cżynią/ kto
13:
rzy ſwoią rzecżą wzgárdziwſzy/ v Niemcow/ albo v Wło=
14:
chow ſłow pożycżaią?
15:
Iako ná oko widzimy/ iż niektorzy wo
16:
lą świecznik zwać z lichtarzem/ tło pawimentem/ miłośierdzie
17:
iáłmużną. rć. Zá cżym náſz ięzyk on przed láty tak zacny
18:
że go y ſam Papież zgánić nie śmiał/ bárzo z chodzi/ á Láciná
19:
lub Włoſzcżyzná z Niemcżyzną moc v nas biorą/
20:
ták iż
21:
iuż v ſądow ziemſkich ná poły po Lacinie/ á v ſądow mieyſc=
22:
kich ná poły po Niemiecku mowią. Co nie przeto mowię. że=
23:
bych ięzykom ganił/ ále żebychmy ſwoim właſnym a przy
24:
rodzonym nie gárdzili. A ták iuż máſz tego przyczynę/ cże=
25:
muſmy niektore ſłowá nie zwycżayne kładli.
26:
Co ieſli ná tem
27:
komu mało/ niechże mi powie/ cżemu nam to nie ma być
28:
wolne/ co innym narodom wolno? Zaiſte Ieronim piſze/ iż
29:
oni 70 tłumacże/ ktorzy na żądánie krolá Aegyptſkiego Pto=
30:
lomeuſa: zákon Boży z ięzyka Hywreyſkiego na Grecki prze
31:
łożyli/
32:
ſłowo EWDOKIA wymyślili/ żeby ono ſłowo Hy=
33:
wreyſkie RACON nim wyrázili/ Ciż y owo ſłowo Apokáli
34:
pſis wynálezli/ y Trichapton: V Láćinnikow lub v Rzymian
35:
iż też ſłow przycżyniano/ á zwłaſzcżá gdy kto co z Greckiego
36:
ięzyka przekłádał/ iáwno z Cicerona y z Quintilianá.
37:
To też
38:
pewna/ iż onego ſłowa Propitiatorium v żadnego Láćinſkie
39:
go piſarzá nie náydzieſz/ á prżedſię ie tłumácżowi Láćinſkiev
40:
wolno było zmyślić/ y do Biblij włożyć. rć. Y owſzem temi
41:
cżaſy Sebeſtián Káſtálion przekłádáiąc Biblią ná Lácinſki
42:
ięzyk/
43:
wymyślił nowe ſłowo Deaſter to ieſt Bożyſzcże/ álbo
44:
báłwan. O onem zacnem mężu Mar. Lutherze powiedá=
45:
ią y Sleydan piſze/ że ięzyk ſwoy przyrodzony (pewnie wy=
46:
náydowaniem niezwycżaynych ſłow) wielce rozſzyrzył.
47:
O Kárle wielkim Ceſarzu/ hiſtorykowie świadcżą/ iż gdy
strona: c
| do czytelniká |
1:
ná on cżás niemieli Niemcy czem zwáć y mieśięcy y wiatrow
2:
tedy iym on wymyślił nowe miáná. Lecż my ná opak po=
3:
ſtępuiemy. Pierwey bo mieliſmy cżym zwáć wiatry/ iáko ſtáre
4:
kśięgi Słowieńſkie/ ná oſtátek rżeki/ miáſtá y krainy
5:
świadcżą/ teraz tego wſzego niemamy/ ani znamy.
6:
Ná o=
7:
ſtatek ieſli ſię nam nowych ſłow wynáydowáć niegodziło/ a
8:
przecż ſię Brżeſkim tłumacżom godźiło? Záiſte oni naprzod
9:
pocżęli vżywać owych ſłow założnicá/ nauſznicá/ ktorych y
10:
ia vżywam/ ponieważ właſnie ie z Láćińſkich ſłow Concu=
11:
bina á inauris wymyślili.
12:
A te ktorem ia też wynálazł
13:
cżemuby nie właſne były? Co ſię tknie Polſzcżyzny żebyś y
14:
o tem wiedźiał/ wiem iż naſzy Polacy poſpolićie oney krainy
15:
mowy w piſaniu vżywaią/ zktorey kto rodem. Lecż ia nie=
16:
trzymałem ſię tego zwycżaiu/
17:
Bo ponieważ ſię to nie iedney
18:
ktorey kráinie/ ábo powiátowi/ ále wſzem przekłádáło/ przeto
19:
też żadnemi właſnośćiámi mow nie brákowaliſmy. Znay=
20:
dzieſz tu ſłowa wielgopolſkie/ znaydźieſz Krákowſkie/ Má=
21:
zowieckie/ Podláſkie/ Sendomirſkie/ á bez máła y Ruſkié.
22:
Głupſtwo to ieſt mową iedney kráiny gardzić/ á drugiey
23:
ſłowká pod niebioſá wynośić/ cżemu nie wſzech rádſzey ziem
24:
naſzych ſłow vżywamy/ gdyby iácy nie nazbyt grube były?
25:
Zaiſteby ſię ták wrychle ięzyk náſz nieiáko rozſzerżyć mogł/
26:
ktory iuż teráz bárzo zmáláł.
O tem maſz w Kronice/ Iż Pápież ſámym Słowiánom dopuśćił Ceremonie ſpráwowáć ięzykiem iych właſnym/ to ieſt náſzym.
II Czytay Ieronimá ná 16. Roz: Ezech: Záś na liſt ku Gálátom. y Erázm: w prżypiſku: ná 1 rozd: Efez:
II Czytay Ieronimá ná 16. Roz: Ezech: Záś na liſt ku Gálátom. y Erázm: w prżypiſku: ná 1 rozd: Efez:
27:
Właſne imioná mężow/ bia
28:
łych głow/ miaſt/ y innych rzecży/ radbym był ták kładł iáko
29:
ſię w kśięgach Hywreyſkich cżytáią/ to ieſt miáſto Noego Noáchá/ miáſto Abráhámá/ Awráháma/ miáſto Moiżeſza
30:
Moſzechá/ miáſto Ieruzalem Ieruſzalaim/ rć:
31:
Lecż rozumia=
32:
łem temu żeby to proſtakom przykro/ nie iedno dziwno/ by=
33:
ło. A ták tego przyſtrzegałem/ żeby otote imioná znáiome á
34:
znácżnieyſze ták iáko zwycżay nieśie były záchowáne/ záś nie
35:
ták znaiome/ ták ſą położone iáko ie Zjdowie tutecżni piſzą y
36:
cżytáią/
37:
iáko ſą Ach-aw/ Chyzkijahu/ Choryw/ Checron/ Cád
38:
dok/ Cyion/ rć. miáſto tego co poſpolićie mowią y piſzą. A=
39:
chab/ Ezechiaſz/ Horeb/ Hezrom/ Sádok/ Sion. To też=
40:
przytym czytelniku wiedz/ iż wſzytkich imion właſnych bądz
41:
męſkie/ bądz niewieśćie/
42:
bądz miaſt/ álbo ziem/ álbo wśi/
43:
álbo gor/ álbo rzek/ rć: wſzytkie á wſzytkie ták iák o náſze Pol
44:
ſkie ná końcu ſchylam/ to ieſt/ iáko Grámmátykowie mo=
45:
wią deklinuię ie/ smieſzna bo rzecz ieſt y wątpliwa mowá
strona: cv
| Przedmowá |
1:
bywa bez takiego deklinowania.
Rozdz. 2.
2:
Wezm na wzor ono co v
3:
Marká ś: wedle Brzeſkich tłumácżow/ ták cżytaſz/ vyzrzał
4:
Lewi ſyná Alfeuſzowego/ rc. Záiſte ten kto tylko Polſką rzecż
5:
mowi/ inácżey tych ſłow rozumieć niemoże/ iedno iż nieiáki
6:
cżłowiek/ ktoremu imię Lewi/ vyzrzał iákiegośći cżłowieka/
7:
ktory był ſynem Alfeuſzowym.
8:
Przeto áza nie dáleko lepiey
9:
y właſniey było ták przełożyć/ A gdy ſzedł (Jezus) dáley/ vy=
10:
rzał Lewiego ſyna Alfeuſzowego? Rozumiem temu/ z kąd
11:
to uroſło/ átoli to oni miedzy nas wnieśli/ ktorzy w ſzkołach
12:
vſłyſzáwſzy/ omnia nomina Hebrea/ ſeu barbara/ eſſe in
13:
declinabilia/ domnimáli/ ábyto ták było y w náſzem ięzyku/
14:
Lecż náſz ięzyk dáleko ma inſzy á rozny ſpoſob mowienia od
15:
Lácinſkiego/ przeto też on kánon/ álbo práwidło/ niema nic
16:
do naſzey rzecży. rc. A ták nic nam do Láćinſkich reguł/
17:
wſzytkie ſłowá by niewiem iákiego ięzyka/ my możemy y ma
18:
my deklinowáć/
19:
to ieſt końcá iych náchyláć/ onego ſłowá ſy=
20:
lab przyczyniáiąc/ álbo oſtáneczną odmieniáiąc. Bo bez tá=
21:
kiego náchylánia nie może być znáczna (iáko ſię iuż rzekło)
22:
mowá náſza/ iakoś też tego y wzor w Brzeſkiey Biblij ná o=
23:
ko bacżył/ á teraz ieſzcze w Krakowſkiey obácż.
24:
Ták tám=
25:
maſz w pirwſzych kśięg. Moiż. ná pocżątku iakmiarz Rozd.
26:
27. Y wezwáł Ezau ſyná ſwego ſtárſzego/ á rzekł do niego/
27:
Y tego inacżey rozumieć nielza/ iedno iż Ezaw/ wezwał do
28:
ſiebie ſyná ſwego/ ále nie to piſze Moiżeſz/
29:
y owſzem to on dá=
30:
ie znáć/ że Ezawá/ álbo rádſzey Heſawa wezwał Izáhak. Y
31:
dwie rázem tu omyłki/ popełniaią tłumácże/ iedna iż Ezaw=
32:
trzemá ſyllábámi piſzą/ druga iż tego ſłowá nie náchyláią ál=
33:
bo nie deklinuią/ Bo ácż ták łacinnicy piſzą Eſau/ ále to dla
34:
niedoſtátku dziáłáią/
35:
to ieſt iż W litery niemáią/ przeto miá
36:
ſto niey V piſzą/ wſzákże ták cżytáią iáko gdyby Polak Ezaw
37:
cżytał. Przypátrzże ſię ieſli to imię Eſaw nie tegoż ſpoſobu
38:
ieſt/ iáko v nas Stánisław/ Wacław/ Iároſław/ rć:
39:
Iáko prze
40:
to nie mowimy/ wezwał ociec Stánisław/ álbo Wacław ſy=
41:
na ſweo/ ále wezwał oćiec Stániſłáwá ſyná ſweo/ ták też ma
42:
my mowić. Wezwał Izáhák Heſawá ſyná ſwego. Tákże y o
43:
no támże v Moiżeſzá w Rozdz: 2 wtorych kſiąg/ niewiedzieć
44:
co ieſt/ gdźie ták tenże przekłada/
45:
Wziął ſobie (Moiżeſz)
46:
Seforę za żonę. Ona mu porodźiłá ſyna/ ktorego názwał
47:
Gerſon. Drugiego porodźiłá/ ktorego nazwał Eliezer rć. Tu
strona: c2
| do cżytelniká |
1:
ſię nic innego znácży/ iedno iż ſynowi Moiżeſzowemu pirw=
2:
ſzemu/ dał imie iakiśći Gerſon/
3:
á drugiemu Eliezer. Ano nie
4:
Eliezer/ áni Gerſon/ názwał imioná onym ſynom/ lecż ſam
5:
Moiżeſz názwał pirworodnego ſyná Gerſzomem/ á wtorego
6:
Elihezerem.
7:
O Rozdzialech też cżytelniku na krotce rácż wiedzieć/ Na=
8:
przod iże Krákowſki tłumácż Cáputámi/ á Brżeſcy Ka=
9:
pitułámi zową/
10:
to mi ſię by namniey niepodobáło. Bo Ka=
11:
pitułá/ ſą kſiężá kánonicy/ Caput lepak ieſt ſłowo łaćińſkie/
12:
A ták wolałem ie Rozdziałámi zwáć/ acżciby y ná tem nic/
13:
choćbychmy ie z Greki y z Láćinniki głowámi zwáli.
14:
Druga
15:
znaydzieſz tu w tem náſzem tłumácżeniu niemáło tákich roz
16:
działow/ ktore ſię nie tam zácżynáią/ iáko w inych Bibliach
17:
tego dałćibym tu doſtátecżną ſprawę/ áleby ſię przedłużyło/
18:
teraz na tem przeſtań/ iż ſię to nie beż wielkich przycżyn zſtá=
19:
ło.
20:
A ktemu y to wiedz/ żem ich máło wedle ſwego zdánia od
21:
mieniáł/ lecż nawięcey ná przeſtrogi ludźi vcżonych/ iáko E=
22:
rázmá/ Lutherá/ Kálwiná/ Káſtaliona/ Bezy/ y inych tako
23:
wych/ vcżynićiem to muſiał.
24:
A to maſz o Kſięgach ſtarego
25:
przymierza/ bo o nowem teſtámenćie inſzego cżaſu (ieſli nas
26:
Bog záchowa) doſtátecżnąć ſprawę dámy.
27:
Go ſię tknie kſiąg/ ktore Apokryfami/ to ieſt kryiomemi/
28:
zową/ około tych ácżem nie ták dálece/ iáko około gruntow/
29:
nych prácował/
30:
wſzákżem ie z pilnoscią przeizrżał/ á wedle
31:
Grecſkich ksiąg (Melánthonowego wydania) cżego było
32:
potrzebá/ popráwiłem. Bo ma ſię prawdá mowić/ że oni mi=
33:
li Brzeſcy tłumácże/ ácz w Grecſkim ięzyku nie ládá iako by=
34:
li vcżeni/ wſzákże znać to po iych przekładźie/ iż cudzemi ocży=
35:
má pátrzyli.
36:
A iż prawdę mowię/ doznáſz tego z wierſzyká/
37:
7. Rozdz. 8. kśiąg ktore mądrośćią zową Tak iy po Grecſku
38:
nápiſano. Kae ei dykaeoſynin/ agapa tys/ hy poni tawtys
39:
eiſyn aretae. To oni ták przełożyli Ieſli kto miłuie ſpráwie=
40:
dliwość/ iego prace ſą cnotliwe.
41:
Iákoby rzekli/ onego cżło=
42:
wieka ſą prace cnotliwe/ ktory miłuie ſpráwiedliwość. Ale
43:
Grecſkie ſłowá dáleko inſzą rżecż brzmią/ to ieſt właſnie prze
44:
kładaiąc. A ieſli kto ſpráwiedliwość miłuie/ práce tey ſą cno
45:
ty.
46:
Oni miáſto tey nápiſali iego/ iakoby też z męża niewiaſtę
47:
vcżynili. Patrżayże co ie omyliło/ átoli łaćińſkie ſłowo Huius/
48:
Bo ieſt tak nieznácżne/ iż ſię zgodźi nim mowić/ iáko o mężu| ták y |
strona: c2v
| Przedmowá |
1:
tak y o niewieście.
2:
Lecż Grecſkie ſłowo tawtys/ nikomu ſię
3:
nie zgodzi/ iedno biáłej głowie/ a tem rzecżam o ktorych ták
4:
mowiemy/ iáko o niewiáſtach. Bo gdyby ſię to o mężu tu rozu=
5:
miało/ tedyby nie tawtys/ ále áwtu napiſano.
6:
A toć to
7:
ieſt comći wyżſzey obiecáł cżytelniku/ pokázáz iż z Lácińſkiego
8:
przekładáli. A nierozumiey żeby tylko ták Apokryfa przekłá
9:
dáli/ Veyzrzy iácy do 18. Rozdz: wtorych kſiąg Moiżeſzo=
10:
wych/ Ták tám wtory y trzeći wirſz prżełożyli/ y Krakowcży
11:
cy/ y Brześćiánie.
12:
Wziął z ſobą (Ietro) żonę Moiżeſzowę/
13:
ktorą on był odeſłał/ y dwu ſynow iego rć. Tu téż káżdy ná o
14:
ko widzi/ iż nie z Hywreyſkiego (iáko w tytule Biblij piſzą)
15:
ále z Láćińſkiego przekłádáli.
16:
Bo ták to ná łácińſki ięzyk prze
17:
łożono/ Tulitque Ithro ſocer Moſis Sephoram (álbo Sip
18:
poram) vxorem Moſis/ poſtquam romiſerat eam/ et duos
19:
filios eius. Dobrze to przekłádaią/ ále náſzych Brześcian ſłow
20:
ko Eius bárzo omyliło. Bo Eius znacży y iego y iey/
21:
Lecż
22:
w piśmie Hywreyſkiem znacżne ſą affixa (iako ie zową) ma=
23:
ſculiná/ znácżne też affixa foemininá. Tu zaiſte ieſt affixum
24:
foeminum. Bo nie piſze Banaw/ ále Baneiah/ to ieſt/ nie
25:
piſze tu/ Wźiął Ithro ſyny iego/ ale ſyny iey.
26:
Częſto ſię im te=
27:
go bárzo tráfia y wprzekłádániu kſiąg ſtárego prżymierża/ iá
28:
ko maſz v Ezaiaſzá w Rozdziále 60. rć: Bo tám mowią iáko o
29:
męſzcżyznie/ gdyż Iſaiaſz iako o niewieśćie mowi przez wſzy=
30:
tek rozdział/ ale ſię do Apokryf náwroćmy.
31:
Wtychże kſięgach Mądrośći w Rozdziale oſtánecznem w
32:
wirſzu 18. ták przełożyli. Ziemſkie rzecży odmieniáły ſie w wo
33:
dne/ a pływaiące odmieniały ſię wziemię. Y tu ſię dźiecinnie
34:
tákże z Lacinſkiego omylili/ nie weyzrzawſzy do zrzodeł Grec=
35:
ſkich.
36:
Bo Lácinnicy ták przekłádaią.
37:
Et natántia tanſibant in terram. Bo to poniekąd rzecż wątpliwa/ ponie=
38:
waż in terram/ może ſię przełożyć/ álbo ná ziemię/ álbo wzie=
39:
mię. Lecż gdyby byli weyzrzeli do Grecſkiego/ ſnadnieby by=
40:
li obacżyli/ iż nielza przełożyć wziemię/ ále tylko ná źiemię/
41:
áby
42:
ſię ták rozumiáło/ iż rzecży/ álbo zwierzętá pływáiące/ wy=
43:
chodźiły ná ziemię. Bo w Grecſkim nie piſze/ eis tyn gin/ ále
44:
epitys gis. A ktemu y ſłowo Metowaenen/ niemoże znácżjć
45:
odmieniáły ſię/ ále właſnie wyſtępowáły álbo wyłáziły/ lub
46:
wyprowádzáły ſię ná źiemię.
47:
Ieſt tákowych omyłek barzo wiele/ ták iż nigdybym temu nie wierzył/ żeby ták oni ludzie
strona: c3
| do cżytelniká |
1:
vcżeni mieli ſię mylić/ gdybym ſam tego nie doznał. Ktoby
2:
temu nie wierzył/ niech cżytá Siráchá Rozdział 21 wirſz 27.
3:
y wirſz 32.
4:
Indzie nie właſnie/ indzie nie krżeczy/ indźie prze
5:
ſtępowáli/ iáko w Rozdziale 37. w wirſzu 9. Indzie wątpli=
6:
wie położyli/ iáko w Rozdziale 30. w wirſzu 20. Indzie po
7:
Niemiecku/ iako o Zuzánnie w wierſzu 44. wyſłuchał głoſu
8:
iey. Indzie też po Lácinie iáko w kſięgach Machábeyſkich 1
9:
Rozdz: 9. w wirſzu 52.
10:
y miaſto Bethſuram opráwił/ miaſto
11:
tego co było nápiſáć/ y miáſto Bethſurę oprawił/ Támze w
12:
wirſzu 14. zoſtáli w Bethſuram. Ono oſobliwá w 1 Mácha:
13:
16. w wirſzu 2 Iſráel bywáło wybáwione. Wiem że w-ięzy=
14:
ku Hywreyſkiem/ to ſłowo Izrael/ gdy znacży ziemię Izra=
15:
elſką/ tedy bywa ták oniem mowá/ iáko o niewieście/ albo o
16:
ziemi (in foeminino)
17:
ále żeby też oniem ták mowić/ iáko o by
18:
dlęćiu/ álbo iako o dziećięćiu (in neutro) tego ieſzcże nigdy
19:
nieſłychałem v Polakow. Ale iż ſię w ob-iawianiu cudzych
20:
vſterkow (iákom wyżſzey mowił) niekocham/ przeto rad
21:
ná ten cżás dam innem omyłkam pokoy/
22:
to lepak dla dwu
23:
przycżyn przypomniećiem muſiał. Naprzod aby ći náſzy (kto
24:
rzy ieſzcże ſą żywi) Brzeſcy tłumácże/ tego ſwego przekłádu
25:
poprawili/ á druga/ iákom y przedtem rzekł/ aby ſię ci moi
26:
ſprzećiwnicy/ co moię pracę/ ieſzcże/ iey nie doznawſzy/ ſzcży=
27:
pią/ á zá niepotrzebną oſądzáią/ obaczyli.
28:
Niech rádniey ta=
29:
kowi omyłki moie poznácżywſzy/ mnie ie pokażą/ á ia/ będzie
30:
li co zdrożneo/ zchęćią popráwię/ álbo wżdy iaką przeſtrogę
31:
vcżynię y wypuſzcżę/ á iym zá pracę y za dobrodzieyſtwo ta=
32:
kie/ ſzcżyrze (da Bog) podziękuie.
33:
Ieſt bowiem to rzecż pew=
34:
na/ iż káżdy cżłowiek ſnádnie ſię bárzo omyla/ y owſzem nie
35:
podobieńſtwo żebym ſię y ia omylić wczem niemiał/ gdyż wi=
36:
dzimy ná oko/ iako ſię bárzo y wielcy á mądrzy ludzie potyká=
37:
ią. A coſz ia proſtak y nieuk niemiałbym ſię wták wielkiey á
38:
trudney rzecży omylić/ ſpotknąć/ y vpaść?
39:
A zwłaſzczá iż ſię
40:
to wſzytko zárázem y przekładáło y drukowáło. Bo cżeſtego
41:
pomykania/ álbo powłacżania/ chorob/ y innych krzyżow/
42:
ktoremi mię Bog (wtey pracy) náwiedzáć racżył/ nie wſpo
43:
minam/ ktore mi iednák niemáło do tego przeſzkadzáły.
44:
A tak o káżdem pobożnem tuſzę/ iż gdzieby się co zdrożnego
45:
znáchodziło/ nie będzie mi mieć zá złe/ ále mię bráterſkie prze
46:
ſtrzeże/ álbo ſam znowu przełoży y popráwi/ cżego nie tylko
strona: c3v
| Przedmowá |
1:
mu zayrzeć niebędę/ álebym y owſzem z tego Boga nie leda
2:
iako chwalił.
3:
A ponieważ to ták ieſt/ poniewáż o przeſtrze
4:
żenie żądam/ a pod ſtrofowánie ſię káżdemu/ bądz bratu/
5:
bądz nie brátu/ bądz przyiaćielowi/ bądz ſprzeciwnikowi
6:
poddawam/ przecżżebych miał być ztákiem vniżeniem/ ál=
7:
bo wzgárdzon/ álbo ná zęby bran?
8:
Acż mnie tu nie o moię nędzną oſobę/ ále tylko o tę pracę áby iey ku
9:
ſzkodzie chwały Bożey nie hydzono/ idzie. Mnie/ iako kto racży/ niech ſądzi/
10:
y ſżacuie/ odpuſzcżam każdemu ſzcżyrze przed Bogiem/ ále
11:
rzecży dobrey zá złą oſądzác/ niech ſię káżdy oſtrzega/ ponie
12:
waż nápiſano. Biádá (tym) ktorzy názywáią złem dobre
13:
á dobrem złe.
14:
Páná Bogá proſzę/ áby tę moię iákąkolwiek
15:
pracę ku chwale ſwey y ſyna ſwego miłego/ a Zborowi ſwe
16:
mu świętemu ku zbudowániu y rozſzerzeniu obroćić ra=
17:
cżył/ á wſzech nas ſercá od wſzelakich nienawiści/ gnie=
18:
wow/ y zaiątrzeniá/ oczyściwſzy/ áby ie Duchem S.
19:
oświecał/ y przeciw bronam piekielnem/ zmacniáł/
20:
iákobychmy wſzytcy chwałę y prawdę iego S.
21:
á nie ſiebie/ áni ſwoie chwáły/ mi=
22:
łowáli/ Amen
23:
Amen.
24:
Piſano w Zesłáwiu Litewskiem/ Mieſiącá Máiá 7 dniá
25:
Roku od národzenia Syná Bożego
26:
1572.
strona: c4
1:
Do tegoż Czytelniká o przypiskoch y o
2:
omyłkách/ obmowá.
3:
Vmyſliliſmy byli Cżytelniku łáſkáwy/ dla twe=
4:
go pożytku/
5:
to ieſt/ dla ſnádnieyſzego niektorych
6:
mieyſc w piśmie S. trudnieyſzych/ poięćia y wyro=
7:
zumienia/ krotkie przypiſki (co Laćinnicy Anno
8:
tátiami zową) ná końcu tych Biblij/ przydáć.
9:
Lecż
10:
ſię to prze niektore zawády zwieść niemogło/ Prze
11:
to gdzie ná kraioch tych kſiąg obacżyſz/ áno ćię do
12:
tychto przypiſkow/ lub do Annotacyi odſyłáią/ te=
13:
dy ich iuż nie ſzukay/ ále rádſzey Páná Bogá proś
14:
áby nam do tego pomoc á błogoſłáwić racżył/ ia=
15:
kobychmy tobie takowe przypiſki.
16:
w oſobliwych
17:
kśiążkach doſkonálſze niż tu być miały/ podáli.
18:
Naydzieſz też tu (á zwłaſzcżá w Nowego przy=
19:
mierza kſięgach/ y w Moiżeſzu, niemáło omyłek/
20:
proſzę nie trwoż ſię/ bo maſz popráwę máło nie
21:
wſzytkich ná końcu/ ále y owſzem ztámtąd pirwey
22:
ie ſobie nápraw/ toż dopiro z Panem Bogiem
23:
cżytay/ a bądz łáſkąw/ y prace na=
24:
ſzey wdzięcżnie vżyway.
25:
Amen.
26:
Porządek ksiąg ſtárego Przymierza z
27:
licżbą/ ktora vkázuie/ na ktorem ſię liście ktore
28:
kſięgi poczynaią.
29:
1. Moiżeſzowe Kſięgi
30:
pocżynaią ſię ná lisćie 1,
31:
2. Moiżeſzowe ná 30.
32:
3 Moieżeſzowe 54.
33:
4 Moiżeſzowe 72.
34:
5 Moiżeſzowe 96.
35:
Jehoſzua lub Iozue
36:
ná liśćie 117.
37:
Sędziowie lub Sżof=
38:
tym/ ná liście 132.
39:
Ruth 146.
40:
1. Sámuelowe Kſięgi
41:
na liśćie 148.
42:
2. Samuelowe 167.
43:
1. Krolewſkie 183.
44:
2 Krolewſkie 201 1. Księgi Kronik 219
45:
2. Kſięgi Kronik 236
46:
Hezraſz 257.
47:
Nechem-iaſz 264.
48:
Eſther 272.
49:
Iow albo Iob. 277.
50:
Chwały lub Pſałterz
51:
ná liśćie 291.
52:
Przypowieśći Solo=
53:
monowe 726. (szp. II,) Koheleth Solomo
54:
now ná liśćie. 339.
55:
Pieśń Solomonowa
56:
ná liśćie 343.
57:
Izáiaſz na liśćie 345.
58:
Ieremiaſzowo proroc=
59:
two ná liśćie 373.
60:
Nárzekania tegoż 405.
61:
Ezechiel 407.
62:
Daniel 436.
63:
Hozeaſz 445
64:
Ioel 449
65:
Hamos 450.
66:
Howa-diach albo Abdy
67:
aſz ná liśćie 453.
68:
Ionaſz 454. Micheaſz 455
69:
Naum 457.
70:
Habauk álbo Cháwá=
71:
kuk na liśćie 458.
72:
Zofoniaſz 459.
73:
Chágáy albo Haggeuſz
74:
na liśćie 461.
75:
Zacháryaſz 462.
76:
Maláchiaſz 466.
strona: 1
| Liſt I |
księga: Gen
Pierwſze kśięgi Moi-1:
żeſzowe/ Bereſzyt/ To ieſt
2:
w pocżątku.Ten ieſt obyczay v hebreow/ iż kſięgi/ álbo od pierwſzego ſłowá/ álbo od teo ktory ie piſał názywáią.
rozdział: Rozdział I.
rozdział: 1
strona: 1a
rozdział: 6.
rozdział: 7.
rozdział: 11.
strona: 5d
rozdział: 12.
Trzeći rozdział wedle Zydow. Lech Lechá. Dzie: 7.
rozdział: 17.
strona: 8c
| Pierwſze kſięgi Moiżeſzowe |
rozdział: 18.
Rozdział 4. wedle żydow/ Waierá. Niżey 19.
rozdział: 21
strona: 11a
rozdział: 22
rozdział: 25
strona: 13d
rozdział: 28
strona: 16a
| Pierwſze kſięgi Moiżeſzowe. |
rozdział: 29
rozdział: 31
strona: 18c
rozdział: 32
rozdział: 36
strona: 21a
| Pierwſze kſięgi Moiżeſzowe. |
rozdział: 37.
Rozdział wedle Zydow 9.
rozdział: 40.
strona: 23c
rozdział: 41.
rozdział: 43
rozdział: 44.
rozdział: 47.
rozdział: 48.
księga: Exod
rozdział: 2.
strona: 31a
| Wtore kſięgi Moiżeſzowe |
rozdział: 3.
rozdział: 7.
rozdział: 8.
strona: 35d
| Wtore kſięgi Moiżeſzowe |
Wyſzey 3. Niżey 12.
rozdział: 11.
strona: 36a
rozdział: 12.
rozdział: 15.
8:
Tedy wzięłá Miriam
9:
prorokini/ śioſtrá Aharonowá
10:
bęben do ręki ſwey/ y wyſzły wſzy
11:
tki niewiáſty zá nią z bębnámi y
12:
tańcámi:
rozdział: 16.
rozdział: 19
strona: 40d
rozdział: 20.
rozdział: 24.
strona: 43d
rozdział: 25.
rozdział: 29.
strona: 47a
rozdział: 30.
rozdział: 33
strona: 49c
rozdział: 34.
rozdział: 37.
rozdział: 38.
strona: 52b
księga: Lev
rozdział: 1.
strona: 54c
| Trzecie kſięgi Moiżeſzowe. |
strona: 54d
1:
howie. rozdział: 2.
rozdział: 6.
strona: 57a
strona: 57b
rozdział: 7.
rozdział: 10
strona: 59b
rozdział: 11
strona: 59b
strona: 62a
| Trzećie kſięgi Moiżeſzowe. |
Rozdział 5. wedle żydow Mácorá.
rozdział: 14
rozdział: 16
strona: 64c
| Trzecie kſięgi Moiżeſzowe |
rozdział: 17
rozdział: 21
strona: 67a
rozdział: 22
Rozdział 22.
strona: 69c
rozdział: 25
strona: 71d
rozdział: 27
księga: Num
strona: 72a
rozdział: 1
Rozdział 1.
rozdział: 3
strona: 74b
rozdział: 4
Rozdział 4.
rozdział: 7
strona: 77a
rozdział: 10
strona: 79b
strona: 79d
rozdział: 14
strona: 82a
rozdział: 17
strona: 84c
| Cżwarte kſięgi Moiżeſzowe |
rozdział: 18
Rozdział 18.
rozdział: 21
strona: 87a
rozdział: 22
Rozdział 22.
Rozdział wedle żyd: 6. Bálák.
Właſnie/ y przycżynił ieſzcże Bálák posłá.
rozdział: 26
strona: 89c
rozdział: 29
strona: 92a
rozdział: 30
strona: 92b
1:
Rozdział 30Rozdział wedle żyd: 8. Mavoth
rozdział: 33
strona: 94c
| Cżwarte kſięgi Moiżeſzowe |
2: Moi. 14.
2. Moi: 19.
5 Moi. 10.
księga: Deut
rozdział: 1
strona: 97a
rozdział: 4
strona: 99c
| Piąte kſięgi Moiżeſzowe |
Właſnie/ oświadcżyłem.
rozdział: 7
strona: 101d
| Piąte kſięgi Moiżeſzowe |
rozdział: 8
Rozdział 8.
2. Moiże: 16. Máth. 4. Lukaſz 4.
rozdział: 12
strona: 104c
| Piąte kſięgi Moiżeſzowe |
rozdział: 16
strona: 106d
| Piąte kſięgi Moiżeſzowe. |
2. Moi. 23. y 34.
Rozdział wedle żyd: 5 Szoftim
2. Moiż: 23. 3. Moiże.
rozdział: 17
Rozdzia. 17.
Mát. 18:5
Wyſzey 12.
rozdział: 21
strona: 109c
rozdział: 22
strona: 109c
rozdział: 26
strona: 112a
rozdział: 27
2. Moi 24 y 29.
10:
Rozdział 27.
rozdział: 29
strona: 114c
rozdział: 30
rozdział: 33
strona: 117a
Ierm. 33.
rozdział: 34
księga: Jos
rozdział: 4
strona: 119c
| Kſięgi Iehoſzuego |
rozdział: 5
Rozdział 5
rozdział: 6
Rozdział 6.
rozdział: 8
strona: 121d
| Kſięgi Iehoſzuego |
strona: 122a
rozdział: 9
Rozdział. 9.
rozdział: 12
strona: 124c
rozdział: 13
rozdział: 17
strona: 127a
rozdział: 21
strona: 129c
rozdział: 22
strona: 129d
rozdział: 24
strona: 132a
| Kſięgi Iehoſzuego |
księga: Judic
strona: 132a
Kśięgi Szoſtym/ to ieſt Sędziowie.Rozdział 1. rozdział: 1
rozdział: 4
strona: 4
rozdział: 5
Rozdział 5.
rozdział: 8
strona: 137a
| Kſięgi Sędziow |
rozdział: 11
strona: 139c
rozdział: 15
strona: 142a
| Kſięgi Sędziow |
rozdział: 16
Rozdział 16.
rozdział: 19
strona: 144c
| Kſięgi Sędziow |
rozdział: 20
Rozdział 20.
księga: Ruth
rozdział: 2
strona: 147a
| Kſięgi Ruthy |
księga: 1.Reg
rozdział: 2
strona: 149c
| Pierwſze Kſięgi Sámuelowe. |
rozdział: 3
Rozdział 3.
rozdział: 7
strona: 152a
rozdział: 8
Rozdział 8.
rozdział: 12
strona: 154d
rozdział: 13
Rozdział 13.Iohán. 4.
rozdział: 15
strona: 157a
| Pierwſze Kſięgi Samuelowe |
rozdział: 16
18:
Rozdział 16.
rozdział: 18
strona: 159c
rozdział: 19
7:
Rozdział 19.
rozdział: 22
strona: 162a
| Pierwſze Kſięgi Samuelowe |
rozdział: 23
7:
Rozdział 23.
rozdział: 26
strona: 164c
| Pierwſze kſięgi Sámuelowe. |
1:
Rozdział 26.
rozdział: 30
strona: 166d
| Pierwſze kſięgi Samuelowe |
rozdział: 31
księga: 2.Reg
rozdział: 1
35:
Wtore Kśięgi Sá=
36:
muelowe.
37:
Rozdział 1.
rozdział: 3
strona: 169c
| Wtore Kſięgi Samuelowe. |
rozdział: 4
9:
Rozdział 4.
rozdział: 5
rozdział: 8
strona: 172a
| Wtore Kſięgi Sámuelowe |
rozdział: 9
Rozdział 9.
rozdział: 10
22:
Rozdział 10.
rozdział: 13
rozdział: 16
strona: 176d
rozdział: 17
40:
Rozdział 17.
rozdział: 19
rozdział: 20
9:
Rozdział 20.
rozdział: 23
rozdział: 24
Rozdział 24.
księga: 3.Reg
rozdział: 2
rozdział: 5
strona: 187a
| Pierwſze kſięgi krolewſkie |
rozdział: 6
13:
Rozdział. 6.
rozdział: 8
strona: 189c
| Pierwſze kſięgi krolewſkie. |
rozdział: 10
strona: 191d
rozdział: 11
10:
Rozdział 11
rozdział: 13
strona: 194c
rozdział: 14
28:
Rozdział 14.