[zaloguj się]
metryczka tekstuautor:   Andrzej Frycz Modrzewski, Cyprian Bazylik (tłum.)
tytuł:   O poprawie Rzeczypospolitej
rok wydania:   1577


strona: kt

1:
Andrzeiá Fricżá Modrzew=
2:
skiego O popráwie Rzecżypoſpolitey
3:
kśięgi cżwore.
4:
Pierwſze O Obycżáioch.
5:
Wtore O Státućie.
6:
Trzećie O Woynie.
7:
Cżwarte O Sżkole.
8:
Do świętey pámięći Monárchy Zygmuntá Augu=
9:
ſtá Krolá Polſkiego rć. do Senatu/ do ſtanu Rycer=
10:
ſkiego/ y w obec do wſzech ludźi Sármatſkich/ ię=
11:
zykiem Láćińſkim nápiſáne: á teraz
12:
Nakłádem Wielmożnego Páná/ iego Miłośći pá=
13:
ná Mikołáiá Olechowicżá Moniwidá Dorohoſtáy=
14:
ſkiego/ Woiewody Polocſkiego/ Stároſty Woł=
15:
kowiſkiego y Lepelſkiego rć. rć.
16:
Przez Cyprianá Bázyliká z Lácińskiego ná Pol=
17:
ſkie przetłumácżone/ y ná wielu mieyſcách tru=
18:
dnych Przypiſkami y kotizácyámi po
19:
kráioch obiáśnione.
20:
Drukowano w Losku w Drukárni Wielmożnego
21:
Páná/ iego milośći páná Ianá Kiſzki Kráycżego w
22:
Wielkiem Kśięſtwie Litewſkiem.
23:
Nakładem tegoż Páná Woiewody Polocskiego. rć.
24:
Przez Ianá Kárcaná z Wielicżki/ Mieśiącá Páźdźierniká.
25:
Roku od národzenia Syná Bożego/ 1577.

strona: ktv

[tekstłaciński]

strona: ijv

1:
Ná tęż Leliwę M. Striykowski.
2:
IAk Mieśiąc nocne oświeca ćiemnośći/
3:
Ták tá Leliwá dla mężney dźielnośći/
4:
W Moniwidowem świeći Domu sławnem/
5:
y ſtárodawnem.
6:
Swiećiłá znácżnie gdy Gedimin rządźił/
Roku 1314.

7:
Pod iey promieniem Litwin niezábłądźił:
8:
Gdy Iágielowe woyſká Monwid wodźił/
Roku 1410.

9:
W Pruſkiey krwi brodźił.
10:
Swiećiłá Witolt gdy Tátáry gromił/
Roku 1392.

11:
Gdy Moſkiewſką włość áż po Okę płonił:
12:
Bo Moniwid był tám w ten cżás Hetmanem/
13:
Y Trockim Pánem.
14:
Swiećiłá gdy Pſkow z wielkim Nowogrodem/
15:
Pod Litewſkim chcąc Witolt mieć dochodem/
16:
Moniwidową ie ſpráwą zhołdował/
17:
Y opánował.
18:
Od Moniwidá sławne plemię potym/
19:
Znácżąc Herby ſwe tem Mieśiącem złotym/
20:
Idą y teraz cni Olechnowicży/
21:
Właſni dźiedźicży.
22:
Ktorzi iák widźim w gniáźdźie świętey cnoty
23:
Zdobią od przodkow podáne klenoty:
24:
Iż iáko Mieśiąc ták też iych dźielnośći/
25:
Swiecą w ćiemnośći.
26:
Bo z nich Cicero w Senatorſkiem kole
27:
Bywa/ y Hector gdy wyiádą w pole:
28:
Zna to Moſkwićin/ zna Tátárzyn ſrogi/
29:
Gdy chybią drogi.
30:
A dla ozdoby Rzecżypoſpolitey/
31:
By y z Kśiąg w sławie kwitnęłá obfitey/
32:
Monwid ninieyſzy kilká ſet náłożył/
Moniwid ninieyſzy iego mść. Pan Woiewoda Potocſki. r.

33:
Aby Fricż ożył.
34:
Y wzbudźił go nam z grobu ſwą hoynośćią/
35:
Gdźie naydźie káżdy iáka przyſtoynośćią/
36:
Rzecżpoſpolitą vpádłą nápráwić/
37:
W klobie poſtáwić.
38:
Naydźie tu ſam Krol powinnośći ſwoie/
39:
Rádę Senator/ Rycerz ſpoſob zbroie:
40:
Páſterz duchowny/ naydźie y ſtan káżdy
41:
Náukę záwżdy.
42:
Niech w wiecżney sławie kwitną Dorhoſtáie:
43:
Niech nowy Mieśiąc w nich z ſzcżęśćim náſtáie:
44:
By nam y rádą y męſtwem ták świećił/
45:
Chęć náſzę wzniećił.
ILLV=


strona: iij



strona: v

1:
Láskáwemu Cżytelnikowi zdrowia y wſzego dobrá
2:
Si. Bud. od Bogá vprzeymie winſzuie.
3:
Káżda rzecż dobra ſámá ſie záleca poſpolićie mowią/ Láſkáwy Cżytelniku: tymże
4:
obycżáiem y te Kśięgi náſzego Andrzeiá Fricża/ niepotrzebuią zálecánia/ gdyż ſie ſa=
5:
me przez ſię káżdemu zálećić ſnádnie mogą: Ale ponieważ vcżonych á zboznych ludźi
6:
świadectwy nie godźi ſie gárdźić. Przeto zdáło mi ſie zá rzecż ſłuſzną żebymći tu
7:
takie świádectwá przed ocży położył: A to cżęścią dla tego/ żebyś te kśięgi tym
8:
chętniey czytał: á cżęśćią też dla tego/ ábyſmy ſie tego náſzego wielkiego niedbalſtwá
9:
wſtydźili.
10:
Bo tego inácżey názwáć nielza/ iedno wielkim á wielce ſzkodliwym do=
11:
brych rzecży zániedbániem: Wſzytcy niemal inſzi narodowie Fricżá náſzego y kśięgi
12:
iego znáią/ wielce ważą/ przez liſty zdálekich ſtron zálecáią: Prace iego/ to ieſt
13:
kśięgi/ ná ſwe ięzyki tłumácżą/ o nich ſie z pilnośćią pytáią: á my záś ták zacnego
14:
mężá/ miedzy námi ſie áż do śmierći báwiącego/ ledwo imię znamy: y prace iego
15:
zá nic ſobie ważymy. Lecż ták ſie záwżdy ná niewdźięcznym świećie dźiać muśi/
16:
iáko ſyn Boży ſam ná ſobie tego doznawſzy/ powiedźiał: Zaden/ pri/ prorok nie
Luk. 4. w Wir. 34.

17:
ieſt przyiemny w Oycżyznie ſwoiey. Ale iuż tych pochwał/ á zálecania náſzego Fri=
18:
cżá/ od zacnych/ á (co dźiwnieyſza) od poſtronnych ludźi w ięzyku Láćinſkim (w kto=
19:
rym oni piſali) ſłuchaymy.
20:
Naprzod tedy IOHANNES IVSTINIANVS w liśćie ſwo=
21:
im do ſámego Andrzeiá Fricżá o iego kśięgach O poprá=
22:
wie Rzecżypoſpolitey ták piſze: [tekst łaciński]
23:
Tenże Iuſtinian támże niżey ták piſze: [tekst łaciński]
24:
A máło niżey ták mowi:
vSed


strona: v v

1:
To ták Iuſtinian o naſzem Fricżu wotuie. Ale áby to káżdy rozumiał/ zchęćią to ná
2:
náſz ięzyk właſnie przełożę: Ponieważ te kśięgi naywięcey dla tych co Láćińſkiego nieu
3:
mieią ná świát wypuſzcżamy. Ták przeto ięzykiem náſzym Polſkim mowi Iuſtinian:
4:
A cżem/ pri/ nie ten/ moy (mily) Fricżu/ ktorybym to ſobie
5:
przypiſowal/ żebym o piśmiech vcżonych ludźi mogł ſnádnie
6:
ſwoie zdánie powiedźieć: wſzákoż wedle miárki/ ktorą mię też
7:
Pan z ſwey ſzcżodrobliwośći vracżył/ śmiałbym rzec/ że żadna
8:
pracá w tey mierze/ dáley niż od tyśiącá lat/ ná światło nie=
9:
wyſzlá/ ktoraby Rzecżypoſpo. ná rękę byłá/ y ktoraby z ták wiel=
10:
kim ábo pożytkiem/ ábo y vćiecha mogłá być cżytana: ták/ iż
11:
wierzę/ że Bog będąc iuż do narodu ludzkiego łáſkáwſzy/ doda=
12:
wałći rády gdyś to piſał. A dałby to Bog/ iakoś ty mądrze/
13:
á mogę rzec potężnie/ ták wielką rzecż záwárł/ tákby oni tego
14:
słucháli/ ná ktore to nawięcey co ty iákoś oſtrze wyba=
15:
cżył/ tákeś też doſtátecżnie podał/ coby wżdy oni winni y zá na
16:
przednieyſze y naznámienitſze rzecży pocżytáć. rć.
17:
A niżey ták piſze: Przeto tym więcey trzebá pracę twoię wy=
18:
chwaláć/ przyrodzony twoy dowćip/ y przedśięwźięćie twoie:
19:
chwalić ſpániáłą myśl twoię/ ktory nieboiąc ſie nicżyiego obrá=
20:
żenia/ miałeś zá to/ że wſytkiego trzebá zániedbáć/ á naprzod
21:
o poſpolite dobre/ á zwłaſzcżá o dobrą sławę oycżyzny ſtać.
22:
Bog pomoż żeś tákiey myśli y ták mężny/ nasławnieyſzy Fri=
23:
cżu: tákći ſie trzebá mieć do niebá: Tyś záiſte temu/ co dobremv
24:
przyſtoi y cżłowiekowi y obywátelowi/ doſyć vcżynił: Bo na=
25:
przod viśćiłeś ſie w wierze ſwemv Krolowi/ ktorąś mu y z ſtro=
Vrząd ſpomina. bo Fricż był Sekretarzem Krola Auguſtá.

26:
ny przyrodzenia y z ſtrony vrzędu twego był dlużen. Okaza=
łeś ſą=


strona: v2

1:
łeś ſąśiádom ſwym/ y wſzytkiey oycżyznie ſtáránie y miłość
2:
práwie oycowſką: Dałeś znáć káżdemu dobremu á vcżonemu/
3:
iákoś potężny w rozumie/ náuce/ y w wymowie. Ná koniec/
4:
popiſaleś ſie przed naywyżſzym Sędźią/ ktory wſzytkie rády
5:
ſkryte widźi/ z ſumnieniem y z myślą twoią. rć.
6:
A máło niżey: Ale poty (niech będźie) o rzecży á iákoby o má=
7:
terij piſánia twego. Záś teraz co rzekę o kſztałćie/ o vbio=
8:
rze á o przychędożniu/ to ieſt/ o wſzytkiey ſpráwie wymowy
9:
twey? Bo ponieważ/ iáko známienićie (on sławny) Wymo=
Cicerona rozumie.

10:
wcá mowi/ káżda rzecż z máteriey á ze słow wiąże ſię: ták/ że
11:
ieſlibyś máterią odiął/ niebędą ſie mieć słowá ná cżem ſádźić: á
12:
záś máteria niemoże mieć obiáśnienia/ ieſlibyś słowá odłącżył:
13:
przeto ty oboie złącżaſz. Bo ták (miſternie) słowá ráźnemi
14:
á nie pomieſzánemi ſentenciámi (lub wyrokámi) zdobiſz/ y záś
15:
ſentencie świátłem słow obiaśniaſz/ że nic lepſzego być niemoże.
16:
A przeto o tem twoiem Piſániu ták rozumiem/ żebym rad áby
17:
ná wſzytki wſzech Chrześćian ięzyki było przełożone/ á iákoby
18:
rozpłodzone: áby ták y między więcey ludźi doſzło/ y od onych
19:
wyrozumiáne być mogło/ ktorymby to wiedźieć y ták ſie ſprá=
20:
wowáć nawięcey należáło/ y co ieſt z pożytkiem Rzecżypoſpo=
21:
litey. Lecż ábyś tey moiey żądze zá prożną nierozumiał/
22:
(wiedz) żeſmy iuż twoie iedne kśięgi/ to ieſt/ o Woynie/ ná Hi=
23:
ſzpáńſkie przełożyli: á toſmy k woli naiáśnieyſzemu Máximi=
24:
lianowi Cżeſkiemu Krolowi vcżynili. Záś trochę poniżey ták
25:
piſze: Y owſzem y do przełożenia drugich kśiąg twoich/
26:
offiárowałem pracę moię (temuż) zacnemu Krolowi: Ktory
27:
ieſli mi da znáć/ że to odemnie wdźięcżnie ma przyiąć/ koniecż=
28:
nie dla iego Krolewſkiego máieſtatu z żadney ſie prace wymá=
29:
wiáć nie będę. A Boże day/ aby naſzi (Chrześćiáńſcy) Pá=
30:
nowie ták potrzebne rády opatrowáli/ iako (więc) lube prziy=
31:
muią: iśćiebych nielitował oſtatká żywotá/ przekłádáiąc to na=
32:
świętſze Piſánie/ y ná Hiſzpáńſki iákoſmy pocżęli y ná Włoſki
33:
ięzyk/ ſtrawić. rć.
34:
Tenże Iuſtinian do Oporiná Bázilſkiego Drukárzá/ ták piſze: (iáko wtemże
35:
liśćie do Fricżá ſpomina) Za vżycżenie kśiąg Fricżowych/ kto=
36:
remiś mię práwie vbogácił/ dźiękuię. A iż o moie zdá=
37:
nie/ iákobym o nich rozumiał/ żądaſz/ ieſzcżem tych Kśiąg zá
38:
trudnośćiámi przecżytáć cżáſu niemiał/ tylkom kilká roźdźia=
39:
łow (ná prędce) przebieżał. Wſzákże zdami ſie ich Autor
Autor po Polſku piſarz/ ſkłádácż/ ſprawca lub powod albo pocżątek cżegokolwiek.

40:
być mąż dobrze vcżony y wymowny/ á te kśięgi (widzą mi ſie)
41:
pożytecżne/ y práwie doſtátecżne. ktemu ná te wrzedliwe cżá=
42:
ſy bárzo zgodne. ná koniec godne Celiuſzá náſzego rozſądku:
43:
godne twey prace v miſterſtwá. rć.
44:
Te ſą zálecánia/ pochwały á świádectwá zacnego mężá Iuſtinianá o náſzem Fri=
45:
cżu y o iego kśięgach/ a teraz Oporiná ſławnego á vcżonego Drukárzá poſłuchaymy.
Iohannes


strona: v2v

[tekst łaciński]
1:
To ieſt po Polſku:
2:
Iohann. Oporin. w liśćie do Dánielá Sżilingá Wrocłáwiániná tákie świádec=
3:
two o kśięgách Fricżowych wydawa.
4:
Iuż znowu/ ácż nierychło/ wychodzą ná świátło Andrzeiá
5:
Fricżá Modrzewſkiego o popráwie Rzecżypoſpolitey kśięgi/
6:
iáko pirwey z wielką rádośćią od zbożnych á vcżonych ludźi
7:
przyięte/ ták potem nie z mnieyſzą chęćią od mnogich pożądáne.
8:
A nie bez przycżyny iśćie: gdyż iem podobne nie mowię od ty=
9:
śiącá lat (iáko o nich wielce vcżony mąż Iohannes Iuſtinianus
10:
śmiał w ſwoiem do Fricżá liśćie powiedźieć/) ále práwie od
11:
ſtworzenia świátá/ ile o tey máterij/ żadne iáko od dawnych
12:
ták y od nowotnych piſárzow nie ſą do tego cżáſu wypuſzcżo=
13:
ne: á to wedle mego zdánia rć.
14:
Otoż maſz łaſkáwy Cżytelniku dwu zacnych mężow o náſzem miłem Fricżu świá=
15:
dectwá/ y wielkie zalecánia. Opuſzcżani ine/ iako Ianá Langá Slężaká cżłowie=
16:
ka vcżonego/ y Iákoba Herteliuſa: ktorzi też nieco ku pochwale Fricżá y iego kśiąg
17:
piſali. Ktoby to chćiał widźieć naydźie przy Láćinſkiem exemplarzu kśiąg Fricżowych
18:
przez Oporiná znowu drukowánych. A ponieważ tak wielcy á vcżeni ludźie ná=
19:
ſzego Fricżá y iego kśięgi wielce wychwaláią/ tedyć zaiſte zá ieden dźiw może być
20:
policżono/ że my Polacy y owſzem wſzytcy Sármátowie/ áż do tego cżáſu máłoſmy
21:
o niem wiedźieli/ y iego chwalebnych kśiąg zániedbáli. Znácży ſie wielce y owſzem
22:
iáwna ieſt tá náſzá niedbáłość: Bo gdybyſmy o nie dbáli/ dawnobyſmy ie wſwem
23:
właſnem ięzyku (iáko poſtronni) mieli. Ieden ſie tylko miedzy náſzymi Sármátſki=
24:
mi Pány znalazł/ ktory ten ſkarb á ten drogi kámyk pod łáwą leżący/ obacżył/ á
25:
z prochu y z pleśni otárł. á to Wielmożny Pan iego Miłość Pan Mikołay Mon=
26:
wid/ Woiewodá Połocki/ etć. Abowiem ten ſam y ná przetłumácżenie tych ślá=
27:
chetnych kśiąg: á potym y ná wypuſzcżenie z druku/ nakłádow niemáłych nielito=
28:
wał. Zá ktore tak wielkiego á zacnego Páná dobrodźieyſtwo niepomáłu wſzytká
29:
Sármátia y z przyſzłym potomſtwem ſłuſznie mu ieſt powinna. ták dálece/ że też
30:
o niem on wirſz mowić y śpiewáć mogą:
31:
Semper honos, nomenquae tuum, laudeſque manebunt.
32:
To ieſt:
33:
Záwżdy twoiá cżeść/ ſławá/ niech trwa/ imię ſłynie
34:
Po wſzytkiey Sármácij poki świát nie zginie.
35:
Zátem bądź zdrow á łáſkaw Cżytelniku/ á pracámi ludźi vcżonych/ mądrych
36:
a zwłaſzcża ſwoich pomni nie gardźić. Piſan w Loſku Miesiącá Sierpniá
37:
8 dnia. Roku Tyśiącá pięć ſet śiedmdźieśiąt śiędmego.
Andrzeiá


strona: 1

Liſt 1
1:
Andrzeiá Frycżá Modrzew=
2:
skiego do Krolá/ do pánow Rad/ do Biskupow/
3:
y iney Kśiężey/ do Sláchty/ y do wſzego poſpolſtwá źiemie
4:
Polſkiey/ y wſzytkiey Sármácyey/ Spiſow o poprá=
5:
wie Rzecżypoſpolitey Kśięgo pirwſze
6:
O Obycżáioch.
7:
Przedmowá.
8:
KTorzi ſię onych rzecży miedzy ludźi po=
9:
dawáć wyżą o ktorych iuż drudzy piſáli/ dwo=
10:
iákim obycżáiem z onemi ſwemi ſpiſámi popi=
11:
ſáć śię prácuią: Bo więc álbo co pewnieyſzego
12:
podáć obiecuią/ álbo co inſzi grubo wyłożyli/ to
13:
oni ozdobnieyſzemi słowy y ſentencyámi obiáśniáią: Lecż ia
14:
ácż śię nieſpodziewam/ żebym co pewnieyſzego nád one co o
15:
Rzecżypoſpolitey piſáli/ przynieść mogł/ áni mi ozdobney á
16:
ochędożney rzecży doſtawa/ przedſię podiąłem tey mátery=
17:
ey piſáć/ ábym náſzym ludziom iáko ná iákiey tablicy vkazał/
18:
co ſię mi zda w naſzey Rzecżypoſpolitey popráwy być godne=
19:
go. Nieżeby inſzi wto lepiey y doſtátecżniey vgodzić nie=
20:
mogli/ ále ábym też y ia z ſwey ſtrony Rzecżypoſpolitey w=
21:
tem vsłużył. Bo to ná mądrego/ iáko ſię mnie zda/ należy/
22:
áby one rzecży/ ktore ſię mu zá pożytecżne álbo zá ſzkodliwe
23:
Rzecżypoſpolitey być widzą/ miedzy drugie podawał/ á ony
24:
álbo ku chwaleniu/ álbo ku gánieniu pobudzał. Bo mam
25:
zá to/ że ták oni ná ktore to należy/ gdy ſię ná to wiele ludzi
26:
zgodzi/ á iákoby ſpiknie/ łácno ſię dádzą náchylić/ że rzecży
27:
dobre każą cżynić/ á złych zábrániáć będą.
28:
A ponieważ żadna ſztuká/ ták doſkonáła/ od żadnego
29:
Miſtrzá niewyſzlá/ żeby do niey cżego potomni álbo nie przy=
30:
dáli/ álbo nie odmienili/ álbo iey pilniey nie wypolerowáli:
31:
Y to nas ábo kogokolwiek odſtráſzáć niema/ żebychmy ſię zle=
32:
niawſzy zá to niemieli wziąć/ ocżem inſzi przed námi wiele
33:
prace podięli. Acż lepak wiem dobrze/ że niemogę wſzy=
34:
tkim wtem náſzem ſpiśie doſyć vcżynić/ gdyż y ſam ſobie w=
35:
niektorych rzecżach niedoſyć cżynię: wſzákże ſnać damy inym
36:
przyćżynę/ że co pewnieyſzego znaydą: á ktemu/ iżem oto ſtał
37:
iákobym wſzytko zebrał/ y niektorychem rzecży doſzedł/ oni to
38:
zrozumieią/ ktorzi te náſze kśięgi cżyść będą. A choćiażbym
39:
też nic nowego tu nieprzyniosł/ przedſię/ gdy kto cżego do=
40:
brego álbo náśláduie/ álbo ſzuka/ tedy to poćieſzna onemu
Acżłowieko=


strona: 1v

Przedmowá.
1:
człowiekowi być ma/ ktory Rzecżypoſpolitey wſzego dobre=
2:
go zycży. Ono mnię też by naymniey nieobruſzy/ ieſliſię
3:
komu nie wſzytko ſpodoba com tu nápiſał. Gaius Lucilius
4:
Rzymiánin poſpolićie (iáko oniem piſzą) mawiał/ że niech=
5:
ćiał áby iego piſánia y nieukowie y náder vcżeni ludzie cżytáli/
6:
á to dla tego/ że pri nieukowie niebędą nic rozumieć/ á vcże=
7:
ni záś więcey niż ia ſam. Lecż ia nic ták dálece nieżądam/
8:
y zá vćieſzną rzecż niemam/ iáko gdyby te moie wizerowánia
9:
co nabiegleyſzi á namędrſzi ludzie cżytáli/ áby zá tem gdźieby
10:
ſię iym co nie podobáło/ przycżynę mieli álbo náſze zdánie zgá=
11:
nić/ álbo ono cżego my niebacżyli wynáleść. Bo iáko wiele
12:
w náſzey Rzecżypoſpolitey ieſt y zwycżáiow y vſtaw/ ktore
13:
popráwy potrzebuią/ o tem niemal wſzytcy wiedzą.
14:
A my nietylko onę cżęść/ ktora ſię vſtaw (lub Státutu)
15:
dotycże/ ále y wſzytkę Rzecżpoſpolitą tuſmy záwrzeć chćieli/
16:
y ono co o wſzech cżęśćiach rozumiemy znácżnieſmy pokazáli.
17:
Acż ſię lepak do tego znam/ że ze mnie (iáko z tego ktorym ſię
18:
nie z wyſokiego ſtanu vrodził) máła pomoc y rátunk Rzecż=
19:
poſpolita mieć może/ wſzákże niemogę ſie zátrzymáć/ ábym iey
20:
iáko mogąc/ wſzytki ſtany nápomináiąc y przeſtrzegáiąc/ nie=
21:
vsługował. Day Boże áby tá náſzá pracá z táką chęćią od
22:
káżdego dobrego byłá przyiętá/ z iáką ſię iym ode mnie offiá=
23:
ruie. Ponieważ my nic dla popiſánia/ áni dla tego żebych=
24:
my ſię w nowinách kocháli niecżynimy/ ále wſzytko dla miło=
25:
śći Rzecżypoſpolitey y mowiemy y piſzemy.
26:
Co ſię tknie że ſię rzecżámi niektoremi bárdzo poſpolitrmi bá=
27:
wię/ á od inſzych ſzeroko wypiſáne álbo krotko wſpominam/
28:
álbo ie tylko pokazawſzy obfićiey przekłádam/ tom dla ſnád=
29:
nieyſzego w piſániu ſpoſobu vcżynił/ przez ktory ku onem rze=
30:
cżam chćiałem przyść/ o ktorychem tu napilniey mowić był
31:
vmyślił. Podobieńſtwo że niektore rzecży o ktorych
32:
tu piſzę zdádzą ſię być tákie/ ktoreby teráznieyſzych cżáſow le=
33:
dwie mieyſce mieć mogły: Lecż mię do tego ono przywiodło/
34:
że dobrzi Piſárzowie/ (ktorych ſię iáko mogę trzymam) gdy
35:
co porządnie á wedle náuki piſzą/ tedy ſię nie iedno ná niniey=
36:
ſze cżáſy álbo ná poſtánowienie porządku/ ále więcey ná wſzech
37:
rzecży przyrodzenie oglądáią. Bo ſpráwiedliwość á nieſprá
38:
wiedliwość/ dobroć á złość nie przeto ſą rzecży rozne/ że ták
39:
o nich ludzie rozumieią y ná to ſię zgadzáią: gdyż nigdy ſprá
40:
wiedliwą rzecżą niebędzie/ cżłowieká niewinnego zámordo=
41:
wáć/ fáłſzywe świádectwo mowić: Nigdy też zá nieſprá=
42:
wiedliwą rzecż będzie/ dobrodzieyſtwem dobrodzieiowi ná=
43:
grádzáć/ káżdemu co komu należy oddáwáć: choćby to wſzech
ludzi


strona: 2

Przedmowá.Liſt 2.
1:
ludzi wyrokámi y zezwoleniem było vchwalono/ á ono zgá=
2:
niono. Ale iáko ſam cżłowiek/ koń/ drzewá y inne rzecży
3:
ſtworzone tákie ſą iákie máią przyrodzenie/ á nietákie iákiemi
4:
byie chćieli rozumieć ludzie: takieżći ſpráwiedliwość y nieſprá=
5:
wiedliwość/ nie w mnimániu ludzi/ ále w przyrodzeniu rze=
6:
cży należą/ iáko ie Bog w ſercách ludzkich nápiſał. Zá cżem
7:
też ſámi nie mowámi tylko głoſem wyrzecżonemi/ ále też my=
8:
ślámi zámilcżánemi y wzaiem ſię obwiniáią/ y obraniáią/ iá=
9:
ko Páweł on niebieſkiey náuki opowiadácż y piſarz nápiſał.
Rom. 2. wirſz 15.

10:
Wielem tu nápiſał wedle ludzi mądrych zdánia/ á inſze rze=
11:
cży iáko ſię mi widziáło wypráwowałem: ácż gdzie co cżynić
12:
każę á doſkonáłe cżynienie przepiſuię/ wiem dobrze/ że y ſam
13:
dáleko od tákiey doſkonáłośći ieſtem. Lecż á co wádzi że=
14:
bym álbo ſobie one rzecży przepiſował co inym cżynić prze=
15:
piſuię: álbo żebym był iáko osłá/ ktora ácż ſámá rzázać nie=
16:
może/ wſzákże ine nacżynia do rzázánia oſtrzy? iáko on Poéta : mowi:
17:
Fungar vice cotis, acutum
18:
Reddere quoe ferrum valet, exors ipſa ſecandi.
19:
Mnogim też drogę y ſpoſob ſnać nienagorſzy vkazałem/ we=
20:
dle ktoregoby y oni tákowe ſpiſy ſpráwić mogli/ do ktorych=
21:
by znieśli máterią przyſtoyną/ bądz z inſzych Autorow piſá=
22:
nia/ bądz z ſwego właſnego domysłu. Co ſię tknie pil=
23:
nośći/ ſtáránia y prace około tych rzecży zbieránia/ tedym ták
24:
oto ſtał iákom nalepiey mogł: wſzákże iákom tego dobrze do=
25:
wiodł/ á iáko ſię mi zdárzyło/ nalepiey to Bogu polećić: bez
26:
ktorego pomocy/ żadne cżłowiecże ſtáránie/ by nawiętſze by=
27:
ło/ niemoże nic do ſkutku przywieść. Co ieſli ſámá chęć
28:
w rzecżách wielkich godná ieſt chwały/ mam zá to/ że tá naſzá
29:
pracá z chęćią przysługi złącżona/ niemoże być słuſznie gánio=
30:
ná. Trzymałem ſię też oney vſtáwy/ ábym ſtrofuiąc wy=
31:
ſtępki nikogo niemiánował: tákże mi żaden zá złe mieć nie=
32:
może/ chybáby ſię ſam pierwey do onego wyſtępku przyznał.
33:
ábo żeby o iáką wádę máiąc ſumnienie przeſtráſzone/ wyno=
34:
rzenie prawdy obwiniał: iáko o Sowie w báśniách powie=
35:
dáią/ że Słońce wſchodzące obwiniáłá/ że ná iego promienie
36:
ocżymá ſwemá żadną miárą pátrzyć niemogłá: A wſzákoż
37:
iáko świátło słonecżne wielkie á niewymowne pożytki ludz=
38:
kiemu żywotowi przynośi: ták y prawdá gdy z ćiemnośći
39:
błędow wychodzi/ bárdzo wielkimi dobrodzieyſtwy obdarza y
40:
ozdabia rzecży cżłowiecże y Boſkie: Gdyż błąd/ by niewiem
41:
iáko záſtárzáły/ iáko y złość choćby ią zá dobroć pocżytano/
42:
záwżdy plugáſtwo wſobie záwárte ma/ choćby iy długo zna=
A ijſzano/


strona: 2v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ſzano/ á niktby go nie wzruſzał. Lecż ktoby prawdzie
2:
wychodzącey cżći niewyrządzał/ á oney z vcżćiwośćią słuſzną
3:
nieprzyimował/ áleby ią odrzucał y od nieyby ſię odwrácał/
4:
zá kogo iy pocżytáć mamy/ iedno zá dziećię onego oycá/ kto=
5:
ry ieſt kłamcá/ á ktory po ſwych ſyniech tego nawięcey chce/
6:
áby kłamſtwo w vcżćiwośći mieli/ zá cżymby ie ſwego krole=
7:
ſtwa vcżęſtniki pocżynił? Ale dawſzy pokoy przedmowie/ iuż
8:
o ſámey rżecży mowić nácżnimy.
9:
Rozdział pirwſzy.
10:
Co to ieſt Rzecżpoſpolita.
11:
POdoba śie mi przeto ono/ co mężowie
12:
vcżeni przy każdem rozbierániu zá rzecż potrze=
13:
bną ſądzą/ ábychmy oney rzecży o ktorey mowić
14:
mamy/ ſpoſob y przyrodzenie naprzod wypiſáli/
15:
á oznaymienie od onych podáne/ ktorzi o tey máte
16:
ryj przed námi piſáli/ ábychmy tu położyli. Bo oni ták to opi=
17:
ſuią/ że Rzecżpoſpolita ſą Zbory á zgromádzenia ludzkie porzą
Rzecżpoſpolita co ieſt.

18:
dnie zebráne/ z rozmáitych ſąśiadow złącżone á ku dobremu
19:
á ſzcżęśliwemu żyćiu poſtánowione. Bo imieniem Rzecżypo=
20:
ſpolitey iedná familia, albo dom ieden nie bywa názwan/ gdyż
21:
ieſt rzecż oſobna/ iednemu należąca/ ktorą właſnym imieniem
22:
zową/ Rzecżą domową/ álbo goſpodárſtwem/ á do tego należy/
23:
áby oná cżeladz y wſzytcy domownicy weſpołek żyli/ á do káż=
24:
dey potrzeby ábo roboty ku pożywieniu należącey ſpolnie ſobie
25:
pomagáli/ á ktokolwiek w domu przednieyſzy ieſt/ á nád tá=
26:
kową cżeládzią władność ábo pánowánie ma/ tego zową go=
27:
ſpodarzem. Gdzie ſię záſię zbierze wiele tych goſpodarzow
28:
z cżeládzią ſwoią/ y domow wiele/ tám bywáią Miáſtá ábo
29:
mnoſtwo domow/ vlicámi porządnie ſádzone: z tych záſię
30:
Miaſt y wśi/ z ſtawa ſię tá obywátelow ſpołecżność/ kto=
31:
rą názywamy Rzecżąpoſpolitą. A iż ſię cżłowiek lepiey niż
32:
ktore inſze ſtworzenie/ do tákowego zgromádzenia y ſpolne=
33:
go obcowánia zgodzi/ vkázuie to iego przyrodzony dowćip
34:
y mowá: Abowiem te dwie rzecży miedzy ludzmi ſprzyiá=
35:
zną iednego przećiw drugiemu ſkłonność naywięcey mno=
36:
żą/ ktora ieſt naprzednieyſzą ták wiela ludzi ztowárzyſzenia
37:
zwiąſką: w ktorem ći co żywą/ wſzytkie ſwoie prace/ ſtárá=
38:
nia/ roboty/ pilność y dowćip/ do tego ćiągnąć máią/ aby ſię
39:
onym wſzytkim Mieſzcżánom/ ábo ſpolnie w towárzyſtwie
40:
żywącym obywátelom/ ná wſzem dobrze wodziło/ á iżby
wſzytcy


strona: 3

Kśięgi Pirwſze.Liſt 3.
1:
wſzytcy ſzcżęśliwy ná świećie żywot wieść mogli.
2:
Abowiem Rzecżpoſpolita ieſt/ iákoby iedno zupełne zwie=
3:
rzęćiá ktoregokolwiek ćiáło/ ktorego żaden cżłonek ſam ſobie
4:
niesłuży/ ále y oko/ y ręce/ y nogi/ y wſzytkie inſze cżłonki/
5:
iákoby ſpolnie o ſobie rádzą/ á vrzędu ſwego ták vżywáią/ á=
6:
by ſię wſzytko ćiáło dobrze miáło: ktore gdy ſię dobrze ma/ te=
7:
dyć y cżłonkom krzywdy niemáſz/ á gdy ſię ćiáło nie dobrze
8:
ma/ tedyć y cżłonki pewnie iáki niewcżás ćierpieć muſzą:
9:
Nieinácżey/ iedno gdyby ktorykolwiek cżłonek od ćiáłá był
10:
oderwan/ iuż nie ieſt godzien áby iy właſnym przezwi=
11:
ſkiem zwano/ przeto iż áni żywym być/ áni vrzędu ſwego
12:
vżywáć może/ ieſli do wſzytkiego ćiáłá nie będzie przyłą=
13:
cżon: tákże też żaden obywátel mimo Rzecżpoſpolitą niemoże
14:
dobrze żyć/ áni vrzędowi ſwemu ábo powinnośći ſwey doſyć
15:
cżynić. Abowiem/ áni Krol vrzędu Krolewſkiego/ áni ża=
16:
den vrząd tákże vrzędu ſobie powinnego vżywáć/ áni też ża=
17:
dem Priwat/ to ieſt/ vrzędu żadnego ná ſobie nienoſzący/ v=
18:
ćieſznego á ſpokoynego żywotá mimo Rzecżpoſpolitą/ długo
19:
wieść niemoże. Lecż ieſli kto ieſt táki/ coby okrom towá=
20:
rzyſtwá ludzkiego żyć mogł/ á nikogo niepotrzebuiąc ſamby
21:
z ſobą przeſtawał/ ten nie za obywátelá ludzkiego/ ále ábo zá
22:
beſtyią/ ábo zá iákiego Bogá/ ma być rozumian/ iáko Ariſto=
Ariſtot. Polit: I.

23:
teles powiáda. Niechayże tedy ten ſkutek będzie mieſzkánia
24:
w ſpołku Rzecżypoſpolitey/ áby wſzytcy obywátele ſzcżęſliwie/
25:
to ieſt (iáko Cicero wykłáda) vcżćiwie á dobrze żyć mogli/
26:
áby ſię w doſtoynośći y w pożytkach pomnażali/ áby wſzytcy
27:
ćichy á ſpokoyny żywot wiedli/ áby káżdy ſwego bronić y vży=
28:
wáć mogł/ áby od krzywd y zábijánia káżdy był bezpiecżen:
29:
ábowiem dla tych rzecży w Mieśćiech y w káżdey Rzecżypo=
30:
ſpolitey obronę wynáleziono.
31:
Rozdział Wtory.
32:
Iáko ſą rozne Rzecżypoſpolite.
33:
TRoiáki Rzecżypoſpolitey ſpoſob opiſu=
34:
ią Filozophowie/ ktore ſpoſoby przezwiſká
35:
ſwoie máią wedle roznośći pánuiących oſob: á
36:
te wſzytkie przezwiſká ſą Greckie/ to ieſt/ Monar=
37:
chia, Oligarchia, Politia. Monárchią zową to
38:
Pańſtwo/ ktore iedna tylko oſobá rządźi/ ktora ieſliże wedle
39:
pewnych Praw ono Páńſtwo rządzi/ Krolem bywa názwá=
40:
na/ á ono Páńſtwo Kroleſtwem: lecż ieſli wedle chęći woley
A iijá vpo=


strona: 3v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
á vpodobánia ſwego rządzi/ tedy Tyráńſtwem bywa názwána.
2:
Oligárchią zową/ gdy kilko pewnych á cżelnieyſzych oney
3:
Ziemie oſob Páńſtwo rządzą/ ktorzi ieſli ſię w tey mierze ták
4:
ſpráwuią iáko ſámey cnoćie y iey przyrodzeniu przynależy/ zo=
5:
wą ie Ariſtokratia/ to ieſt/ porządne oſob zacnych panowá=
6:
nie: lecż ieſli cżego inſzego wtem więcey pátrzą/ to ieſt/ ábo
7:
bogáctwy/ ábo iákim inſzym ſzcżęśćiem/ zacność domu ábo na=
8:
rodu ſwego záchowáć/ tedy ie proſto zgołá Oligárchią zową.
9:
Politią zową/ tę Rzecżpoſpolitą ktorą wiele oſob rządźi/
10:
w ktorey vrzędy y doſtoynośći zá ſpolnemi głoſy y zezwole=
11:
niem mnoſtwá ludzi dawáią/ á iednáko ſię wſzytcy do sławy
12:
cnotą nábytey/ y do pánowánia máią: co iż przynośi wielką
13:
vcżćiwość y pożytek poſpolity/ przeto tákowego páńſtwá á=
14:
bo pánowánia ſpoſob/ ták iáko y wſzytkie inſze zową Rzecżą=
15:
poſpolitą. Abowiem to ieſt rzecż wſzytkim ſpolna/ ktora
16:
ſię iáwnie wſtytkich dotycże/ ták iż Rzecżpoſpolita/ niezda
17:
ſię co inſzego być/ iedno ſpolna we wſzelákich ſpráwach vcż=
18:
ciwość y pożytek. Ale ieſliby poſpolſtwo ſamo ſię rządziło/
19:
płochą rádą ſię ſpráwuiąc/ iáko to poſpolićie bywa/ á nieprzy=
20:
ſtoynie ſobie w ſpráwach pocżynáiąc/ nieprzeſtrzegáiąc vcż=
21:
ćiwośći y pożytku wſzytkich w obec/ ále tylko ſámych vbo=
22:
gich/ tedy ono Páńſtwo zową Demokratia/ to ieſt poſpoli=
Takowe pánowánie przed tym bywáło v Athenienſow/ á teraz v Czweycerow.

23:
tego cżłowieká pánowánie. Lecż tákową Rzecżpoſpolitą
24:
zá nalepſzą máią/ ktora ſpoſob onych pirwſzych trzech wſobie
25:
zámyka/ to ieſt/ gdzie Krolewſka władza wſzytko rządzi/ o=
26:
ſobam zacnem cżelnieyſze vrzędy dawáią/ á wſzytkim zá rowno
27:
wolno dochodzić sławy ktora z męſtwá rośćie.
28:
Táka Rzecżpoſpolita/ iáko piſmo Swięte świádcży/ zá
29:
cżáſu Moiżeſzowego byłá: bo ią ieden cżłowiek rządził/ do
30:
ktorego ludzie mądrzi bywáli przydawáni/ ktorzi wſzelákie
31:
ſpory/ ſpráwy/ y inſze Rzecżypoſpolitey trudnośći/ weſpołek
32:
znim ná ſobie nośili: á tákowe oſoby wſzytko poſpolſtwo z=
33:
pośrodku śiebie obieráło/ bo ták do wſzytkiego ludu mowi
34:
Moiżeſz: Dayćie z pośrodku śiebie mądre/ á w cnotách do=
5. Moiżeſz 1. wirſz 13.

35:
świádcżone oſoby/ z wáſzego pokolenia/ ábycg ie nád wámi
36:
przełożył. A ták Moiżeſz zwierzchnośćią ſwoią potwier=
37:
dzał ony/ ktore wſzytek lud z pośrodku śiebie obierał/ iákoż
38:
iednák y słuſzna y potrzebna rzecż ieſt/ áby ták bywáło w tey
39:
ziemi/ ktora ieſt ſpolną wſzytkich oycżyzną. A ktora Rzecż=
40:
poſpolita tey ieſt podobnieyſzą/ tę zá lepſzą ábo zá ſzcżeſliwſzą
41:
pocżytáią: á ktora roznieyſza/ tę zá gorſzą. To niechay bę=
42:
dzie doſyć około opiſánia ſpoſobu Rzecżypoſpolitey: potym
43:
ná ktore ſię cżęśći dzieli/ to ieſt/ vrzędy/ y lud vrzędu żadne=
go niemá=


strona: 4

Kśięgi Pirwſze.Liſt 4
1:
go niemáiący/ y iego rozność/ dáley okażemy.
2:
Rozdźiał Trzeći.
3:
Cżem wcáłośći záchowána bywa Rzecżpoſpolita/ y ná ktore ſię cżęśći te kśięgi dźielą.
4:
TEraz przeto okażę/ iákim obycżáiem
5:
Rzecżpoſpolita może być dobrze ábo poſtáno=
6:
wioná/ ábo popráwioná/ á ná wiecżne cżáſy w=
7:
cáłośći záchowána. Bo gdzie ieſt gadká o to
8:
iáka Rzecżpoſpolita ma być/ tedy mi ſię ták zda/
9:
że wtem trzebá przinamniey trzy rzecży obácżáć/ ktore ieſliże
10:
iáko ma być w ſwey klobie będą/ tedy y oná Rzecżpoſpolita
11:
dobrze poſtánowioná będzie. Pirwſza/ áby ono ludzi ſpol=
12:
nie mieſzkáiących towárzyſtwo w dobrem porządku było/ á
13:
obronę ſobie przyſtoyną miáło: Druga/ áby nabożeńſtwo á=
14:
bo wiárę ſwą ku Bogu wedle ſzcżerośći piſmá świętego á ſtá=
15:
tecznie záchowano: Trzećia/ áby dziatki y młodzieńce do w=
16:
ſzelákich cnot y náuk ćwicżono: bo iednák dla tey przycżyny
17:
we wſzytkich Miáſtecżkách/ y w wielu Wśiách ſzkoły náda=
18:
no: ábowiem z dobrego młodych ludzi ćwicżenia/ ieſli nie we=
19:
wſzytkich rzecżách/ tedy w przednieyſzych/ ták nabożeńſtwu/
20:
iáko też ſpolnemu ludzkiemu obcowániu wiele vżytku przycho
21:
dźi. Przetoż śię y mnie zdáło/ ábych tu o Rzecżypoſpolitey
22:
piſząc/ o Szkołách też nieco przypomniał. Bo co ſię dotycże
23:
ſpoſobu wiáry ábo nabożeńſtwá/ mam zá to/ że każdy tę que=
24:
ſtiją przy rozmowie o Rzecżypoſpolitey być potrzebną będzie
25:
rozumiał/ ponieważ áni mieyſce ná ktorem ſie rodzimy/ áni
26:
mury/ o ktorych ſię nam zda iákoby nas od nieprzyiaćielá bez=
27:
piecżnemi cżynić miáły/ áni też żadne z ludzmi wzięte towá=
28:
rzyſtwo/ niemoże być właśniey názwáne oycżyżną náſzą/ iáko
29:
nabożeńſtwo ku Pánu Bogu. bo ktorzi ſię go ſtátecżnie dzier=
30:
żą/ tych Bog wielkiemi zapłátámi obdarza/ á ktorzi nim gár=
31:
dzą ábo o nie niedbáią/ tych karze y głodem y morem/ y ogniem
32:
y powodziámi/ y woyną y vpadkiem Rzecżypoſpolitey.
33:
Ale iż ná zgromádzenia ábo wſpolne mieſzkánia/ ludzie poſpo=
34:
lićie napirwey ocży ſwe obracáią/ przeto też onich naprzod bę=
35:
dziemy rozmowę mieć/ á będźiemy ie zwáć abo Rzecżpoſpoli=
36:
tą/ ábo Miáſtem/ nie iżby te przezwiſká gromádam świętem
37:
służyć niemogły/ ále iż tákie zgromádzenia święte/ poſpo=
38:
lićie Zborem bywáią názwáne/ choćia to oboie przezwi=
39:
ſko/ ták świętemu Zborowi iáko też zgromádzeniu świet=
40:
ſkiemu służyć może. Ototy dwá Zbory/ to ieſt/ świę=
A iiijty y


strona: 4v

O popráwie rzecżypoſpolitey
1:
ty y świetſki/ ták ſię wſobie máią/ iż ieden drugiemu wzaiem
2:
służy/ y zachowuie ſię to miedzy ludzmi Krześćijáńſkiemi/
3:
iż Zbor świetſki niemoże być odłącżon od świętego: ále iże
4:
rozny ſpoſob rządzenia wnich ieſt/ y roznych vrzędnikow po=
5:
trzebuią/ przeto iáko drudzy cżynili/ ták y my vcżynimy/ á oſo=
6:
bno o Rzecżypoſpolitey/ ábo o tem świedſkiem Zborze mowić
7:
będziemy/ oſobno o rządzeniu Zborow/ á ná oſtátku o Szko=
8:
łách. Aby tedy Rzecżpoſpolita w cáłośći á w zacno=
9:
śći ſobie przyſtoyney záwżdy zoſtawáłá/ trzech rzecży do te=
10:
go trzebá: To ieſt/ vcżćiwych obycżáiow/ álbo zwycżáiow/
11:
ſrogośći ſądu/ á biegłośći w rzecżách woiennych: ktore trzy
12:
rzecży ták śię w ſobie máią/ áby Rzecżpoſpolita biegłośćią
13:
rzecży woiennych od poſtronnego nieprzyiacielá ná vkráinie
14:
byłá obronioná/ á vcżćiwemi obycżáymi/ y ſpráwiedliwemi
15:
ſądy/ w ſwoiem porządku záchowána y rządzona byłá/ ále nie
16:
iednáko tych obycżáiow y ſądow vżywáć trzebá/ gdyż to ſą
17:
rozne rzecży. Abowiem wtem towárzyſtwie/ ábo ſpolnem
18:
mieſzkániu ludzkiem/ káżdy cżłowiek obycżáie ſwoie ma/ kto=
19:
remi wedle woley á vpodobánia ſwego/ ſam śiebie/ y ſpráwy
20:
ták ſwoie iáko y cudze ſpráwuie/ z pochwaleniem ábo wſzyt=
21:
kich ábo wielu ludzi/ ábo ná oſtátek tylko dobrych á mądrych/
22:
bo ia tu mowię o Obycżáioch dobrych á vcżćiwych. Ale ſą=
23:
dow ábo Praw/ przećiwko tym ktorzi z drogi dobrych oby=
24:
cżáiow vſtąpili/ dla tego vżywáią/ áby wżdy oni po niewoli
25:
to cżynili/ cżego z dobrey woli ſwey/ á zá powodem vcżći=
26:
wych obycżáiow cżynić niechćieli. A ták gdy te trzy rzecży
27:
miedzy ſobą zgodnie ſię máią/ tedy też y ſámá Rzecżpoſpolita
28:
w dobrem porządku bywa: á záśię/ ieſli ktora rzecż z onych
29:
trzech ma w ſobie iákie vbliżenie/ tedy też Rzecżypoſpolitey
30:
ná iey zacnośći y cáłosći wiele ſchodzić muśi. Acż wiem/ iż
31:
o tych rzecżách może ſię inácżey mowić/ bo miáſto obycżáiow/
32:
może vżywáć ábo tego słowá cnotá/ lub męſtwo/ ábo vcżyn=
33:
ność/ ábo ktorego inſzego temu podobnego/ ále te rzecży po=
34:
trzebuią więtſzey prace niżliby tu odemnie wypiſáne być miá=
35:
ły/ á iednák też iż ie drudzy doſyć pięknie opiſáli/ przeto nie=
36:
potrzebuią wykłádu náſzego. Aleć ia wiem/ dla cżego tych
37:
przezwiſk ktorem wyſzey miánował vżywam/ maiąc tę nádzie=
38:
ię/ iże ludzie mądrzi ktorzi będą v śiebie pilnie vwáżáć to co
39:
dáley będę mowił/ pochwalą to. Wiádomy ieſt wielu lu=
40:
dziam onego w Práwie wielce biegłego cżłowieká Gáiuſá ár=
De iuſtitia et iure. l. omnes.

41:
tykuł/ iże káżdy lud rządzi ſię/ ábo práwami piſánemi/ ábo zwy=
42:
cżáymi zá vſtáwę wziętemi/ y Cicero powiedał/ iż porządne ży=
Ad Heren. in Rhet. lib. 1.

43:
ćie obywátelow ktoreykolwiek ziemie/ przychodzi ábo ze zwy=
cżáiow


strona: 5

Kśięgi pirwſze.Liſt 5
1:
cżáiow zá vſtáwę wziętych/ ábo z Praw piſánych: Y Salluſtius
Sal. de Getulis.

2:
piſząc o Getulach ludzioch Afryckich/ ták mowi: Ci ludzie/
3:
áni zwycżáiow zá vſtáwę wziętych nietrzymáli, áni Praw
4:
piſánych/ áni pánowánia ktorego cżłowieká byli posłuſzni.
5:
Tákże Liuius piſze o tych/ ktorzy bywáli w Rzymie ſtárſzy nád
Liuius belli Punici lib. 6.

6:
poſpolſtwem/ gdy dawáli ſpráwę o ſobie/ że oni nie omieſzka=
7:
wáli dowiádowáć ſię cżegoby komu/ wedle zwycżáiu przod=
8:
kow ich/ ábo Práwem piſánem/ ábo zwycżáiem zá vſtáwę w=
9:
ziętym dozwolić miano. Tymże ſpoſobem Quintilian piſze/ i=
Quintilianus de argumentis.

10:
że w Práwie/ wiele rzecży nie wedle Státutu piſánego/ ále
11:
wedle zwycżaiow zá vchwałę wziętych bywa ſtánowiono: A=
12:
bo y Horatius Flaccus tym wirſzem Láćińſkim:
13:
Mos et lex maculoſum edomuit nefas. To ieſt/
Horati. lib. Oar. 4. Ode. 3.

14:
Zwycżay dobry á ktemu pobożna vſtáwá
15:
Wywroćiły niecnotę/ iż chybiáłá práwá. Tenże nápiſał/
16:
Quid leges ſine moribus uanoe proficiunt? To ieſt/
Idem lib. 3. Ode 24.

17:
Ná co wielkie Státuty y Prawá piſáne/
18:
Gdy niebędą zwycżáymi ludzkiemi zmacniáne?
19:
Záś Ennius piſze/
20:
Moribus antiquis res ſtat Romana, viriſque. To ieſt/
21:
Zwycżáiem ſtarożytnym/ á rycerzmi cnemi/
22:
Rzymſka Rzecżpoſpolita trwa cżáſy dawnemi.
23:
Lecż pod tym słowem/ piſáne Práwo ábo Státut/ zámy=
24:
ka śię y tá vchwałá/ ktorą ſámo poſpolſtwo ſobie ſtánowi/ áby
25:
ią w cáłośći záchowáło/ á przećiwko niey ſię wyſtępowáć wiá=
26:
rowáło. A zwycżay zá vſtáwę wzięty nic inſzego nieieſt/ ie=
27:
dno to poſtánowienie/ ktore ſię tylko zá pochwaleniem ludz=
28:
kim z dawnego zwycżáiu wkorzeniło y vgruntowáło.
29:
Rozdział Cżwarty.
30:
Iáko wiele należy ná zwycżáioch zá vſtáwę wźiętych/ á o ktorych zwycżáioch tu
31:
rozmowá ieſt.
32:
NAprzod tedy o zwycżáioch będźiemy mo=
33:
wić/ ná ktorych iż wiele należy po wſzytek cżás
34:
żywotá ludzkiego/ ztąd ſię pokázuie/ że y tych wy=
35:
chwaláią/ ktorzi ſię ich pilnie dzierżą/ y tych ka=
36:
rzą ktorzi o nie niedbáią á przeſtępuią ie.
37:
Wiele rzecży ieſt/ ktore niemáiąc po ſobie żadney słuſzney
38:
do tego przycżyny/ ſą wzwycżay wzięte: wiele ich ieſt/ ktore
39:
v ſtárych ludzi w zwycżáiu były/ á teraz ſą zá Státut ábo zá
A vPráwo


strona: 5v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Práwo piſáne wzięte: wiele ſię też złych á przewrotnych y ka=
2:
ránia godnych rzecży dzieie ktorych niekarzą/ á tę wymowkę
3:
po ſobie máią/ iż ſą wzwycżay wzięte. Ale áby ſię náſze sło=
4:
wá od rzecży nieodſtrzeláły/ trzebá ták rozumieć/ iż Rzecż=
5:
poſpolita dobremi zwycżáymi ma być rządzoná: bo choćiaby ią
6:
złe zwycżáie opánowáły/ wſzákże ich przedſię záwżdy cnotli=
7:
wi ludzie rozmáićie popráwowáć mogą. Ma być tedy
8:
Rzecżpoſpolita rządzoná temi zwycżáymi/ ktore ſpolnym ze=
9:
zwoleniem ſtátecżnych/ poważnych á vcżćiwych ludzi bywáią
10:
pochwalone/ á z dobremi vſtáwámi bywáią złącżone/ álbo też
11:
y ſame bywáią zá dobrą vſtáwę pocżytáne. Ale tákowe má=
12:
ią być/ ktoreby cżęścią z dobrego rozſądku y bacżenia ſámy śię
13:
w nas rodziły/ á cżęśćią też tákie/ ktorebyſmy w ludzioch cno=
14:
tliwych/ ſtátecżnych á poważnych obacżywſzy/ náśládowáli
15:
ich/ á do śiebie ie przyimowáli.
16:
Rozdźiał Piąty.
17:
1 Naprzod o tem/ iż dobremi obycżáymi Rzecżpoſpolita bywa bárdzo dobrze rządzo=
18:
ná. 2 Dobre zwycżáie pochodzą z wiádomośći y zabáwy vſtáwicżney rzecży
19:
vcżćiwych/ á ſproſne przychodzą z niewiádomośći á zabáwy złych ſpraw. 3
20:
Vſtáwicżna w rzecżách vcżćiwych zabáwá/ záwiſłá ná miárkowániu y hámowá=
21:
niu chęći ábo namiętnośći złych. 4 A do tego trzebá wźiąć nałog dobrze cży=
22:
nić káżdemu/ bo ztąd wſzelákie cnot rodzáie roſtą. 5 To wſzytko ku doſkoná=
23:
łośći przyść niemoże/ iedno z cżęſtego w tem ćwicżenia. 6 Zátym ſię to mie=
24:
ſce zámyka/ iże bárdzo wiele należy ná dobrych zwycżáiach/ ku dobremu rządzeniu
25:
Rzecżypoſpolitey.
26:
TEmi przeto zwycżáymi Rzecżpoſpolita
27:
bywa bárdzo dobrze rządzoná/ á niewiem ieſli nie
28:
dáleko lepiey niżli práwy piſánemi. Abowiem
29:
zwycżáie/ ktore z pewnego powodu ſerdecżnego
30:
pochodzą/ więcey nas w powinnośći zátrzyma=
31:
wáią/ niżli ábo naywiętſze zapłáty/ ábo naſrożſze kazni prá=
32:
wne. Wiele ich ieſt ktorych karánie nieodſtraſza/ áni od zło=
33:
dźieyſtwá/ áni od mężoboyſtwá/ áni od inſzych złocżyńſtw/
34:
wiele ich zbytnie łákomſtwo przypądza do bogáctwá złemi for
35:
telmi nábywánia/ wiele ich też ieſt/ ktorzi zbytnią á łákomą chę=
36:
ćią zápaláią ſię ku doſtawániu wielkich y zacnych vrzędow: á
37:
ácżkolwiek ná tákowe ludzi práwá náſze żadnego karánia nie
38:
uſtáwiły/ ále przedſię ná złodzieie/ ná mężoboyce/ y ná inſze
39:
złocżyńce ſrogie kazni vchwalono/ á ći wſzytcy/ ták oni ktorzi
40:
łákomie doſtawáią vrzędow/ iáko też y złocżyńce/ kiedyby do=
41:
bre zwycżáie w ſobie mieli/ kiedyby ſię ſproſnośći niecnot/ á
42:
pięknośći cnoty ocżymá ſerdecżnemi przypátrzyli/ kiedyby oba=
cżyli/


strona: 6

Kśięgi pirwſze.Liſt 6
1:
cżyli/ wcżem należy prawdziwa vcżćiwość/ á wcżem żywotá
2:
ſproſność/ kiedyby odrzućiwſzy ſproſne ſpráwy/ wzięli ſobie
3:
w zwycżay á w vżywánie rzecży vcżciwe/ niebyliby záprawdę
4:
ták byſtrzi/ w broieniu niecnot/ ániby śię też ták ſwowolnie
5:
domagáli tego co im nieprzyſtoi. Aleby kto rzekł/ iż te mo=
6:
ie słowá inſzych ludzi potrzebuią/ inſzey Rzecżypoſpolitey/ á
7:
náſzey nie ſą pożytecźne: bo żadnego cżłowieká/ ták v nas w
8:
Polſzce/ iáko też i v inſzych narodow nigdy niewidziano/ kto=
9:
ryby tákowe zwycżáie w ſobie máiąc/ niemiał cżęſto wyſtą=
10:
pić/ domagaiąc śię tych rzecży ktorych iemu nietrzebá/ álbo
11:
też co nieprzyſtoynego broiąc. A ia záśię to powiedam/ á
12:
zeznáć to muſzę/ iże ludzie nigdy nie mogą być ták świętobli=
13:
wi/ áni doſkonále práwi/ aby śię zgołá żadnego wyſtępku ni=
14:
gdy dopuśćić nie mieli: y to ieſzcże przykładam/ że wiele by=
15:
wáło ludzi cnoty y náuki (ile śię pokázáć mogło) oſobney/
16:
ktorych śię ſproſne wyſtępki dzierżały: Ale też záśię to zá pe=
17:
wną rzecż twierdzę/ iże ludzie wielekroć zá niewiádomośćią
18:
rzecży dobrych dopuſzcżáią śię złych: wielekroć prze vſtachicż=
19:
ną złych rzecży zabáwę ſproſnośći broią. Abowiem/ á co
20:
inſzego nas do prace/ y do prawdziwey sławy z męſtwá y z=
21:
cnoty pochodzącey/ pobudzić może/ ábo co nas w naśláche=
22:
tnieyſzych poſtępkách zádzierżeć może/ iedno wáadomość á v=
23:
ſtáwicżna zabáwa rzecży vcżćiwych? A záśię przećiwko te=
24:
mu/ ktorzi o cnotách wiádomośći niemáią/ żadnego vrzędu
25:
ſtátecżnie ſpráwowáć niemogą: bo przez wſzytek cżás żywo=
26:
tá ſwego żywą iákoby w ćiemnośćiách/ nie wiedząc co cżynić
27:
á iáko cżynić máią/ cżęſtokroć miáſto rzecży vcżćiwych/ trzy=
28:
máią śię ſproſnych/ miáſto wiádomych trzymáią śię niewiá=
29:
domych/ miáſto pożytecżnych ſzkodliwych/ miáſto drogich ábo
30:
zacnych trzymáią śię podłych. A ſkąd śię ták wiela rzecży
31:
złego vżywánia/ y ſzkodliwych przykłádow/ w Rzecżypoſpo=
32:
litey y we Zborze námnożyło/ iedno ábo z nieumieiętnośći/ ábo
33:
z vſtáwicżney złych rzecży zabáwy? Abowiem to ieſt pewna
34:
rzecż/ iż iáko cżłowiek wſzytkie źwierzętá przechodzi przyro=
35:
dzonym rozumem/ y ſą wniem iákoby nieiákie iſkry roſtropno
36:
śći y cnoty ku zacnem ſpráwam/ ták też záśię/ ieſli onego przy
37:
rodzonego rozumu/ niewyćwicży vmieiętnośćią ábo wiádo=
38:
mośćią rzecży oſobnych/ ieſli onych iſkier cnoty y mądrośći
39:
zwycżáiem á ćwicżeniem niebędzie wzniecał/ ábo rozdymał/
40:
bywa to/ iż do rzecży vcżćiwośći przećiwnych oślep idzie/ y
41:
niebywa nádeń nic ſzaleńſzego/ nic ſproſnieyſzego/ nic nie mier=
42:
nieyſzego/ nie złośćiwſzego/ nic we wſzelakiey pożądliwośći
43:
wſzetecżnieyſzego/ á żadna beſtya niebywa ták ſproſna á okru=
tna/


strona: 6v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
tna/ ktoraby z iego okrutnośćią mogłá być porownána: Kro=
2:
tko powiedáiąc/ ſámo ludzkie ná świećie żyćie/ iáśnie to poká=
3:
záć może/ iáko wiele ćięſzkich złośći chodzi zá niewiádomo=
4:
śćią iáko zá ślepotą/ á zá złemi zabáwámi iáko zá zárázliwym
5:
powietrzem. Poſpolićie śie to zachowuie/ iż ktoryby rze=
6:
mieśnik zábił pſá/ ten rzemiosłá muśi przeſtáć robić/ á tylko
Pſá zabić rzemieśnikowi/ ſzkodliwiey niż cżłowieká.

7:
śię nie z ſtawa bezecnym/ á kto zabije cżłowieká/ ten mieyſcá
8:
ſwego nietráći/ ná iego rzemieśle/ y ná iego v ludźi mnimá=
9:
niu nic mu nieſchodzi. Ieſt też y to w piſánem Práwie ná=
10:
szem/ iż złodzieie ktorziby dwánaśćie groſzy vkrádli/ ná gárdle
11:
karzą/ y bywáią bezecnemi: záś mężoboyce/ zápłáćiwſzy głow
12:
cżyznę gárdłá y cżći nietrácą. A więc to nie ze złego iákie=
13:
goś ludzkiego rozſądku weſzło w obycżay/ á potym zá Práwo
14:
wzięto? Kośćielna też kárność/ niedopuſzcża kupowáć Du=
15:
chownego chlebá/ y ma to zá wielki wyſtępek/ ieſliby kto tár=
16:
gownym obycżáiem pieniądze dawał/ áby do Duchownego
17:
chlebá okrom trudnośći y ſporu ábo Práwá przyść mogł/ á
18:
przedſie zá przysługą dworſką/ zá życżliwośćią y łáſką ludzką
19:
do Kośćielnego chlebá przyść táż kárność dopuſzcża. Ieſzcże
20:
nád to/ tá Kośćielna kárność dopuſzcża rzecży ſwoie ludziom
21:
práwnym ſpráwowáć/ ktorzi przez pozwy/ przez wkrę=
22:
ty/ dáry/ chtrośći/ zdrády/ y przez inſze rozmáite fortele/
23:
cżęſtokroć też przez moc y obronną rękę wedrzeć śie chcą do
24:
Duchownego chlebá. Aleć záprawdę mnieyſzy to był wy=
25:
ſtępek zá kupnem co otrzymáć/ nie trapiąc ludzi áni gwałtu
26:
cżyniąc/ niżli z wiela ludzi záfráſowániem y ćięſzkim obráże=
27:
niem cżego doſtáwáć: Ieſliże to ćierpią/ á cżemu onego prze=
28:
rzecżonego kupná ćierpieć nie máią? Ieſli ie gánią/ á cżemu
29:
też tákich gwałtow á dziwnych do nábywánia z ludzką tru=
30:
dnośćią fortelow niegánią? A to izali nie z nieumieiętnośći
31:
rośćie? Ale te rzecży ták wielce á znácżnie ſą ſproſne/ że śię ich
32:
rękomá y nogámi domácáć może: Ieſt inſzych rzecży wiele ták
33:
drobnych á nieznácżnych/ że ich żaden obácżyć niemoże/ chybá
34:
kto śię im dobrze przypátrzy/ ábo kto ich dobrze świádom:
35:
ktore ia wedle możnośći moiey vmyśliłem odkryć/ á ná iá=
36:
śnią okázáć.
37:
Naprzod tedy/ o to śię káżdy ma naywięcey ſtáráć/ áby o
38:
káżdey rzecży dobrze rozumiał/ á ile może naſpráwiedliwiey
39:
ſądził/ potym/ áby chęć ſwą rozumowi poddał. Abowiem
40:
nie bez przycżyny oni wielcy Philoſophowie o tem piſáli/ iże
41:
cnoty záśiádły w chęći do obycżáiow ſkłonney/ gdy ią ku do=
42:
bremu chylić máią/ hámuiąc iey popędliwośći/ przywodząc
43:
ie ku ſkromnośći/ á podbijáiąc ie pod władzę y pod moc ro=
zumowi/


strona: 7

Kśięgi pirwſze.Liſt 7
1:
zumowi/ áby ſnać miłość abo nienawiść/ nádzieiá ábo boiaźń/
2:
ábo iákakolwiek inſza namiętność/ gránic vcżćiwośći nieprze=
3:
ſtąpiłá. Ieſt w Kśięgách ludzi mądrych bárzo wiele ná=
4:
uk należących ku pohámowániu tákowych popędliwośći ſer=
5:
decżnych/ ktore ieſli zbytne ſą/ przekażáią prawdziwą zná=
6:
iomość y rozſądek ſerdecżny/ ábo go y owſzem zátłumiáią/ á=
7:
by śię okázáć á ná iáśnią wynorzyć niemogł: iáko w tych wir=
8:
ſzách Medea świádcży mowiąc/ Aliudque cupido, Mens aliud ſuadet: video meliora, proboque, Deteriora ſequor. etcoet To ieſt/
11:
Inſzą mi rzecż moy rozum/ á inſzą gniew rádźi/
12:
Widzę co ieſt lepſzego/ lecż cżynię co wádźi.
13:
Bo to był gniew ſpráwił/ że śię Medea niecżułá: Y owſzem ták
14:
ieſt káżde wzruſzenie ſerdecżne/ iż zámyka drogę rozumowi y
15:
radam dobrem. Kogo wzruſza rzecż iáka lubiezna y dodawa
16:
mu tey nádźieie że iey doſtąpi/ ábo on ktory iuż pożądáną rzecż
17:
otrzyma y ztądſię weſeli/ á co o niem rozumieſz/ żeby miał do=
18:
brego rozſądku w ſpráwách ſwych vżywáć? Záś kto śię
19:
boi iákiey przygody/ álbo kto ią iuż ná ſobie odnoſząc ſmęći śię/
20:
áza się y ten niemuśi zmienić? Widamy to/ że ći co śię boią ble=
21:
dnieią/ á ći co śię ráduią rumiáni bywáią: oni śię fráſuią/ á tym
22:
dobra myśl rośćie: á oboi ći nie teyże bárwy y nietákiey my=
23:
śli bywáią/ iákiey wten cżás/ gdy od tákowych namiętno=
24:
śći bywáią prozni. Bo o rozgniewánych á co trze=
25:
bá mowić/ ktorzi cżęſtokroć zápámiętywáią śię/ y niebacżą
26:
co przed ocżymá máią? V tych też żadnego mieyſcá ro=
27:
zumowi być niemoże/ ktorzi chęćią pomſty pałáią. Za=
28:
zdrość rośćie w nas z cudzych dobr/ iákich ábo my ſámi nie=
29:
mamy/ ábo mnieyſze mamy: á ieſli im rowne/ tedy przedśię
30:
tych ktorym zayrzemy/ w tákiey cżći y wadze być nierádzi wi=
31:
dźimy/ w iákiey ſámi ieſteſmy. Waśń z boiáźni á z gniewu
32:
rośćie/ ktora iż nieinácżey wzburza ſerca ludzkie ktore opá=
33:
nuie/ iedno iáko odeśćie od rozumu/ przeto nie może mieć to=
34:
wárzyſtwá z rozumem. Ale kcżemu to mowię? Atoli
35:
ktemu/ ábyſmy widzieli/ że te rzecży ſą iákoby domowi náſzi
36:
nieprzyiaćiele: ktorzi śię w nas ták w krádli/ iż zá ich opá=
37:
nowániem/ niemoże śię przy nas rozum ábo prawdziwy rozſą=
38:
dek oſtáć. Oſobna záprawdę y zacna ieſt Ciceronowá po=
39:
wieść gdzie mowi/ że żadna nieieſt ták wielka moc/ áni ták
40:
wielki doſtátek/ ktoryby żelázem á mocą zwątlon y przełomion
41:
być niemogł/ ále ſerce ſwe zwyćiężyć/ gniew pohámowáć/
42:
zwyćięſtwá miernie vżywáć/ wielkiego to y mężnego ſercá
43:
rzecż ieſt: y zda mi śię/ że ktoby śię ták ſpráwował/ nie na=
Bprzedniey=


strona: 7v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
dnieyſzym ludźiam ma być porownan/ ále Bogu podobnym
2:
ma być pocżytan. Ale co Cicero mowi o pohámowániu
3:
gniewu/ to śię też o inſzych namiętnośćiách ſerdecżnych rozu=
4:
mieć może/ ktore poſpolićie ſrodze zwykły rządzić temi ktore
5:
opánuią: á nietylko temi ktorych ſercá opánuią/ ále y ná o=
6:
ny śię oborzaią/ ktorzi bieg ich przerywáią. Ale co mo=
7:
wię przerywáią? y owſzem cżęſtokroć śię y ná tych oborzáią/
8:
ktorzi áni ich draznią/ áni im żadną rzecżą przycżyny do wzru=
9:
ſzenia dawáią/ cżego doznawamy w ludzioch rozgniewánych/
10:
ktorzi iad gniewu ſwego/ ná tych naprzod wyrzucáią/ co śię
11:
im z przygody naprzod nátráfią. Ani śię też do tego mo=
12:
ie słowá ćiągną/ żebych był tego mniemánia/ iákoby namiętno=
13:
śći ábo popędliwe chęći mogły być do gruntu z cżłowieká wy=
14:
korzenione/ ponieważ z przyrodzenia dla tego ſą dáne/ aby
15:
nas pobudzáły do cżynienia cżegokolwiek/ á drogę do wſzelá=
16:
kich cnot ábo vcżciwych ſpraw podawáły: ále aby/ ktore ſą
17:
złe/ (bo o dobrych iuż nic niemowię/ ktore śię z rozumem abo
18:
z dobrem bacżeniem zgadzáią) ábo wcżás były vmorzone/ ábo
19:
ku dobremu obrocone/ ábo iednák w mierney ſkromnośći zá=
20:
chowane: Bo to ieſt rzecż iáſna/ iáko wiele y wielkiego złego
21:
z tąd rośćie/ ieſliby śię takie popędliwe chęći ábo námiętnośći
22:
puśćiły zá ſwą byſtrośćią/ iákoby z nádzieie płochey/ gdy zniey
23:
rzecży płonne nikcżemne/ y błażeńſkie roſtą/ ktore ſobie ludzie
24:
tákową nádzieią nieinácżey iedno iákoby we śnie zmyśláią.
25:
Z miłośći roſtą gwałcenia białych głow/ cudzołoſtwá/ nie=
26:
rządne z krewnemi obcowánie/ y inſze niezlicżone nierządno=
27:
śći ćieleſne: Z ſtráchu rośćie/ gniew/ niezgody/ ſwary/ nie=
28:
przyiáźni/ ſromocenia/ rány/ ochromienia/ zabijánia/ á mie=
29:
dzy ludźmi możnemi/ woyny y niezlicżone nędze. A prze=
30:
to tákowe popędliwośći ſerdecżne ieſli niemogą być wykorze=
31:
nione/ tedy wżdy iednak máią być hámowáne á powśćiągáne/
32:
á niemáią być obrácáne do żadnych rozmysłow/ áni do żad=
33:
nych ſpraw/ gdy śię zbytnie z cżłowieká wynorzáią. Plato
34:
rozgniewawſzy ſię ná niewolniká rzekł do niego: Wierz mi bym
Plátonow gniew.

35:
śię niegniewał/ niepomáłu bym ćię teraz bił: A gdy mu śię w
36:
ten cżás potráfił Xenocrates, rzekł: Skarz tego mego niewol=
37:
niká/ bo śię ia teraz gniewam. Nieufał ſobie on zacny Philoſoph
38:
cżłowiek mądry á vcżony/ cżuiąc w ſobie wielkie wzruſzenie
39:
ſerdecżne. Abowiem dymy ktore z zápalenia krwie pocho=
40:
dzą/ ſpráwuią to/ że śię káżda rzecż więtſza widźi niżli ieſt/
41:
iáko też y ſłońce zda śię być więtſze/ gdy kto ná nie przez dy=
42:
my pátrzy. A ták wſzytkie rády y ſpráwy/ máią być odło=
43:
żone do tąd/ áż ono zápalenie krwie opłonie/ á dymy we wnę=
trzne v=


strona: 8

Kśięgi pirwſze.Liſt 8
1:
trzne vćichną/ ábo znikną: nieinácżey iáko wodá mętna/ kto=
2:
rey poſpolićie niepijáuą áż śię vſtoi/ áby zdrowe pićie nieobro=
3:
ćiło śię w niezdrowe. Ma tedy káżda náſzá wola być s=
4:
twierdzoná/ tłumieniem/ ábo miárkowániem lub hámowá=
5:
niem tákowych namiętnośći/ áby ták wiele mocy miáłá ku ſprá
6:
wowániu rzecży/ ile ſam rozum będzie potrzebował: do ktore=
7:
go śię wſzytkie náſze rády y ſpráwy obrácáć y ſtoſowáć máią:
8:
bo tym obycżáiem zoſtoi śię ná goli oná roſtropność/ ktora ieſt
9:
nailepſzą wſzytkiego żywotá ludzkiego rzędzićielką/ przywo=
10:
dząc wſzytko ku ſtátecżnośći/ ku prawdzie y poważnośći/ á
11:
wſzytkie inſze cnoty rządząc. Z tądći rośćie oná naza=
12:
cnieyſza cnotá ſpráwiedliwość: ktora roſkázuie/ áby nikomu
13:
krzywdy niecżyniono/ ále co cżyie ieſt dano. Z tąd rośćie
14:
mierność/ ktora nas od niesłuſznych roſkoſzy odzywa/ á do
15:
słuſznych obżarſtwu y nierządnośći ćieleſney miárę vſtáwuie/
16:
hámuiąc wſzeláki zbytek/ á nieiáki porządek y przyſtoyność
17:
przez wſzytek cżás żywotá ludzkiego ſtánowiąc. Z tąd ná
18:
oſtátek rośćie męſtwo/ ktore záchowuie w niebezpiecżnośćiách
19:
przypadáiących ſtałość y przyſtoyność/ będąc ſámá miedzy in=
20:
ſzemi cnotámi doſyć zacna: ktora wiádomośćią y rozmyślá=
21:
niem rzecży wiecżnych bywa roſkochána y záchowána. Bo
22:
kto iedno ná onę wiecżną błogosłáwionych ſtolicę pilnie ſerde=
23:
cżnemi ocżymá weyrzy/ y ná tę żywotá docżeśnego krotkość/ á
24:
ludzkich rzecży nieuſtawicżność pilnie v śiebie vważy/ ten nie=
25:
będźie potrzebował inſzych nápominácżow/ ku ſkromnemu zno=
26:
ſzeniu wſzelákich niebezpiecżnośći/ odięćia vrzędu/ á ná oſtá=
27:
tek y śmierći (ieſliby do tego iáka potrzebá wzywáłá) á żadney
28:
rzecży ſtráconey ábo iuż ginącey/ niebędźie ſobie ták wielce wa=
29:
żył/ żeby dla niey/ ábo wiáry ſwey náruſzyć/ ábo cokolwiek
30:
cżłowiekowi mężnemu á cnotliwemu nieprzyſtoynego ſobie po=
31:
cżąć miał: á gdy iuż ma v śiebie pewną wiádomość iáko ſobie
32:
w ſpráwách poſtępowáć ma/ trzebá áby do tego przyſtąpiłá
33:
pilność y zwycżay końcżyć to cżego trzebá. Abowiem
34:
cżłowiekowi niemiernemu/ nic nieieſt pożytecżno wiedźieć to
35:
co dobrze/ nic nie ieſt pożytecżno gwałtownikowi mieć w mo=
36:
cy ſwey ſądy/ chybá żeby y niemiernik ku ſkromnemu żyćiu/ y
37:
gwałtownik ku przywłaſzcżániu káżdemu co cżyie ieſt przy=
38:
zwycżáił śię/ á co z przodku zda śię być rzecż trudna ku vcży=
39:
nieniu/ to by śię vſtáwicżnie włámował/ á w obycżay to
40:
ſobie przywodził. A ácżkolwiek to dobrze powiedźiano/
41:
że rozum popędliwe chęći ſerdecżne rządźić/ á pod moc ſwoię
42:
podbijáć ma/ á wſzákże doznawamy tego/ iż prożno śię rozum
43:
o to kuśi/ ieſli mu śię cżłowiek w tey mierze nieucżyni posłu=
B ijſznym/


strona: 8v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ſznym/ cżego inácżey vcżynić niemoże/ ieſli przez długi cżás nie
2:
przyzwycżái śię tákiemu posłuſzeńſtwu. Bo z vſtáwicżney
3:
dobrych rzecży zabáwy/ rośćie ten o ktorem mowimy nałog/
4:
co ieſt iedno męſtwo dobrych obycżáiow. Ktore roſkorze=
5:
niwſzy śię wiedźie nas do onego środku/ ktory ieſt miedzy zby=
6:
tkiem á miedzy niedoſtátkiem/ ábyſmy niebyli otrętwiáłymi á
7:
bacżenia dobrego niemáiącemi: á záśię ábyſmy śię też názbyt
8:
zá namiętnośćiámi ſerdecżnemi niepuſzcżáli. Iáko tedy
9:
niedoſyć ieſt ná tem iże oracż wie ſpoſob ſpráwowánia roley/
10:
muśi przedśię onę pracę ſwoię vmieiętnie y z pilnośćią ſprá=
11:
wowáć/ chceli wźiąć z roley pożytki potrzebne: Niedoſyć też
12:
ieſt Hetmánowi wiedźieć ſpoſob poſtępkow woiennych: bo ie=
13:
ſli ſtáránia y pilnośći wielkiey nieprzyłoży/ áby śię wſzytko do=
14:
brze á porządnie dźiało/ muśi o zwyćięſtwie zwątpić: ták
15:
też wiádomość rzecży vcżćiwych kęſa ieſt/ ieſli do niey ſtáránie
16:
y zabáwá ku wykonániu tych rzecży nieprzyſtąpi. Bo wſzyt=
17:
cy ktorzi znikcżemnieią ábo zlenieią/ nie wdáią śię w żadną
18:
pracę/ (ácż ia tu niemowię o tych/ ktorzi inacżey poſtępuią
19:
w ſpráwách niżli vmieią: ktorzi bez pochyby dáleko gorſzi ſą
20:
niżli ći ktorym niewiádomość abo nieumieiętność do dobrego
21:
poſtępku przekaża/ ále o tych/ ktorzi będąc vcżeni y w náukách
22:
biegłość máią/ nigdy śię niewezmą zá to coby kto pracą á po=
23:
tem ſwym ſpráwić mogł) ći iáko powiedam/ choćia vmieię=
24:
tnośćią y rádą wiele mogą/ ále iż tego nieużywáią/ á do tego
25:
vſtáwicżney zabáwy áni pilnośći nieprzykładáią/ bywa to/ iż
26:
y to co w nich przyrodzenie ábo pilność ſpráwiłá/ zniſzcżeie á
27:
potym y zginie. Pewnać rzecż ieſt/ żeć przyrodzenie w ká=
28:
żdey rzecży przodek ma/ y okrom niego nic śię cżłowiekowi
29:
niepowiedźie/ áni w poymowániu náuk/ áni też w doſtępowá
30:
niu męſtwá/ ále przedſię ono ſámo nieucżyni cżłowieká doſko=
31:
náłym w doſtąpieniu ktoreykolwiek rzecży. Bo żadne przy=
32:
rodzenie niemoże być ták dobre/ ktoreby śię niemiáło zepſowáć/
33:
ieſli go zániedbáią/ á vſtáwicżną zabáwą ćwicżyć niebędą: nie
34:
inácżey iedno iáko polá/ ktore choćia bywáią ſáme przez śię z
35:
przyrodzenia płodne/ ále ábo owocu żadnego nieprzynoſzą/
36:
ábo niepotrzebne źielſká rodzą/ ieſli ich oracż ſpráwą dobrą
37:
niewypráwi: Záś żadne przyrodzenie nieieſt ták złe/ ktore=
38:
by śię niemiáło zgodźić do ſpráwowánia rzecży dobrych y po=
39:
winnych: Niech iedno do tego przyſtąpi pilność/ ſtátecż=
40:
ne przedśięwźięćie/ á ſerce męſtwá prágnące: Niech iácy bę=
41:
dźie rozum powodem/ á ſprawcą wſzytkich poſtępkow: rzecż
42:
pewna/ że może w tey mierze żaden niewątpić: Y owſzem/ cżem
43:
kto ma leniwſzy á tępſzy rozum/ tem więkſzego do tego ſtárá=
nia przy=


strona: 9

Kśięgi pirwſze.Liſt 9
1:
nia przyłożyć ma/ iákoby go wyoſtrzył. Pozniey podobno
2:
co chce otrzyma ábo mniey otrzyma niżliby chćiał/ wſzákże pil=
3:
na chęć/ y vſtáwicżna zabáwá z ćwicżeniem ſpráwi to/ że o=
4:
ná iego pracá niebędźie prożna. Iáwne ſą przykłády So=
5:
kráteſá zacnego Philoſophá/ y Stylponá Megáreycżyká/ o
Cicero de Fato.

6:
ktorych to piſzą/ że wielką pilnośćią/ á potężnym w vcżćiwych
7:
ſpráwách vśiłowániem y ſtátecżnością/ ono ſwoie dźikie przy=
8:
rodzenie okroćili/ á wielkiemi y rozmáitemi cnotámi ozdo=
9:
bili. Ktemu w Ewánielſkiey Hiſtorij podobieńſtwo
Mátt. 25.

10:
o Tálánćie tego vcży/ że dáry ludźiom od Bogá dáne/ ieſli
11:
pilnośćią bywáią ćwicżone/ stwierdzáią śię y mnożą/ á ieſli
12:
bywáią zániedbáne/ niſzcżeią y z gruntu śię wykorzeniáią/ że
13:
nie bez przycżyny Páweł Apoſtoł Tymotheuſzá ſwego nápo=
2. Tim. 1. wirſz 6.

14:
mina/ áby dar od Bogá dány w ſobie wzbudzał/ á ſtárániem
15:
y vſtáwicżną zabáwą polerował. A ponieważ to ná káżdy
16:
wiek przynależy/ áby pilnośćią á przyzwycżáieniem gotował
17:
ſobie do vcżćiwych ſpraw ſnádny przyſtęp/ tedy pirwſzy wiek
18:
ták trzebá wychowáć y wyćwicżyć/ áby śię náucżył cnoty mi=
19:
łowáć/ á niecnotámi śię brzydźić: áby z tego iákoby zaśiewku
20:
vrosły kiedyś potym drzewá bárdzo wielkie y ſzyrokie/ vcżćiwe
21:
á zacne owoce przynoſzące: bo kto śię tym ſpoſobem zwycżái/
22:
ten każdego vrzędu ábo z roſkoſzą vżywáć będźie/ ábo ieſliby
23:
ćięſzki á trudny był/ nie ćięſzki mu śię będźie zdał: Temu
24:
nie trzebá będźie Praw áni vſtaw: nie zapłáty ábo nagrody
25:
iákie/ áni kaźni w práwie opiſáne tákowego będą zátrzyma=
26:
wáć w iego powinnośći. Abowiem ſam on
27:
ſobie będźie Státutem/ będźie miał wiádomość rzecży co na=
28:
ślachetnieyſzych/ będźie mniał chęć do dobrych rzecży vſtáwicż=
29:
ną zabáwą przyzwycżáioną: Tych wodzow/ przez wſzytek
30:
cżás żywotá ſwego w káżdey ſpráwie będźie vżywał. Ale
31:
ſnać ieſzcże kto będźie tem doćierał/ iż żaden cżłowiek nie=
32:
ieſt náleźion/ ktory będąc ze wſzeláką náuką gotowy/ y bie=
33:
głość w rzecżách vcżćiwych máiący/ miałby śię ták ſpráwo=
34:
wáć/ áby wżdy cżęſtokroć niemiał vſtąpić z drogi do cnoty
35:
wiodącey/ á ſnaćby y ſproſniey vpadł/ kiedyby śię ſrogośći
36:
Praw niebał. Wiem ći ia/ iżeć wten ſpoſob osłáwuią ná=
37:
uki y wſzytkich cnot zabáwę/ iż żadnego ktorzi śię nimi báwią
38:
ku doſkonáłośći nieprzywiodły/ ále ktorzi około tego ſpor tá=
39:
kim ſpoſobem wiodą/ tymże ſpoſobem y zakon Boży/ y wſzy
40:
tki vcżćiwe náuki/ á do vcżćiwego żyćia drogi muſzą gánić.
41:
Bo á ktory cżłowiek zakonowi Bożemu doſyć ná wſzytkim v=
42:
cżynił? Kto ták wielce pilnował ktoreykolwiek náuki/ áby
43:
od iey práwidłá niemiał cżęſto vſtępowáć? A przedśię y za=
B iijkon Bo=


strona: 9v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
kon Boży/ y nſuki vcżące mądrośći/ tyle ile może być mamy
2:
do wiádomośći náſzey bráć/ ábyſmy widźieli cel/ do ktorego=
3:
byſmy rády y ſpráwy náſze wſzytkie obrácáć mieli/ do ktorego
4:
cżem kto bliżey w ſpráwách ſwych przyſtąpi/ o tem mamy ro=
5:
zumieć/ że wyżſzy ſtopień ma ku doſtąpieniu naywiętſzego bło=
6:
gosłáwieńſtwá: á ieſli śię do tego będźie mocnie gárnął/ áby
7:
tego naywyżſzego ſtopniá doſtąpił/ á niedoſtąpi/ przedśię mu
8:
to będźie vcżćiwa rzecż ná niżſzych zoſtáć. Abowiem y w
9:
ſámey chęći ieſt nieiákie męſtwo/ ktora cżem śię więcey wy=
10:
ćiągnie/ tem mniey cżłowieká pod niecnoty iákie podda.
11:
A nie dla tego iuż mniey cżłowiek do cnoty śię gárnąć ma/ iże
12:
żaden niezda śię być we wſzelákich cnotách doſkonáłym/ y ow=
13:
ſzem ták śię mamy ſpráwowáć/ że choćiaby ná mocy ſtárániu
14:
náſzemu zeſzło/ przedſię byſmy o to ſtali/ ábyſmy wżdy obraz
15:
ábo podobieńſtwo iákie cnoty w ſobie mieli: Aleć pobożnego
16:
ſtáránia Boſkie wſpomożenie nieopuśći/ á zwłaſzcżá tych lu=
17:
dźi/ ktorzi ſię mu bez przeſtánku modlą/ á pilnie porucżáią.
18:
Zda mi ſię tedy/ żem iuż doſyć pokazał/ że po przyrodzeniu/
Rozdźiał tjch pirwſzych kśiąg o obycżáioch/ á oczem ma mowić dáley.

19:
wiele należy ná náuce/ vſtáwicżną zabáwą á ćwicżeniem
20:
podpártey: á iż oná/ y do wyrozumienia roſtropność oſtrzy/ y
21:
ſpoſobność do ſpraw w cżłowieku wzbudza y stwierdza A
22:
vmyślniem chćiał tu o tem ſzeroce mowić/ ábych przycżyny do=
23:
brych obycżáiow y wſzelákich cnot pokazał/ á odpowiedź dał
24:
gánieniu onych/ ktorzi to chcą przemoc/ áby náuk wſzytkich
25:
zgołá nizacż niemiano/ á tylko ſámego przyrodzenia słuchano.
26:
A iżbych tego iáśniey dowiodł com powiedźiał/ tedy to ieſzcże
27:
w roznych wiekoch/ oſobách/ ſtaniech/ y w roznych rzecżách
28:
okázáć trzebá.
29:
Rozdźiał ſzoſty.
30:
Iákie ſtáránie ma być/ około dobrego ćwicżenia dźiatek/ y młodźieńcow.
31:
WEźmimy tedy początek tey roſpráwy od
32:
wieku dźiećinnego/ o ktorem vcżyniłem zmiánkę
33:
wyżſzey/ w iákie obycżáie ma być w práwowan/
34:
á iákie mniemánie o rzecżách ma przedſię bráć/ áby
35:
zárázem iákoby iáki mocny fundáment zákłádał
36:
żywotá ná potym vcżćiwego/ świętobliwego/ y chwálebnego.
37:
Bo nic ſię do ſercá ludzkiego márniey nie wlepi/ iáko to/ do
38:
cżego kto z młodu przywyknie. A ták/ ieſli dźiećiam poki
39:
ieſzcże młode ſą/ miedzy inſze náuki ábo ćwicżenie przymieſzá=
40:
ią co ſzkodliwego/ niemniey to mocy ná wiecżne cżáſy wnich
będźie


strona: 10

Kśięgi pirwſze.Liſt 10
1:
będźie miáło/ iedno iákobyś młodą roſzcżkę/ gdy ią ſzcżepiſz iá=
2:
dem nápoił/ ktora potym ná wielkie ſię drzewo rozrośćie/ á
3:
owoce z niego ſię rodzące/ y ſzkodźić będą pożywáiącym/ y na
4:
ſieniu przycżynę ſzkodzenia wielką dáwáć będą.
5:
Niech przeto rodźicy ku ćwicżeniu dźiatek ſwoich wezmą ſo=
6:
bie ná przykład onę ſpráwę Chriſtuſowę/ gdy sfukawſzy vcż=
7:
nie ſwoie/ ktorzi dźiatkam do niego przychodźić niedopuſzcżá=
8:
li/ rzekł ták do nich: Dayćie dźiatkam do mnie przyść/ Bo
Mar. 10. wirſz 34.

9:
tákich ieſt kroleſtwo Boże: To wiedzćie zá pewne/ kto kro=
10:
leſtwá Bożego nie przijmie iáko dźiećię/ nie wnidźie do niego.
11:
Potym obłápiwſzy ie/ á ná ręce wźiąwſzy/ winſzował im wſze=
12:
go dobrá. Azaż ſię z tych słow iáwnie nieznácży/ iże Bog
13:
wielkie ſtáránie ma o dźiatkách? ktore Chriſtus ná ſwym rę=
14:
ku nośi/ ktore modlitwą ſwą Oycu niebieſkiemu záleca/ do
15:
ktorych proſtoty przyzywa wſzytki/ ktorzikolwiek chcą wniść
16:
do kroleſtwá Bożego. Obácżże tedy káżdy/ iáko bárzo
17:
źle cżynią rodźicy/ ktorzi zániedbawáią dobrego ćwicżenia
18:
dźiatkam od ſiebie ná świát puſzcżonym/ á do kroleſtwá Bo=
19:
żego náznácżonym. Abowiem á dla cżegoż inſzego Eli Of=
Offiárnik był on kto offiári cżynił abo palił.

20:
fiárnk y z ſynmi ſwemi był od Bogá ſkaran/ iedno dla zánie=
21:
dbánia ćwicżenia y rządzenia dobrego? A ktorzi dźiatkam
22:
ſwym obráżenie przynoſzą/ ázaby nielepiey było im/ iáko tenże
23:
Chriſtus mowi/ áby záwieśiwſzy ná ich ſzyj ośle żárná byli w
24:
morzu vtopieni? Niechże tedy pilnośći przyłożą rodźicy/
25:
áby ſyny ſwoie temi náukámi wyćwicżyli/ z ktorychby oni zá=
26:
rázem z dźiećińſtwá pocżęli poznáwáć/ co ieſt vcżćiwego/ á co
27:
ſproſnego/ ocż máią ſtać/ á cżego ſię wyſtrzegáć/ á naywięcey
28:
áby ie powśćiągáli od roſkoſzy: bo gdźie te pánuią/ tám ſię cno=
29:
tá oſtać niemoże. Trzebá też/ áby im zámierzyli mierność
30:
żywnośći/ ktoraby byłá niewydworna y ku zgotowániu łác=
31:
na/ á wnętrznośći niezápaláiąca: ábowiem ten wiek gorąco=
32:
śćią ſobie wrodzoną pała: niepotrzebá ogniá do ogniá przy=
33:
dáwáć: á pomaga to/ nietylko ku pohámowániu ćieleſney pożą=
34:
dliwośći/ ále też ku dobremu zdrowiu/ y ku trzeźwośći zácho=
35:
wániu. A nietylko ie niech ćiągną do miernośći iedzenia
36:
y pićia/ ále też niech ie zwycżáią ku wyćierpieniu źimná y go=
37:
rącá/ y twárdey pośćieli: tylko tego ſtrzec/ áby co śiłam ich y
38:
zdrowiu nieſzkodźiło/ o ktore trzebá pilne ſtáránie mieć/ áby
39:
myśl wolnieyſza byłá/ á do wſzytkiego gotowſza y oſtrzeyſza.
40:
Niech by im też zákázowáli towárzyſtwá ze złemi ludźmi:
41:
Słowá y ſpráwy wſzytki ich/ niechayby ſtoſowáli ku cżći á
42:
przyſtoynośći/ ku ſpráwiedliwości/ ſkromnośći/ ćichośći/ y
43:
ku skłonnośći: Záś ſproſnośći/ krzywdy/ gniewu/ zazdrośći/
B iiijnádę=


strona: 10v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nádętośći/ zbytku y okrutnośći/ niech ſię im każą pilno ſtrzec.
2:
Szcżebietliwość wnich niechay hámuią/ z ktorey rośćie wie=
3:
lomowność zbytnia/ y płochość ięzyká/ w káżdem wieku nie=
4:
nawiſna y przemierzła: á iáko od rzecży ſproſnych/ ták y od
5:
słow nieucżćiwych niechay ie hámuią/ biorąc od nich licżbę
6:
słow y ſpraw wſzytkich. Toby też rzecż potrzebną vcży=
7:
nili rodźicy/ gdyby wysławiániem cnoty/ á przypominániem
8:
przykłádow dawáli pobudkę młodem dźiatkam/ á rozum y do=
9:
wcip ich wysławiáli choćia też y więcey niżli prawdá nieſie/
10:
iáko Ouidius nápiſał:
11:
Laudataque virtus Creſcit, et immenſum gloria calcar habet. To ieſt/
13:
Gdy męſtwo wychwaláią więcey go przybywa/
14:
Iáko koń dodaſzli mu oſtrog prędſzy bywa.
15:
Ktemu też ſentencye zacne/ to ieſt/ wirſzyki náuki ábo przy=
16:
kłády iákie w ſobie zámykáiące/ iákich w káżdem ięzyku wiele
17:
ieſt/ o cnotách/ y o powinnośćiách/ wiele mogą w dźiećinnym
18:
á młodym rozumie/ poki ieſzcże ieſt cżyſty/ á zlemi myślámi nie
19:
ſplugáwiony/ iáko ieſt oná piękna powieść: Nie dla tego
20:
żyw ábyś iadł/ ále dla tego iedz ábyś żył: Abo y oná druga:
21:
Zle nábyte/ źle ginie. Y oná: Ręká rękę myie: Miáſto
22:
miáſtem żywie: Y oná też: Cnotą trzebá vrzędow docho=
23:
dźić/ nie forytarzmi/ doſyć ten ma forytarzow kto dobrze
24:
dźiáła. Abo y oná: Trudna rzecż ieſt zwyćiężyć drugie/ ále
25:
więtſze ieſt zwyćięſtwo/ zwyciężyć ſerce ſwe á popędliwośći
26:
ſwe vſkromić: Y oná też: Iáko byſtrość końſka biegániem
27:
á vięciem obroku bywa ſkroconá/ ták pożądliwośći byſtre pra=
28:
cámi y poſty bywáią hámowane: Ktemu też y oná: Ktora
29:
rzecż ieſt ku vcżynieniu ſproſna/ tá y ku mowieniu y ku myśle=
30:
niu ieſt nieucżćiwa. A záprawdę słuſznie to á prawdźiwie
31:
bywa/ bo dobre ſpráwy z dobrego vmysłu y z dobrey chęći po=
32:
chodzą. A przetoż rodźicy, áby do każdey cnoty dźiatkam
33:
ſwem drogę otworzyli: niech ie nietylko od złośćiwych ſpraw
34:
y ſproſnych słow/ ále też y od myślenia rzecży złych/ co nay=
35:
więcey mogą odwodzą: cżego nie inſzym ſpoſobem ſnádniey do
36:
wieść mogą/ iedno zábronieniem proznowánia. Niechayże te=
37:
dy tego pilnie pátrzą áby chłopiętá y dźiewecżki/ pirwſzych
38:
młodych lat ſwych niewiodły w proznowániu: niechay śię ſtá=
39:
ráią/ áby záwżdy co robiły/ á iżby licżbę roboty ich od nich wy
40:
bieráli. A niewádźić też nic w roboćie zábáwiáć śię iákie=
41:
mikolwiek żárty/ ktoreby w ſobie ſpoſobnośći żadney niemiáły:
Náuká piękna o dźiatkách.

42:
mogą być do tego obráne iákie chędogie báśni/ ábo gadki/ ábo
43:
hiſtorye/ ktoremiby śię dźieći pobudzáły do roboty: ktorych
leniſtwo


strona: 11

Kśięgi pirwſze.Liſt 11
1:
leniſtwo á oſpáłość godźi śię słowy káráć/ á ieſliby od po=
2:
winności ſwey dáleko odſtępowáły/ tedy y rozgą ſkáráć słu=
3:
ſzna rzecż ieſt. Bo Sálomon on mądry Krol/ mowi:
4:
Nieoddalay od dźiećięćiá twego kárnośći: Ieſli go vderzyſz
5:
rozgą nieumrze/ ty go bijeſz/ á duſzę iego z piekłá wybawiaſz.
6:
A iż przyrodzenie ludzkie ták ieſt ſpráwione/ iż poſpolićie po
7:
roboćie ſzukamy odpocżynku/ igry/ y iákiekolwiek ochłody/ á=
8:
bo też y wolnieyſzey myśli: przeto rodźicy niechay śię ſtáráią/
9:
áby igry dźiećinne były vcżćiwe/ co łácniey przyidźie/ ieſli ábo
10:
oni ſámi przy dźiećinnych igrách będą/ ábo kogo ſtátecżnego
11:
á dobrego przi nich będą chćieli mieć/ ktoregoby dźieći w vcż=
12:
ćiwośći miáły/ wſtydáły śię go y obawáły/ á nieśmiáły przed
13:
nim nic tákowego mowić áni cżynić/ coby było ſproſnego á nie
14:
vcżćiwego. A naywięcey tego ſię trzebá ſtrzedz/ áby mie=
15:
dzy dźiewecżkámi chłopiętá nieprzebywáły/ á zwłaſzcżá gdy
16:
iuż z dźiećińſtwá ábo z chłopięcego wieku wyraſtáią/ bo ten
17:
wiek z przyrodzenia ku pożądliwośći ćieleſney bárzo ieſt ſkłon
18:
ny/ á zwycżáie/ y kochánia ich pożądliwe/ do ktorych ſię w o=
19:
nym wieku zápaláią/ niemáiąc żadnego rozſądku vcżćiwośći/
20:
niemogą być dobre/ y roſtą wnich z láty/ ták iż w dálſzym wie=
21:
ku trudno iuż więc bywa tego przeſtáć ábo ſię oducżyć.
22:
Mogą też dźiećiam niebronić iázdy ná koniu/ y pieſzey pra=
23:
ce: to ieſt/ ábo przechadzek/ ábo ſkakánia iákiego/ ábo ćiſká=
24:
nia kámieniem/ ábo gránia piły/ y inſzych tym podobnych gier/
25:
by iedno tego miernie vżywáły: ponieważ zdrowie cżłowiecże
26:
y śiłá tákowemi pomiernemi pracámi stwierdza ſię y vma=
27:
cnia/ y rośćie w cżłowieku: á záſię praca ábo tákowe igry zby
28:
tnie á gwałtowne wątlą ćiáło/ á Doktorowie lekárſkich ná=
29:
uk powiedáią/ że tákowa pracá/ ma być ábo przed iedłem/ á=
30:
bo nierychło po iedle/ áby gdy ćiáło ieſt nápełnione/ iedło zátá=
31:
ką zbytnią pracą nieſtrawione/ niezepſowáło ſię/ ktore potym
32:
złe wilgotnośći y ćięſzkie niemocy cżyni/ ále iákom powiedźiał
33:
niech wſzytkie igry będą vcżćiwe: niech nie będą wſzetecżne/
34:
gámráckie/ błazeńſkie/ á niewſtydliwe. Ktemu też trzebá
35:
pácholętá vcżyć/ iáko ſię przećiw drugim záchowáć máią: Co
36:
winne rodźicom/ co ſąſiádom/ co Rzecżypoſpolitey/ ktorym
37:
ſpoſobem towárzyſtwo z ludźmi y zgodę w cáłośći zátrzymáć/
38:
iáko ſię máią przećiw zacnieyſzym ſtáwić/ iáko przećiw podley
39:
ſzym/ przećiw ſobie rownym/ przećiw towarzyſzom/ przyia=
40:
ćiołom/ krewnym y powinowátym/ przećiwko zwierzchno=
41:
śći vrzędowey/ przećiwko Pánom/ sługam/ y przećiwko nie=
42:
przyiaćiołom/ ták w ſwoich właſnych iáko też y w poſpolitych
43:
ábo wſzytkim ſpolnych potrzebách. A naywięcey wſzyt=
B vkim to


strona: 11v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
kim to należy/ áby dźiatki máłe ćwicżyli w nabożeńſtwie/ á w
2:
prawdźiwey ku Pánu Bogu wierze/ co Chriſtus vkázuie sło=
3:
wy wyżſzey powiedźánemi/ gdy każe dźiećiam do ſiebie prziść
4:
á im błogosłáwi. Trzebá tedy Chriſtuſá vkázowáć dźiećiam/ á
5:
znáiomość Bożą wnie znienagłá cedźić. áby wiedźiáły/ od ko go
6:
ſię wſzelákiego dobrá ſpodźiewáć máią/ zá cżyią ſię wolą wſzyt=
7:
ko dźieie/ kto karze złośći/ á kto zá dobre ſpráwy odpłátę dawa.
8:
A przetoż trzebá ie wodźić do Zbotow świętych ná kazánia/
9:
áby poznawáły ſpoſob chwały Bożey y Ceremonie święte/ áby
10:
Sacramenta miáły w vcżćiwośći/ Modlitwámi ſię báwiły/
11:
y do tych ſię rzecży chętnie miáły/ ktoremiby y naywyżſzego Bo=
12:
gá łáſki doſtąpiły/ y ludźiom ſię vpodobáły. Ktemu też nie=
13:
chayby ſobie lekárſtwá gotowáły/ ktoremiby ſię obwárowáć
14:
mogły przećiwko przenágábániu Cżártá/ ćiáłá/ y tego świátá.
15:
Pobacżywſzy á wyrozumiawſzy rodźicy rozum ábo dowćip
16:
młodźieńcżyká ſwego/ niech go wpráwią w tákowe náuki ábo
17:
rzemiosłá/ do ktorychby ie przyrodzenie ćiągnęło: áby tákich
18:
náuk ábo rzemiosł pirwſze zápráwowánie poznáwáć y miło=
19:
wáć pocżynał/ ktoremiby ſię potym przez wſzytek cżás żywotá
20:
ſwego báwić miał. A ieſliby go w obcy kray posłáć miano/
21:
tákoweż ſtáránie trzebá mieć około iego ćwicżenia: trzebá go
22:
ſtátecżnie nápominać/ áby ſię nie ták pilnie o to ſtárał/ żeby
23:
naywięcey ludźi w káżdey kráinie poznał/ ábo z mnogimi to=
24:
wárzyſtwo wźiął/ iáko o to/ áby pilnie obacżał á przypátro=
25:
wał ſię/ co też w obcych źiemiách zá obycżáie/ co zá práwá/ co
26:
zá kárność/ áby to záſię wroćiwſzy ſię do domu/ vmiał drugim
27:
powiedźieć/ ku popráwieniu á dobremu poſtánowieniu porzą=
28:
dku w oycżyznie ſwey. A ponieważ dźiatki y młodźieńcy
29:
nietylko vſzymá/ ále też y ocżymá od ſtárſzych/ á naywięcey
30:
od rodźicow/ biorą przykład á vcżą śię/ coby też oni cżynić mie=
31:
li: przeto rodźicy niech ſię wſzelákim ſpoſobem o to ſtáráią/
32:
áby oni ſámi ták ſię przed ocżymá dźiatek ſwych ſpráwowáli/
33:
iákiemiby ie chćieli mieć. Záiſte oćiec pijánicá niedoka=
34:
że tego/ áby miał w ſynu trzeźwośći miłość wzbudźić: Vtrá=
35:
tnik też máiętnośći á ná zbytnie koſztowne ſzáty wyſadzáiąc
36:
ſię/ niezáleći dźiatkom ſwem miernośći á ſkromnego żyćia.
37:
Tákże też gwałtownik/ á w gniewie okrutny/ y krwie prá=
38:
gnący/ y morderz/ nie będźie mogł dźiatkam ſwoiem ſwoiem ſtáno=
39:
wić praw ćichośći/ vkłádnośći/ y ku ludźiam ſkłonnośći: po=
40:
nieważ ludźie młodego wieku máią to ſobie zá rzecż piękną y o=
41:
ſobną/ rodźicow ſwych we wſzem náśládowáć. A tu rad
42:
bych to widźiał/ áby káżdy rodźic wſię weyrzał/ ieſliże ſwoich
43:
dźiatek obycżáiow nie ſam więcey popſował?
Wielkich


strona: 12

Kśięgi pirwſze.Liſt 12
1:
Wielkich Pánow ſynowie niemal wſzytcy w pieſzcżoćie á
2:
w roſpuſtnośći bywáią wychowáni: báwią ie tańcámi/ lutniá=
3:
mi/ ſproſnemi pieśniámi/ vſtáwicżnie pochlebce miewáią oko=
4:
ło ſiebie/ ták sługi iáko y Bákálarze: Z młodu ſię vcżą nádę=
5:
tośći/ zbytniey powagi/ y zuchwálſtwá: pirwey poznawáią
6:
iedwabne ſzáty niż pocżną mowić: dźiwuią ſię złotym łáńcu=
7:
chom/ y mnoſtwu cżeládźi: rozmyśláią ſobie ieſzcże z młodośći
8:
ſposob pánowánia/ y o wſzelákiey pompie: biorą ſobie wpámięć
9:
rozność potraw/ y ſpoſob pompy/ á zbytnią pieſzcżotą wſzytkę
10:
moc rozſądku ábo bacżenia dobrego trácą: á nienáucżywſzy ſię
11:
nigdy posłuſznym być/ chcąc zárázem pánowáć ábo roſkázo=
12:
wáć. Oni też śmieſznie ſą nikcżemni/ ktorzi pochlebuiąc dźiat=
13:
kam wielkich Pánow/ kłádą im przed ocży/ bogáctwá/ mo=
14:
żność/ zacność domu w ktorem ſię vrodźiły/ á pirwey w ich
15:
ſercá cedzą pychę y nádętość/ niżli iaką wiádomość dobroći y
16:
ſkromnośći. O iáko dáleko lepiey ieſt áby tego dźiatki nie=
17:
wiedźiáły/ á vcżyły ſię tych rzecży/ ktoreby pomagáły do
18:
cnoty/ y do prawdźiwey prace/ pirwey niż do onych rzecży/
19:
ktore ie nádętemi cżynią. Bo gdy ſię tákich obycżaiow nápiją/
20:
iuż ich żaden Miſtrz tego oducżyć/ ani Mercurius przekſztalto=
21:
wáć/ áni Wulkan przekowác niemoże: cżego ſię mlekiem iá=
22:
koby mátcżynem náſáły/ tego ſię przez wſzytek cżás żywotá
23:
ſwego będą trzymáć. To imię cnotá w vśćiech máią/ ále
24:
rzecż ſámę/ ktora zá wielką trudnością y pracą bywa otrzy=
25:
mána/ bárdzo rzadcy znáią/ á ieſzcże tych mniey/ ktorziby iey
26:
ſpráwámi doſięgli. Krotko powiedáiąc/ bywa to cżęſto/ że
27:
ſzcżęśliwe powodzenie/ á ſpoſob żyćia ſkáżonego ſpráwuie to/
28:
że y dźieći/ y dorośli/ y mężowie/ y ſtárcy niemogą być do za=
29:
cnych ſpraw pożytecżni/ będąc zábáwieni nieprzyſtoynemi ro=
30:
ſkoſzámi y roſpuſtámi. Bo trudno temu/ ktory
31:
przywykł źle cżynić/ wźiąć przed ſię nowy nałog dobrzecżynie=
32:
nia/ iáko y Murzynowi trudno cżarną ſkorę w iáką inákſzą od=
33:
mienić/ á iż to niemoże być okrom oſobliwego dáru Bożego/
Ierem. 13. wirſz 23.

34:
Piſmo święte świadcży. A przetoż tákowe nieprzyſtoyne
35:
poſtępki miáłyby być nápráwione/ á prawdźiwa rzecży przy=
36:
ſtoynych znáiomość/ miáłáby być w młode dźiećinne ſercá w=
37:
ſádzoná: ponieważ (iákom pirwey powiedźiał/ y niżey cżęſto
38:
o tym zmiánká będźie) ſzkodliwſze ieſt zepſowánie dobrych o=
39:
bycżáiow/ niżli złe o rzecżách mniemánie/ y nieznáiomość pra=
40:
wdy/ á żaden nieieſt ktoryby niewiedźiał/ że wtey mierze wiele
41:
rodźicom niedoſtawa. Abowiem á kto táki ieſt/ kto=
42:
by dźieći ſwoie dobrze ćwicżył/ ábo ktoby wżdy vmiał do=
43:
brego ćwicżenia ſpoſob.
A wtey


strona: 12v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
A wtey mierze nic práwá náſze pewnego niepoſtánowiły/ tyl=
2:
ko to ieſt ten obycżay/ iż ktorzi chcą áby dźieći ich ku iákiey sła=
3:
wie z cnoty roſtącey przyſzły/ poſyłáią ie ábo do ſzkoły do do=
4:
brych Miſtrzow/ ábo do dworow wielkich Pánow/ ábo do
5:
kogo inſzego/ o ktorem to rozumieią/ że gdyby ſię nim dźieći ie=
6:
go báwiły/ vcżeńſzemi by ſię ſtały.
7:
Rozdział śiodmy.
8:
Obycżáie Dworu/ y pożytki.
9:
O Szkołách ná inſzem mieyſcu namowę
10:
mieć będźiemy: teraz będźiem mowić o Dworze/
11:
ktory nie bez przycżyny mogłby ſię zdáć być wár=
12:
ſtátem doſwiadcżánia zwycżáiow y dowćipu mło
13:
dych ludźi. Ieſtći záprawdę v Dworu
14:
bárdzo wiele tákich ludźi/ ktorzi przyrodzenie cżyie bárdzo do=
15:
brze wyrozumiewáią: á kto ſię im wmoc poda/ bárdzo ſnádnie
16:
iego obycżáie wyćwicżą/ á iákoby ie znowu przekuią/ Pánie
17:
Boże day/ áby to záwżdy/ á ieſli niemoże być záwżdy tedy áby
18:
wżdy cżęſto było z pożytkiem ludzkiego narodu: ale niewiem
19:
iákim ſpoſobem obycżáie dworſkie bárdzo ſię ku prożnośći/ már=
20:
nośći/ á ku hárdośći náchyliły. Ná ſprzęt domowy/ ná ſzá=
21:
ty/ ná potráwy/ y ná wſzeláki zbytek ſrodze wiele pieniędzy
22:
wychodźi. Zazdrośći wſzędźie pełno: ieden pod drugim do=
23:
ły kopa. Głupſtwo y niechęć wiela ich muśi ſkromnie zno=
24:
śić/ á ktorzi drugie cnotą á pilnośćią przechodzą/ ći krzy=
25:
wdy od wiela ich y rozmáite vćiſki ſkromnie znośić muſzą.
26:
Przyiáźni máło niewſzędźie obłudne/ á tákowe/ iż poty trwá=
27:
ją, poki się tak zda, jakobyśmy łaskę wielkich panow mieli.
28:
A ácżkolwiek tákowe wády dworſkie náyduią ſię y miedzy in=
29:
ſzymi ſtany/ ále iż obycżáie dworſkie ſą iáko w ſparze/ káżdy
30:
ſię im więcey przypátruie: przeto ſię ich tu niegodźiło przepo=
31:
mináć. Bo to ieſt rzecż iáwna/ iż mnogie y wielkie pożytki
32:
do wſzytkiey Rzecżypoſpolitey/ y do drugich ná ſtronie domá
33:
żywących/ od dworu przychodzą: ponieważ w dworney obro=
34:
nie ſą wſzytkie rzecży dobre/ máiętnośći domakow co nie ſą ná
35:
vrzędźiech/ małżeńſtwá/ płodzenie y ćwicżenia dźiatek/ vcżći=
36:
wa kárność/ ludzkie towárzyſtwo/ pokoy poſpolity/ zacność
37:
y zdrowie Rzecżypoſpolitey. Te rzecży ſą tákie y ták wiel=
38:
kie/ że żadnym ſpoſobem ták z przygody/ ábo z trefunku nie=
39:
mogą być rządzone áni obronione: trzebá tego/ áby ći wiel=
40:
kiemi á zacnemi cnotámi ozdobieni byli/ rozmáitemi á prze=
dnieyſze=


strona: 13

Kśięgi pirwſze.Liſt 13
1:
dnieyſzemi náukámi wyćwicżeni/ ktorziby o ták wielkich poży=
2:
tkach rádźić/ á ich iáko przyſtoi bronić mogli/ nieinácżey iedno
3:
iáko Plato w ſwoich kſięgach w ktorych opiſuie práwá powie=
Platonowe zacne słowá.

4:
da/ iż nie wołowie nád wołmi/ nie kozy nád kozámi/ ále nád
5:
oboymi temi ludzki narod dáleko nád nie zacnieyſzy ieſt prze=
6:
łożony: Tákći ludzkie Zbory niemogą być dobrze rządzo=
7:
ne/ ábo wedle rozumu ſpráwowáne/ iedno od ludźi cżelniey=
8:
ſzych/ ktorziby byli iákoby iákie pułboże/ ktorziby ſię ile naywię=
9:
cey á nalbliżey mogą przymykáli á ſtoſowáli do dobroći á do
10:
mądrośći Bożey. Wſzelką tedy pilność y ſtáránie cżynić
11:
powinni ći/ ktorzi głownieyſzą zwierzchność v Dworu máią/
12:
ktorzi przełożonemi ſą nád ſpráwámi ludzkiemi/ áby cnoty y
13:
roſtropnośći vżywáli w ſpráwowániu rzecży y wſzem wobec/
14:
y káżdemu z oſobná należących: y áby też cżeladź ſwoię, ktora
15:
śię przy nich báwi/ y iym ſię w ſpráwę dałá/ do wſzelákiey po=
16:
winności ćwicżyli. Pieśni/ liſty/ kśiążki gámrácyey peł=
17:
ne/ w kochániu wielkiem bywáią v dworzan/ á ktorzi ſię w=
18:
tym niekocháią/ tych zá proſtaki á nikcżemne ludźi rozumieią.
19:
Ale trzebá to pilnie vwáżáć/ że tákowe kochánie młode ſerce
20:
do wſzelákiey roſpuſtnośći ćiągnie/ á do vcżćiwych myśli y
21:
ſpraw nieſpoſobnemi cżyni: Bo iáko Páweł święty vżywá=
22:
iąc słow Menándrowych mowi: Rozmowy złe pſuią dobre
j Kor. 15. wirſz 33.

23:
obycżáie. Ci ktorzi ſię ná taki ſpoſob żyćia vdáli więcey
24:
cżáſu trwaią ná koſtkách/ ná gámrácyách/ ná bieſiádách/ y ná
25:
trunkách: drudzy z błazny á pochlebcami niemáło godźin v=
26:
trącáią: Są niektorzi/ co nic nieumieią iedno dobrey sławy á
27:
dobrego mniemánia ludźiam vwłácżáć/ á złorzecżeniem y łáiá=
28:
niem ábo ſzyderſtwem drugie trapić/ ktore wſzytkie rzecży nay
29:
więcey ſię z proznowánia dźieią. A ták ći wſzytcy mieliby
30:
przyzwycżáieni być do ſpráwowánia cżegokolwiek/ á ktorzi
j Theſ. 31 Wirſz 10. 1 Moiſz. 3. Wirſz 19.

31:
niechcą robić/ ći też (iáko Páweł święty powieda) niechby nie
32:
iedli. Abowiem tá winá ieſt ná ludzki narod vſtáwioná/
33:
áby káżdy w poćie cżołá pożywał Chlebá ſwego. Powie=
34:
dáią/ że ſię w Turcech ták záchowuie/ iż wſzytcy w obec ludźie/
35:
choćia też y bogáći/ y zacnych domow/ w dźiećinnych lećiech
36:
bywáią wyucżeni rzemiosłá iákiego ręcżnego/ ktorymby y ćiá=
37:
ło ſwe w pracy trzymáli/ y/ ieſliby ná nie vboſtwo przyſzło/ ży=
38:
wność ſobie gotowáli. Ale náſzym dworzánom/ nietylko
39:
ręcżne rzemiosłá/ ále y wolne náuki vmieć/ zda ſię być rzecż
40:
bárzo chłopſka. A ztądże też żywą w leniſtwie y w nicżem=
41:
nośći/ zá ktorą idą ſzáchy/ koſtki/ trunecżne bieſiády/ gámrá=
42:
cye// y inſze dworne zarázy. Ale od tákowey zarázy trudno
43:
młode ludźi pohámowáć/ chybá żeby oſoby zacne á poważne ná
Cto by=


strona: 13v

O popráwie Rzecżypoſpoliety
1:
to były poſtánowione/ ktorziby ich złych obycżáiow przyſtrze=
2:
gali/ á ſrogośćią iáką karáli. A o ćwicżeniu obycżáiow dźia=
3:
tek y młodźieńcow/ iáko przed tem cżyniwáłá w wielu Zie=
4:
miach pilność Rzecżpoſpolita dobrze poſtánowioná/ wielkim
5:
świádectwem może być on chłopiec od Areopágitow ná gár=
6:
dło ſkazány/ iż przepiorkam ocży wyłupował. Vcżynili to
7:
oni święći Sędźiowie/ nie w ten ſpoſob/ áby przepiorki w=
8:
ták wielkiey wadze v nich były/ ále iż to rozumieli być złego
9:
ſercá znákiem/ y wielu ludźiam co złego miáło vrość/ ieſliby
10:
on chłopiec był dorosł/ á przetoż iy ná gárdło ſkazáli/ tego mni=
11:
mánia będąc/ iż wiele ná tem należy/ złe chłopięce obycżáie
12:
káráć. My o to niedbamy/ ábo tego ladá iáko przeſtrzega=
13:
my/ á mnimamy/ że nie wiele ná tem należy/ iákiemi obycżáy=
14:
mi/ ábo iákim ſpoſobem kto pirwſzy żywotá ſwego wiek przeży=
15:
wie: á przetoż też wiela ludźi cżáſem opłákiwamy ſtarość:
16:
bo to być niemoże/ áby wiek dorosły miał być chwalenia god=
17:
ny/ ktory z młodu niebárzo dobrze był poſtánowiony ábo wy=
18:
cwicżony.
19:
Rozdział oſmy.
20:
Iákie ćwicżenie ma być młodźieńcow/ á iákie przykłády ſobie máią bráć áby ich ná=
21:
śládowáli: Przytym ieſt zámknienie ſłow wyżſzey powiedźiánych
22:
WSzytcy tedy Młodźieńcy/ á zwłaſzcżá
23:
ći ktorzi cżaſu ſwego maią być sługámi Rzecży=
24:
poſpolitey/ máią ſię o to pilnie ſtáráć/ áby ieſzcże
25:
zárázem zmłodu przeymowáli á w pámięć ſobie
26:
bráli ſpoſob poſtępku w rzecżách/ á ćwicżyli ſię w
27:
náukách potrzebnych do ſpraw: ktore náuki cżáſem od ludźi
28:
zacnych pochodzą/ cżáſem też zwycżáiem bywáią wnieſione: á
29:
niechay niemáią zá to/ áby prędkośćią rozumu/ á nieiáką przy=
30:
rodzoną oſtrośćią mogłá ſię káżda ſpráwá odpráwić: boć do
31:
ſpráwy á do vporu zátrudnionego trzebá náuki/ ktory ábyś
32:
dobrze rozſądźił ábo wypráwił/ vcżćiwſza záprawdę rzecż ieſt/
33:
żebyś ty ſam mogł obácżyć właſność rzecży tey o ktorą grá i=
34:
dźie/ niżlibyś záwżdy ná zdániu drugich ludźi záwiſnąć miał.
35:
Niechay wiedzą młodźieńcy/ iż do odpráwowánia ſpraw/
36:
wielka rozność ieſt miedzy nieukámi/ á miedzy dowćipnymi/
37:
miedzy nikcżemnymi á miedzy mężnymi. Niech w ſobie ro=
38:
zmyśláią/ że práwa cżeść á vcżćiwość/ nie zależy w zacnośći
39:
rodzaiu/ nie w bogáctwách/ nie w mnoſtwie ábo okazáłośći
40:
sług/ co zá rowno ták dobrzi iáko y źli miewáią/ ále w tych
cnotách


strona: 14

Kśięgi pirwſze.Liſt 14
1:
cnotách/ ktore właśnie dobrym przynależą/ iáko w roſtropno=
2:
śći/ miernośći/ ſzcżodrobliwośći/ á w lekkiem ważeniu ábo
3:
wzgárdzeniu przypadkow ludzkich. Tych cnot niech ſię przy=
4:
ucżáią poznáwáć á ćwicżyć ſię wnich/ áby nimi nietylko o ſo=
5:
bie ále też y o drugich vmieli rádźić. A iż ten wiek bárzo łá=
6:
cno y wiele kroć vpáść może/ przeto y z ludźmi poważnemi á
7:
mądremi towárzyſtwo mieć winni/ y przykłádow á obycżá=
8:
iow onych ludźi náśládowáć máią/ ktore z rozſądku ludźi do=
9:
brych bywáią pochwalone á ná przykład dáne/ á naywięcey w
10:
ſpráwách woiennych y domowych. Tákowy obycżay/ iż bywał
11:
poſpolity v Rzymian/ świádcży Virgilius gdźie o Pálánćie/
12:
ktorego był Oćiec iego dał zá towárzyſza Eneaſzowi/ ták piſze:
AEncid. 8

13:
Sub te tolerare Magiſtro Militiam, et graue Martis opus, tua cernere facta Aſſueſcat, primis et te miretur ab annis. To ieſt/
16:
Polecam ći nádźieie y poćiechy moie
17:
Eneaſzu Pállántá ná te ſtráſzne boie:
18:
Niech ſię vcży od ciebie żołnierſkich trudnośći
19:
Cirpieć/ Márſowe ſprawy znáſzáć w ſwey młodośći:
20:
Niech ſię twoiemu męſtwu z pilnośćią dźiwuie/
21:
Y wſzytkiem miłem cnotom záwżdy przypátruie.
22:
Toż też dawa znáć y Cicero, ktory to przypomina/ że go O=
23:
ćiec iego dał był naprzod dla ćwicżenia do Dworu Scewole
24:
Wieſzcżká/ Páná zacnego/ áby pokiby mogł/ od boku onego
25:
ſtárcá nigdy nieodſtępował: á potym gdy ten Wieſzcżek vmárł/
26:
vdał ſię był do drugiego Scewole Biſkupá/ áby ich mądrośćią
27:
ſam ſię też mędrſzym y vcżeńſzym zſtał. Wybornie to záiſte
28:
Cicero, iáko y inych wiele rzecży vcżynił. Abowiem przyſzed=
29:
ſzy iuż ku doſtałemu wieku/ nie możeſz iuż ták łácno ná drogę
30:
práwego rozumu náſtąpić/ áni też cnot zacnych ták wiele z=
31:
ſiebie pokázowáć/ ieſliże w młodem wieku niezáłożyſz w ſobie
32:
fundámentow náuk/ á ieſli nieprzywyknieſz tego wkiem zmło=
33:
du náśládowáć. A radbych to wiedźiał/ áby wielcy Pá=
34:
nowie pilnie obacżáli á v ſiebie rozważáli ty dwory v ktorych
35:
ſię Cicero báwił/ y ich vmysły/ áby też oni tákże ſwoie Dwory
36:
nie zá co inſzego v ſiebie mieli/ iedno zá ſzkoły wſzelákich cnot/
37:
ktorych ſzkoł niech by ſię oni ſámi wyznawáli być Miſtrzámi
38:
y Oycámi/ á nikogo do nich niepuſzcżáli/ iedno tego ktoryby
39:
ábo zacnemi iákiemi vcżynkámi znáki męſtwá y cnoty okazał/
40:
ábo tego ktoryby ieſzcże proſtakiem y nieukiem był/ á chćiałby
41:
ſię vcżyć/ y do wſzelákiey cnoty vſtáwicżną zabáwą ćwicżyć.
42:
Niechby przeto wielcy Pánowie w tych poſpolitych Szkołách
43:
mieli rozmáite ćwicżenia y náuki/ ktorychby ſię dworzánie wy=
C ijucżáli/


strona: 14v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
vcżáli/ á do cżci y sławy pobudzáli. Niech im przykłádáią
2:
przed ocży oſobne á zacne przykłády męſtwá y ſpráwiedliwo=
3:
śći/ powśćiągliwośći/ wſtydu/ cżyſtośći/ y inſzych cnot/ kto=
4:
rychby młodźi ludźie náśládowáć/ á obycżáie ſwe do nich ſto=
5:
ſowáć mogli. Niechby młodſzym z przodku dawáli Vcży=
6:
ćiele/ ktorziby ie vcżyli y mowić y cżynić/ iaki był dan Phoenix
7:
Achilleſowi od Oycá Peleuſá/ ktory ták mowi do Achilleſa/
8:
Tibi a Patre comes atque magiſter Sum datus, vt praecepta tibi, rerumque bonarum, Verborumque darem, rebusque vt fortis agendis Eſſes, et verbis poſſes orator haberi. Nondum etenim poteras primis hoec noſſe ſub annis, Queis rebus laus magna viris, et ſumma paratur. Gloria, bellorum meritis atque arte loquendi. To ieſt/
15:
Dał mię tobie Ociec twoy zá Miſtrzá właſnego/
16:
Abym ćię z młodu ćiągnął do wſzego dobrego:
17:
Zebyś vmiał rycerſkie ſztuki wypráwowáć/
18:
A między rozumnymi roſtropnie wotowáć:
19:
Bowim nie mogłeś tych ſpraw vmieć w ſwey młodośći/
20:
Przez co ludźie przychodzą k sławie k znáiomośći/
21:
Lecż inácżey (wiedz) wſzytcy sławy niemiewáią/
22:
Iedno gdy więc mężni á wymowni bywáią.
23:
Abowiem co dobre go okrom tákiey ſrogiey kárnośći być mo=
24:
że/ pokázuią to iáśnie obycżáie wiela onych dworzan/ ktorzi
25:
ſię o to napilniey ſtáráią/ áby pochlebowáli/ bieſiádowáli/ táń=
26:
cowáli/ á gámrácyj pátrzáli. A przetoż wielcy Pánowie/ ieſli
27:
chcą ludzkie rzecży dobrze opátrzyć/ á o nich dobrze rádźić/ ábo
28:
tym ſpoſobem iákom powiedźiał niech dwory ſwoie chowáią/ ábo
29:
Iáki lepſzy ſpoſob wynaydą/ żeby iednák kiedy mieli ludźi/ ktore=
30:
by iuż wyucżone á wyćwicżone/ z tych ſzkoł ná posługę Rzecży
31:
poſpolitey wyſyłáli: ktorziby przewiedźiawſzy v dworu ſpoſob
32:
rządzenia Rzecżypoſpolitej/ iáko ią domá y ſpráwowáć y od nie
33:
przyiaćielá ná vkráinie bronić/ wychodźiliby przed inſzemi iáko
34:
herſtowie ná plác/ ábo iáko oni dawni bohátyrowie/ gdźieby
35:
cżęśćią Práwá ſtánowiąc/ cżęśćią około Sądow rádząc/ cżę=
36:
śćią krzywdy od ludźi odganiáiąc/ cżęśćią oycżyzny broniąc/
37:
pokázowáli to/ że ſą kárnośći dworſkiey wychowáńcámi nie=
38:
ledáiákiemi. A ieſli ſię komu tá moiá powieść zda być płonna/
Kárnośći dworſkiey wychowániec.

39:
temu/ nierozumiem záprawdę/ coby ſię iuż mogło zdáć potrze=
40:
bnego ku vcżćiwemu/ zacnemu/ mężnemu á poważnemu ná
41:
świećie żyćiu. A więc ty ták będźieſz mnimał/ żeby ſię tyl=
42:
ko tego ſynowi twemu trzebá vcżyć/ iákoby ſtroynie chodźił/
43:
ktorychby słow do zálecánia vżywáć miał/ z iákąby poſtáwą
do wiel=


strona: 15

Kśięgi pirwſze.Liſt 15
1:
do wielkich Pánow mowiąc cżapkę zdeymowáć/ ábo ſię kłá=
2:
niáć miáł/ ktoremiby ſpoſoby bogáctwá zbierał/ dom ſwoy
3:
świetny vcżynił/ ogrody dobrze zárobił/ ſprzęt domowy ábo
4:
ryſztunek ozdobny miał/ sługi ſtroynie nośił/ vcżtę koſztowną
5:
á ozdobną ſpráwił/ iákoby też gośćie przyimował/ á vrzędow
6:
zacnych doſtępował? A nie będźieć ſię zdáłá potrzebna rzecż
7:
vcżyć mu ſię tego/ iákoby mogł przyść ku miernemu żyćiu/ ku
8:
ſkromnemu ták ſzcżęśliwych iáko y nieſzcżęśliwych przypad=
9:
kow znoſzeniu/ iákoby vmiał rozeznáwáć y rozſądzáć ſprá=
10:
wy ludzkie: náwet áby ſobie w ſpráwách y w mowie ták po=
11:
cżynáć vmiał/ iákoby ſię ztąd y obycżáie iego bez nágány być
12:
pokázowáły/ y domownikow iego ſtátecżność y świętobli=
13:
wość żywotá/ á iżby ſię to pokázowáło że on to cżyni/ cżęśćią
14:
dla cżći ſwey/ cżęśćią z miłośći Rzecżypoſpolitey y pobożno=
15:
śći/ ábo przyſtoynośći Chrześćiáńſkiey? Widźimi ſię/ te
16:
rzecży ktorem teraz wylicżył/ ſą tákowe/ że ſię ich káżdy bárzo
17:
łácno okrom Miſtrzá ábo Vcżyćiela náucżyć może/ á one kto=
18:
rem powiedźiał pirwey/ potrzebuią długiego ćwicżenia/ y pil=
19:
nych Vcżyćielow? Dźiwnie: Lecż daymy temu pokoy/ á
20:
niedaymy tych plotek wśię wmowić onym ludźiam/ ktorzi mni=
21:
máią/ że niemogą inácżey ſwey nieumieiętnośći obronić/ iedno
22:
háńbiąc á ſromocąc náuki y vcżćiwe z młodu ćwicżenie. My
23:
to v śiebie zá pewną rzecż mieymy/ że niemáſz więtſzey zarázy
24:
ábo ſkázy obycżáiow/ iáko nieumieiętność/ á złych rzecży vſtá=
25:
wicżna zabáwá: á záſię nic nieieſt pożytecżnieyſzego/ ku do=
26:
bremu wyćwicżeniu obycżáiow/ iáko ſerce mieć obćiążone/ do=
27:
brych rzecży znáiomośćią/ á ktemu przykłádow ludźi doświá=
28:
dcżoney cnoty/ ktoreſmy widźieli/ ábo o nich cżytáli/ náśládo=
29:
wáć/ przyłożywſzy do náuk zwycżay/ ktory ieſt naylepſzym
30:
mowienia y cżynienia Miſtrzem. Lecż iuż o Obycźáioch
31:
wſzech młodźieńcow/ ktorziby chwálebnie w Rzecżypoſpoli=
32:
tey chćieli mieſzkáć/ y w obec y z oſobná niech będźie doſyć.
33:
Rozdźiał dźiewiąty o Krolu.
34:
1. Przycżyná/ dla ktorey krole poſtánowiono. 2. Rozny ſpoſob obieránia y pá=
35:
nowánia Krolow Polſkich/ niżli niektorych inſzych narodow. 3. Opiſánie cnot/
36:
ktoremi dobrzy Krolowie ozdobieni być máią. Pirwſza ieſt Roſtropność/ ktora z=
37:
vſtáwicżney zabáwy z ludźmi vcżonemi/ á wyſtrzegánia pochlebcow rośćie/ z cżytánia
38:
też kśiąg ták piſmá świętego/ iáko też y inſzych potrzebnych. Wtorá/ Mierność/
39:
popędliwośćiam ſerdecżnem y roſkoſzam ćieleſnem miárę zagránicża. Trzećia ieſt/
40:
Spráwiedliwość/ ktorey pirwſzy vrząd ieſt cnoty zapłátą nágrádzáć/ á wyſtępki káráć.
41:
2. więcey o Rzecżypoſpolitey/ niżli o ſwey właſney myślić. 3. o wſzytkich cżłonkách
42:
Rzecżypoſpolitey mieć pilne ſtáránie á żadnego nieopuśćić. 4. miedzy obywátelmi
43:
źiemie ſtánowić rowność odiąwſzy im pychę: hárdość y nádętość. 5. o cnoćie y za=
44:
cnośći wſzytkich iednáko rádźić y myślić. 6. żadney cżęśći Rzecżypoſpolitey nieopu=
45:
ſzcżáć. 7. oſkarżániu niezárázem á nieſkwápliwie wierzyć. 8. miedzy wielkiemi Pá=
C iijny nie=


strona: 15v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ny nieprzyiáźni nieśiać/ ani też możnośći ich niſzczyć abo tępić. 9. niezgody miedzy
2:
obywátelmi wykorzeniáć/ á zgodę ſtánowić. 10. wiárę káżdemu záchowáć też y nie=
3:
przyiaćielowi. Cżwarta cnotá Krolowi należąca ieſt ſzcżodrobliwość/ mieć ná to pil=
4:
ne bacżenie/ komu/ co/ dla cżego/ á iáko wiele dáć. Piąta ieſt/ męſtwo á wielkie
5:
ſerce/ ſkromnie wſzytko znośić/ tak ſzcżęśliwe iáko też przećiwne rzecży/ á potym dla oy=
6:
cżyzny/ á dla ſpráwiedliwośći gárło dáć. Szoſta/ ieſt zámknienie tego mieścá o cno=
7:
tách/ y o przycżynach dla ktorych Krole poſtánowiono. 4. cżęść tego rozdźiału ieſt/
8:
iż Krol nietylko wedle wyrokow ábo Státutow/ ále też wedle przykłádow ma rzą=
9:
dźić. 5. Iż Krol ſpráwy ſwoie vſtáwicżnie ma Bogu porucżáć.
10:
TEraz iuż o Obycżáioch drugich cżęśći
11:
Rzecżypoſpolitey mowić będźiemy/ á pocżniemy
12:
od Krolewſkiey władze/ ktorą práwie zá Bo=
13:
ſką pocżytáć mamy. Ponieważ ſámego Bogá/
14:
ktory wſzego świátá ieſt Krolem obraz ná źiemi
15:
wyraża. A ták niemoże żaden tey władze ſzcżęśliwie okrom
16:
rozmáitych á wielkich cnot ſpráwowáć: Y to przycżyná zda
17:
ſię być/ dla ktorey ludźie zdawná pocżęli iednemu być posłuſzni.
18:
Gdyż w káżdey Rzecżypoſpolitey bárzo máło záwżdy tákich
19:
bywáło/ ktorziby inſze mnoſtwo ludu cnotámi przechodźili:
20:
á przetoż onego ktorego miedzy wſzytkiemi namędrſzego á nay
21:
ſpráwiedliwſzego być rozumieli/ y o ktorem tę nádźieię mieli/
22:
że ſię wſzytkiey Rzecżypoſpolitey dobrze záchowáć mogł/ tego
23:
Pánem wſzytkiey źiemie obieráli/ á iemu rządzenie zlecáli.
24:
Potym zá cżáſem to przyſzło/ że tákową władność Synom
25:
Krolewſkim pocżęto zlecáć: o ktorych tá nádźieiá byłá/ że nie=
26:
tylko ná Páńſtwo/ ále też y ná cnoty á zacne przodkow ſwo=
27:
ich ſpráwy náſtąpić mieli. Iákoż iednák v wiela narodow w
28:
zwycżay to weſzło/ iż Synowie Krolewſcy/ ná Kroleſtwo y
29:
Páńſtwo po Oycách wſtępuią. Ale v Polakow niedoſyć
30:
ieſt vrodźić śię Synem Krolewſkim: trzebá áby był obran
31:
ten/ ktoryby tą nawyżſzą władzą rządźił. Albowiem cżem
32:
ieſt Styrnik w okręćie tem śię zda być Krol w Kroleſtwie:
33:
á to ieſt rzecż pewna/ iż żaden mądry nieobiera Styrniká do
34:
nawy dla zacnośći rodzáiu/ ále dla godnośći/ á vmieiętnośći
35:
ſtyrowánia: A ták y Krolowie/ nie dla zacnośći rodu máią
36:
być obieráni/ ále dla vmieiętnośći rządzenia Rzecżypoſpoli=
37:
tey. A ponieważ Krolowie Polſcy nierodzą ſię/ ále zá zezwole=
38:
niem wſzytkich ſtanow bywáią obieráni/ przeto niegodźi śię iym
39:
ták tey władze vżywáć/ áby mieli wedle woli ſwey/ ábo Prá=
40:
wá ſtánowić/ ábo podatek ná poddáne wkłádáć/ ábo co ná wie
41:
cżność ſtánowić. Bo wſzytko cżjnią ábo wedle ſpołecżnego wſzyt
42:
kich ſtanow zezwolenia álbo wedle zámierzenia praw/ co wżdy
43:
iednák lepiey/ niżli v onych narodow/ ktorych Krolowie/ y
44:
podatki wedle woli ſwey ná ludźi wkłádáią/ y woyny z po
ſtronnemi


strona: [16]

Kśięgi pirwſze.Liſt 14
1:
ſtronnemi zácżynáią/ y inſze rzecży ſpráwuią: Co ácżkolwiek
2:
cżęſto zá przycżyną y z dobrem Rzecżypoſpolitey cżynią/ ále iż
3:
Práwu nie podlegli/ przeto śię łácno do onego mierźionego
4:
Tyráńſtwá zmykáią/ ktoremu przyzwoito ieſt/ wſzytko wedle
5:
vpodobánia ſwego cżynić: gdyż przedſię Krolewſka władza
6:
winna obycżáiow y praw źiemſkich słucháć/ á wedle zamiáru
7:
ich ma rządźić. Dla cżego też wſzytcy Krolowie Polſcy
8:
(okrom Bolesłáwá onego mężoboyce) áż do śmierći zacność
9:
ſwoię w cáłośći záchowáli/ y záwżdy ie zá niezwyćiężone mia=
10:
no/ nie ták iáko Krolowie á Pánowie inych narodow/ z kto=
11:
rych iedni ábo od ſwoich/ ábo od poſtronnych ludźi byli wy=
12:
gnáni/ drudzy gwałtem á zbroyną ręką poimáni/ niektorzi
13:
byli wnętrznemi obywátelow ſwych rozruchámi ſtrapieni y z=
14:
nędzeni/ niektorzi też w bitwie od nieprzyiaćioł poráżeni.
15:
A toli odnieśli Polſcy Krolowie słusſną miárkowánia we
16:
wſzem ſwego y cnoty ſwey zapłátę/ á przetoż y teraz sławna
17:
á zacna ieſt ich pámięć/ y káżdemu wdźięcżna/ w vśćiech lu=
18:
dzkich záwżdy brzmi/ y nápotym nigdy niebędźie zámilcżána.
19:
Záiſte/ kto w tákiey wielkiey władzy Rzecżpoſpolitą dobrze
20:
rządźić chce/ temu niedoſyć ieſt cżćią á doſtoynośćią drugie
21:
przechodźić/ ále też roſtropnośćią/ y inſzemi cnotámi/ muśi
22:
nád drugie wiele mieć. Roſtropność przychodźi nam z=
23:
doświádcżenia ábo náſzego ábo kogo inego: ále męſtwo y cno=
24:
tá z náſzych właſnych ſpraw. A okrom roſtropnośći/ żaden
25:
niemoże áni ſobie dobrze porádźić/ áni drugiemu pomoc może.
26:
A przeto Krolowie/ máią śię zábáwiáć ludźmi ſtátecżnemi/
27:
poważnemi y roſtropnemi/ á od nich rády we wſzech ſpráwách
28:
ſzukáć máią. Kśięgi też trzebá iym cżytáć: Bo trudno śię
29:
może náleść inſza drogá/ ktorąby kto łácniey mądrośći doſtą=
30:
pić mogł/ iáko cżytáiąc wiele y słucháiąc/ á w pámięć ſobie
31:
biorąc. Swiádcżą Hiſtorye o wielu Krolow ſtárodaw=
32:
nych/ ktorzi żadnego dniá nieopuśćili/ áby cżegokolwiek cży=
33:
táć niemieli: Ludźmi ſię też vcżonemi báwili/ ktore w vcż=
34:
ćiwośći miewáli/ y rádźi ich słucháli. Aelius Lampridius piſze/
35:
iż Alexander Seuerus Rzymſki Ceſarz miał to w obycżaiu/ że
36:
nic nieſtánowił/ okrom vcżonych á mądrych ludźi/ ktorym da=
37:
wał cżás ná rozmyślenie: á około Práwá y ſpraw ſądowych/
38:
rádźił ſię ludźi w Práwie biegłych: záś o rzecżách rycerſkich rá=
39:
dźił ſię żołnierzow ſtárych/ y tych ktorziby mieyſc dobrze świá=
40:
domi byli/ á naywięcey od tych ktorzi Hiſtoryi świádomi byli/
41:
dowiádował śię iákoby ſobie oni ſtáriy Ceſárzowie w rzecżách
42:
tym podobnych pocżynáli/ co iż też Kárzeł piąty Rzymſki Ce=
43:
ſarz/ y Ferdynánd Krol/ obá mężowie mądrzy y mężni/ w oby=
C iiijcżáiu


strona: [16]v

O porpáwie Rzecżypoſpolitey
1:
cżáiu mieli/ ſamem tego doznał/ gdym v nich przy náſzych Po=
2:
ślech był. A naywięcey te Kśięgi Krolowie cżytáć maią/
3:
ktore ſą piſáne o rządzeniu kroleſtwá y Rzecżypoſpolitey: A=
4:
bowiem w tych Kśięgách wiele nápiſano/ cżego nieśmieią pod=
5:
dáni Krolom ſwym mowić. Pożytecżna też rzecż ieſt
6:
Krolom/ wiedźieć obycżáie wſzytkich narodow/ á zwłaſzcżá
7:
tych/ z ktoremi iáką ſpráwę kiedyżkolwiek mieć mogą.
8:
Sproſna rzecż ieſt tego zwáć Monárchą świátá/ ktory o
9:
świećie nic niewie. Bo: á iáko ten co ſobie może dobrze
10:
pocżąć z onemi/ ktorych obycżáiow nieświádom? Iáko w
11:
onych źiemiách ſzcżęśliwie woynę wieść może/ ktorych położe=
12:
nia niewie? Niewie cżego máią doſtátek/ á cżego im niedo=
13:
ſtawa? Niektorzi też/ ktorzi w pámięći ludzkiey przedniey=
14:
ſzemi ſą/ żadney náuki nieopuśćili/ w ktoreyby ſię wiele ćwi=
15:
cżyć niemieli. Caius Iulius Ceſarz on naypirwſzy Monár=
16:
chie Rzymſkiey ſprawcá/ powiádáią iż o ięzyku Láćińſkim
17:
Kśięgi do Cyceroná piſał/ tenże też miedzy nasławnieyſze O=
18:
rátory ieſt policżon. Lecż onych cżáſow naywiętſza to by=
19:
łá wielkich Pánow sławá/ ktorzi też ſpoſob wymowy ná
20:
świát wydáli: iáko Brutus, Craſſus, Lucullus, y Cicero. Ale
21:
ktorzi/ á co zacż byli? w iákiey Rzecżypoſpolitey mieſzkáli?
22:
á iáko zacnemi ſpráwámi sławni. Alexander Mácedoń=
23:
ſki/ ták ſię wielce w náuce o táiemnicách rzecży przyrodzonych
24:
kochał/ że też ná Aryſtoteleſá Miſtrzá ſwego ciążył/ iż ono
25:
cżem wſzytkie inſze ludźi przechodźić chćiał/ to on drugim v=
26:
cżąc y piſząc podawał. Powiedaią niektorzi/ że gwiázdár=
27:
ſkie náuki naprzod Krolowie Egiptſcy wynáleźli/ w ktorey
28:
on Iulius Ceſarz ták dálece przodek miał/ że ráchunek roku (w
29:
cżem przed tym zá niedbáłośćią Biſkupow wielka bywáłá o=
30:
myłká) dobiegu słonecżnego przyſtoſował: ktory ráchunk/
31:
ták ſię wſzytkim ſpodobał/ że go y do tego cżáſu wſzytko Krze
32:
śćiáńſtwo vżywa. Kárzeł też piąty Rzymſki Ceſarz/ ná=
33:
ſtępuiąc ná tákowe do wiecżney sławy ſtopnie/ iż go wtey
34:
mierze niewydał/ świádkámi ſą známienite one á z pilnośćią
35:
vcżynione tablice/ ná ktorych ſą położenia kráin/ záwroty o=
36:
kręgow niebieſkich/ położenie y biegi gwiazd: ktore tablice
37:
gdźiekolwiek iedźie/ choćia też y ná woienną wypráwę/ po=
38:
wiedáią że ie záwżdy z niem wożą. Abowiem to piękna
39:
rzecż ieſt/ áby zwierzchni Pánowie/ iáko zwierzchnośćią pá=
40:
nowánia/ ták też náukámi/ ábo wiela rzecży wiádomośćią
41:
drugie ludźi przechodźili. Lecż naprzod/ Krolowie y ini
42:
zwierzchni Pánowie/ Zakon Boży vmieć máią/ iáko Moiżeſz
43:
w piątych Kśięgách ſwoich roſkázuie temi słowy: Gdy vśię=
5. Moſz. 17. wirſz 19.
dźie Krol


strona: 17

Kśięgi pirwſze.Liſt 17
1:
dźie Krol ná Stolicy Kroleſtwá ſwego/ niech Zakon Boży
2:
od Offiárnikow weźmie/ á niech go cżyta przez wſzytkie dni
3:
żywotá ſwego/ áby ſię vcżył bać ſię Páná Bogá/ á ſtrzec przy=
4:
kazánia iego/ od ktorego áby nieodſtępował/ áni ná práwo á=
5:
ni ná lewo/ áby przez długi cżás krolował on ſam/ y ſynowie
6:
iego. Bo záprawdę słowem Bożym może wiele rzecży do=
7:
brze oſądźić/ nietylko w religiey/ ále też w Rzecżypoſpolitey/
8:
y w inych rzecżách káżdemu z oſobná należących. Bywał
9:
ten cżás/ iż ći ktorzi krolowáli/ byli ábo Philoſophámi/ ábo
10:
Prorokámi/ y rzecż pewna/ że ná on cżás Rzecżypoſpolite by=
11:
wáły bárzo dobrze ſpráwowáne. A teraz wiele ieſt zwierz=
12:
chnych Pánow/ ktorzi zá to v śiebie máią/ że im nic do tego:
13:
á przetoż też w Práwiech wiele przewrotnośći/ á w rzecżách=
14:
poſpolitych wiele ſię błędow y nierządu náyduie. A ktorą
15:
inſzą rozumieſz być przycżynę tego/ ż Conciulim ábo zgromá=
16:
dzenie wiela poſtronnych narodow dla vgody wiáry vcżynio=
17:
ne/ do żadnego ſkutku áż do tego cżáſu nieprzyſzły/ iedno te/ że
18:
oni cżelnieyſzi Pánowie/ ná ktore to należáło/ z Piſmá świę=
19:
tego żadnego rozſądku ſámi dáć niemogli/ powieśćiam cu=
20:
dzym wierzyć muſieli/ á przedśię niechcieli áby co było ſtáno=
21:
wiono y końcżono/ iedno to coby oni nálezli? Niemaſz prze=
22:
to żadney inſzey bliżſzey ku doſtąpieniu mądrośći/ drogi/ iedno
23:
cżytánie Kśiąg/ ták Swiętych/ iáko też y inych od ludźi v=
24:
cżonych nápiſánych/ á potym zabáwá z ludźmi dobremi/ á ro=
25:
ſtropnemi/ ktorziby y zdrowe rády dáć mogli/ y te rzecży kto=
26:
reby źle poſtánowione ábo vcżynione były/ ſtrofowáć á poprá
27:
wowáć ich śmieli. Záiſte słuſznie zá podeyrzáną ma być po=
28:
wieść tych/ ktorzi śię náucżyli/ komu kwoli co mowić/ á pra=
29:
wdźie nic. ktorzi áni słowy áni rzecżą nieumieią śię nikomu
30:
vprzykrzyć/ ále ábo wſzytkie/ choćia też wielkiey przygány go=
31:
dne/ ták słowá iáko vcżynki wielkich Pánow pochwaláią/ wy=
32:
sławiáią/ y dźiwuią ſię im: ábo ieſli niektore chwalą/ niekto=
33:
re gánią/ wſzákże wtey mierze vżywáią słow niedoſyć cżynią=
34:
cych rzecżam/ ále w dobrych rzecżách kreſy wychwalánia prze=
35:
ſtępuią/ á we złych gánienie krocą. Abowiem w mowie=
36:
niu/ proſto zgołá więcey trzebá pátrzyć prawdy/ niżli miſter=
37:
ſtwá: y ták rozumieymy/ że ten naylepiey mowi/ ktory słowá
38:
z rzecżą zgodne mowi. Známienićie Ageſilaus Lácedomoń=
39:
ſki Krol mowił/ że z onemi mieſzkáć żądał/ ktorziby wdźięcż=
40:
ni á krotofilni byli/ ktorziby też wedle rzecży y wedle cżáſu/ zá=
41:
ſmęćić przyiaćielá/ á cżáſem też ſprzećiwić mu ſię vmieli.
42:
Powiedał też że od tych rad słychał wysławiánie śiebie/ kto=
43:
rziby też gdyby potrzebá byłá/ gánić ſię go niewſtydáli/ áni o=
C vbawáli.


strona: 17v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
bawiáli. Ma ſię tedy wyſtrzegáć káżdy cżłowiek ále naywię=
2:
cey zwierzchny Pan obcowánia z pochlebcámi/ ktorzi wielką
3:
przykázą bywáią do tego/ áby cżłowiek ſámego śiebie poznał.
4:
Aleć wſzytkim ludźiom tá wádá zda śię być wrodzona/ iż ſię
5:
kocháią w pochlebcach. Bo iż káżdy miłuie ſámego śiebie: á
6:
ktemu/ y ſam ſobie wiele przywłaſzcża/ y chce áby mu drudzy
7:
tákże więcey niżli przyſtoi przywłaſzcżáli/ przeto też z tąd to
8:
pochodźi/ iż pochlebcę iákoby cnot ſwoich świádká rad przyi=
9:
mie/ á z chęćią iemu vſzy otworzi. Tá lepak wádá znieu=
10:
znánia ſámego ſiebie á z płochośći obycżáiow pochodźi/ á żaden
11:
tey wádźie niemoże łatwiey odeprzeć/ iáko vznániem ſámego
12:
śiebie/ á miłośćią prawdy.
13:
Abowiem kto w mowie/ ábo we wſzelákiey powieśći/ y w
14:
obycżáioch/ nic niebędźie miłował zmyślonego/ obłudnego/ y
15:
fárbowánego/ ten záprawdę y drugim niebędźie pochlebował/
16:
y cudzemi podchlebſtwy łácno wzgárdźi. A ieſliże ludźie pro=
17:
śći/ ktorzi śię w pochlebcách kocháią/ słuſznie máią być gánie=
18:
ni/ o iáko dáleko Pánowie zwierzchni więcej? ktorych ſercá
19:
omylnem mnimániem nápoione/ łácno śię do rzecży nieprzy=
20:
ſtoynych á ſzkodliwych nákłonią/ nápominácżow niećierpią/
21:
wyſtępku nieżáłuią/ prawdą śię obrażáią/ á w prozney śię po=
22:
wieśći kochaią. Ale obycżáie ſkáżone przewiodły to/ że
23:
tá wádá nigdźie indźiey więcey/ iáko przy Dworzech zwierz=
24:
chnych Pánow płuży/ ták iż rzadko zá dobrego Dworzáni=
25:
ná máią tego/ ktory nieumie pochlebowáć/ kwoli drugim mo
26:
wić/ á wedle cżáſu y mieyſcá cżegokolwiek zmyślić: á ztądże
27:
dom/ ktoryby z śiebie miał dáwáć wiele przykłádow rozmá=
28:
itych cnot/ pokázuie z śiebie tę ſproſną á prawdźie ſzkodzącą
29:
wádę. A przetoż tey wády trzebá śię pilnie ſtrzec: praw=
30:
dá á roſtropność ma być miłowána: ktorey ieſli niemáią ći/
31:
co wſzytkim władną/ tedy tácy pomieſzawſzy wſzytko/ ſámi
32:
potym z wielkiem złem vbogich ludźi vpadáią. Bo to być
33:
niemoże/ áby okrom roſtropnośći/ Rzecżypoſpolite mogły być
34:
dobrze rządzone/ gdyż tá ieſt wodze m y rządźićielką ſpraw vcżći
35:
wych y wſzech cnot: ktorych poſpolićie cżterzy licżą miárkowá
36:
nie popędliwośći/ ſpráwiedliwość/ ſzcżodrobliwość á męſtwo:
37:
ktore ácżkolwiek do ſzcżęśliwego ná świećie żyćia każdemu
38:
wielce potrzebne ſą/ ále Krolom/ ktorzi rozmáitym narodom
39:
roſkázuią/ dáleko potrzebnieyſze. Bo żaden niemoże drugim
40:
dobrze roſkázowáć/ ktory popędliwośći ſwoich pohámowáć
41:
niemoże: tákże ktoryby był nieſpráwiedliwy/ ktoryby był nie=
42:
śmiáłego ſercá/ á ktoryby ludźiom godnym potrzebuiącym nie
43:
rad ſwego vdźielił. Mowmyż tedy iuż o káżdey z tych cnot
44:
z oſobná.
Naprzod


strona: 18

Kśięgi pirwſze.Liſt 18
1:
Naprzod o vmiárkowániu ábo hámowániu/ ktore popędli=
2

2:
wośći ſerdecżne ſkromi/ władzą pánowánia ma ná wodzy/ w
3:
káżdey rzecży miárę ſtánowi. Dobrze záprawdę o tem
4:
Caius Ceſarz/ iáko piſze Salluſtius/ rozumiał/ aby ći ktorzi o
5:
rzecżach wątpliwych rádzą/ waśni/ przyiáźni/ gniewu y mi=
6:
łośierdźia prozni byli: A ieſli to ieſt rzecż słuſzna y przyſtoy=
7:
na/ áby ludźie żadnych vrzędow ná ſobie niemáiący/ w ten cżás
8:
gdy o cżem rádzą ábo co inſzego ſpráwuią/ byli prozni gnie=
9:
wu/ y inſzych popędliwośći/ iáko dáleko więcey zwierzchni
10:
Pánowie? ktorych y gniew łácno śię do okrućieńſtwá pro=
11:
wádźi/ y inſze namiętnośći ſerdecżne zá máłą pracą do ſwoich
12:
ſkutkow mogą przyść.
13:
Záprawdę ten/ ktory ſam ſobie nie pánuie/ á ktory namię=
14:
tnośćiam ſwoim służy/ niegodźien áby go iy Pánem zwano.
15:
Abowiem káżdy pirwey ſobie pánowáć ábo roſkázowáć ma/
16:
niżli drugim. Grekowie tákie namiętnośći zową Pathe, to
17:
ieſt ćierpienia: Bo ćierpią ſmysły iákoby od tych namiętnośći
18:
zbite/ ktore im do tego przykażáią/ áby prawdy niepoznáły:
19:
A z tądći oni Pánowie w Trágiediách od gniewu ślepi/ á od
20:
zápálcżywośći ſzaleni: Lecż y poſpolity żywot ludzki świád=
21:
cży/ iákie ſwary/ zwády/ y bunty wzruſzáć oni zwykli/ ktorzi
22:
śię tákiem namiętnośćiam rzędźić dopuſzcżáią: á przetoż tem
23:
więcey zwierzchnym Pánom y wſzytkim inſzym ná vrzędźiech
24:
będącym przyſtoi áby śię ich ſtrzegli a vmysł ſwoy do właſne=
25:
go á prawdźiwego ſpoſobu ſpráwowánia rzecży przyzwy=
26:
cżáili/ áby Páńſtwo ábo vrząd ſwoy dobrze rządźić/ á w ſprá
27:
wách ták ſobie pocżynáć mogli iákoby było co chwálić/ á zárá=
28:
zem też áby śię od roſkoſzy ćieleſnych hámowáli: ábowiem ony
29:
wątlą śiły ſerdecżne/ á cżłowieká ktory ſię w nie wda/ z iego
30:
zacnośći z rzucáią/ á od zacnych y vcżćiwych prac odwodzą/
31:
y niedopuſzcżáią mu/ áby máiąc śię w mocy/ mogł śiebie długo
32:
vżywáć. Swiádkiem ieſt żywot ludzki/ y kśięgi ludźi mą=
33:
drych tego vcżą/ że śię ták náyduie. My tedy dawſzy iuż
34:
temu mieyſcu pokoy/ mowmy o ſpráwiedliwośći: ktorey áby
3

35:
ludźie vżywáli/ tedy (iáko Herodotus przez tłumácżá Cicerona
36:
powieda) zá onych dawnych cżáſow/ Krole dobrze obycżáyne
37:
obieráno. Tey właſny ieſt vrząd/ káżdemu przywłáſzcżyć to co
1

38:
iego ieſt/ á to śię we dwu rzecżách naywięcey pokázuie/ w za=
39:
płátách á w karániu. Dźiś poſpolićie ná karánie ieſt wżdy
40:
iákiekolwiek bacżenie/ ále ná zapłáty bárzo máłe/ chybá żeby
41:
kto cżym inſzym śię zálećić ábo vpodobáć mogł/ niżli ſamą cno=
42:
tą. Bo ludźiom vbogim/ choćiaby śię też wſzelákiemi cno=
43:
támi ozdobili/ żadne/ ábo bárzo máłe zapłáty bywáią názná=
cżone/


strona: 18v

O popráwie Rzećzypoſpolitey
1:
cżone/ ták z ſtrony bogactw/ iáko z ſtrony łáſki/ y doſtoyno=
2:
śći iákiey. A coż inſzego ieſt/ iednę cżęść Rzecżypoſpoli=
3:
tey ktora dobrze ma być rządzoná ná bacżeniu mieć/ á o drugą
4:
niedbáć/ ieſli nie to? Ieſli wſzytcy przyſtoynemi mękámi bywá
5:
ią karáni zá wyſtępki/ cżemuby też nie wſzytkim iednákie zapłá=
6:
ty były dawáne zá ich cnoty? Abowiem on Solon w Prá=
7:
wách Athenieńſkich nápiſał/ iż Rzecżpoſpolita ták wiele za=
8:
płátámi iáko y karániem ſtoi. Bo ieſliby dobrym niepłáco=
9:
no ábo nienágradzano/ á złych niekaráno/ tedy Rzecżpoſpo=
10:
lita w ſwey cáłośći długo ſtać niemoże. V nas karánia w=
11:
práwách opiſáne ſą/ á zapłáty widźimy być w rozdawániu v=
12:
rzędow położone: ále o tych obudwu rzecżách ná ſwych miey=
13:
ſcách mowić będźiemy. Teraz otem/ co Krolom ieſt naypo=
14:
trzebniey w ſobie mieć mowmy/ áby Rzecżpoſpolitą nád inne
15:
wſzytkie rzecży miłowáli/ żadney cżęśći iey niezániedbáli/ á nie
16:
ták wiele ſwemu właſnemu pożytkowi/ iáko poſpolitemu
17:
ſwych poddánych csługowáli. V ſtárych ludźi to by=
18:
wáło/ iż ilekroć ktorego Krolá Krolem miánowano/ tyle rá=
19:
zow go też zá rázem y ſtrożem ludu ábo Páſtyrzem názywa=
20:
no: ktoremi słowy nápomniano go áby pámiętał kármić tych
21:
ktorych rządźić ábo im pánowáć chce. A Páſtyrzowi do=
22:
bremu to należy/ áby nie ták wiele o ſobie/ iáko o trzodźie my=
23:
ślił: co iż z woli Bożey ieſt/ świadcży o tem Boży Prorok
24:
Ezechiel temi słowy: Biádá Páſterzom/ ktorzi ſámi śiebie
Ezech. 34. Worſz 2.

25:
karmią/ izali trzody nie od Páſterzow máią być karmione?
26:
Ieſt o tem y inſzych słow wiele/ ktore tám tenże Prorok wſpo=
27:
mina. Iáko tedy ná Páſterzá należy/ więcey o trzo=
28:
dźie niżli o ſobie myślić/ tákći też należy ná Krolá/ to ieſt/ ná
29:
Przełożonego á ná ſtrożá ludzkiego/ wſzytki ſpráwy ſtoſowáć
30:
ku pożytkowi/ nie ſwemu właſnemu/ bo to ieſt tyráńſka rzecż/
31:
ále tych ktorych rządźi. Abowiem ktorzi w Rzecżypoſpo=
32:
litey więcey o ſwych pożytkách myślą/ ći zacnośći oſoby Páń=
33:
ſkiey ſwey ták iáko przyſtoi bronić ábo przeſtrzegáć niemogą/
34:
bo cżęſto śię ſkłoną ku cżynieniu krzywdy/ ſámá możność po=
35:
da im ku ſzkodzeniu ludźiom drogę. A tego kto niebacży/ iż
36:
temu komu wſzytko ćiáło porucżono/ niegodźi śię o iednych
37:
cżłonkách ſtáránie mieć/ á drugie opuſzcżáć/ iednych od krzy=
38:
wdy bronić/ á drugich nic/ więtſzą wolność iednem obywá=
39:
telom ſwym/ niżli drugim dáwáć/ więcey niektorym w rá=
40:
dźie deferowáć/ ábo im więtſzą zwierzchność przywłaſzcżáć
41:
niżli drugim? Co iednák iáko ieſt potrzebna/ gdy śię
42:
to dźieie oſobam onem/ ktorych wżdy zwierzchnośći tákowey
43:
przycżyną ábo fundámentem ieſt mądrość/ wierność/ á cnotá/
ták záśię


strona: 19

Kśięgi pirwſze.Li. 19
1:
ták záśię ieſt rzecż nieprzyſtoyna ony ważyć/ álbo iym iáką
2:
zwierzchność przywłáſzcżáć/ w ktorych tego wſzytkiego nie=
3:
máſz. Bo gdźie tákowa ieſt przychylność do iedney ſtrony więk
4:
ſza niżli do drugiey/ tedy z tąd wiele złego przychodźi/ y miedzy
5:
vrzędy bywa wielka mieſzániná: á cżęſto śię trafia/ iż ći ktorzi
6:
bywáią zániedbáni/ tedy y oni álbo niedbáią zgołá o Rzecżpo
7:
ſpolitą/ álbo ią w nienawiśći máią: á ktorzi nie wedle godno=
8:
śći ſą ná vrzędy wywyżſzeni/ ábo iákiemi pożytkámi opátrzeni/
9:
ći álbo ſię niegodzą ná vrzędy Rzecżypoſpolitey/ álbo ſię nieták
10:
przećiwko niey záchowuią iákoby powinni: ktemu miedzy te=
11:
mi ſtronámi dźieią śię wielkie krzywdy/ bitwy/ zábijánia/ y
12:
inſzych złych rzecży wiele. A ponieważ Rzecżpoſpolita ieſt
4

13:
z roznych ludźi ktore w ſobie ma zebrána/ to ieſt/ z vbogich/ z bo
14:
gátych z śláchty z Mieſzcżan/ y z inych ſtanow/ tedyć też Krol
15:
o to śię ma pilnie ſtáráć/ ieſli chce mieć trwáłą miedzy oby=
16:
wátelmi źiemie ſwey zgodę/ áby poſtánowił miedzy nimi/ ile
17:
by mogło być/ porownánie: nie tym ſpoſobem/ áby iuż wſzyt=
18:
kie rzecży były miedzy nimi ſpolne/ ábo żeby bogátym miał vy=
19:
mowáć to coby vbogim dawał/ ábo żeby mieyſkiego ſtanu lu=
20:
dźiom prerogátywy ábo wolnośći ślácheckiey pozwáláć miał/
21:
ábo wſzytkie ſtany mieſzáć/ ále żeby tym wſzytkim ſtanom chlu=
22:
bę niepotrzebną/ nadętość/ pychę/ y inſze zarázy towárzy=
23:
ſtwo ludzkie przerywáiące/ ábo pſuiące odiął. Widamy
24:
tego doſyć/ gdy ludźie tákową wádą záráżeni/ popiſuią śię iá=
25:
wnie z tą przemierzłą/ nádętą/ á Rzecżypoſpolitey wielce
26:
ſzkodliwą nierownośćią/ cżyniąc śię nád drugie ludźi zwierz=
27:
chnieyſzemi ábo zacnieyſzemi/ świetną ſzátą/ mnoſtwem sług/
28:
dawnemi herbámi/ doſtátkiem oręża/ połhakámi ábo hárká=
29:
buzámi y łyſkániem miecżow: á z teyże nádętośći doſtoieńſtw
30:
żądáią/ vrzędow śię domagáią/ podleyſze á nieták możne ſtrá=
31:
ſzą/ á onym ktorzi ſą niżſzego rodu/ á nieták możni/ y nie ták bo
32:
gáći/ niepomáłu w cnoćie y godnośći náganiáią. A z tądże po=
33:
ſpolićie roſtą owe słowá y piſánia vſzcżypliwey żołći pełne:
34:
chłopſka krew nigdy niemoże życżliwą álbo przyiázną być ślá=
35:
checkiey krwi. Zá tákiemi słowy/ á gdźie tákie zarázy pá=
36:
nuią/ żadne porownánie/ to ieſt/ żadna ſkłonność/ żadne do=
37:
browoleńſtwo/ żadne miłośierdźie/ y żadna ſpráwiedliwość
38:
w Rzecżypoſpolitey być niemoże. Záś z iąwſzy z bo=
39:
gáctw ludźi bogátych gorne mniemánie/ z narodu ślácheckie=
40:
go nádętość y wyſoką myśl/ z moznieyſzych pychę/ porownáią
41:
śię zwierzchni y zacni z niżſzemi/ á w rozmáitych y roznych rze=
42:
cżách okażą śię iednákie ſercá y vmysły wſzytkich ſtanow:
43:
Niebędą vbodzy ſtyſkowáć ná ſwe vboſtwo/ áni nieśláchćicy
Dná ſwoy


strona: 19v

O popráwie Rzecżypoſpoliyey
1:
ná ſwoy ſtan/ ani poddáni ná poddánność ſwoię. Zápra=
2:
wdę cnotá káżda ieſliże w ſerca ludzkie wkorzenioná niebę=
3:
dźie/ koniecżnie w tem zwierzchownem okázowániu słába á
4:
nietrwáła będźie. Tákżeć też y ſpráwiedliwość y zgodá
5:
práwa á ſtátecżna y trwáła miedzy obywátelmi niebędźie/ bez
6:
onego porownánia o ktorem wyżſzey powiedźiałem/ ktore w
7:
ſercách ludzkich ſpráwić náſámego tylko Krolá należy. Są nie=
8:
ktorzi/ co ták rozumieią y zá to máią/ że to iedno/ Krolować
9:
y Krolem śię názywáć: iáko pácholętá rozumieią/ że toż ieſt
10:
ná koniu śiedźieć/ co koniem ſpráwowáć/ á ſędźić toż co ná
11:
mieyſcu Sędźiego śiedźieć: á Stároſtą być/ toż co vbior
12:
Stároſty nośić. Ale pokazał to Phaeton że chłopiętá wtey
13:
mierze bárzo błądzą/ ktory vporem ſwym v oycá to otrzymał/
14:
áby woz rządźił/ z wielkiem złem ſwoiem y ludzkim: Y Cyrus
15:
pácholęćiem będąc tákże zbłądźił/ że ſuknie/ miedzy ktoremi nie=
16:
było trzebá/ po odmieniawſzy/ nieſpráwiedliwy Sąd vcżynił:
17:
Tákże też y inſzych ludźi wiele złych á ſzalonych/ ktorzi docho=
18:
dy z vrzędow rádźi biorą/ ále vrzędom doſyć cżynić/ áni vmie=
19:
ią/ áni chcą.
20:
Coż to tedy ieſt Krolem być? Rzecż pewna/ ieſli w tey
21:
mierze prawdę znáć mamy/ nic inſzego nieieſt/ iedno rządźić
22:
ludźi władnośći iego poddáne. Lecż á iákoż máią być rządzeni/
23:
iedno gdy wodzem będźie mądrość á cnotá? ábowiem mą=
24:
drość vkázuie ſpoſob dobrego rządzenia/ á cnotá dawa chęć
25:
ku ſtánowieniu dobrego rządu. Powiedzże iáko może
26:
w cáłośći ſtać ſpoſob dobrego rządu/ iedno gdy porownánie
27:
miedzy obywátelmi poſtánowione będźie: ktore ponieważ nie=
28:
może być vcżynione z ſtrony bogactw/ áni z ſtrony rodzáiu/
29:
áni z ſtrony roznośći ſtanow/ tedy iednák potrzebá/ áby z ſtro=
30:
ny ſkłonnośći ábo vkłádnośći iednego ku drugiemu było poro=
31:
wnánie: to ieſt/ wygłádźiwſzy z ſerc ludzkich one wády/ chłu=
32:
bę/ nádętość y pychę/ áby w roznośći cżłonkow tego iednego
33:
ćiáłá/ okázowáłá śię wdźięcżna/ á wſzytkiemu ćiáłu zgodna
34:
mieſzániná. Lecż cżem więcey Krol one wady z Rzecżypo=
35:
ſpolitey wypędźi/ tym więcey będźiemy o niem rozumieć/ że on
36:
nietylko ćiáłá ludzkie á rzecży zwierzchne/ ále też y owſzem
37:
więcey ſercá ludzkie rządźi y ſpráwuie: ktory rząd cżem ieſt
38:
trudnieyſzy/ tem też ma być zá zacnieyſzy pocżytan. A toć
39:
ieſt záiſte ludźi prawdźiwie rządźić/ myślam ich roſkázowáć/
40:
ſercá głáſkáć/ á wáły nawáłnośći ich ſkromić y ćiſzyć. To
41:
lepak może vcżynić cżęśćią mową mądrą/ z fukániem ćichym/
42:
nápominániem ſtátecżnym/ cżego ſpoſoby ná inſzem mieyſcu
43:
ſnádniey rozpowiemy: cżęśćią też znákámi twarzi á poſtáwá=
mi/ z kto=


strona: 20

Kśięgi pirwſze.Li. 20
1:
mi/ z ktorychby ludźie ſkromni á vkładni łáſkáwą twarz Kro=
2:
lewſką/ á pyſzni y nádęći/ náruſzenie łáſki poznáć mogli.
3:
A przeto Krol/ niechby nie nákłádał vſzu názbyt hárdem
4:
mowam/ ſwowolnem vcżynkom niech niepobłaża/ ále ie karze:
5:
niechby śię też niebáwił ludźmi nádętemi á chlubliwemi.
6:
A záśię cżemby kogo widźiał ſkromnieyſzym/ ták w słowiech
7:
iáko w vcżynkách/ y we wſzytkich ſpráwách żywotá iego/ tem
8:
by go więcey niech do śiebie ćiągnął/ á owe vſzcżypliwe á iá=
9:
dowite słowá/ ktore miedzy Mieyſkim á Slácheckim ſtanem/
10:
to ieſt/ miedzy cżłonkámi Rzecżypoſpolitey (iákoby iednego
11:
ciáłá będącemi) niezgodę/ waśń/ y zákrwáwione ſerce cżynią/
12:
niechay Krol z Rzecżypoſpolitey ſwey práwie odpędźi: Ie=
13:
ſzcże niemowię aby ie karał/ bo teraz nie o práwach mowię/ á=
14:
le to mowię/ áby tákowych mow vſzcżypliwych á nieprzyſtoy=
15:
nych przed ſobą hárdźie wſpomináć/ á miedzy ludem roz=
16:
śiewáć niedopuſzcżał/ przeto iż ſą nikcżemne/ niepotrzebne/ v=
17:
ſzcżypliwe/ przećiwko Bogu y przećiwko ludźiam grzeſzące/
18:
z ktorych wiele złych rzecży rośćie: á ktemu też tákowe słowá
19:
wydawáią záiątrzone ſercá tych ktorzi ie mowią: bo to poſpo=
20:
lićie bywa/ iákiego kto ſercá ieſt przeciwko drugiemu/ tákiego
21:
też owego rozumie być przećiwko ſobie. Abowiem z tąd roſtą
22:
podeyrzenia/ y mowy nienawiſne/ ktore gdy płużą/ towárzy=
23:
ſtwo ſpolnego żyćia ludzkiego ſtátecżne á trwáłe być niemo=
24:
że. Y prozna ieſt o tem nádźieiá/ áby ći Rzecżypoſpolitey w
25:
wielkich niebezpiecżnośćiách ſpolnie bronili/ ktorzi ták nieprzy=
26:
iaćielſko o ſobie z obopolnie y rozumieią/ y mowią. A prze=
27:
to Krol/ ma śię o to pilnie ſtáráć/ áby cnoćie/ dobremu powo=
28:
dzeniu/ y zacnośći wſzytkich obywátelow ſwych iednáko życż=
29:
liw był/ y iednáko o tem rádźił/ áby/ iáko ieſt poſpolitym w=
30:
ſzytkim poddánym ſwym Pánem/ ták by też był poſpolitym
31:
tych wſzytkich Oycem: Bo to ná Páná należy hámowáć y ká=
32:
ráć nieposłuſzne sługi/ á Oycowſka rzecż ieſt łáſkáwym być y
33:
przebáczáć ſynom. A ták áby ći wſzytcy ktorzi Krolowi poddá=
34:
ni ſą/ y báli śię Krolá iáko słudzy/ y miłowáli go iáko ſyno=
35:
wie/ trzebá wſzytkich powśćiągáć ktorziby wyſtąpili: á kto=
36:
rziby śię w powinnośći ſwoiey záchowáli/ tych obycżáiem łá=
37:
ſkáwego oyca opátrować. Acż przedſię
38:
przebieráć oſobámi wedle cnoty/ potrzebna rzecż ieſt ſpra=
39:
wcy Rzecżypoſpolitey: ále pożytek/ ktoryby z kogo odnieść
40:
mogł/ przekłádáć nád cnotę/ ieſt rzecż zgołá nieprzyſtoyna.
41:
Polybius cżłowiek/ iáko piſmo iego świádcży vcżony/ długo
42:
śię dworem báwił/ piſze/ że Krolowie z przyrodzenia/ ni=
43:
kogo áni przyiaćielem áni nieprzyiaćielem niemáią ále pożyt=
D ijkiem


strona: 20v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
kiem przyiaśń y nieprzyiaśń mierzą. Lecż to Polibius nie w=
2:
ten ſpoſob nápiſał/ żeby ták chćiał mieć/ ále że tego w obycżá=
3:
ioch Krolewſkich doznał. Co ieſli ludźie prośći á vrzędow
4:
żadnych zacnych niemáiący/ ktorzi z pożytku przyiaśń pozna=
5:
wáią/ godni ſą zá to ſtrofowánia/ iáko dáleko godnieyſzi ſą
6:
ći/ ktorzi wielkie vrzędy ná ſobie noſzą/ á táby śię wnich wádá
7:
náydowáłá? Zadne záprawdę niemoże być bacżenie ná rzecż
8:
ſpráwiedliwą á vcżćiwą/ gdźie wſzytko do pożytku ćiągną.
9:
Sláchetny to tedy będźie obycżay/ gdy zwierzchni rzę=
10:
dźićielowie/ onych zá przyiaćioły mieć będą y ſobie y Rzecżypo=
11:
ſpolitey/ ktore vyrzą być chętliwe do cnoty: á nieprzyiaćioł=
12:
mi będą rozumieli być onych/ ktorzi ſą nieprzyiaćiołmi cnoćie:
13:
iáko ſą mężoboyce/ nierządnicy/ wydźierácże cudzych rzecży/
14:
y inſzemi niecnotámi ſplugáwieni/ z ktoremi towárzyſtwo y
15:
zabáwę mieć/ muśiáło by to iákie piątno Pánu przypálić máie
16:
ſtatowi iego nieprzyſtoyne. A ieſliże Krol wſzytkę Rzecż=
17:
poſpolitą vmiłuie/ á niedopuśći żadney cżęśći iey być opuſzcżo
18:
ney/ záprawdę y toć vcżyni/ że wſzytkie powiáty ktore zowie=
19:
my Woiewodztwy/ w koło obieżdzáć/ á w nich pewnych cżá=
20:
ſow przemieſzkáwáć będźie. Abowiem dla tego w káżdem
21:
Powiećie dano inſze vrzędniki ktorziby Krolewſkie posługi
22:
odpráwowáli/ áby Krol opuśćiwſzy inſze mieyſcá/ nie w ied=
23:
nym śie tylko kochał/ ále áby śię ná káżdem mieyſcu ná prze=
24:
miány okázował być Krolem z możnośćią ſwą: áby pewnych
25:
cżáſow powinnośći ſwey Krolewſkiey doſyć cżynił/ ſkarg lu=
26:
dzkich y inych potrzeb przesłuchawał/ ná Sądźiech záśiádał/ y
27:
wſzytkie inſze vrzędy ſwe wykonywał. A tym ſpoſobem oba
28:
cżyłby wſzytkich Powiátow położenie/ mieyſce y Zamkow o=
29:
bronę: obacżyłby też/ iáko dobrze ſą opátrzone potrzebámi
30:
ku wytrzymániu wſzelákiego gwałtu od nieprzyiaćioł: ná o=
31:
ſtátek obacżyłby vrodzáie pol/ co mogą rodźić/ á cżego niemo=
32:
gą: ktemu też ludzkie zabáwy y obycżáie/ ktorychby ábo po=
33:
práwił/ ábo ie iáko ſzácunkarz ſtrofował/ á do ſądu przyzwał.
34:
Proznuiące/ leniwe/ o rolą y o goſpodárſtwo niedbáiące ná=
35:
práwiłby/ á do powinnośći przyzwał/ złośćiwie á ſwowo=
36:
lnie żywące karałby. Tym ſpoſobem zábieżałby Krol pro=
37:
znowániu/ niecnoćie/ y ſwowolnośći wiela ich/ á niedopuſz=
38:
cżałby im w onę zbytnią wolność ábo rádſzey ſwąwolą głębo=
39:
ko zábrnąć. Wieleby Krol w tey mierze ſam obacżył y
40:
ſpráwił/ wieleby też ludźiom w cnoćie á wiernośći doświád=
41:
cżonym porucżył. Nieznośna ieſt niektorych Powiátowych
42:
vrzędnikow ſwawola/ że ſrodze vbogie ludźi łupią/ á przyſtę=
43:
pu iym do Krolá bronią: á ieſli nie bronią/ tedy przedśię
więcey


strona: 21

Kśięgi pirwſze.Liſt 21
1:
więcey Stárośćinem słowam wiáry dawáią/ choćia im wiel=
2:
kie krzywdy cżyni/ niżli wiela vbogich ludźi ſpráwiedliwemu
3:
nárzekániu. Ale Krol będąc oblicżnie w Powiećie/ łácno
4:
by śię wſzytkiego dowiedźiał/ á nie dałby śię Stárośćie oſzu=
5:
káć/ gdyby iy do tego niefolguiąc przyćiſnął/ żeby w práwie
6:
odpowiedał/ á niemáiąc żadnego względu ná oſobę/ zá tákie=
7:
go by iy mieć kazał/ zá iákie y inſzi obwinieni o iákikolwiek wy=
8:
ſtęp bywáią miani.
9:
Złoteby to záprawdę wieki z niebá śię nam O KROLV
10:
wroćiły/ y Kroleſtwá tákie/ iáko Virgilius mowi/ iákie zá Kro=
11:
lowánia Sáturnuſowego były/ kiedybyś obycżay ten/ ácż o=
Virgilius Eclog. 4.

12:
puſzcżony/ y przez wiele wiekow zániechány/ ále práwie świę=
13:
ty/ y Rzecżypoſpolitey wielce potrzebny odnowił. Gdy ko=
14:
go oſkarżáią/ godźi śię áby káżdy cżłowiek/ á naywięcey KROL,
7

15:
trzymał śię obycżáiu Alekſándrá Krolá Mácedońſkiego/ kto=
16:
ry żadnemu oſkarżáiącemu obu vſzu niedawał/ ále tylko iedno/
17:
zoſtáwuiąc drugie zupełne oſkárżonemu/ á ſam potym iákoby
18:
będąc miedzy dwiemá vſzymá śrzedni/ wyrok cżynił. A
19:
przeto ieſli kogo do ćiebie táiemnie oſkárżono/ pátrzayże tego/
20:
żebyś oſkárżonego/ ábo ſam/ ábo przez kogo inſzego ná pokoiu
21:
nápomionął/ á iego ábo przyznánie/ ábo obmowę wysłyſzał/
22:
nieoznáymuiąc przedśię tego kto oſkárżył. Oſobliwey oſtro=
23:
żnośći do tego trzebá/ żeby oſkárżyćielom/ ábo wnet zárázem
24:
wiáry niedawano/ abo też drogi do oſkarżánia zgołá niezá=
25:
gradzano. A iáko to názbyt prędkiemu vwierzeniu przycży=
26:
táią/ wſzytko co vsłyſzyſz zárázem zá pewne przyiąć: tak zá=
27:
śię przed wſzytkiemi vſzy zámknąć/ niemądrośći przypiſuią.
28:
Bo cżęſtokroć wiele ludźi wiele rzecży vkázuią/ ku wyſtrzegá=
29:
niu tobie y Rzecżypoſpolitey bárdzo potrzebnych. A tak/ ná
30:
Páná to właśnie należy/ y niekocháć śię w oſkarżániu/ y nie=
31:
dáwáć oſkarżáiącemu wiáry pirwey/ niżli śię wſzytkiego do=
32:
wieſz/ coby też ná to druga ſtroná odpowiedźieć mogłá.
33:
Ná kogoby śię pewnemi znáki doświádcżono/ żeby kogo ze
34:
złośći/ ábo vmysłem záſzkodzenia oſkárżył/ niechayby był ka=
35:
ran. Ale przedśię tákby niechay był karan/ aby śię drudzy od
36:
oſkarżánia nieodſtraſzáli/ ktorziby nie z iákiey właſney waśni/
37:
ále z miłośći Rzecżypoſpolitey/ o ktoreyby dobre ſtali/ cżęſto
38:
Páná z ſtrony wiela rzecży nápomináli. To też namniey
8

39:
nienależy ná Krolá/ ále práwie ná Tyránná/ co niektorzi dla
40:
vtwierdzenia możnośći ſwey cżynią/ iż ábo przycżyny nieprzy=
41:
iáźni miedzy Pány śieią/ áby łácniey to cżego żądáią zá ich nie=
42:
zgodámi przemogli/ ábo ſercá y myśli ich iákiemi krzywdámi
43:
zwątlili/ iż ktorzi vpuſzcżą pioro ábo ſerce ſtrácą/ niełácno śię
D iijoprą


strona: 21v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
oprą przećiw zuchwálſtwu drugich: ábo chcą żeby miedzy ni=
2:
mi żadnego możnego niebyło: iáko powiedáią że Turecki
3:
Carz w Węgierſkiey źiemi przeſzłych lat vcżynił: Bo zákaza=
4:
wſzy chlopom posłuſzeńſtwá y roboty Pánu powinney/ chćiał
5:
Sláchtę z nimi porownáć. Podobne temu ábo ieſzcże y
6:
ſrożſze ono/ co powiadáią o nieiákim Kállimáchu/ że przeſzłych
7:
lat/ námawiał Krolá Janá Olbrychtá ná tákowe rzecży/ kto=
8:
re należáły ábo ku wygubieniu/ ábo przynamniey ku nawątle=
9:
niu zacnośći ſtanow/ ále on śláchetny Krol ſzkodliwe rady/
10:
ku tyrańſtwu śię ſkłániáiące wzgárdźił/ á Rzecżpoſpolitą w=
11:
tákiem poſtánowieniu/ w iákim ią był od przodkow ſwoich
12:
wźiął y on ſam záchował/ y ſwemu potomſtwu podał. Zá=
9

13:
prawdę zwierzchny Pan/ ma być powodem y ſtrożem po=
14:
koiu á zgody miedzy obywátelmi/ á ſporow y niezgod ma być
15:
vſtáwicżnym porownácżem: y niemniey ma być żáłośćiw z=
16:
rozruchow obywátelow ſwych/ iedno iáko Oćiec z nieſtworno
17:
śći ſynow/ ábo iáko głowá znieſpoſobnośći drugich cżłonkow:
18:
ponieważ on ieſt Rzecżypoſpolitey ſwey głową/ á Oycem oy=
19:
cżyzny bywa názwan. Niemożeć być ćiáło zdrowe/ y nie=
20:
może być ná wſzem ſpoſobne/ gdźie woynę wiedźie ſkorá sko=
21:
śćiámi/ flágmá ze krwią/ koláná z goleniámi/ ſerce z wątrobą.
22:
Nie ieſt to prawdźiwy Oćiec/ ktory niezgody miedzy ſynmi
23:
ábo wzbudza á forytuie/ ábo nieſtára śię żeby były wykorze=
24:
nione. Niegodźien też ten/ żeby go zwierzchnym Pánem
25:
ábo Krolem zwano/ ktory krzywdy cżyni ſwoim ludźiom/ á
26:
kocha śię zwaśni iednego przećiw drugiemu/ máiąc rzecż ſwą
27:
ná piecży: iáko też y Páſterz nieieſt godźien tego przezwiſká/
28:
gdy owce rozgania/ z nalepſzey paſze zgania/ á owcżarnie nę=
29:
dznemi ſzkodámi ábo vpadkámi nápełnia. Ieſzcże też y to nale=
10

30:
ży ná ſpráwiedliwość/ káżdemv w rzecżách vcżćiwych wiárę zá=
31:
chowáć. Abowiem Rzecżpoſpolita niemoże inſzym ſpoſobem w=
32:
cáłośći być záchowána/ iedno záchowániem wiáry nietylko oby=
33:
wátelom ábo prziiaćiołom/ ále y nieprzyiaćiołom. Dla tegoć Rzy=
34:
miánie Annibálá przeniewiernym/ á Kártáginieńcżyki niesło=
35:
wnemi á wiárę łamiącemi zwáli: iż oni y o wiárę niedbáli/ y
36:
Przymierze łámáć zwykli byli. Wiecżney pámięći godna
Włádźisław Krol Węgierſki ſtryj Krola Auguſta.

37:
rzecż ieſt/ á ku wſpominániu żáłoſny przykład Włádźisłáwá
38:
Krolá Węgierſkiego/ Stryiá twego o Krolu/ ktory iż był
39:
przymierze z Amuratem Tureckim Krolem wźięte/ zá namo=
40:
wą Eugeniuſá cżwartego Papieżá złamał/ wielką ſzkodę ſo=
41:
bie y kroleſtwu ſwemu przyniosł. Bo gdy mu śię przed tem
42:
ſzcżęśliwie w bitwách przećiw Turkom powodźiło/ potym zá
43:
złamánie Przymierza karánie odniosł. Abowiem y woyſko
iego do=


strona: 22

Kśięgi pirwſze.Liſt 22
1:
iego doſyć wielkie y mężne/ y záwżdy przed tym wygráwáć bi=
2:
twy przyzwycżáione/ poráżone ieſt/ y ſam zginął/ iż Bog one=
3:
go Przymierza ſprawcá tym go ſkáráć chćiał. Dáleko le=
4:
piey vcżynił Attilius Regulus, choćia pogánin/ ktory áby Kártá=
5:
gineńſkim wiárę ſtrzymał/ wroćił śię do Kártáginy/ rozumie=
6:
iąc to być rzecż lepſzą y Rzecżypoſpolitey pożytecżnieyſzą niżli=
7:
by nieſtrzymawſzy słowá miał vść śmierći/ ktorą wiedźiał iuż
8:
ſobie nágotowáną być. A tu iuż niech będźie o ſpráwiedli=
9:
wośći doſyć/ o ktorey w Kśięgách wtorych ſzyrſzey rozmowy
10:
mieyſce będźie. Przy ſprawiedliwośći bywa ſzcżodrobli=
4

11:
wość/ cnotá y ludźiam proſtym/ ále naywięcey zwierzchnemu
12:
Pánu potrzebna. A ſzcżodrobliwość nic inſzego ieſt/ ied=
13:
no dáć w ten cżás kiedy trzebá dáć/ komu trzebá dáć/ iáko wie=
14:
le/ y dla cżego co ma być dano. A ták niezdrożnaby byłá
15:
rzecż/ o káżdy nakład vżywáć rády przednieyſzych á rozſąd=
16:
nych oſob: á z tego cokolwiekby śię ná dáry wyłożyło/ iáko y
17:
z inſzych nakłádow potrzebnych/ żeby Podſkárbi licżbę dawał.
18:
Ieſliby tákiey pilności nieprzyłożono/ dochody rocżne bárzo
19:
by śię łácno rozlázły/ y przyſzłoby potym do oddalenia y zá=
20:
ſtáwiánia dochodow Zamkowych y Powiátowych/ abo zá=
21:
prawdę gdyby nálegáłá woyná/ ábo iáka inſza Rzecżypoſpo=
22:
litey niebezpiecżność/ muśiałby Krol ſprośnie ſzfánkowáć/ co
23:
by niemogło być okrom wielkiego náruſzenia zacnośći Krole=
24:
wſkiey/ á okrom ſzkody y niebezpiecżnośći Rzecżypoſpolitey.
25:
A to też ieſt rzecż pewna y prawdźiwa/ iż prze vtrátę nie=
26:
potrzebną niſzcżeią bogáctwá/ á prze ſkromny á pomierny y
27:
porządny ſzáfunek/ mnożą śię. To o ſzcżodrobliwośći niech
28:
będźie doſyć. To też ná zwierzchnego Páná przynależy/
29:
niepodnośić śię cżáſu ſzcżęśliwego powodzenia/ á cżáſu nie=
30:
ſzcżęśćia nie truchleć. Cżáſu też pokoiu przynależy ná Páná
31:
myślić ná potomne cżáſy ábo ná wiecżność o zacnośći y o do=
32:
brem ták ſwem iáko y ludu ſwego: Bo powiedźiał niektory v=
33:
cżony: Foelix Ciuitas, Tempore quoe pacis bella futura timet. To ieſt/
35:
Szcżęśliwe Miáſto/ ktore mieſzkáiąc w pokoiu/
36:
Obawa śię przygody/ á myśli o boiu.
37:
Przeto Krol ma śię ſtáráć o wſzytko cżego do woyny trze=
38:
bá/ broń wſzeláką gotowáć/ á mieyſcá od naiázdow nieprzy=
39:
iaćielſkich bliżſze cżęſto obieżdzáć. Zwiętſzą chęćią żołnierze
40:
ná tákie mieyſcá zieżdzáć śię będą/ ná ktorych będą wiedźieć
41:
że tám Krol ich cżęſto przemięſzkawa: pilniey będą przeſtrze=
42:
gáć powinnośći ſwey/ á nieprzyiaćielowi też ſtráſzliwſzemi
43:
będą. Ná koniec pokoy oney źiemie ſtátecżnieyſzy y dłużſzy
D iijbędzie/


strona: 22v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
będźie/ ktorey Pan będźie táki/ że go poſtronni narodowie będą
2:
wiedźieli być cżuynym/ á káżdego cżáſu do woyny gotowym.
3:
Ale o woynie w trzećich kſięgách mowić będźiemy. A to niechaj
4:
będźie doſyć powiedźiano o tych cnotách/ ktoremi Krolowie in=
5:
ſze ludźi przechodźić máią: Bo słuſzna rzecż ieſt/ áby ten ktory o
6:
wſzytkich rádźić y myślić ma/ był nád wſzytkie inſze mędrſzy/ kte
7:
mu też ſkromnieyſzy y powśćiągliwſzy/ iáko ten ktory wſzytki=
8:
mi rządźi. Boć prawdźiwie one słowá powiedźiano: Cżem
9:
kto ieſt więtſzy/ á cżem więtſzemu mnoſtwu ludźi roſkázuie/
10:
tem mu śię mniey godźi ono cżynić coby mu śię pododáło/ áby
11:
oná naywyżſza władnośći iego możność/ niepodawáłá mu
12:
przeſtroney drogi przewodźić/ á náwet y broić cobykolwiek
13:
chćiał. To też ieſt Krolewſki właſny vrząd/ cnotę ſzcżodro=
14:
bliwośćią wyſtáwić/ ſpráwiedliwość miedzy obywátelmi cży
15:
nić/ á nieprzyiaćielá zwyćiężáć. Okrom tego/ towárzyſtwo
16:
ſpolne ludzkie/ miedzy nimi niemoże być trwáłe/ ktore towá=
17:
rzyſtwo áby záwżdy w cáłośći mogło być záchowáne/ przeto
18:
mnoſtwo ludźi prágnęło tego/ áby iedná oſobá wſzytkiemi
19:
władáłá. A przetoż/ niechay to wiedzą Krolowie/ że oni dla
20:
ludu/ nie lud dla nich ieſt poſtánowion. O iáko to ſą potę=
21:
żne á przerażáiące słowá/ kiedyby ie ten ktory kroluie do wnę=
22:
trznośći ſercá ſwego przyiął. Bo ktory Pan mnima/ żeby
23:
dla niego było mnoſtwo ludźi/ niemoże być/ áby niemiał źle v=
24:
żywáć/ y ludu ſámego y wſzytkich iego rzecży. Lácnoć to o=
25:
bácżyć v wiela ich/ ktorzi nic niedbáią y nic niemyślą o rze=
26:
cżách ludźi ſobie poddánych/ ktorzi áby nápełnili żądze ſwe/
27:
śmieią y lud łupić/ y ćięſzkiemi brzemiony trapić/ y pożytki im
28:
odeymowáć/ á to cżego z gruntow ná ktorych żywą nábyli/ do
29:
inſzych źieḿ przenośić/ y wſzytko co śię im podoba broić.
30:
Ale Pan/ ktory to ná ſercu ſwem pilnie vważy/ że on nád
31:
ludem ieſt przełożonym/ nie dla śiebie/ ále dla tegoż ludu/ ten
32:
ták będźie rozumiał/ że nic niemáſz iego właſnego/ ále wſzytko
33:
Rzecżypoſpolitey: á o te rzecży ktore ſą ſpolne wſzytkich bę=
34:
dźie śię ſtárał/ iákoby wſzytko przynośiło zacność y pożytek
35:
Rzecżypoſpolitey. Ten dla ſwoich pożytkow nic chćiwiey
36:
niebędźie pocżynał: Ten dobrá ſwego od dobrá ludu ſwego
37:
nigdy nieodłącży: Ten wſzytkę sławę/ cżeść y ſzcżęśćie ſwe
38:
będźie pokłádał w ſpokoynem á ſzcżęśliwem ludu ſwego żyćiu/
39:
co Cicero ſzeroce temi słowy wypiſał: Iáko Sternik naywię=
40:
cey ma mieć ná bacżeniu ſzcżęśliwe żeglowánie/ Lekarz zdro=
Cic. ad Attiliis 8. epiſc. 11.

41:
wie chorego/ Hetman zwyćięſtwo/ ták Sprawcá Rzecżypo=
42:
ſpolitey ſzcżęśliwe á ſpokoyne obywátelow ſwoich żyćie/ áby
Rzecżpo=


strona: 23

Kśięgi pirwſze.Liſt 23
1:
Rzecżpoſpolita mogłá być ná wſzem sławna/ w bogáctwách
2:
obfita/ y vcżćiwych cnot pełna/ bo śię godźi/ áby ták wielkiey
3:
á miedzy ludźmi zacney y piękney rzecży on był Sprawcą.
4:
Ieſt tedy to vrząd zwierzchnych Pánow/ wſzytkie obywáte=
5:
low ſwoich ſpráwy wiedźieć/ ſtáránia ich/ prace/ trudnośći/
6:
roznice/ ſpory/ nienawiśći/ niedoſtátki/ niebezpiecżnośći wo=
7:
ienne/ ná wet wſzytkich rzecży ćiężar ná ſobie odnośić/ á wtem
8:
wſzytkim dobrá y pożytkow Rzecżypoſpolitey pilnie przyſtrze=
9:
gáć/ á o pożytki ſwe nigdy śię ták nieſtáráć/ áby ich do poſpo=
10:
litych przelicżáć niemiał. Abowiem w dobru poſpolitem
11:
záwżdy naydą y ſwe. A ieſli ſwoy pożytek od poſpolitego
12:
będą chćieli odłącżáć/ záprawdę ći zboycámi będą Rzecżypo=
13:
ſpolitey nie ſtrożmi/ będą ſkáźcámi iey nie ſprawcámi. To ieſt
14:
pewna rzecż. Toć świádcży żywot y ſpráwy tych wſzytkich
15:
ták Krolow/ iáko Kśiążąt y inſzych przełożonych/ ktorzi mni
16:
máią że nie oni dla poddánych/ ale poddáni dla nich ſą ſtwo=
17:
rzeni/ ná świát wydáni/ y poſtánowieni. Tákći wiele mo=
18:
że niewiádomość prawdy/ á zwłaſzcżá wtych oſobách/ kto=
19:
rych chęć zá niekarániem obroćiłá śię w wielkie ſwowoleńſtwo
20:
y roſpuſtność. A ponieważ nieták wiele ludźie vſtáwam
4

21:
bywáią posłuſzni/ iáko przykłádem do rzecży zacnych bywáią
22:
pobudzeni: przeto ná zwirzchnego Páná należy/ tákim śię
23:
pokázowáć w rządzeniu żywotá ſwego/ iákiemiby chćiał mieć
24:
ſobie poddáne. Dźiwne żądłá męſtwá w ſercách żołnierzow
25:
ſwoich zoſtáwuie Hetman gdy ták mowi: Nuże moi mili
26:
żołnierze/ co vyrzyćie że ia pierwey przed wámi cżynić będe/ te=
27:
goż y wy zámną cżynić nieprzeſtawayćie. A záśię Hetmáná
28:
nikcżemnego/ zleniałego/ á w roſkoſzách roſpuſtnego/ choćia=
29:
by też co gornie mowił/ żaden żołnierz niebędźie rad słuchał.
30:
Páweł Apoſtoł ták wielce waży kárność domową/ iż zniey
31:
bierze wielki znák tego kto śię godźi być Epiſcopem abo Dozor=
32:
cą/ mowiąc: á iáko będźie Zbor Boży rządźić: Kto właſnego
33:
domu ſwego rządźić nieumie? Niechayże tedy zwierzchny
34:
Pan ták śię przez wſzytek cżás żywotá ſwego popiſuie/ iákie=
35:
mi chce mieć ludźi ſwoie. Bo iáko niektory vcżony mowi/
36:
Componitur orbis Regis ad exemplum: nec ſic inflectere ſenſus Humanos edicta valent, quam vita regentis. To ieſt/
39:
Wſzytek świát poſpolity pátrzy Krolá ſwego
40:
Obycżáiow/ trzyma śię wſzech poſtępkow iego.
41:
Máło ważą Statutá/ máło roſkazánie/
42:
Przełożonego żyćie zá to wſzytko ſtánie.
43:
Wielkie owſzeki przymuſzenie do posłuſzeńſtwá ná lud ſwoy
D vwkłáda


strona: 23v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wkłáda zwierzchny Pan/ gdy nietylko słowy przykázuie/ ále przy
2:
kłádem ſwym idźie przed wſzytkiemi/ iákoby podawáiąc rękę
3:
zá ſobą idącym. Ten obowiązek niebywa ſpráwion mocą
4:
ćieleſną/ áni żelázem (co należy ná Práwá y ná Sądy) ale
5:
wſtydem wſzytkim zádánym/ ieſli niebędą cżynić tego co wi=
6:
dzą że ich zwierzchny Pan cżyni. Tym ſpoſobem zwierz=
7:
chny Pan y Dwor ſwoy będzie vcżył/ y Vrzędnikom powinne
8:
do rządzenia wſzytkich rzecży cnoty záleći/ y przełożone do ich
9:
powinnośći pobudźi/ y Młodźieńcom do wyucżenia śláchet=
10:
nych náuk abo vmieiętnośći drogę poda/ y poddáne ſwoie mędr
11:
ſze/ á do káżdey powinnośći pilnieyſze vcżyni. Będą mu wſzytcy
12:
posłuſzni z chęći á nieponiewoli: w rzecżách trudnych nieo=
13:
puſzcżą go/ rzecży ták weſołe iáko przećiwne ſpolne ſobie znim
14:
będą rozumieć: o żywego będą śię bić/ á z vmárłym będą ſobie
15:
życżyli vmrzeć. A o temći záprawdę wſzytkim zwierz=
16:
chny Pan myślić ma/ że to wſzytko com powiedźiał/ y coby
17:
trzebá áby śię w niem náydowáło/ nieták wiele ludzkie śiły
18:
ſpráwić mogą/ iáko łáſká Boża. Przeto Bogá o to pokor=
19:
nie prośić trzebá/ żeby w ták wielkiem wiela rzecży rządzeniu
20:
racżył nádchnąć Duchá łáſki ſwey. A niema iuż ná tem
21:
przeſtáć/ że ſpráwiedliwie á przyſtoynie páńſtwá doſtał. Bo
22:
ieſli go nieprzyſtoynie będźie vżywał/ ieſli rad y ſpraw ſwych
23:
ku dobremu Rządzeniu Rzecżypoſpolitey/ ku cżynieniu wſzyt=
24:
kim zá rowno ſpráwiedliwośći/ ku bronieniu chwały Bożey
25:
nieobroći/ ieſli drogámi Przykazánia Bożego chodźić niebę=
26:
dźie/ nieinácżey będźie pocżytan/ iedno iáko on Saul Krol
27:
Izráelſki/ ktory w onem narodźie był y naśláchetnieyſzy y na=
28:
vrodźiwſzy/ ktory z roſkazánia Bożego był Krolem obran/ kto=
29:
ry Prorokował/ ktory ze wſzytkiemi ludu Bożego nieprzyia=
30:
ćioły wſzędźie w około mężnie walcżył/ y wiele zwyćięſtw od=
31:
niosł/ ale iż drogę Przykazánia Bożego opuſzcżał/ przetoż był
32:
y od Bogá odrzucony/ y Kroleſtwo Izráelſkie od niego oder=
33:
wáne/ á drugiemu dáne było: przetoż też od Duchá Bożego
34:
będąc opuſzcżony/ Duchowi Złemu był podány/ á w bitwie ſy=
35:
ny ſwoie wſzytki widźiał pobite/ ſam też będąc ránion/ potym
36:
śię ſwą ręką zábił. Ale te wſzytkie rzecży o Saulu wſzytcy
37:
z piſmá świętego wiedzą. Ono też o Ludwiku Krolu Wę=
38:
gierſkiem iáśnieyſza rzecż ieſt/ niżlibych ią ſzerokiemi słowy po=
39:
wiedáć miał/ ktory też ſpráwiedliwie ná Kroleſtwo był obran/
40:
ále iż Spráwiedliwośći niebárdzo pilnym ſtrożem był/ więcey
41:
tańcow niżli poważnych ſpraw pilnował/ krzywd ludźi obćią=
42:
żonych niemśćił śię/ y inych powinnośći Krolewſkich zánied=
43:
bawał/ przeto tákie ſkońcżenie żywotá miał/ iákiego wſzytko
44:
Krześćiáńſtwo záwżdy żáłowáć będźie.
Roz=


strona: 24

Kśięgi pirwſze.Liſt 24
1:
Rozdźiał dźieśiąty.
2:
1. Pánowie Rádá/ y Poſłowie Ziemſcy/ dla cżego do rádzenia o Rzecżypoſpolitey
3:
bywáią Krolowi przydáni. 2. Dla cżego Krolowi daná ieſt naywiętſza zwierz=
4:
chność w Rzecżypoſpolitey. 3. Y tu o powinnośći Pánow Rad krotko. 4. Y o
5:
Porádnikách Krolewſkich/ ktorziby przy niem vſtáwicżnie byli. 5. Y o Se=
6:
kretarzoch káżdego Powiátu. 6. Ná Krolá należy/ áby przy Rádźie Sena=
7:
torow bywał. 7. Zámknienie opiſania Senatu/ wźięte od ich powinnośći.
8:
GDyż tedy rozmáite kaźni ná Krole ſą
9:
záłożone/ ktorziby nie dobrze vżywáli Vrzędu
10:
ſwego/ á żaden Krol nigdy niebył/ ktoryby ſam
11:
wſzytki Vrzędy ábo powinnośći ná ſobie nośić
12:
mogł: przeto ieſt bez máłá wſzędźie ten obycżay/
13:
że Krolom Senatory/ y inne Vrzędniki przyſtáwiáią/ kto=
14:
rziby znim Rzecżpoſpolitą rządźili. Co też y Moiżeſz nay=
1

15:
wyżſzy Sprawcá ludu Bożego vcżynił/ ktory zá rádą Iethroná
2. Moiſz. 18 Wirſz 21.

16:
Madyánity świekrá ſwego/ obrał wiele oſob cżelnieyſzych/
17:
ktorym też władnośći ſwoiey vdźielił. Vcżynił to y
18:
Dáryus Krol Medſki/ ktory też niektore przednieyſze Pány
19:
poſtánowił/ miedzy ktoremi chćiał áby też był Dániel Ebrey=
Daniel. 6.

20:
cżyk áby znim wſzytkie rzecży rządźili y ſpráwowali.
21:
V Polakow imo Krola y Pány Radne/ bárzo wiele może
22:
Sláchecki ſtan/ ktory poſyła záwżdy z káżdego Powiátu Po=
23:
sły ná Seym/ ktorzi ácż niemáią mocy wotowáć/ wſzákże wiele
24:
rzecży potrzebnych podawáią ku rozbierániu Senatorom.
25:
Vſtáwy też wſzytkie pilnie przeglądáią/ ieſli co Rzecżypo=
26:
ſpolitey ſzkodliwego być widzą/ áby śię przećiw temu záſtá=
27:
wili. A przetoż żadne Práwá áni vſtáwy nie ſą ważne/ ie=
28:
dno ná ktore Posłowie Ziemſcy pozwolą. Nieinácżey po=
29:
dobno ſą ći Posłowie v nas/ iedno iáko v Rzymian bywáli
30:
Stárſzy nád poſpolſtwem/ ktore zwano Tribuni Plebis. Bo
31:
ponieważ w poſpolſtwie potrzebá záwżdy mądrośći/ powagi
32:
y ſtátecżnośći/ przeto porucżano to cżelnieyſzym oſobam ná to
33:
obránem/ Tribunis, to ieſt/ Stárſzym nád poſpolſtwem/ áby
34:
śię przećiwko wynálazkom Pánow Rad opieráli/ á pilnie te=
35:
go przeſtrzegáli/ żeby Rzecżpoſpolita vbliżenia iákiego nieod=
36:
nośiłá. Widźiałem to ſam/ gdy wiele rzecży zacnych á po=
37:
trzebnych poſtánowiono v nas/ zá vchwaleniem Slacheckiego
38:
ſtanu: wiele rzecży ſzkodliwych odrzucono/ zá nieprzyzwole=
39:
niem iego. Co Pánie Boże day áby ná wieki trwáło.
40:
Ale też niekiedy dáli śię w tem vznáć/ iż názbyt ſtan ſwoy mi=
41:
łuią/ á nieták dálece o Rzecżpoſpolitą dbáią/ iáko pilnie wol=
ności


strona: 24v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nośći ſwoich bronią/ co śię okazáło w niesłuſznem á nieſprá=
2:
wiedliwem ártykule o mężoboyſtwie. A ták niechay tego
3:
pilnie ſtrzegą Posłowie/ áby dla nich kiedy Rzecżpoſpolita
4:
wielkiey ſzkody niewźięłá/ z wielką ſtanu iych ſromotą y nę=
5:
dzą. Ale Pánie Boże tego vchoway/ á rácż wſzytkiemu
6:
Slácheckiemu ſtanowi tákie ſerce dáć/ áby oni odrzućiwſzy
7:
ná ſtronę miłość ſámych śiebie/ wſzytkę Rzecżpoſpolitą/ to
8:
ieſt/ wſzytkie ludźi/ w tem ſpołecżnego żyćia towárzyſtwie zná
9:
mi mieſzkáiące miłowáli/ o wſzytkie śię ſtáráli/ wſzytkich
10:
gárdłá/ pożytkow y zacnośći bronili. Co kiedy będźie/
11:
tedy śię okaże ſpráwiedliwa przycżyná/ dla cżego ták Pano=
12:
wie Rádá/ iáko y Sláchecki ſtan/ przydan ieſt do władnosći
13:
Krolewſkiey. Bo to mamy zá pewną rzecż mieć/ że nie=
14:
ieſt żaden ktoryby ieden ſam/ ábo rádą ſwą/ ábo ſtárániem
15:
ſwym mogł wſzytkiey Rzecżypoſpolitey doſyć vcżynić/ á iey
16:
brzemioná znośić. A iako káżdy więcey dwiemá ocżymá
Ariſtotel.

17:
vyrzy/ lepiey dwiemá vſzymá słyſzy/ á dwiemá rękámi y dwie=
18:
má nogámi więcey ſpráwi/ niżli kiedyby tylko iednego oká/
19:
iednego vchá/ iedney nogi y iedney ręki vżywał: Tákći wſzyt=
20:
cy ktorzi wiele ludu y niezlicżone ſpráwy porucżone ſobie má=
21:
ią/ potrzebá/ áby wiela ludźi ocżu y vſzu/ y nog/ y rad vżywá=
22:
li/ chcąli dobrze á porządnie wſzytkie rzecży ſpráwowáć.
23:
Y zda mi śię tá przycżyná być/ dla ktorey Krolom y zwierzch=
2

24:
nym Pánom/ práwem wſzytkich narodow/ naywiętſza wła=
25:
dność w Rzecżypoſpolitey daná ieſt: ktorzi będąc ná naywyż=
26:
ſzem doſtoynośći ſtopniu poſtánowieni/ rádząc y myśląc o
27:
wſzytkich ſwoich ludźioch/ nie iedney/ ábo nie kilku oſob rády
28:
w ſpráwowániu rzecży vżywáć máią/ ále wiela oſob/ y tych
29:
nie ledá iákich/ ále co przednieyſzych y co mędrſzych/ ktorychby
30:
oni więcey niżli kto inſzy mogł mieć. Abowiem ieſli śię pu=
31:
śćiſz zá dobrym rozſądkiem/ niesłuſznaby to rzecż/ áby iedne=
32:
mu cżłowiekowi ktoryby y nic nieumiał/ y namiętnośćiam ábo
33:
popędliwośćiam ſerdecżnem dał śię vnośić/ wſzytká ſpráwá
34:
Rzecżypoſpolitey miáłá być porucżoná. Lecż ponieważ
35:
Krolewſka władza ma śię podpieráć wiela ludźi oſobliwą
36:
cnotą y mądrośćią/ przeto zdáłá śię być słuſzna rzecż/ áby ią
37:
ieden ná ſobie niosł/ ktoryby wſzytkiemi rządźił. Bo łá=
38:
cniey iednego pánowániu posłuſznym być/ niżli wiela ich: łá=
39:
cniey iednego byſtrość y pohámowáć/ y gdyby śię tám ćiągnęłá
40:
gdźie nietrzebá názad cofnąć/ niżli wiela ich. Zdáłá śię
41:
wtedy słuſzna rzecż być/ áby ieden iáko głowá wſzytkiem dru=
42:
giem cżłonkom/ coby było napożytecżnieyſzego á naſpráwiedli
43:
wſzego cżynić roſkázował/ vſtáwy około ſpráwowánia rzecży
cżynił


strona: 25

Kśięgi pirwſze.25
1:
cżynił/ y wykonywał: wątpliwe á niepewne rzecży rozwięzo=
2:
wał: káżdego obywátelá źiemi ſwey w powinnośći iego zá=
3:
dźierżawał/ á lepſzym go/ ile może być cżynił: ná oſtátek aby
4:
był wodzem y pocżątkiem/ pokoy y wſzeláką vcżćiwość tak w=
5:
źiemi ſwey záchowywáć y pomnáżáć/ iáko iey też ná pográni=
6:
cżu od nieprzyiaćielá bronić. Abowiem ieſliby ich wiele
7:
z táką władzą w iedney Rzecżypoſpolitey było/ cżęſtoby śię tra
8:
fiáły bárzo záwikłáne trudnośći/ gdyby káżdy co mu śię nay=
9:
lepſzego widźi ku ſkutkowi przywieść chćiał. Y niemo=
10:
gliby tácy żadney rzecży w dobry porządek przywieść/ ieſliby
11:
śię pirwey ſámi miedzy ſobą niezgodźili y niezezwolili.
12:
Záprawdę áni poſpolitego cżłowieká/ áni przednieyſzych w
13:
źiemi oſob pánowánie/ niemoże śię ná vrzędźie ſwym przyſtoy
14:
nie záchowáć/ ieſliby pirwey niewźięło ná śię podobieńſtwá pá=
15:
nowánia iedney oſoby/ chybá żeby wſzytkiey źiemie ſpráwę (co
16:
w Rzymie y w inſzych Rzecżáchpoſpolitych/ cżáſu wielkiego
17:
niebezpiecżeńſtwu záchowywano) iednemu komukolwiek do
18:
cżáſu porucżono/ ktorego Rzymiánie Dictatorem zwáli: ktory
19:
wyiąwſzy to że do cżáſu pánował/ cżemże inſzym był iedno
20:
Krolem? Rzymſka też Rzecżpoſpolita/ ktora po cżáśiech
21:
Tárquiniuſzowych brzydźiłá ſie władzą Krolewſką iákoby
22:
iáką zarázą/ doznawſzy cżęſtokroć iáko ćięſzkie á ſzkodliwe ieſt
23:
pánowánie wielu oſob/ ktorych woynámi wnętrznemi długo
24:
trapiona byłá/ zwielką chęćią Auguſtá zwierzchnym Pánem
25:
obráłá: náucżywſzy śię wielem przykłádow/ iż lepiey dáleko
26:
áby ieden naywyżſzą władzą ná ſobie nośił/ niżliby śię wiele
27:
ich zrowney władze weſeliło: ktorzi będąc niezgodni miedzy
28:
ſobą/ wſzcżynáliby nieſnaſki y bunty á niemogliby nicżyim ro=
29:
ſkázowániem ábo pánowániem być pohámowáni.
30:
Y ztądżeć vrosły one słowá przez Wáleryuſá Meſsále/ z ro=
Sueton in. Octa. t. 58.

31:
ſkazánia Senatu, y poſpolſtwá Rzymſkiego do niego posłáne:
32:
Niech to ná dobre y ná ſzcżęśćie tobie y domowi twemu/ o Ce=
33:
ſárzu Auguśćie będźie/ Senat y poſpolſtwo Rzymſkie pozdra=
34:
wiáią ćię Oycem oycżyzny. Ktoremu zápłákawſzy
35:
Auguſtus tymi słowy odpowiedźiał: Gdyżem iuż cżegom żądał
36:
otrzymał/ zacni á ná rádę wyſádzeni Pánowie/ o coż inſzego
37:
mam Bogá prośić/ iedno ábych to zezwolenie wáſze/ do oſtá=
38:
tniego żywotá mego końcá mogł znośić? A napierwey o
39:
to śię ſtáráć trzebá/ áby Senatorſka łáwicá co nalepiey byłá
3

40:
poſtánowioná/ ktora po Krolu w káżdey Rzecżypoſpolitey ieſt
41:
naprzednieyſza. V nas ieſt złożoná máło niezewſzelákich v=
42:
rzędnikow/ ták Duchownych iáko Swietſkich. A przeto
43:
wielką pilność Krol cżynić ma/ około obieránia tych vrzędni=
Ekow/


strona: 25v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
kow/ ktoremi zwycżay ieſt záſadzáć koło Senatorſkie/ ktore
2:
ieſt naywyżſzą Rzecżypoſpolitey rádą/ poſpolitego dobrá y za=
3:
cnośći ſtrożem/ ktore Krolá y zwierzchnego Páná do pięknych
4:
á vcżćiwych rzecży pobudza/ od ſproſnych á nieucżćiwych od=
5:
wodźi/ á złe iego chęći hámuie: bez ktorego rády/ zdánia/ y
6:
zwierzchnośći/ nic w Rzecżypoſpolitey/ áni w źiemi/ áni zá
7:
gránicą cżynić śię niegodźi.
8:
Okrom Senatu/ ktory o naprzednieyſzych ſpráwách Rze=
4

9:
cżypoſpolitey rádźi/ á nigdy niebywa zbieran/ iedno dla wa=
10:
żnych ſpraw/ y to ná Seymie/ godźiſie Krolowi miewać przy
11:
ſobie kilko oſob/ ktorziby od iego boku nigdy nieodſtępowá=
12:
li/ z ktoremiby śię o wſzytkich rzecżach námyślał/ á znimiby
13:
rádźił o rzecżach ku cżynieniu potrzebnych: y owſzem gdy ma
14:
wſzytek Senat, ábo Pany Rádne zebráć/ áby śię z temi pirwey
15:
wkáżdey rzecży/ rozważáiąc ią/ ná tę y ná owę ſtronę/ ná=
16:
mowił/ niżliby ia przed wſzytkiem Senatorſkiem kołem prze=
17:
łożył. Przyrodzenie do tego ćiągnie/ zwycżay ludzki też
18:
to nieśie/ iż káżdy cżłowiek ma tych z ktoremi towárzyſkie ży=
19:
wie/ ktorym śię pirwey rády o ſwych rzecżach zwierza/ niż śię
20:
znimi pokaże. Iáko dáleko więcey zwierzchnemv Panu godźi śię
21:
áby miał około śiebie ludźi tákowe/ ktorymby śię zmysłámi
22:
ſwoiemi pirwey otworzył/ á iych też zdánie w tey mierze v=
23:
słyſzał/ á znich wyrozumiał/ ieſliby śię co w tey mierze (iáko
24:
myśli) ſpráwić mogło/ ábo nie. Tym ſpoſobem y o dru=
25:
gich wotowániu będźie potym lepſzy rozſądek dawał/ y gdy w
26:
kole Senatorſkiem ſpor iáki o co będźie/ łácniey będźie mogł
27:
obráć to/ co śię iemu y Rzecżypoſpolitey pożytecżnieyſzego być
28:
zda. Lecż tákowi ktorzi przy boku Krolewſkiem vſtáwicż=
29:
nie będą/ á do tákich táiemnych rozmow będą przypuſzcżáni/
30:
trzebá áby byli wierni y milcżeniem ozdobieni. Bo wiele
31:
złego ztąd przychodźi/ gdy rády zwierzchnych Pánow niero=
32:
zmyślnie/ ſkwápliwie á przed cżáſem bywáią rozgłaſzáne.
33:
Są Monárchowie/ ktorzi káżde mv Powiátowi do ſpraw ták
5

34:
domowych iáko też poſtronnych dawáią tákie porádniki álbo
35:
Sekretarze/ áby ſpráwy iym porucżone odpráwowáli.
36:
Chwálebny to záprawdę ieſt obycżay/ á Pánom zwirzch=
37:
nym/ nád wielkiemi Páńſtwy przełożonym/ á zwłaſzcżá kto=
38:
rzi z roznemi narody ſpolne ſpráwy máią/ bárzo potrzebny.
39:
Abowiem gdy kto ſam ieden wſzyſtkie ſpráwy ná ſobie nośi/
40:
tedy y ſam znoſzeniu ták wiela brzemion nie práwie doſyć ucży
41:
nić może/ y ſpráwy leniwiey idą/ á ci ktorych śię rzecż tocży/
42:
więtſzy nakład podeymowáć y więcey cżáſu tráćić muſzą.
43:
Záś gdy káżdy pilnuie tego co ná iego vrząd należy/ tedy śię
ſpráwy


strona: 26

Kśięgi pirwſze.26
1:
ſpráwy rychley y lepiey odpráwuią: á ieden niebywa ták wiel=
2:
kiem mnoſtwem ſpraw zátrudnion: ludźie też ták ſwoi iáko y
3:
poſtronni/ z mnieyſzym nakłádem y cżáſu trawieniem do domu
4:
śię wrácáią. Gdy mieyſce ktoregokolwiek z tych Sekretarzow
5:
wákuie/ dla śmierći/ ábo dla ktorey inſzey przycżyny/ niebiorą
6:
tego Krolowie ná śię/ áby ná iego mieyſce kogoby chćieli in=
7:
ſzego dáli: bo poſpolićie do tego przekażą proźbá wielu ich/ iż
8:
nie tego kogoby chćieli/ choćia też y godnego/ obieráią/ ále kogo
9:
iym iákoby po niewoli wtrącą. A ták wſzytko bywa w mocy
10:
drugich Sekretarzow/ áby oni obráli/ á ná mieyſce zmárłego
11:
wſádzáią kogo rozumieią być do tego práwie godnego.
12:
Słuſznaby też rzecż byłá/ żeby Krol przy Pánoch Rádách/ gdy
6

13:
o Rzecżypoſpolitey rádzą/ oſobą ſwą był: Bo oprocż tego/ że
14:
iych dowćip/ słucháiąc iáko wotuią/ wybacży/ też y to do cże=
15:
go śię kto więcey zgodźi pozna: y ſámę rzecż ktora śię tocży
16:
doſtátecżniey wyrozumie/ y Dekret vcżyni táki/ ktory z więt=
17:
ſzym pożytkiem Rzecżypoſpolitey będźie. Lecż gdy śię tráfią nie
18:
zgodne wotá Senatorow/ coby miał Krol cżynić/ ieſli ma li=
19:
cżyć wotá ábo ie ważyć/ niżey/ gdźie będźie rozmowá o vchwale
20:
Pánow Rad/ powiem. Teraz o vrzędźie Senatorſkiem
21:
nieco pzypomnię/ bez ktorego iákom powiedźiał/ nic śię Kro=
22:
lowi w Rzecżypoſpolitey pocżynać niegodźi: gdyż wedle ich
23:
zdánia Práwá bywáią ſtánowione/ Sądy odpráwowáne/ y
24:
woyny podnoſzone. Wielki tu vrząd y ćięſzkie brzemię ieſt/
25:
á niewiem ieſli niewiętſzy y trudnieyſzy miedzy wſzytkiemi in=
26:
ſzemi vrzędy/ wyznáwáć śię y okázowáć być ſtrożem Rzecży=
27:
poſpolitey/ y obrońcą. Niech żaden niebędźie tego o ſobie mni=
28:
mánia/ żeby iy przyſtoynie ſpráwowáć mogł/ bez wielkiego
29:
rozumu/ więtſzego zwycżáiu/ á mądrośći y owſzem dáleko więt
30:
ſzey/ bez wagi wyroku/ bez rozmáitego á doſkonáłego porády
31:
ſpoſobu.
32:
Rozdźiał iedennaſty.
33:
1. Co przynależy ná Senat/ y ná wſzytkie inſze oſoby rádne/ áby około wotowánia
34:
ná wſzytko bacżenie mieli. 2. áby śię ſkwápliwego á nierozmyślnego wotowá
35:
nia wyſtrzegáli. 3. namiętnośćiam ſerdecżnem áby śię niepoddawáli. 4.
36:
áby ná vcżćiwość pirwſze bacżenie mieli. 5. Aby ná drugich dobre wotá ſzcży=
37:
rze przyzwaláli. 6. áby to śmieli mowić/ co rozumieią być dobrego ábo ſprá=
38:
wiedliwego. 7. áby v śiebie więcey rozważáli wotá niżli ie licżyli. 8. Po=
39:
tym ieſt zámknienie.
40:
SLuſznie tedy cżelnieyſzym oſobam/ ktorzi
41:
ták wielkie rzecży ná ſwey głowie noſzą/ bywa ro=
42:
ſkazano/ áby z wielką pilnośćią á długo wſzytkiemu
E ijśię przy=


strona: 26v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
śię przypátrowáli/ we wſzytkie Rzecżypoſpolitey cżęśći pilnie
2:
pátrzyli/ obacżáiąc ſpráwę/ o ktorą w rádźie rozbieránie ma
3:
być: niechayby v śiebie pilnie vważáli cżáſy/ mieyſcá/ oſoby/
4:
y poſtępek rzecży tego cżáſu ktorego śię co dźieie: záwżdy
5:
niech śię rozumu rádzą: rzecży dáwnieyſze z teráznieyſzemi
6:
niechay zrownawáią/ á biorąc znich wzor niechay przyſzłe rze=
7:
cży opátruią/ á rozmyśláiąc o nich niechay wiele cżáſu trawią.
8:
Przetoć Homerus powiada być rzecż niesłuſzną/ áby zwirz=
9:
chny Pan miał cáłą noc ſpáć/ ktorego obronie wiele ludźi
10:
porucżono/ á ná ktorego ſtárániu należą naywiętſze ſpráwy.
11:
Ktory wyrok ták wielce waży ten cżłowiek/ iż iy nieledá
12:
ktoremu Grekowi przywłaſzcża/ ále piſze/ iákoby te słowá
13:
ſam Bog mowił. Ktore roſkazánie/ iż należy wſzytkim kto=
14:
rzi ná proſtą do cnoty drogę náſtąpili/ tedy y owſzem naywięcey
15:
należy przednieyſzym w Rzecżypoſpolitey Pánom: to ieſt/ áby
16:
ten cżás ktory ſproſne poſpolſtwo obráca ná bieśiády y ná gry/
17:
oni obrácáli cżęśćią ná ſpánie/ cżęśćią ná wynáydowánie rá=
18:
dy o dobrem rządzeniu Rzecżypoſpolitey. Bo ktorzi ábo
19:
ſpawſzy cáłą noc/ ábo koſztownemi potráwámi y trunkámi
20:
báwiwſzy śię/ przychodzą do rady nierozmyśliwſzy śię/ áni śię
21:
do tego zgotowawſzy/ ći záprawdę bez przygány wtey mierze
22:
być niemogą. Przeto trzebá Radnemu Pánu wiedźieć pir=
23:
wey wády ábo niedoſtátki Rzecżypoſpolitey/ y ono wſzytko o
24:
cżem ma być rozmowá w Rádźie/ żeby śię do rády y do roz=
25:
mowy dobrze nágotował.
26:
Bo owego porywcżego o wielkich rzecżach mowienia trzebá
2

27:
śię ſtrzec: Gdyż Pánowie Rádni nie ták śię máią popiſowáć
28:
prędkośćią wotowánia/ iáko ważnośćią rzecży: co záprawdę
29:
niemoże śię im dobrze poſzáńcować/ iedno przewiedźiawſzy na
30:
przod y dobrze roſpátrzywſzy wiele rzecży/ z ktorychby obráć
31:
mogli to coby napotrzebnieyſzego było. Ieſliby śię kto ná
32:
prędkie á nierozmyślne wotowánie zbytnie ábo vmyślnie wy=
33:
ſadzał/ zda śię/ że to więcey rośćie z okázowánia niepotrze=
34:
bnego/ niżli z rozſądku ſtátecżnego/ y bez płochośći tám być nie
35:
może. Bo cżęſto śię to trafia/ iż co kto raz nierozmyślnie
36:
wyrzecże/ tego nápotem vpornie broni. Ktora rzecż ácż
37:
w káżdey oſobie ieſt przygány godna/ ále naywięcey w oſo=
38:
bách cżelnieyſzych/ ktore w rzecżách wielkich wotuią á rádzą/
39:
chcąc áby nietylko z ſtrony dowodu rozumem vcżynionego/ ále
40:
też y z ſtrony zwirzchnośći ich były ważne. Dobrze przeto
41:
Alexander Seuerus Rzymſki Ceſarz cżynił/ ktory ſtrzegąc tego
42:
áby kto będąc niegotow niewotował/ dawał cżás ku rozmysle
43:
niu. A przeto ći/ ktorzi o rzecżách ważnych á wielkich vmyślnie
z prędká


strona: 27

Kśięgi pirwſze.Liſt 27
1:
z prędká á bez rozmysłu/ y ſámi mowią/ y po drugich tego chcą
2:
ábo ie ná to wyćiągáią: o tych ma być rozumiano że to ná okaz
3:
cżynią: á ktorzi też nierozważywſzy pierwey v śiebie ſpraw o
4:
ktorych rádá ma być/ przychodzą do kołá rádnego/ to ieſt/ do
5:
onego świętego Rzecżypoſpolitey Kośćiołá/ ći niechay wie=
6:
dzą/ iż od Bogá słuſzne káránie odnioſą/ zá złe przećiw Rze=
7:
cżypoſpolitey záchowánie.
8:
A o tych záśię co mamy rozumieć/ ktorzi do tego świę=
3

9:
tego Kośćiołá z zákrwáwionemi ſercy przychodzą/ będąc
10:
ku záſzkodzeniu komu nieſpráwiedliwie ták gotowi/ iż śię też
11:
o to z wielką ſwoią niebezpiecżnośćią kuśić śmieią? Niemoże
12:
záprawdę ſerce waśnią/ gniewem/ ábo iáką popędliwośćią
13:
wzruſzone/ áni rozumowi dáć śię rządźić/ áni ná prawdę przy
14:
zwáláć. Niemoże ſpráwiedliwie ſądźić/ áni prawdźiwey
15:
rády bezpiecżnie ábo wolnie dáć/ ktory ſam ſobą niewłada/ bę=
16:
dąc złem namiętnośćiam poddány. Bo á ktore może być
17:
okrutnieyſze pánowánie/ ktore tyráńſtwo ſrożſze/ iáko gniew/
18:
waśń/ záiątrzenie/ nieukrocone pożądliwośći/ prágnienie
19:
przewodzenia y chęći nieprzyſtoyne/ ktore świátłość ſerdecż=
20:
ną záćmiáią/ wolność woli wydźieráią/ á cżłowieká ktory śię
21:
im poddał/ y tám y ſám odrywáią? Przetoż y tákowego złe=
22:
go wzruſzenia ſerdecżnego/ cżelnieyſzi Pánowie powśćiągáć
23:
máią/ á rozumem ie iákoby w koło kręćić/ y rozruchow wyſtrze
24:
gáć śię pilnie máią/ ktore z gniewu waśni y inſzych burzliwych
25:
namiętnośći pochodźić zwykły. Mogąć nas rozmáite przy=
26:
kłády y náſzych y dáwnieyſzych cżáſow náucżyć/ iż wielkie á ćię=
27:
ſzkie nędze y vpadki tak ná Rzecżpoſpolitą iáko też y ná domo=
28:
we káżdego obeśćie/ dla waśni á rozruchow cżelnieyſzych Pá=
29:
now/ przychodźiły: bo miewáią wiele pomocnikow/ ktorzi
30:
przy nich zoſtawáią/ ktore przy ſobie máiąc/ iákoby zgromá=
31:
dzone woyſko/ ták w domu iáko y w rádźie/ y gdźie iedno mo=
32:
gą/ wſcżynáią miedzy ſobą ták wielkie waśni/ iż śię zda iáko=
33:
by ieden drugiemu ná gárdło ſtał. A nie ieſt to rzecż wie=
34:
rze podobna/ áby poiednánie ich/ choćia bywa zacne/ y przy
35:
wielkiem zgromádzeniu/ miáło być ſzcżere/ ktorzi zá málucżki
36:
cżás bárzo wielkie rozruchy miedzy ſobą wſzcżynáią/ á iákoby
37:
ſzerſzenie przećiwko ſobie powſtawáią. Y niemoże to
38:
być/ áby ći ktorzi miedzy ſobą niezgodni ſą/ á ſobie z lekká przy
39:
iaćielmi/ mogli ták w Rzecżypoſpolitey iáko też w domowych
40:
potocżnych ſpráwách zgodę y pokoy poſtánowić.
41:
Ma śię też do tego pilno przykłádáć Senator káżdy/ żeby tę
4

42:
rzecż o ktorey ma być rozbieránie w rádźie/ dobrze wyrozumia=
43:
wſzy/ wſzytkie rady ſwoie ku pocżćiwey przyſtoynośći obrácał/
E iijod ktorey


strona: 27v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
od ktorey dla iákiegokolwiek pożytku odſtępować/ záwżdy zá
2:
ſproſną rzecż miewano. A ácżkolwiek śię cżęſtokroć ſercá
3:
ludzkie wielą rzecży zátrudniáią/ iż niełácno mogą rozeznáć co
4:
ieſt vcżćiwego/ wſzakże w rzecżách iáwnych/ cżłowiek dobry
5:
od pocżćiwey przyſtoynośći odſtępowáć niema. Lecż wiele
6:
rzecży ieſt/ ktore nam vcżćiwą przyſtoyność okázáć mogą: iá=
7:
ko rozum ktory ieſt iáko oko rozeznawáiące świátłość od ćie=
8:
mnośći/ zdrożne rzecży od práwych/ niecnoty od cnot: potym
9:
ią też okázáć mogą vrzędy y powinnośći cnotę forytuiące:
10:
Ktemu też ſáme Práwá y Ludzkie y Boſkie. Niech prze=
11:
to ná wzor będźie w kole Senatorſkiem rozbieránie o mężoboy
12:
ſtwie/ ieſli winą cpieniężną/ cżyli gárdłem ma być karane?
13:
Bo ſą niektore rzecży/ ktore śię y ná tę y ná owę ſtronę w tey
14:
mierze mowić mogą/ ktorem śię ma pilnie przypátrzyć/ á po=
15:
rownywáć ie/ ten ktoby chćiał ná to ſpráwiedliwie á z pożyt=
16:
kiem Rzecżypoſpolitey wotowáć. Zá winą pieniężną
17:
pomaga ſtárodawny tey Ziemie zwycżay/ ktory ieſt miedzy
18:
Artykuły Práwá policżon: pomagáią też y pożytki ná przy=
19:
iaćioły zábitego przychodzące/ ktorziby nic niewźięli/ kiedyby
20:
mężoboycá był zábit. Záśię też cżyniąc wet zá wet/ kará=
21:
nie mężoboyce niepożytecżne będźie Rzecżypoſpolitey/ ktora
22:
záwżdy ſtráćiwſzy iednego cżłowieká/ muśiáłáby y drugiego
23:
ſtráćić: á ták mnimałby kto/ że lepiey pieniężną winą káráć
24:
mężoboyce/ ktorey iakikolwiek potym w Rzecżypoſpolitey
25:
mogłby być pożytek. Do tego też wielce pomagáią zasłu=
26:
gi ludźi Slacheckiego ſtanu przećiwko tey Rzecżypoſpolitey/
27:
ktora zá nieiáką nagrodę zasług vſtáwiłá im to Práwo/ áby
28:
głowá ich od chłopá gárdłem/ á głowá chłopſka tylko dźie=
29:
śiąćią grzywien pieniędzy náſzych od Sláchćicá płácona byłá.
30:
Bo ſámá Sláchtá miedzy ſobą ná ſto grzywien głowę przyia=
31:
ćielſką ſzácuie. A teć ſą rzecży/ ktore winę pieniężną potwier
32:
dzáią ábo forytuią/ á głowną wątlą. Z drugiey ſtrony zá=
33:
śię/ máią te rzecży być rozważone y poznáne/ ktore pieniężną
34:
winę zbijáią/ á głowną ſtánowią. Naprzod wedle Praw
35:
Bożych/ y wſzytkich niemal narodow/ okrom nas/ mężoboyce gár
36:
dłem bywáią karáni: potym y rozum ſam/ ktory ieſt iákoby
37:
iáka świátłość á świecá żywotá pokázuie to/ że ſproſna rzecż
38:
z ludzkiego zábijánia pożytek iáki cżynić/ ábo zyſk bráć/ á iże
39:
nicżem inſzym niemoże być nágrodzone mężoboyſtwo/ iedno zá
40:
mordowániem mężoboyce. A ieſliże karánie ma być wyſtępko
41:
wi rowne/ á gdźież śię tedy więcey oná rowność pokázáć mo=
42:
że/ iedno karániem mężoboyce ná gárdle? Bo żadna rzecż
43:
nam ták miła niema być iáko żywot ludzki. Nád to/
ponieważ


strona: 28

Kśięgi pirwſze.Li. 28
1:
ponieważ Práwá náſze oſądzáią ony ná gárdło ktorzi cu=
2:
dze rzecży krádźionym obycżáiem odeymuią/ á cżemuż y ci
3:
niemaią być ná gárdle karáni ktorzi komu zdrowie odięli?
4:
Bo ono co zá pieniężną winą/ chcąc ią mieć/ przytacżáią/ że ie=
5:
ſliby mężoboyce ná gárdle byli karáni/ muśiáłaby Rzecżypoſpo
6:
lita ſtráćiwſzy iednego cżłowieká záwżdy zárázem y drugiego
7:
ſtráćić/ tedy to dáleko prawdy. Abowiem á ktoż
8:
tego niewie/ iż bárzo wielkie mnoſtwo ludźi Práwo dla zło=
9:
dźieyſtwá tráći? Co ieſliże karząc złodźieie nieruſza nas nic
10:
tá ginących ludźi ſzkodá/ á cżemu nas ruſzáć ma gdybyſmy mę=
11:
żoboyce tákże karáli? iákoby máiętnośći ludzkie w więtſzey wa
12:
dze być miáły niżli ſáme gárdłá: ábo iákoby więtſzą ſzkodę
13:
Rzecżpoſpolita wźięłá zábiwſzy mężoboycę niżli złodźieiá. A co
14:
powiedáią o zasługách Slácheckiego ſtanu/ dla ktorych tę ro=
15:
zność karánia vcżyniono/ bárzo to nikcżemna: á niewiem ie=
16:
ſli nie ták głowámi kmiecemi iáko koſtkámi gráć chćieli/ kto=
17:
rzi ie zá dźieśięć grzywien oſzácowáli/ gdyż záś kmiećiá ktory
18:
by Sláchćicá zábił/ gárdłem káráć poſtánowili. Ták wie=
19:
le ieſt rzecży nieprzyſtoynych w tey nierownośći karánia/ iż dźi=
20:
wna rzecż iáko ktory cżłowiek mogł o niey y pomyślić: ktore=
21:
mi nieprzyſtoynośćiámi y rozum śię ludzki obraża/ y ſądy lu=
22:
dzkie bywáią wzgárdzone/ y świátło ſpráwiedliwośći miedzy
23:
cnotámi naśláchetnieyſzey/ bywa záćmione/ y roſkazánie Boże
24:
bywa wniwecż obrocone. Tom tu ná przykład dla tego
25:
powiedźiał/ ábych okazał/ że trzebá Pánom rádnym káżdą
26:
rzecż y ná tę y ná owę ſtronę pilnie rozważáć/ á potym ſpor
27:
o wſzytko cżynić/ pirwey niżliby wotowáli/ coby z pożytkiem
28:
Rzecżypoſpolitey było.
29:
Lecż niemamy ták rozumieć/ żeby on zá Rzecżąpoſpolitą
30:
wotował/ kto ábo zá pożytkámi ſwemi właſnemi idźie/ ábo
31:
go miłość/ ábo waśń przećiwko ktoremukolwiek ſtanowi v=
32:
nośi: iákoż iednák ieſt to rzecż nietáyna/ że wiele ich bronią
33:
pieniężney winy z waśni przećiwko kmiecemu ſtanowi/ á
34:
z miłośći przećiw Slácheckiemu. Niemoże ſerce miłośćią
35:
ábo waśnią przećiw komu pałáiące prawdy poznáć. Nie=
36:
może ten ktory gárdźi Bogiem y ludźmi/ áni vcżćiwośći/ áni
37:
prawdźiwego Rzecżypoſpolitey pożytku obácżyć.
38:
Lecż ći co cżynią ktorzi pieniężney winy bronią? Smiech tylko
39:
z śiebie poſtronnym narodom cżynią: śmieſzki z głow kmie=
40:
cych ſtroią: okrućieńſtwo nád temi z ktorych naywiętſze pożyt=
41:
ki biorą/ płodzą: prawdę Bożą w nieſpráwiedliwości (iáko
42:
Páweł mowi) tłumią: nád to ieſzcże Bogu/ prawdę ſwoię
43:
do iych ſerc podawáiącemu/ zuchwále onemi słowy od=
E iiijpowie=


strona: 28v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
powiedáią/ Wiádomośći drog twoich niechcemy.
2:
Ale o tem nápiſałem doſtátecżnie w kśiąſzkach ktorem o ka=
Iiow. 21. Wirſz 14.

3:
rániu mężoboyſtwá wydał: á tu dla przykładu przywiodłem
4:
trochę/ żebych w rzecży ták iáſney/ rádzenia ſpoſob/ iákokol=
5:
wiek pokazał.
6:
Należy też ná wiernego Senatorá/ ná drugich vcżćiwe wo=
5

7:
tá zezwáláć: á dla waśni ktorąby miał przećiw nim/ niekręćić
8:
áni odrzucáć wotowánia onych ktorziby dobrze wotowáli.
9:
Bo to iáwna/ iż cżęſto o Rzecżypoſpolitey niektorzi ták do=
10:
brze wotuią/ że kiedyby one wotá od wſzytkich były pochwa=
11:
lone/ nieźleby śię Rzecżypoſpolitey posłużyło. Ale iż po=
12:
dobno ći ktorzi ták wotuią/ w nienawiści v niektorych bywá=
13:
ią/ przeto y w vcżćiwośći ich niemáią/ y wotámi ich gárdzą.
14:
Niebacżą tego ći gárdźićiele/ że ćięſzko przećiw Bogu y prze=
15:
ćiw ludźiom grzeſzą. Bo prawdá/ ktokolwiek ią mowi/
16:
z Duchá świętego pochodźi/ ták iż Duchowi świętemu prze=
17:
ćiwią śię wſzytcy/ ktorzi się prawdźie poznáney przećiwią.
18:
A ten grzech niema być lekce pokłádan: a niewiem by to nie
Mátth. 12. Wirſz 32.

19:
on grzech był/ o ktorem Chriſtus powieda/ że áni wtem/ áni
20:
w przyſzłem wieku niebędźie odpuſzcżon. Są też niektorzi
21:
co nie z waśni przeciw oſobie odrzucáią wotá/ ále iż widzą/
22:
że to co oni mowić mieli/ drudzy iuż wyrzekli/ á do tegoż wo=
23:
tum ie vprzedźili/ á ták wſtydáią śię ábo toż powtorzyć/ ábo
24:
iáwnie ná ono ich zdánie pozwolić: przeto wymyślaią ſzyder=
25:
ſtwá/ rzkomo popráwiáią/ áno niepotrzebnie śię zábawiáią.
26:
Y bywa to/ iż gdy chcą áby śię zdáli być mędrſzymi/ okázuią
27:
śię być głupſzymi/ á iych rzecż áni pocżątku áni końcá niema:
28:
ſam co mowi/ máło tego rozumie/ á owi co słucháią/ dáleko
29:
mniey. Był ten obycżay v Senatu Rzymſkiego/ iż gdy
30:
przednieyſzi ſpytáni wotá ſwoie podáli/ á wypráwili onę rzecż
31:
o ktorą ſzło ták dobrze iż więcey niepotrzebowáłá/ tedy śię iuż
32:
drudzy wotowániem niebáwili/ ále proſto ná one wotá poz=
33:
waláli. Y wſpomináią Hiſtorikowie one poſpolite słowá/
Conſulámi zwano w Rzymie zwierzchne Pány/ ktorich co rok inſzych po dwu na to obierano.

34:
ktore Conſul álbo ktorykolwiek vrzędnik w tey mierze mawiał:
35:
Ktorzi ták rozumiećie/ idźćie ná tę ſtronę: á ktorzi nie ták/ ná
36:
onę. Przeto też tákie poſtánowienia zwano od przechodze=
37:
nia. Lecż ia tego niewidzę cżemuby śię kto miał wſtydáć po=
38:
zwolić iáwnie ná to wotum/ ktore śię mu podoba. Bo oni
39:
co niepotrzebnie mowiąc cżás trawią/ więcey máią być pocży=
40:
táni zá Sophiſty prozno śię okázuiące niżli zá wymowce/ ábo
41:
zá miłowniki prawdy. Záprawdę ludźie vcżćiwi á Rzecżpoſ=
42:
politą miłuiący/ ſrodze bywáią obráżeni/ y od tych wykrętácżow
43:
y od onych wzgárdźicielow poznáney prawdy. Trzebá śię
tedy y


strona: 29

Kśięgi pirwſze.19
1:
tedy y tey wády ſtrzec/ á ná prawdę/ ktoiąkolwiek pokaże/
2:
ſzcżerze pozwáláć. Wielką záiſte narodowi ludzkiemu
3:
krzywdę cżyniſz ieſli to rozumieſz o ſobie/ że więcey niżli wſzyt=
4:
cy inſzi y widźiſz y znaſz. Wielką záprawdę przygánę ná
5:
śię bierzeſz/ ieſli łápáiąc twoiey chwały/ ieſli też twoiey prze=
6:
ćiw komu waśni folguiąc/ ábo wykrącaſz/ ábo to co on zná=
7:
cżnie á po proſtu powiedźiał odrzucaſz. A nieieſt żaden
8:
więtſzy znák ſkromnego rozumu/ á Rzecżypoſpolitey więcey
9:
niżli ſobie y o ſobie mniemániu służącego/ iedno ſwe niedobre
10:
odrzućiwſzy/ ná drugich dobre wotá ſzcżerze przyzwolić: o
11:
cżem wypiſałem w Rozdźiale O Poślech.
12:
Ieſt też to rzecż bárzo potrzebna do wotowánia/ ábyś to
6

13:
śmiał mowić co rozumieſz. Bo koniecżnie niegodni ſą Se=
14:
natorſkiey łáwice/ ktorzi wiárę y cnotę ſwą kryią/ boiąc śię
15:
cżelnieyſzych Pánow/ ábo też y zwierzchnego Páná/ ábo po=
16:
ſpolitego cżłowieká: iáko też Káznodźieyſkiego niegodni ſą v=
17:
rzędu/ ktorzi dla wielkiego ludzkiego w grzeſzeniu zezwole=
18:
nia/ niekarzą áni ſtrofuią wyſtępkow/ ponieważ to ná Ká=
Káznodźieyſki vrząd ktory ieſt.

19:
znodźieię należy/ choćiaby mu też y o gárdło ſzło/ w Kośćiele
20:
wołáć/ grzechy ná ocży wyrzucáć y káráć/ choćiaby też lud
21:
widźiał być pyſzny/ ſkrzętny/ y ku vkroceniu trudny. Chy=
22:
báby Pan Rádny nietego miał pátrzyć/ coby trzebá w Rze=
23:
cżypoſpolitey ſpráwić/ ále tego coby śię ſpráwić mogło.
24:
Acżkolwiek lepak poſpolićie mnimáią/ że to ná mądrego na=
25:
leży vſtępowáć cżáſowi/ wſzákże ieſliby ći ktorzi przednieyſze
26:
mieyſce w Rzecżypoſpolitey máią/ puſzcżáli ná ſtronę wotá
27:
ſwe/ ktoreby ná mieyſcu ſwem Senatorſkiem cżynić trzebá/
28:
ći śłábo o ſwey zacnośći rádzą/ Zwierzchnośći ſwey niedoſyć
29:
cżynią/ Prawdę/ o ktorąby gárdło mieli dáć/ opuſzcżáią/ á onę
30:
zá nic máią. Lecż o Rádny Pánie/ ná naywyżſzy ty Rzecży=
31:
poſpolitey ſtan wezwan ieſteś/ zá ſtrożá y obrońcę Rzecżypo=
32:
ſpolitey obran/ dobrodźieyſtwy Rzecżypoſpolitey zápomożon:
33:
A więc ći by śię nie godźiło wdźięcżnośći ſercem y rzecżą ſámą
34:
okázowáć/ wyznawáiąc Prawdę á broniąc iey/ wzgárdy y wa
35:
śni złośnikow mężnie odnoſząc y znaſzáiąc? Ieſli śię ludźi
36:
dla prawdy opuſzcżoney nieboiſz/ boy śię Bogá/ ktory pomni y
37:
słuſzne y niesłuſzne rzecży/ karze złość/ á nágradza zapłátámi
38:
dobroć. Nieieſtći to rzecż nowa/ áni też niesłychána/
39:
że prawdá nienawiſna y gorzka ieſt y záwżdy byłá/ tym ktorzi
40:
śię cnotámi máło báwią. Ale ty niemożeſz inácżey okázáć
41:
śię być miłownikiem prawdźiwey cnoty/ iedno odnoſzeniem
42:
dla niey waśni y trudnośći iákieykolwiek. Przy ſtánowie=
43:
niu káżdey rzecży nalepieyby było wotá nie ták licżyć iáko ie
7
E vważyć.


strona: 29v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wádźić. Bo ten obycżay licżenia ich/ ácżkolwiek ieſt przyięty/
2:
wſzákże iáko cżęſto ſzkodliwy bywa/ łácno śię to pokázáć mo=
3:
że. A ácżkolwiek to niemoże być bez obráżenia onych/ kto=
4:
rych wotá/ choćia ich więcey/ odrzucone będą. Wſzákże
5:
Krol/ ábo ten ktory przodkuie w Rádźie/ dawſzy tego słuſzną
6:
przycżynę dla cżego ná onych zdániu ktorych mniey przeſta=
7:
wa/ łácno tákowemu obráżeniu zábieży. Tylko tego nie=
8:
chay ſtrzeże Krol/ żeby ktoregokolwiek iednego ábo trochy nie=
9:
ktorych ludźi zwierzchnośći/ nie ták wielce ſobie ważył/ iáko=
10:
by drugich choćia ich więcey dla nich niezániedbawał: bo po=
11:
ſpolićie z tąd roſtą ſtrony/ to ieſt/ iednego przy drugim zoſta=
12:
wánie w rádźie/ y zámieſzánia miedzy poſpolitym cżłowie=
13:
kiem. A przeto/ ieſli wotá mnieyſzey ſtrony będą śię zdały
14:
ſpráwiedliwſze/ słuſznieyſze/ y Rzecżypoſpolitey pożytecżniey=
15:
ſze/ ábo ieſli też ſámemu Krolowi/ abo w rádźie przednieyſze=
16:
mu/ cokolwiek lepſzego ná myśl przyidźie/ niech okaże przycży=
17:
nę/ dla cżego co roznego od wynálazku więtſzey ſtrony ma być
18:
przyięto. Lecż to niech cżyni ſkromnie/ nieſtrofuiąc nikogo.
19:
A ieſliby tá rzecż potrzebowałá wielkiego rozmysłu/ niech=
20:
by ná inſzy dźień odłożył oznaymienie zdánia ſwego/ y wyroku
21:
vcżynienie. Lecż iáko ſzkodliwa rzecż tylko licżyć wotá/
22:
á nie ważyć iych też/ posłuchaymy. Miáły miedzy ſobą
23:
iednego cżáſu cżłonki ćiáłá cżłowiecżego rozmowę o Słońcu/
24:
ieſli ieſt świátłe/ cżyli ćiemne: á gdy wſzytkie cżłonki porząd
25:
kiem wotowáły/ że ieſt ćiemne/ ſáme tylko ocży powiedźiáły
26:
że ieſt świátłe. Rozum cżłowiecży odrzućiwſzy one wotá/
27:
ktore drugie cżłonki powiedźiáły/ choćia ich było wiele/ ná ſá=
28:
mych ocżu wotum pozwolił/ y zá nimi ſkazał. Rozgnie=
29:
wáły śię bárzo drugie cżłonki/ że zdánie ocżu/ nád tákie mno=
30:
ſtwo zdánia ich przełożono. Ale gdy ich pytano/ coby zá
31:
rozność byłá miedzy świátłośćią y ćiemnośćią/ á one tego nie=
32:
mogły vcżynić okrom ſpráwy ocżu/ pozwoliły ná ono wotum
33:
ktore ocży vcżyniły/ á rozumow rozſądek pochwaliły.
34:
Concilium Niceńſkie náśládowáło tego Seymu cżłonkow
Szło ná on cżás o to/ ieſliby mieli mieć żony Vcżyćielowie/ wſzytcy byli vrádzili nie mieć? Cżemu ſie Páfnucy zaſtawił.

35:
cżłowiecżych gdy ſkazáło zá Páphnucyuſem/ odrzućiwſzy wo=
36:
tá wſzytkich inſzych ſtátecżnych oſob/ ktorych było w licżbie
37:
trzy ſtá y ośmnaśćie. A przetoż Pánormitanowi cżło=
38:
wiekowi w Práwie biegłemu/ zdáło śię/ áby więtſzą wiárá
39:
byłá daná iednemu/ ktory ma po ſobie dowod y świadectwá
40:
piſmá/ niżli wielkiemu mnoſtwu ludźi/ niemáiącemu dowodu/
41:
áni tákowego świádectwá. Ten tedy obycżay pilnego ro=
42:
zważánia wotow/ łácno otrzyma mieyſce w zgromádzeniu
43:
ludżi/ ktorzi chcą rozumu vżywáć/ á nim śię ſpráwowáć.
Bo á


strona: 30

Kśięgi pirwſze.30
1:
Bo á coż po mnoſtwie bez rozumu? Aza nieieſt podobne
2:
rzuceniu koſtek/ ktore tem ieſt lepſze/ im ſie więcey ocżek ná wi=
3:
rzchu vkázuie? Co ieſliby licżbá w rádźie co ważyć miáłá/
4:
wtedyćby naywięcey záprawdę o to śię ſtáráć trzebá/ żeby dobre
5:
á co nagodnieyſze á naymędrſze ludźi obierano w rádę/ áby źli
6:
á niebácżni niebyli do przemagánia ábo do wygrawánia iá=
7:
ko oká v koſtek. Koniecżnie gdyby był ná Concilium Niceńſkiem
8:
nic nieważył rozum á wzgląd ná Bogá/ tedyby było Páphnu=
9:
cyuſá iednego wotum leżáło wzgárdzone względem ták wiel=
10:
kiego mnoſtwá inſzych. Przełomiłyby były y one cżłonki cżło=
11:
wiecże powiedáiące słońce być ćiemne dwu ocżu wotum/ by
12:
ſię był rozum zwirzchnośćią ſwą w to niewłożył/ á nieſkazał ták
13:
iáko śię rzecż w ſobie ma. Ale rzecżeſz/ że cżęſtokroć tá rzecż
14:
o ktorą ſpor idźie bywa ták trudna/ iż nie wiedźieć ktora ſtro=
15:
ná więcey ważnośći ma/ y dla tego/ trzebá ná ono zezwálać/ ná
16:
co więcey ich wotuie. Niechby ták było/ że w rzecżách trud=
17:
nych trzebá śię tego dźierżeć ná co więcey ich wotuie: ále w
18:
rzecżách iáſnych á łácnych/ áza nie więcey śię ſámey ſzcżerośći
19:
rzecży mamy trzymáć/ niżli mnoſtwá mowiących? Bo ná to
20:
rádźi rozum cżłowiecży śláchetny Boży dar/ ná to rádzą y do=
21:
bre obycżáie/ ná to nam rádźi y Profeſsio náſzá/ zálecáiąc nam
22:
z wielką pilnośćią prawdę/ á fáłſz tępiąc: toż fundáment náſz
23:
Chriſtus Bog przykázuie/ ktory mowę ſwoię prawdą/ á Dia=
24:
błowę kłamſtwem być powieda. Niech przeto będźie iákie
25:
chce mnoſtwo/ ktore wiedząc y chcąc twierdźi kłamſtwo/ ázaż
26:
niema być pocżytano zá potomſtwo onego oycá kłamſtwá/ w
27:
ktorem prawdy niemáſz? Co ieſli ták ieſt/ ázaż nieieſt rzecż
28:
godna/ áby lud Krześćiáńſki opuśćił tákie mnoſtwo/ choćia
29:
też licżbą/ pompą/ świetnośćią/ bogáctwem/ y máieſtatem/
30:
drugą ſtronę przechodzi? Bo záprawdę byſmy byli prawdźi=
31:
wie Chriſtowemi/ tedybyſmy tych ktorzi nam ná fáłſz rádzą á
32:
bronią go/ iáko nieprzyiaćioły Páná á Miſtrzá náſzego/ opu=
33:
śćili. Teſknoć iuż y mnie y drugich/ że śię ták cżęſto bawię
34:
gániąc zwykłe karánie mężoboyſtwá: á wſzakże zda mi śię á=
35:
bych tego zá káżdą przycżyną nieopuſzcżał. Coż ma pieniężne
36:
karánie zá morderſtwo po ſobie okrom dawnośći á mnoſtwá
37:
wołáiących? Ale przy karániu ná gárdle/ ſtoi ſpráwiedli=
38:
wy rozum/ rozſądki wiela narodow/ y prawdá z Bogiem ſá=
39:
mym. A przedśię tácy ieſteſmy ludźie/ iż przećiwko iáwney
40:
prawdźie/ dopuſzcżamy kłamſtwu przez tak wiele wiekow pá=
41:
nowáć/ tyráńſtwu ieſteſmy posłuſzni/ á słuſzne drogi y ſprá=
42:
wiedliwość odrzucamy. Ale rzecżeſz/ że to ná onych
43:
należy/ ktorzi ſą możnieyſzy. Dobrze/ niech ták będźie.
Ktorziż


strona: 30v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Ktorzi tedy ſą niedźwiedźiowie/ ktorzi párdowie/ ktore
2:
beſtie ſrogie á ſtráſzliwe/ ktorym Prorocy Duchem Bożym
3:
nádchnieni/ kroleſtwá źiemſkie przypodobywáią/ ieſliże nie ći/
Dániel. 7.

4:
ktorzi rádzą ná ták wielkie tyráńſtwo y bronią go? A ktoreż
5:
inſze ieſt potomſtwo Kainowe/ ktore ieſt potomſtwo onego ſtá=
6:
rego wężá/ ktory (iáko Chriſtus świádcży) mężoboycą ieſt od=
Iob. 8. wirſz 34.

7:
pocżątku: ieſliże nie ći ſą/ co ták wiele przycżyn dawáią do
8:
mężoboyſtwá? Ale iuż temu niech będźie koniec/ poniewa=
9:
żem o tem ná inſzem mieyſcu ſzyrzey piſał.
10:
Ktory przeto dobrze śię rozmyśliwſzy do wotowánia przy=
8

11:
ſtąpi/ ná vcżćiwą przyſtoyność przednieyſze bacżenie będźie
12:
miał/ złym namiętnośćiam niebędźie śię poddawał: drugich
13:
ſpráwiedliwe wotá będźie ſzcżyrze pochwalał: co rozumie być
14:
dobrego bezpiecżnie powie: á przy wotowániu: więcey będźie
15:
pátrzał ważnośći wotowánia niżli licżby ábo mnoſtwá: o
16:
tem będźiemy rozumieć/ iż nieſkwápliwie dla leniſtwá/ nie=
17:
przewrotnie dla popędliwośći ábo namiętnośći ſerdecżnych/
18:
ále y poważnie y wiernie y mężnie mowi: nic dla sławy ſwey/
19:
ábo ſtronie ktorey k woli cżyniąc/ wſzytko z miłośći Rzecży=
20:
poſpolitey cżyni/ á dobrego Senatorá vrząd y powinność do=
21:
ſtátecżnie wykonywa.
22:
Rozdźiał dwánaſty.
23:
O Sędźiach/ Hetmániech/ á Stároſtách ábo Przełożonych
24:
Zamkowych ábo Mieyſkich.
25:
POnieważem iuż Krolewskie y Senator=
26:
ſkie obycżáie wypiſał/ mowmy też co y o drugich
27:
Vrzędnikoch/ ktorych rozne vrzędy ſą. Ci w ro=
28:
zmáitych Rzecżáchpoſpolitych ſą rozmáići:
29:
Wſzákże ſą niektorzi przednieyſzi/ bez ktorych ża=
30:
dna Rzecżpoſpolita ſtać niemoże: iáko Hetmánowie y Sę=
31:
dźiowie. Hetmánow ieſt vrząd/ áby oycżyzny od nieprzyiaćie=
32:
lá w polu bronili: á Sędźiow/ áby ſądźili/ á ſpráwiedliwość
33:
káżdemu cżynili. O tych oboich ná ſwem mieyſcu powiemy.
34:
Są też drudzy/ ktorzi áni ſądzą/ áni wyrokámi ſwemi co
35:
ſtánowią/ ále co drudzy poſtánowili/ wykonywáią. iáko ſą
36:
Przełożeni nád Zamkámi y nád Miáſty/ ábo od Krolá ábo od
37:
Poſpolſtwá poſtánowieni. Acżkolwiek y ći/ niektore zá=
38:
mierzone ſpráwy ſądzą. Lecż naprzednieyſza ich powinność
39:
ieſt/ pokoy domá miedzy ludźmi ſtánowić: nagłemu w tár=
40:
gnieniu nieprzyiaćielſkiemu odpor dáwáć: gránic Powiátu
ſwego


strona: 31

Kśięgi pirwſze.
1:
ſwego bronić/ á roſkazánia ábo wyroki Krolewſkie y Sę=
2:
dźiow wykonywáć. Bo proznoby Krolowie co ſtánowili/
3:
proznoby Sędźiowie ſądźili/ ieſliby onych niebyło ktorziby tá=
4:
kie roſkazánia wykonywáli.
5:
Przydáło śię było w iednem mieśćie bardzo ludnem/ iż nie=
6:
ktorego ceklarzá/ cżłowieká proſtego rodu/ ránił Sláchćic/
7:
ktorego ia dla vcżćiwośći niemiánuię. On rániony vćiekł
8:
zárázem do bálwierzá/ żeby ſobie ránę dał opráwić. Ale po=
9:
tym z domu onego bálwierzá/ ábo będąc gwałtem wywlecżo=
10:
ny/ ábo gdy ſam dobrowolnie wyſzedł/ ná vlicy zábit. On
11:
Sláchćic/ ták mężnie ſobie pocżąwſzy/ w mieśćie poki chćiał
12:
bez karánia przemieſzkawał: potym z miáſtá wyiechał o połu=
13:
dniu/ kiedy chćiał. Ale coż powiadam/ że Sláchćić zábił proſte go
14:
cżłeká/ ktorego głowę trochą pieniędzy zápłáćić wolno y z prá
15:
wá dopuſzcżono: Tráfiło śię w temże mieśćie/ gdźie był rozmá
16:
itego ludu ziazd/ że Sláchćicá/ ktorego gárdło dáleko drożey
17:
ſzácuią/ Sláchćic zábił/ w południe/ ná rynku/ ná co wiele ludźi
18:
pátrzáło: á iáko to bez karánia vcżynił/ ták też y bez karánia z=
19:
támtąd vſzedł. To maćie rzeź/ ktora ſie iáwnie zſtáłá: teraz słu
20:
chayćie co ſie więc w domiech trzęśie. Niektory cżłowiek v=
21:
ćiekáiąc przed temi od ktorych iuż był ránion/ z trefunku w bie=
22:
żał w dom niektorego mieſzcżániná: w ktorem wiele ludźi/ iá=
23:
ko to poſpolićie bywa/ po południu bieśiádowáli: y prośił ich
24:
nieborak o pomoc/ żeby go zachowáli/ á od gwałtu goniących
25:
obronili. Ale ći ktorzi go gonili/ náſzedſzi ná on dom/ á roze=
26:
gnawſzy wſzytki ktorzi śię chćieli záſtáwić/ vderzili ná one=
27:
go nędzniká/ y ták wiele ćięſzkich mu ran zádáli/ że w krotkiem
28:
cżáśie z onych ran vmárł. Zbieżeli śię w tem cżáśie domow=
29:
nicy y ſąśiedźi wſzytcy/ oględowáli onego ránnego/ á on iuż
30:
leżąc kona. A oni mężoboycy ſzli gdźie chćieli/ kiedy chćieli/
31:
nikt im nieprzekażał. Lecż o tem co ſie w domu ſtáło/ podobno
32:
Vrząd niewiedźiał: A o onych mężoboyſtwách co rzecżeſz/
33:
ktore śię ná iáwnych mieyſcách z ſtáły? Ia záprawdę tego
34:
mnimánia ieſtem/ że Przełożeni Zamkowi ábo Mieyſcy/ ábo
35:
ktorykolwiek inſzy vrząd/ miał te mężoboyce/ ábo zárázem poi=
36:
máć/ ábo vćiekáiące gonić y poimáć/ á ſámi ie ſkáráć/ ábo ſká=
37:
ráć kázáć. Ale ſtáło śię iákom powiedźiał/ nieinácżey iedno
38:
iáko w leśie/ ábo ná puſzcży: gdźie żadnego cżłowieká/ żadne=
39:
go Przełożonego niemáſz. Cożeśćie tedy w ten cżás o Prze=
40:
łożeni cżynili? Záprawdę Miłośćiwi/ sławni/ y Wielmożni
41:
Pánowie/ bárzośćie leniwi/ á to z wielkiem poſpolitem złem/
42:
y przetośćie ćięſzkiego karánia godni. Twoiá to tedy rzecż
43:
ieſt/ O Naiáśnieyſzy Krolu/ tákie Vrzędniki y Przełożone/
FZamkom/


strona: 31v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Zamkom/ Miáſtam/ y Powiátom dáwáć/ ktorziby pokoiu
2:
domowego wielce bronili. Co ieſliże ſię o to nieſtáraſz/ vcżyń=
3:
że lepiey/ áby były rozproſzone miáſtá/ y wſzytkie zgromádze=
4:
nia ludzkie/ żeby káżdy żywot ſwoy wiodł gdźieby mogł: po=
5:
nieważ do obronienia gárdłá niemáſz nic coby pomagáło w
6:
wielkiem zgromádzeniu ludźi/ pod tákiemi Stároſtámi mie=
7:
ſzkáć. O oſtátecżna nędzo/ wtych domiech/ w tych Mieśćiech
8:
kráinách/ mieſzkáć w ták wielkiey roſpuſtnośći/ okrućieńſtwie/
9:
á niekárnośći. Ale iuż nárzekánia doſyć: podźmy dáley.
10:
Rozdźiał trzynaſty.
11:
O Dozorcách Obycżáiow.
12:
IEſt też/ mym zdániem/ y on vrząd Rze=
13:
cżypoſpolitey potrzebny/ ktoryby doglądał oby=
14:
cżáiow ludzkich. W onych ſtárodawnych Rze=
15:
cżáchpoſpolitych y Greckich y inſzych narodow/
16:
byli niektorzi Przełożeni co doglądáli dźiećin=
17:
nych obycżáiow/ drudzy niewieśćich/ á drudzy ludu poſpolite=
18:
go: á od tych trzech vrzędow nád ktoremi Przełożeni byli/ y
19:
przezwiſká mieli/ że iedne zwano Paedonomy, drugie Gyneko= nomy, á inſze Nomophylaki lubo ſtrofárzmi/ ktorzi nietylko pi-
21:
ſánych Praw/ ále y obycżáiow ludzkich doglądáli/ á do v=
Paedes po Grecku dźieći/ Ginekes niewiaſty lubo żony/ Nomos vſtáwá/ ábo zakon. Fylakes, ſtrożowie.

22:
cżćiwośći przyſtoyney przywodźili. Ludźie oni od Chriſtu=
23:
ſá dálecy tego mnimania byli/ iż do ich Rzecżypoſpolitey trze=
24:
bá było tákich Vrzędnikow: zá ktorych boiáźnią/ niegodźiło
25:
śię młodźieńcowi proznowáć/ w domiech nierządnych ábo w
26:
kárcżmách záśiádáć/ áni śię grámi iákiemikolwiek báwić:
27:
niegodźiło śię niewieśćie/ ták w vbiorzech/ iáko też w inſzych
28:
wſzelákich ſpráwách/ gránic (iáko mowią) przeſtępowáć:
29:
muśiał Rádny Pan/ Sláchćic/ y wſzytko poſpolſtwo powin=
30:
nośći ſwey pátrzyć. My w Krześćiáńſkiey Rzecżypoſpo=
31:
ſpolitej tákowych Vrzędnikow niemamy: á przetoż y ſtáro=
32:
świetſkiey oney kárnośći/ y obycżáiow ſrogośći/ więtſza poło=
33:
wicá zginęłá. Co ieſliby kto był/ coby rozumiał táki vrząd
34:
być niepotrzebny/ ten (radbym) áby pilnie weyrzał w oby=
35:
cżáie wiela ludźi bárzo zepſowáne. Naydźie tákiego w Se=
36:
natorſkiem kole/ ktory zániedbawſzy ſpráwiedliwośći/ wotu=
37:
ie ábo dla ſwego/ ábo dla cżyiego inſzego pożytku. Ieſli od
38:
niego będźieſz pytał przycżyny tákiego wotowánia/ odpowie/
39:
iż ná śię ábo ná ſwoie trzebá bacżenie mieć. Ten/ áza niego=
40:
dźien tego/ żeby go z łáwice ruſzono/ ktory lepſzy rozumie być
pożytek


strona: 32

Kśięgi pirwſze.32
1:
pożytek niżli ſpráwiedliwość? Naydźie tákiego/ ktory zprzod
2:
kow ſwych ma bárzo wielką máiętność: ten nád ludźmi ſwemi
3:
beze wſzego wſtydu bárdźie roſkázuie: á cokolwiek mu śię podo=
4:
ba ſwawolnego roſpuſtnie broi. Bo poddánemu niegodźi śię
5:
przećiwić Pánu/ áni go pozwáć do Práwá. A więc ten kto=
6:
ry ſię ták nád poddánemi ſroży/ nie ieſt godźien ſtrofowánia
7:
Dozorce? Są miedzy Stároſtámi nád Miáſty/ nád Powiá=
8:
támi/ y nád Zamkámi/ ták Krolewſkiemi/ iáko też inſzych
9:
Pánow/ ktorzi zewſząd ſzukáią drogi ábo przycżyny do łu=
10:
pienia ludźi: Y owſzem y miedzy temi ktorzi z łáſki opátrze=
11:
nie iákie zá wysługi (iáko oni mowią) ná wiecżność máią/ náy=
12:
duią ſie/ ktorzi y ludźi/ y bydłá/ y rol y łąk/ źle vżywáią: o kto=
13:
rych y Krol nigdy niesłyſzy/ á vbodzy ludkowie nieśmieią ſkár=
14:
żyć. A więc śię to y tym ſucho odrzeć ma/ ktorzi tákowe rzecży
15:
broili? Ieſt nád to y tákich wiele/ ktorzi ſwoich rzecży ſpro=
16:
ſnie vżywáią/ we dnie y w nocy piją/ máiętność ſwoię y bogá=
17:
te oycżyſte imioná roſpraſzáią: ktorzi iednák wedle obycżá=
18:
iu náſzego o to niebywáią pozywáni. Lecż ieſliże to ieſt
19:
zpożytkiem Rzecżypoſpolitey/ áby káżdy rzecży ſwoich dobrze
20:
vżywał/ á vżywáiąc mogł też Rzecżpoſpolitą kiedy podpo=
21:
mágáć/ záiſteć ći/ ktorzi márnie vtrácáią máiętność/ godni ſą
22:
karánie od Dozorcow ábo Przełożonych zá to odnośić.
23:
Naydźie nie iednego/ co okrom titułu śláchectwá niema nic
24:
cżemby śię zálećić ábo popiſáć mogł: cżłowiek bez máiętnośći/
25:
bez sławy: ná ktorego nic nie śieią/ nie żną/ dochodu też ża=
26:
dnego mu niepłácą. Ten poſpolićie sług nie=
27:
máło y z końmi chowa: w iego domku nic niemáſz/ iedno oſz=
28:
cżepy/ przyłbice/ ruſznice/ miecże/ y wſzeláka inſza broń/ kto=
29:
rą ieſt ſtráſzny wſzytkim ſąśiádom: groźi ránámi/ á odpowie=
30:
da komu chce. Temu śię żaden ſąśiad niemoże oprzeć: bo kto
31:
śię báwi domowym goſpodárſtwem/ trudno mu woiowáć:
32:
żaden go nieśmie pozwáć/ áni go Stárośćie oznaymić/ chybá
33:
ten ktoby śię chćiał ná iátki wydáć. Wiele ich do niego
34:
przychodźi z pokorą/ przepraſzáiąc go w tem/ w cżem mu ni=
35:
gdy nieprzewinili/ ále co on ſam zmyślił: á on cżem dáley tym
36:
ſwowolnieyſzy bywa. A więc táki dźiw niema podlec kár=
37:
nośći Dozorce? Spomináią Hiſtorikowie/ ktorzi ſpráwy
Valerius Maximus lib. 2. cap. 4.

38:
Rzymſkiego Páńſtwá wypiſáli/ przykłády ſrogie ſtrofowánia y
39:
kárnośći/ ktora bywáłá ná on cżás. Cornelius Ruffinus, kto=
40:
ry z wielką sławą dwá kroć był naywyżſzym Sprawcą y Di= ctatorem, iż z dźieśiąći grzywien śrebrá dał ſobie nacżynia ná=
42:
robić/ iakoby dał zły wzor do zbytku/ ruſzon był z kołá Senator
43:
ſkiego. Duronius, iż był ſkáſował vſtáwę/ ktora byłá vcżynio=
F ijná o po=


strona: 32v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ná o pohámowániu koſztownych kołacyi/ też był ruſzon z rády.
2:
Liuius Salinator, Klaudyuſá Neroná/ z ktorym Vrząd trzy=
3:
mał/ wyrugował/ że śię był nieſzcżerze znim poiednał.
4:
A ták/ trzebáby tákich Dozorcow w káżdem Powiećie
5:
dwu obráć: ktorziby pewnych cżáſow/ cżynili opyt y wywiá=
6:
dowánie około obycżáiow ludzkich/ ábo y záchowánia: iákim=
7:
by śię kto rzemiosłem báwił/ y cżemby śię żywił.
8:
A proznuiące/ á żadney rzecży vcżćiwey nie pilnuiące/ prze=
9:
ćiwniki cnoty/ żeby ábo ſámi karali/ abo Krolowi/ ábo inſzym
10:
Vrzędnikom ná to wyſádzonym oznaymiáli: co śię wżdy ie=
11:
dnák ieſzcże w ſtaniech Duchownych y do tych cżáſow zácho=
12:
wuie: ktorych obycżáiow y záchowánia Archidyakonowie ſą
13:
Dozorcámi.
14:
Rozdźiał cżternaſty.
15:
O Dozorcách Małżeńſtwá.
16:
A To o wſzytkich Dozorcách w obec: Z
17:
ktorych oſobliwe trzebá przyſtáwiáć do Mał=
18:
żeńſtwá. Bo ieſli w mieśćiech káżde rzemio=
19:
sło ma ſwoie ſtárſze/ dáleko więcey małżeńſtwam
20:
mieć przyſtoi/ ktore ſą namocnieyſze towarzyſt=
21:
wa ludzkiego zwiąſki/ á święte dobrych ludźi źrzodłá.
22:
Wielkie niektorzi mężowie zwykli żonam ſwem cżynić przy=
23:
krośći: ktore o nic namniey nárzekáć ábo śię vſkárżáć nieśmie=
24:
ią/ boiąc śię więtſzych trudnośći. Niewiáſty też/ zwłaſzcżá
25:
ktore w máiętność y w przyiaćioły ſą możne/ zwykły śię hár=
26:
dźiey niż przyſtoi przećiwko mężom záchowáć. Niech śię
27:
przeto mąż y żoná ſtáráią o to/ áby z oſobámi niewſtydliwe=
28:
mi/ ábo iákokolwiek iednemu znich podeyrzánemi/ obco=
29:
wánia żadnego niemiewáli: áby bieśiad/ kolácyj/ y nieucż=
30:
ćiwych ſchadzek zániecháli/ zá niewiádomośćią ábo też y nie=
31:
przyzwoleniem małżonki ſwey (ieſli małżonek) ábo y małżon=
32:
ká (ieſli to żoná cżyni) áby okrom słuſzney á dowodney przy=
33:
cżyny gdźie indźie okrom domu nienocowáli: by záśię ieden ná
34:
drugiego zdrowie iákokolwiek niecżyhał: áby ieden drugiego
35:
niebił: áby/ iáko weſpołek żywot wiodą/ ták też wſzytkie rze=
36:
cży miedzy ſobą ſpolnie w miłośći znaſzáli/ á iednem śię ćiáłem
37:
z ſtawáli/ to ieſt/ cżłowiekiem iednym/ iednego ſercá y iedney
38:
woli: aby śię żoná ná mężá oglądáłá/ á w vcżćiwośći go miá=
39:
łá iáko głowę ſwoię/ á iemu śię pomocnicą okázowáłá/ y do
40:
chwalenia Bogá/ y do ſzcżęśliwego á ſpokoynego tu ná świe=
ćie ży=


strona: 33

Kśięgi pirwſze.33
1:
ćie żyćia: Záśię mąż áby miłował żonę iáko właſne ćiáło/ á
Efez. 5. wirſz 25.

2:
owſzem ták iáko Chriſtus miłuie Zbor ſwoy/ zá ktorego zbá=
3:
wienie ſam śiebie wydał. Na oſtátek/ niech oboie pomni/ że
4:
rodźice ſwe/ y wſzytkie przyiaćioły opuśćili dla zwiąſku mał=
5:
żeńſtwá: áby rozumieli że ten związek trzebá przekłádáć/ nád
6:
wſzelką inſzą ſpołecżność/ á wſzelką miłość ludzką. Tym te=
7:
dy ſpoſobem/ miłość małżeńſka bywa zátrzymána y záchowá=
8:
na/ y od tego rośćie: á od rzecży tym przećiwnych drobnieie/
9:
rozrywa śię y rozwięzuie. A przeto na ſtrofárze należy/ do=
10:
glądáć żyćia y obycżáiow máłżonkow/ ieſliby zła onich sławá
11:
byłá/ ábo śię ieden ná drugiego ſkárżył: ieſli miłość/ powin=
12:
ność y pomoc w małżeńſkiem żyćiu ſobie ſpołecżnie oddawá=
13:
ią: á gdźieby wtem ktora ſtroná słábiáłá/ áby nápomináli:
14:
wyſtępne/ áby słowy/ ábo iákim inſzym ſrożſzym obycżáiem ka=
15:
ráli: vporne ábo zákámiáłe/ áby Vrzędowi oznaymili/ ktory
16:
by ie słuſznym karániem do ich powinnośći przymuśił. Nic
17:
świętobliwego niemoże być w Mieśćie/ ieſli ten ſpoſob żyćia/
18:
niebędźie świętobliwie zácżęt/ záchowan/ y vſtrzeżon. A
19:
ktore małżeńſtwo tego pilnie nieprzyſtrzega/ tedy to nietylko
20:
ſámym małżonkom/ y ich dźiatkam rozmáite á nieſkońcżone
21:
mákuły przynośi/ ále y Zbor Boży y Rzecżpoſpolitą plugawi/
22:
á cżyni ią obrzydłą/ nietylko ſwego kraiu ludźiam/ ále y po=
23:
ſtronnym. Záś rozwody/ áza śię niezdádzą być śmierći po=
24:
dobne? A przetoż tem więcey małżeńſtwá trzebá ſtrzec/ żeby
25:
nietylko od iákiey wády/ ále y od podeyrzenia były wolne.
26:
Rozdźiał piętnaſty.
27:
O Dozorcách rzecży przedáynych y myńce.
28:
MAm też zá to/ iż nie ieſt żaden/ ktoby w
29:
tem wątpił/ że Vrzędniká tákiego pilno trzeba/
30:
ktoryby śię ná rynku/ to ieſt/ około tárgow zá=
31:
bawiał: ktoryby o wſzytkich rzecżach/ tak tych co
32:
śię domá rodzą/ ábo ie cżynią/ iáko też z inąd
33:
przywieźionych/ doſtátecżną wiádomość miał/ á cenę im we=
34:
dle cżáſu vſtawiał. Ná toby też niech pilnie bacżył/ ieſliby to
35:
było z pożytkiem Rzecżypoſpolitey/ iż iáko żyto/ y mokre rze=
36:
cży wedle pewney miáry przedawáią/ ták by też mięſo/ ſyry/
37:
másło/ y inſze tym podobne rzecży ná wagę przedawano.
38:
A naprzod: áby miał ná pilnem bacżeniu rzecży ktore przy
39:
wożą y wywożą: áby doglądał/ ieſli ſą dobre y nienáruſzone/ á
40:
cenę iym vſtáwiał. Cżęſtoſmy to widźieli/ że tak wielkie
F iijmnoſtwo


strona: 33v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
mnoſtwo zboża od nas wywożono/ iż po wielkiem vrodzáiu/
2:
wielki niedoſtátek był v nas zboża: także też y miąs/ y ſyrow/
3:
y inſzych rzecży. Bo ták iákmiarz bywa/ że drogość zboża
4:
cżyni też wſzytkich inſzych rzecży drogość. A przetoż Vrząd
5:
ná to wyſádzony/ obacżywſzy vrodzay zboża/ á rozráchowa=
6:
wſzy wiele zboża Rzecżpoſpolita ták dla śiebie/ iáko dla przy=
7:
chodniow potrzebuie/ niech poſtánowi pewną licżbę wywoże=
8:
nia/ żeby náſze polá niebyły komu inſzemu rodzáyne/ á nam
9:
płonne. Niech też y domá poſtánowią cenę/ żeby ći/ ktorzi
10:
obfitość máią zboża/ przedawáiąc drożey niż przyſtoi/ maię=
11:
tnośći vbogich ludźi nieniſzcżyli/ y rzecży drugich niewzdra=
12:
żáli. Bo iákom powiedźiał/ trudno bez tego ma być/ żeby
13:
zá drogośćią zboża/ drugich rzecży drogość niemiáłá przycho=
14:
dźić. Słuſznie ma być chwalon on obycżay/ ktory śię w wie=
15:
lu Páńſtwách záchowuie/ iż (gdy ktorey ćwierći roku żyto/ ábo
16:
y inſze zboże natáńſze bywa) Vrząd ſkupuie go bárzo wiele/ y
17:
do mieyſkich śpichlerzow dawa chowáć: iż ieſliby byłá od nie=
18:
przyiaćielá niebezpiecżność/ ábo śię też ku iákiey drogośći ábo
19:
niedoſtátku zboża ſkłániáło/ záwżdy bywa dobrze opátrzoná
20:
żywność ludzka. Abowiem wiele Przekupniow chowáią
21:
zboża ná długi cżás/ áby ie záśię cżáſu ſwego drożey przeda=
22:
wáli. Ale temu Vrząd rozumem ſwym zábieżeć może/ gdy
23:
zboże przedtem tanie kupione z śpichlerzow wywoźić/ á trochę
24:
drożey niż ie kupiono/ przedáwáć roſkaże. Bo y wſzytek zyſk
25:
poydźie ná Rzecżpoſpolitą/ y Przekupniowie muſzą zboże tá=
26:
niey przedáwáć gdy go będźie doſyć/ niżby przedáwáli gdyby
27:
go niewiele było. A ták/ y o to by poſtánowieniá trzebá/ á ná
28:
owo zbytnie wywożenie vmiárkowánia: ktorym wywożeniem
29:
zda śię iákoby pokarm z vſt ludźi vbogich wydźierano: á ieſli
30:
nie to/ tedy przedśię wielka drogość ztąd roście. Nieznośna
31:
ieſt w tey mierze piekárzow y ſzynkarzow przewrotność/ kto=
32:
rzi po teyże cenie y chleb y piwo gdy zboże tanie przedawáią/
33:
iáko y kiedy drogo. A nieznośnieyſza ieſzcże ieſt owych kto=
34:
rzi Gośćiowi drożey przedawáią/ niżli ſąśiádowi. Mowi
35:
Bog do Izráelitow: Przychodniá niezáſmęćiſz/ áni złupiſz/
2. Moſz. 22. wirſz 21.

36:
bośćie y wy w źiemi Egiptſkiey przychodniámi byli. Ale ono
37:
ieſzcże ieſt nanieznośnieyſza iż ná Seymie/ ábo y ná onych miey=
38:
ſcách/ ná ktorych Krol z Pány Rádámi z wielkiem ziázdem
39:
ludźi bywa/ dáleko drożey wſzytko przedawáią/ niżli ná in=
40:
ſzych mieyſcách. Bo gdyż tákowe Seymy dla Rzecżypoſpo=
41:
litey zbieráne bywáią/ tedyć to záprawdę ieſt rzecż nieznośna/
42:
żeby/ ábo Kupcy w ten cżás więtſze zyſki zbierali/ ábo ći wſzy=
43:
tki potrzeby drożey płáćili/ ktorzi o Rzecżypoſpolitey rádzą.
Co śię


strona: 34

Kśięgi pirwſze.34
1:
Co śię powiedźiáło o zbożu/ toż o woſku/ o łoiu/ o ſkorách/
2:
koniech/ wolech/ y o inſzych rzecżách ma śię rozumieć. Wiele
3:
ich/ ktorzi wywożeniem tych rzecży y ſámi bogáćieią/ y obfi=
4:
tość do poſtronnych ludźi przenoſzą: á w tem cżáśie v nas
5:
głod ná poſpolſtwo/ dla niedoſtátku y káżdey rzecży drogości.
6:
Szynkarze wielkiego ſwowoleńſtwá vżywáią/ fáłſzuiąc á przy
7:
práwuiąc winá/ y drogo ſzácuiąc. A ták Vrząd ná to wy=
8:
ſádzony/ obacżywſzy nakład ktory oni cżynią/ á dozwoliwſzy
9:
im też słuſznego zyſku/ niech y cenę vſtáwi/ y tákowe fáłſzerze
10:
co przypráwuią winá/ karze. W kupowániu y przedawá=
11:
niu ktorychkolwiek rzecży/ ieſliby kto vmyślnie iáki fáłſz vcży=
12:
nił/ niech tego Vrząd nieprzepuſzcża. Plato w ſwoich Prá=
13:
wách roſkázuie/ żeby ták Przedawcá iáko y Kupiec/ dźieśięć
14:
dni po przedániu ábo kupieniu rzecży w Mieśćie zmieſzkał/ ie=
15:
ſliby śię iáki fáłſz pokazał/ ábo w rzecży przedáney/ ábo w pie=
16:
niądzách/ áby nágrodźił ſzkodę ten ktory ieyt ieſt przycżyną.
17:
Zámilcżenie też káżde/ ktore od ktoreykolwiek ſtrony w ku=
18:
pcżeniu vmyślnie ku ſzkodźie vcżynione bywa/ każe káráć.
19:
O tych przeto/ y o inſzych rzecży przedawániu ábo kupowániu/
20:
ma Vrząd pilny dozor mieć: rzecży z inąd przywieźione ieſli
21:
ſą dobre oględowáć/ cenę im vſtáwiáć/ wſzytkich rzemieśni=
22:
kow robotę ſzácowáć. Ow też obycżay/ że ieden zákupuie iáki
23:
towar po wſzytkiem Páńſtwie/ áby ſam przedawał/ á ztąd
24:
wielki zyſk miał/ trzebá zniſzcżyć/ á pod wielkimi winámi te=
25:
go zábronić: bo zá tym zákupowániem zbytnie wielka cená
26:
w rzecżách náſtawa/ gdy ieden ábo kilko ich názbyt bogáćieią/
27:
á wiele ich vbożeie. A to hándlowánie zakupniow/ dla te=
28:
go ieſt wielce ſproſne/ iż kupuią towáry/ żeby ie záśię dla zyſku
29:
przedáli/ też á nie inſze/ by namniey ich niepolepſzywſzy: tedy
30:
ábo przedawcę oſzukáią/ ieſli tániey niżli słuſzno ieſt v niego
31:
kupią/ ábo Kupcá/ ieſli mu drożey przedádzą/ ábo obudwu:
32:
A choć też áni tego áni owego nieoſzukáią/ wſzákże chęć oná
33:
kupowánia towáru/ nie dla vżywánia/ ále dla zyſku/ przedśię
34:
wyſtępku niemoże być prozna: bo to idźie z łákomſtwá/ ktore
35:
ieſt wiela złośći mátką. Robi ich tą wadą wiele/ ále niem=
36:
niey owi co dźieśięćinámi kupcżą: á zwłaſzcżá/ co śię prze=
37:
zwiſkiem Kupcá y Licżmana bárzo brzydzą: ktorzi ſámą tyl=
38:
ko zyſku chćiwośćią przywiedźieni/ cżáſu żniwá zákupuią dźie=
39:
śięćiny: ktore/ choćia śię nie lepſze ſtáły niżli pirwey/ y cho=
40:
ćia iych ná inſze mieyſcá gdźieby był zboża niedoſtátek niezáwie
41:
źiono/ ále ná temże mieyſcu gdźie ie kupili/ á przedśię ie poſpo=
42:
lićie iuż gorſze y wytárte przedawáią/ y wielki ztąd zyſk mie=
43:
wáią. Ale co inſzego ieſt Kupcem być/ ieſli nie to? Nieło=
F iiijkiećći/


strona: 34v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
kiećći/ iáko poſpolićie mnimáią/ ktorym kto mierzy ſukno/ ále
2:
zyſku chćiwość/ ktora ćię do kupowánia y przydawáni záwo=
3:
dźi/ Kupcem cżyni. Ktorey áza niemáſz w tem ſproſnem á zy=
4:
ſku pełnem dźieśięćin zákupowániu? Cżęſto śię to trafia/ iż
5:
dźieśięćiná przez cżwarte y piąte ręce kupuiących y przedawá
6:
iących przeydźie/ niżli śię onym w ręce doſtánie ktorzi iey vży=
7:
wáć będą. A to ieſt rzecż nanieprzyſtoynieyſza/ iż ći ktorzi
8:
nierobią/ pod zasłoną tego/ że Pány ſą kmiotkow ſwych/ y rze=
9:
cży ich/ pot ich odkupuią/ ktory ábo imże ſámym/ choćia cżá=
10:
ſem y do tego przymuſzonym/ nátychmiaſt drożey przedawá=
11:
ią/ ábo komu chcą. A vbodzy kmiotkowie/ ktorzi cáły dźień
12:
prácuiąc vpalenie słonecżne ćierpieli/ z rąk onych okrutnych á
13:
drapieżnych Hárpiy wſzytkiego pátrzyć muſzą. Coż tedy zá
14:
dźiw/ ieſli y ſámi kmiotkowie źle żywą/ y ták wielka wſzytkich
15:
rzecży drogość rośćie? Tácy to ſą Kupcy/ iákie Chryzoſtom
16:
święty z Kośćiołá Bożego każe wyrzucáć: ktorym Ceſárſkie
8 8 d. eijens. C. nego. ne militent. lib. 12. C. de monopolijs. 1. vnica

17:
Práwá Rycerſkiego ſtanu bronią: ktorym máiętność odey=
18:
mowáć/ á ná wiecżne cżáſy z źiemie ie wywoływáć roſkázuią.
19:
Lecż tenże Chryzoſtom święty/ nie ty Kupce gáni/ ktorzi z i=
20:
nąd towáry/ żywnośći ludzkiey y Rzecżypoſpolitey potrzebne
21:
przywożą: nie gáni hándlu tych/ ktorzi kupuią tákowe rze=
22:
cży/ ktore záśię vcżyniwſzy ie pracą ſwą y dowćipem lepſze/
23:
przedawáią: ále ony gáni/ ktorzi kupuią rzecży/ á też rzecży/
24:
záśię drożey przedawáią/ nicżem ich niepopráwiwſzy/ áni
25:
prace około nich podiąwſzy. Ia záprawdę tákie oſzuſty/ rádſzey
26:
bym łupieżcámi niżli kupcámi názwał/ á ten ich towar łupem.
27:
Bo ći y przedawáiącym y kupuiącym ſzkody cżynią/ ći nie=
28:
dopuſzcżáią vbogim ludźiom/ áby rzecży ku żywnośći potrze=
29:
bne/ zá słuſzne pieniądze kupowáli: ći drogość żywnośći y in=
30:
ſzych rzecży cżynią/ godni/ áby byli z Rzecżypoſpolitey wyko=
31:
rzenieni/ dla ktorych Rzecżpoſpolita ták wiele ſzkod ćierpi.
32:
Niech przeto będą Kupcy/ ktorziby przywoźili towáry nie
33:
ná zbytek áni ná pompę wymyślone/ ále ku vcżćiwemu/ trze=
34:
źwemu/ á pożytecżnemu Rzecżypoſpolitey vżywániu potrze=
35:
bne: ktorych gdyby byłá cená słuſzna poſtánowioná/ byłoby
36:
to z pożytkiem Rzecżypoſpolitey. To niech będźie doſyć o
37:
Kupcách y zakupniách.
38:
Z ſtrony myńce/ trzebá ná bacżeniu mieć/ y cáyg/ y wagę/
39:
y kſtałt poſpolity. Pirwſzych dwu rzecży nieledá iáko po=
40:
znáć/ y niepilnuią tego w máłych pieniądzách: tę trzećią łá=
41:
cno obácżyć. Ale iż niektore poſtronne narody/ wyobráżenia
42:
náſzych pieniędzy náśládowáły/ á tym ſpoſobem/ ſwoie do nas
43:
przynieśli/ trzebá w to pilnie weyrzeć/ ieſliby to z pożytkiem
Rzecżypo=


strona: 35

Kśięgi pirwſze.35
1:
Rzecżypoſpolitey było/ áby náſzey monety kſtałt ábo wyobrá=
2:
żenie odmieniono: bo inſzym ſpoſobem/ trudno mamy obcey z=
3:
tąd zbyć. Zá ſtárych ludźi bywáło/ iż kto fáłſzywą mone=
4:
tę kował/ puſzcżano go miedzy okrutne źwierzętá/ ieſli był
5:
wolny: á ieſli niewolnik/ tedy go ná gárdle karano.
6:
Byłáby też rzecż bárdzo pożytecżna/ náleść do tego drogę/
7:
áby pieniądze zá gránice niebyły wynoſzone: co ledwieby iná=
8:
cżey mogło być/ iedno kiedyby ie drożey ſzácowano niżli koſztu=
9:
ią: ále záśię niewiem ieſliby to było z pożytkiem Rzecżypoſpo=
10:
litey. Ci ktorzi w Rzymie/ ábo w inſzych źiemiách ſpráwy
11:
iákie máią/ bárzo wiele złotá od nas wynoſzą. To ieſli zgołá
12:
niemoże być zápowiedźiano/ wſzákże w tem pomiárkowánie
13:
iákie vcżynić/ bárzoby dobrze było. Ták wielka ieſt ſwa=
14:
wola v nas wſzácowániu pieniędzy poſtronnych/ ták złotych
15:
iáko y śrebrnych/ że nigdźie indźie więtſza nieieſt. Ná káżdą
16:
ćwierć roku ceny ich przybywa/ gdyż wagi ich nic nieprzybywa.
17:
Przycżyny tej rzecży rozni ludźie rozne być powiedáią. Ale ieſli
18:
nas nieruſza káżdey rzecży ták poſpolitey iáko y właſney vtrá=
19:
tá/ ktora zá tákiemi pieniądzmi do nas przychodźi/ coby nas
20:
inſzego miáło więcey ruſzyć/ do pohámowánia tey zbytney ſzá=
21:
cowánia wolnośći/ á do poſtánowienia pewnego ſzácunku/ iś=
22:
ćie nie łácno to powiedźieć. A ták/ ieſli śię zda/ y to niech bę=
23:
dźie Vrzędowi ktoremukolwiek świetſkiemu porucżono.
24:
Rozdźiał ſzeſnaſty.
25:
O Rządźcách/ albo o Dozorcách Domow/ y budowánia.
26:
DOglądánie gmáchow/ Zamkowych/ Ra=
27:
tuſznych/ y inſzych domow tak poſpolitych/ iáko
28:
też káżdego właſnych/ wedle náſzego zwycżáiu/
29:
bywa porucżone tym Vrzędnikom/ ktorzi do cże=
30:
go inſzego poſtánowieni ſą.
31:
Przed láty wonych wielkich mieśćiech byli oſobli=
32:
wi Vrzędnicy/ ktore zwano AEdiles/ iákoby Dozorcy domow:
33:
bo ći doglądáli/ áby były cáłe domy y chędogie/ ſpoſob bu=
34:
dowánia zámierzáli/ przekopámi y wáłmi/ nietylko Miáſtá/ á=
35:
le też polá otacżáli/ á tym ſpoſobem cżynili obronę kráiny ſwey
36:
przećiwko naiázdom nieprzyiaćielſkiem. Tákże też mieli w=
37:
ſwey mocy/ rury mieyſkie/ ktoremi wodę do miáſtá prowádzo
38:
no/ nápráwowánia drog/ y moſty/ ktore budowániem y chę=
39:
dogiemi drzewy zdobili: wychody wychędáżáć roſkázowáli:
40:
zdrowie ludzkie na bácżnośći mieli: morowe powietrze/
F vwedle


strona: 35v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wedle przemożenia dowćipu ludzkiego/ oddaláli: ábo ieſli iá=
2:
ko śię trafia/ záięło śię/ mieli pilne ſtáránie/ żeby wſzytkie=
3:
go Miáſtá nie opánowáło: á przetoż y on dom záráżony zám=
4:
knąć/ y ludźiam ábo śię z tego domu nieukázowáć/ álbo ſie tedyż
5:
z miáſtá precż wynośić roſkázowáli: rozumieiąc to być lepſzą
6:
rzecż/ niżby iádem powietrza wſzytko miáſto záráźić ſie miáło.
7:
Tych też był Vrząd dopátrowáć/ áby śię domy álbo niezápa=
8:
láły/ álbo ieſliby śię zápaliło/ áby śię ogień nieſzyrzył: mieli też
9:
zwirzchność nád ſtrażą nocną/ ktora pilnowáłá/ żeby złodźie=
10:
ie/ ábo inſzi ludźie źli ſzkody iákiey niecżynili: á zwłaſzcżá/ áby
11:
przez zdrádę cżyię/ ábo ziákiey przygody ogień nie był záłożon/
12:
á záłożony mocy niewźiął. W poſtronnych źiemiách ſrodze
13:
to karzą/ gdyby kto cżáſu zápalenia domu nátychmiaſt nie=
14:
przyſzedł z wiádrámi/ y z inſzem nacżyniem do gáſzenia ogniá
15:
potrzebnym. V nas więtſzá cżęść ludźi/ ábo do ogniá przy=
16:
chodźi tylko dźiwowáć śię/ ábo zániedbawſzy domu ſąśiec=
17:
kiego/ rzecży ſwe wynoſzą. A dla tego też rzadko śię w Pol=
18:
ſzce tráfi táki dom/ ktoryby przez trzydźieśći lat w cáłośći
19:
trwał: máło nie wſzytkie Miáſtá y wśi w koło wygorywáią/
20:
á záś znowu ie buduią. Lecż tákowa około gáſzenia
21:
ogniá niedbáłość/ znośnieyſzaby byłá w onych kráinách/ gdźie
22:
ábo ludźie z kámienia domy buduią/ ábo śię pijańſtwem nie=
23:
báwią. Ale v nas/ gdźie mało nie wſzytko budowánie drze=
24:
wniáne/ y bárzo máło ieſt ludźi/ ktorziby trzeźwość miłowáli/
25:
dźiwna rzecż/ cżemu ták wielką około gáſzenia ogniá niedbá=
26:
łość Vrząd ćierpi. Tákowe cżęſte pożogi słuſznieby Dozor=
27:
ce budowánia miáły do tego przywodźić/ żeby oni tey drogi
28:
ſzukáli/ iákoby z cegły murowáne domy były: cżegoby iednák
29:
łácno dokázáć mogli/ kiedyby był doſtátek tákich rzemieśni=
30:
kow/ ktorziby tákową máterią/ ponieważ iey wſzędźie ieſt do=
31:
ſyć/ gotowáli/ á wſzytkie do budowánia ábo murowánia po=
32:
trzeby pogotowiu mieli: byłáby to rzecż bárzo pożytecżna/
33:
y dla teráznieyſzych ludźi/ y dla potomkow. Záprawdę kie=
34:
dyby to weſzło w obycżay/ ácżćiby więcey koſztowáło murowá=
35:
nie/ ále ſam pożytek niepomáłuby koſztu wielkość nágrodźił:
36:
Ponieważ iednák/ gdybyś ráchował to co koſztuie nowe budo=
37:
wánie po zgorzeniu pirwſzego/ nálazłbyś że dáleko więcey ko=
38:
ſztu wynieśie/ niżliby wyniosło murowánie ná wieki trwáią=
39:
ce. A mowię tu o budowániu tákiem/ ktoreby y śćiány mu=
40:
rowáne/ y pobićie z dáchowki miáło. Bo ogień latáiący/ nie
41:
łácno dáchowką przykryte dáchy zápala. A ieſliby co ſzko=
42:
dy ogień vcżynił/ toby śię iedno temu domowi przytráfić mo=
43:
gło/ w ktoremby śię ogień záiął. To tedy niechay będźie o
Dozor=


strona: 36

Kśięgi pirwſze.36
1:
Dozorcách domow y budowánia/ y o ich vrzędźie.
2:
Rozdźiał śiedmnaſty.
3:
O Vrzędźie/ ktoryby śię o domowy pokoy ſtárał/ proznuiące z Miáſtá
4:
wyganiáiąc/ á pijáne y hułtáie karząc.
5:
TAk ieſt wielkie ná wſzytkich mieyſcách
6:
proznuiących/ pijánic/ y hułtáiow mnoſtwo/ iż
7:
ieſli chcemy w tey mierze dobrze Rzecżpoſpolitą
8:
opátrzyć/ trzebá żeby był ná to poſtánowiony o=
9:
ſobliwy Vrzędnik/ ktoryby z ceklarzmi (ábo iákie
10:
mikolwiek inſzemi oſobámi) we dnie vlice obchodźił/ á w no=
11:
cy miáſto wſzędźie náwiedźił/ doglądáiąc domow ktoreby po=
12:
deyrzáne miał/ á kárnośćiby pilno przyſtrzegał: ty ktorziby
13:
śię w chodzeniu y w poſtáwie niewſtydliwie ſpráwowáli/ w
14:
nocy (kiedy wſzytcy ſpią) przechodząc śię/ wołánieby cżynili/ w
15:
máſzkáry śię vbrawſzy do domowby śię cudzych wdźieráli/ á
16:
ktemu też y koſtyry/ áby ten vrząd imał/ y ſadzał. Lecż y o=
17:
no záiſte niema być ćierpiano/ żeby bieśiády ábo hoynieyſze ábo
18:
dłużſze niżli przyſtoi były ſpráwowáne. Wſzytcy proznuią=
19:
cy y pijánice ſrodze máią być karáni. 1 Bo z zániedbánia
20:
ſkromnego chodu/ á z nieprzyſtoynych ſkokow y poſtawek/ iá=
21:
kie poſpolićie w tańcách cżynią/ pochodźi y moc bierze niewſty=
22:
dliwość/ dobrym obycżáiom nieſprzyiázna. 2 Nocne bie=
23:
gánia y wołánia/ imo to/ iż vcżćiwym obywatelom pokoy y
24:
odpocżywánie przekażáią/ obracáią śię też w wielkie zgiełki/
25:
pokoiowi mieyſkiemu przećiwne: á cżęſtokroć chorym y po=
26:
łożnicam ſtráchy zádawáią. 3 Nuż proſzę/ á co zá pożytek o=
27:
wych máſzkárnikow/ ktorzi gdy niechcą áby ie poznano/ biegá=
28:
ią po vlicách y poprzecżnicách: ná cudze domy náchodzą/ á tym
29:
obycżáiem álbo iáką korziść łowią poſzeptem/ ábo milcżkiem
30:
koſtkámi gráiąc: ábo ſkacżą/ ábo igráią/ ábo ſproſnie á nie=
31:
wſtydliwie mowią? Zadnego w ten cżás niebywa bacżenia/
32:
ná pogłowie/ ná wiek/ y ná mnimánie o kim przyſtoyne. Mie=
33:
ſza śię y zrownywa ſie wſzytko. A coby komu nieprzyſtáło mo=
34:
wić ábo cżynić kiedyby go znano/ to śię mu zá máſzkárą godźi.
35:
Bo máſzkárá/ roſpuſzcża wſzytkim bez bráku/ do wſzelákiey nie
36:
wſtydliwośći wodze: á ono iáko rozumieſz iż tá máſzkárá dawa
37:
wſzytkim ludźiam złośćiwym wolność// dumáć co złego á
38:
ná zdrádźie táiemnie co cżynić? 4 Igry wſzelákie/ ktore=
39:
mi pieniądze ábo śię márnie trácą/ ábo nieſpráwiedliwie by=
40:
wáią nábywáne/ máią być z Rzecżypoſpolitey wygłádzone:
iáko ſą


strona: 36v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
iáko ſą kárty/ wárcaby/ koſtki/ y inſze tym podobne. A prze=
2:
toż máią być wſzytcy karáni/ y ći ktorzi tákowemi grámi ná
3:
máiętność cudzą cżyháią (bo pożądáią/ á wydźieráią cudze) y
4:
ći ktorzi trácą rzecży ſwe/ ktore było ná potrzeby ſwe lepiey
5:
obroćić. 5 A ácżkolwiek ſchadzki y bieśiády vcżciwe nie=
6:
máią być zábraniáne/ wſzakże w nich ma być znácżna ſkrom=
7:
ność/ á miárá ma być záchowaná. A ták/ názbyt koſztowne
8:
potráwy máią być zákazáne: ktoremi wytrawioná á wyniſzcżo=
9:
ná bywa oſob proſtych máiętność/ nietylko im ſámym/ ále y
10:
Rzecżypoſpolitey potrzebna. Bo niebez przycżyny to powie=
11:
dáią/ że ſkromny ſzáfunek ieſt wielki dochod. Ieſt też ten
Cicero in Paradox.

12:
wſzędźie obycżay/ że ná weſela wiela ludźi proſzą: ktorym y ro=
13:
ſkoſzne potráwy dáią/ y tańcow dozwaláią. Lecż ná tákich we=
14:
ſelach/ trzebá myślić o dobrodźieyſtwie Bożem/ ktory małżeń=
15:
ſtwo ku rozmnożeniu narodu ludzkiego poſtánowił. A prze=
16:
toż/ y dźięki wielkie Pánu Bogu máią być cżynione/ y Modli=
17:
twy przydawáne/ áby nowym małżonkom zdárzył ten ſtan ży=
18:
wotá naświętſzy: á tákowe vcżty ſkromnie á trzeźwie máią
19:
być ſpráwowáne/ y rozmowy z vcżćiwośćią máią być cżynio=
20:
ne/ á od tańcow wſzeláki zbytek ma być oddalon. A niema
21:
być ćiarpian ow obycżay/ gdy Pánienki w tańcu przykro obrá=
22:
cáią/ zá ktorem obrácániem/ y cżęśći ćiáłá ktore máią być zá=
23:
kryte odkrywáią śię/ y poſtáwá tákowa ſkłania śię ku ſproſno=
24:
śći y nierządnośći/ ábo iurnośći. A przetoż y to karániu v=
25:
rzędowemu podległo. 6 Kárcżmy winne y piwne/ ábo wy=
26:
głádzone/ ábo Mieſzcżánom zápowiedźiáne być máią. Lu=
27:
dźie proznuiący cáły dźień wnich przeleżą/ piją/ á żywą z nie=
28:
rządnicámi bárzo roſpuſtnie: dźiewecżek y niewiaſt vcżćiwych
29:
pod zasłoną tańcu ábo iákiey inſzey gry do śiebie proſzą/ á w=
30:
ten cżás śię o ich ſtátecżność pilno ſtáráią. A gdźież więcey
31:
ſwarow/ guzow/ ran/ ochromienia/ zábijánia przytrefia śię
32:
iáko w kárcżmách? Cżemu rácżey mieſzcżánin/ ábo ktory=
33:
kolwiek obywátel/ niemiałby kázáć w dom ſwoy ták wiele wi=
34:
ná ábo piwá z kárcżmy przynieść/ iákoby iemu y cżeládźi iego
35:
było doſyć? niechby w domu z cżeládźią żył: niechby goſpo=
36:
dárſtwá pátrzył/ á cżeladkę wſzytkę w powinnośći ich zádźier=
37:
żawał. A w kárcżmách niechby tylko gośćiom á przychodniom
38:
wolno było do cżáſu zmieſzkáć. Boć ie ztąd gośćinnemi do=
39:
mámi zową/ że do nich z drogi gośćie z ſtępuią. Gośćiom te=
40:
dy á przychodniom niech wnich wolno będźie przebywáć/ nie=
41:
tubylcom ábo obywátelom: Wiele rzemieśnicżych Miſtrzow/
42:
bárzo rzadko śiadáią ná ſwych wárſtáćiech: chowáią vcżniow
43:
ábo towárzyſzow niemáło/ ktorzi w niebytnośći miſtrzow le=
niwo á


strona: 37

Kśięgi pirwſze.37
1:
niwo á niedbále robią. Gdyby ſam Miſtrz záwżdy był przyto=
2:
mnie więceyby roboty zdwiemá odpráwił/ niż w niebytnośći
3:
ſwey z dźieśiąćią odpráwuie. Przeto y ći do powinnośći ſwey
4:
máią być przymuſzeni/ áby mnoſtwo proznuiących Rzecżypoſpo=
5:
litey nieobćiążáło. 7 Owym też pieſzym żołnierzom/ ktore
6:
draby zowiemy/ niema być táka ſwawola dawána/ iż poſpo=
7:
lićie żebrzą: Bo iych wiele chodźi proznuiąc: żadną śię rze=
8:
cżą vcżćiwą niebáwią/ iedno tylko pijańſtwem/ żebráctwem/ á
9:
táiemnym łupieſtwem. 8 To mowię o ludźiach niewolni=
10:
cżego przyrodzenia/ ktorzi niemogą być nicżem inſzym w po=
11:
winnośći zátrzymáni/ iedno ſtráchem á karániem. Lecż ślá=
12:
checkiego przyrodzenia ludźie/ tym ſpoſobem od proznowánia
13:
do roboty będą pobudzeni/ ieſli pilnie z ſobą będą vwáżáć/ że
14:
Pan Bog ták ná pocżątku ſwiátá poſtánowił/ áby wſzytcy chleb
1, Moiż. 3. wirſz 19.

15:
iedli wpoćie cżołá ſwego/ áż śię wrocą do źiemi z ktorey poſzli.
16:
Y zda ſię że to narodowi ludzkiemu dano zá winę dla grzechu.
17:
Ale y przed zgrzeſzeniem ſkoro cżłowiek był ſtworzon/ tym
18:
ſpoſobem był w ráiu poſtánowion/ áby go rozrabiał/ á o niem
19:
pilność miał. Bo y tá cżłonkow cżłowiecżych rozmái=
20:
tość/ nie ná proznowánie daná ieſt: ále iáko ptakom ſkrzydłá
21:
do latánia/ ták cżłowiekowi dáne ſą cżłonki do roboty/ iáko
22:
nacżynie. Y myśli ćiáłá náſzego cżerſtwieią y ſtwier=
23:
dzone bywáią pracą: Záś prożnowániem nikcżemnieią y wię=
24:
dnieią. Ták bárzo dla robot vrodźiliſmy śię/ iż kiedyby=
25:
ſmy śię pocżćiwą iáką robotą niezábawiáli/ wnet śię ſkłania=
26:
my do iákiegokolwiek wyſtępku. Trzebá tedy przyzwycżáić
27:
śię pocżćiwem robotam: á to trzebá robić/ coby śię ku poży=
28:
wieniu przygodźić mogło. A przetoż y Páweł święty Zbo=
2. Theſ. 3. wirſz 10. Pſalm 128. wirſz 2.

29:
rowi Theſsálonicſkiemu to poſtánowił/ ieſliby kto robić nie=
30:
chćiał/ áby też y nieiadł. Y Dawid Krol powieda/
31:
że on będźie ſzcżęśliwy/ y dobrze mu śię zdárzy/ ktory z pra=
32:
ce rąk ſwoich żywność ma: dawáiąc iáśnie znáć/ że to ſą nę=
33:
dznicy/ y miedzy błogosłáwione niemáią być licżeni/ ktorzi ſię
34:
karmią pokármem pracą rąk cudzych nábytym. A iáko ieſt
35:
ſzyrokie prac ludzkich pole/ łácno obacży ten/ ktory w potrze=
36:
by żywotá ták tego iáko y onego przyſzłego pilnie weyrzy.
37:
Boć y ſercem ábo myślą y ćiáłem prácowáć trzebá/ kto śię do
38:
żywotá błogosłáwionego mocnie bierze. Tąć oboią pracą
39:
ludźie nie leniwi zábawiáią śię/ á iedną z tych vprácowawſzy
40:
śię do drugiey śię ſkłániáią: áby temi przemiánámi y vlżenie
41:
pocżuli/ y ochotnieyſzemi śię wroćili do tey prace od ktorey o=
42:
deſzli. Lácedemoniánie żadnego leniwie á źle żywącego nie=
43:
bráli áni w towárzyſtwo/ áni do ſpolney igry/ áni do żadney
Gzabáwy


strona: 37v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
zabáwy ktora z przeprácowániem ćiałá ludzkiego przychodźi/
2:
nierzkąc żeby iy do iákiey zacnieyſzey żyćia ſpołecżnośći bráć
3:
mieli. Bo tym lekárſtwem obywátele ſwe do miłośći y do=
4:
ſtępowánia cnoty pobudzáli/ y w tem zátrzymawáli. Sum=
5:
má tego/ ponieważ proznowánie wiela złego vcży/ á ná
6:
wſzem ludźi wątli/ przeto wſzytcy proznuiący máią być ábo
7:
z Rzecżypoſpolitey wygnáni/ ábo karáni. A niewiem gdźie
8:
by á wktorem żywoćie mogłá być więtſza wolność proznowá=
9:
nia/ iáko v dworow wielkich Pánow: gdźie bywa bárzo wielkie
10:
sług mnoſtwo/ á daleko ich więtſza cżęść/ ktorzi nic ſtátecżne=
11:
go niemáią coby robili. tylko co chodzą zá Pánem ſwym: kie=
12:
dy gdźie idźie prowádzą go/ gdy nie ná pokoiu ieſt/ ſtoią przed
13:
nim/ vśmiecháiąc śię/ pochlebuiąc/ słowá y vcżynki wſzytkie
14:
Páńſkie pochwaláiąc/ á rzkomo śię iym dźiwuiąc. A
15:
ſkoro Pan wnidźie ná pokoy/ ábo śię ſpráwámi iákiemi ſwe=
16:
mi zábáwi/ oni wſzytcy proznuią: ktore proznowánie dawa
17:
im przycżynę ábo drogę do ſproſnych gier/ do pijańſtwá/ y do
18:
inſzych ſpraw cżłowiekowi nieprzyſtoynych. Przeto trzebá ży=
19:
wotá dworzáńſkiego dobrze popráwić/ wedle tego ſpoſobu iáko
20:
ſmy wyżſzey nápiſáli/ á káżdemu Pánu wedle ſtanu iego pewną
21:
licżbę sług zámierzyć/ áby nád nię więcey sług nie chował.
22:
Rozdżiał oſmnaſty.
23:
O Dozorcách ludźi vbogich.
24:
LEcż iáko ludźie ktorzi śię do roboty go=
25:
dzą od żebrániny máią być odpędzáni/ tak zaśię
26:
ktorzi ſą prawdźiwie vbogiemi/ á ſchodźi im y
27:
ná śiłách y ná żywnośći/ máią być opátrzeni/ áby
28:
y domy poſpolite były im poſtánowione/ y wſzel=
29:
kie potrzeby do żywnośći należące áby iym dawano. Są le=
30:
pak niektorzi vbodzy co w ſzpitalách mieſzkáią/ tám śię żywią/
31:
y tám ie opátruią: á drudzy po vlicách śię przechodząc żebrzą:
32:
drudzy ſą ktorzi w cháłupkách ſwoich mieſzkáiąc/ ſwoie/ y do=
33:
mownikow ſwych potrzeby/ iáko mogą opatrzáią. Ná ty
34:
wſzytki Vrząd ma pilne bacżenie y dozor mieć/ żeby ludźi nie=
35:
oſzukawáli zmyśliwſzy ſobie iáką niemoc/ ábo vboſtwo. Lecż
36:
ktore obacżą być do roboty godne/ niech ie przymuſzáią robić.
37:
Ieſliby niechćieli/ niechby z miáſtá byli wygnáni. Co y o cu=
38:
dzych żebrakoch ma być rozumiano/ żeby y oni do ſwoich miaſt
39:
byli odſyłáni. Abowiem godźi śię/ żeby káżde zgromádzenie
40:
o tych ſtáránie miáło/ ktorzi ábo śię wniem vrodźili/ ábo dłu=
go mie=


strona: 38

Kśięgi pirwſze.28
1:
go mieſzkáli/ żeby dla niedoſtátku żywnośći/ ábo ktorych in=
2:
ſzych rzecży niepomárli. Bo trzebá wiedźieć káżdego vbo=
3:
ſtwá ſpoſob ábo przycżynę. Bo ći ktorzi zá złą ſpráwą ſwą
4:
máiętność ſtráćili/ ácż máią być ćierpieni miedzy vbogiemi/ y
5:
trzebá o nich myślić/ żeby od głodu niepomárli/ ále y żywność
6:
ſkromniey iym ma być dawána/ y pracámi trzebá iym doku=
7:
cżáć żeby y ná przykład byli drugim/ y ſámi śię wyſtrzegáli/ á=
8:
by w więtſze wyſtępki záśię nie w pádli. Ktorzi dla niemo
9:
cy ábo inſzey nędze/ ábo iákieykolwiek przygody w vboſtwo
10:
w pádli/ ná ty trzebá mieć więtſze bacżenie. A tym ktorzi
11:
w cháłupách ſwych żywią śię/ opátrzáiąc iáko mogą ſwoie/ y
12:
domownikow ſwych potrzeby/ máią być ábo polá niedrogo ná=
13:
ięte/ ábo tákowe rzecży porucżone ktoremby sproſtáli/ ábo iá=
14:
kie inſze drogi do zyſku máią być podáne. Dźiewecżki też v=
15:
bogie/ máią być poſágiem iákimkolwiek opátrzone/ y zá mąż
16:
wydawáne: áby prze niedoſtátek nie ſtráćiły wſtydu. Owi że=
17:
bracy hultáiowie/ niewiem ieſliby mieli być ćirpiáni: Bo zwy=
18:
kli pod zasłoną żebráctwá wiele złego broić/ dopuſzcżáiąc śię
19:
złodźieyſtwá/ mężoboyſtwá/ y inſzych ſproſnych wyſtępkow.
20:
Lepieyby żeby ie dano do ſzpitalow/ gdyby iedno tácy byli żeby
21:
robić niemogli. Są máło nie w káżdem mieśćie dochody ro=
22:
cżne/ náznácżone vbogim: ktore ieſliby były mnieyſze/ niżliby
23:
wſzytko vboſtwo wychowáć mogły/ tedy ich trzebá tym ſpoſo=
24:
bem przycżynić. Naprzod gdyby káżdy viął nieco ſwych na=
25:
kłádow/ á zwłaſzcżá tych/ ktore śię do zbytku/ do pychy y ná=
26:
dętośći ſkłániáią. Záprawdęć chce tego po nas Chriſtus/
Luk. 16. wirſz 9.

27:
żebyſmy ſobie cżynili przyiaćioły z bogactw niepráwośći/ kto=
28:
rziby nas przyięli do namiotow ſwych. Mamy przeto vdźieláć
29:
rzecży docżeśnych tym/ ktorzi nas do wiecżnych domow przy=
30:
iąć máią. Co záprawdę naywięcey przyſtoi cżynić tym/ kto=
31:
rzi z tego świátá przechodzą do onych domow/ áby y oni zoſtá=
32:
wowáli nieiáką cżąſtkę máiętnośći ſwey/ tym przyiaćiołom
33:
ſwoim. Są ći/ ktorzi ná okazáły pogrzeb wielki koſzt y na=
34:
kład każą cżynić: áleć záprawdę ći/ ktorzi ná oſtátecżnem ſto=
35:
pniu żywotá ſwego ſą/ ći chwały y sławy od Bogá cżekáć má=
36:
ią/ nie od ludźi. Potomkom też przyſtoi/ áby onych ktorzi z
37:
tego świátá ſchodzą/ prowádźili nie okazáłośćią bogactw á=
38:
bo pychy/ ále vcżynkámi z miłośći pochodzącemi/ przez ktore
39:
przychodzą ludźie do Kroleſtwá niebieſkiego. Ktemu też/ y
40:
Biſkupow máiętnośći ſtárodawni ludźie ták dźielili/ że cżwar=
41:
tą cżęść dawáli ná vbogie. Niechby ich przeto wtem Vrząd
42:
nápominał. Záprawdę ći/ ktorzi niedawáią/ y niecżynią
43:
co powinni/ Bogá będą mieli mśćićielem. Ieſt obycżay/ że ábo
G ijw Kośćie=


strona: 38v

1:
w Kośćielech/ álbo ná onych mieyſcách gdźie śię cżęſto ludźie
2:
zbieráią/ ſtáwiáią ſkrzynki dla vbogich ludźi. A ták niechby do
3:
nich káżdy kładł/ ileby mu iego pobożna chęć porádźiłá. Ro=
4:
zmnoży Pan Bog tákowe iáłmużny: y dawáiącym/ że im zá=
5:
wżdy będźie doſtawáło zkądby dawáli: y biorącym/ ieſli będą
6:
ſkromnie prośić/ pobożnie bráć/ á miernie tego vżywáć. Bo
7:
to ſą Boże dáry/ ktory gdy rękę otworzy/ bywa nápełnioná
8:
wſzelka rzecż błogosłáwieńſtwem. Lecż to po nas chce mieć/
9:
áby ći ktorzi dawáią/ ochotnie to cżynili: ktorzi biorą/ áby v=
10:
znawáli dobrodźieyſtwá Boże/ dźiękowáli/ á vſtáwicżnie śie
11:
modlili/ ták zá śię/ iáko też y zá dobrodźieie ſwe. A táko=
12:
wych vbogich żywność niech niebędźie áni roſkoſzna/ żeby ztąd
13:
nieprzyzwycżáili śię źle cżynić/ áni też ták ſkąpa/ ktoraby led=
14:
wie połowicę głodu odiąć mogłá. Bo chorzeie y wątleie ták
15:
ćiáło iáko y myśl od niedoſtátku pokármu. To też trzebá pil=
16:
nie opátrzyć/ áby od proznowánia nie znikcżemnieli vbodzy/
17:
ále káżdyby niech robił to co może y ile może: Niech śię zá=
18:
bawia iáką vcżćiwą robotą/ á owocu roboty ſwey niech dru=
19:
gim vdźiela. A ktoryby iuż vbogi ćiáło ná śię wźiął/ y ku
20:
śiłam záśię przyſzedł/ ten do roboty niech będźie posłan: żeby
21:
iáko trąd cudzego potu niepożywał. Záś ktorymby ná
22:
rozumie álbo ná śiłách ćieleſnych ſchodźiło/ iż niemogą o ſo=
23:
bie rádźić/ o tych Vrząd niech ſtáránie ma. Wſzytcy ieſteſmy
24:
bráćia/ iednego Oycá niebieſkiego ſynowie. A żaden od
25:
przygod ná ludźi przychodzących nieieſt wolen. Co ieſli ná
26:
cżłowieká należy/ áby onemu komu idźie o gárdło dał rá=
27:
tunek/ żeby álbo do ogniá/ álbo od wody/ álbo od nieprzyia=
28:
ćielá/ álbo od iákiey inſzey nędze mogł być wyzwolon: tedyć
29:
záprawdę łácżnym/ prágnącym/ nágim/ źiębnącym/ słuſzna
30:
rzecż ieſt dáć rátunek/ żeby z niedoſtátku rzecży potrzebnych
31:
niepomárli. A przetoż/ trzebá ábo iákikolwiek podatek ſkłá=
32:
dáć/ ábo ie iákim inſzym obycżáiem opátrzyć: co nalepiey ſprá=
33:
wić mogą Krolowie/ Biſkupi/ wielcy Pánowie/ zgromádze=
34:
nia Kśiężey/ Miáſtá/ y ći ktorzi w bogactwách obfituią.
35:
A toć ieſt właſna y prawdźiwa ſzcżodrobliwość/ vcżynić do=
36:
brze temu/ kto tego żadnym ſpoſobem niemoże nágrodźić.
37:
Wſzákże nie omyli nas w zapłáćie/ on nayłáſkáwſzy niebieſki
38:
Oćiec/ ktory y cżáſzę wody źimney/ w imię ſwoie dáną/ obiecał
Mátth. 10. wirſz 42. Rzim. 35. 1. Kor. 16.

39:
nágrodźić. Nápomina Páweł Apoſtoł Rzymiány y Korinthi
40:
ány/ áby máiętnośći ſwych vdźieláli vbogim/ ktorzi byli w Ie=
41:
ruzálemie. O iáko dáleko słuſznieyſza rzecż/ ábychmy pobożnym
42:
á miłośiernym ſkłádániem dáwáli rátunek tym/ ktorzi známi
43:
ſą: ktorzi miedzy námi/ ſtárośćią/ niemocą/ ábo iákim inſzym
vpadkiem


strona: 39

Kśięgi pirwſze.39
1:
vpadkiem znędzeni/ á od wſzelákiey nádźieie opuſzcżeni ſą?
2:
Niech tedy będźie ná to wyſádzony Vrząd/ ktoryby miał ſtá=
3:
ránie o vbogich/ á tem dobrze ſzáfował/ co będźie ná ich po=
4:
trzeby náznácżono. A toć ſię mi zdáło ná tem mieyſcu o tych
5:
Vrzędnikoch powiedźieć/ ktorziby ſię o rzecżách ludzkich ſtá=
6:
ráli/ ktorziby złe obycżáie karáli/ á dobre miedzy ludźi przy=
7:
wodźili/ ktorziby nieták dálece wedle Práwá rozſądek cży=
8:
nili/ iáko wedle wyſtępkow á złośći popełnionych. Bo o
9:
tych ktorziby wedle Práwá ſądźili/ ná inſzem mieyſcu powiem.
10:
To tedy iuż powiedźiawſzy/ trzebá ábych o wſzytkich w obec
11:
Vrzędźiech powiedźiał.
12:
Rozdźiał dźiewiętnaſty.
13:
1. Przy dawániu Doſtoieńſtw cżego naywięcey trzebá pátrzyć? 2 Iesli o nie prośić.
14:
3. Iesli ie kupowáć. 4. iesli wiecżne máią być. 5. iesli śię iednemu godźi
15:
ich wiele mieć? 6. Ktore cnoty ktoremi doſtoieńſtwy máią być vcżćione?
16:
7. Iesli śię ie godzi mieć temu/ ktory ſam przez śię vrzędom doſyć cżynić
17:
niemoże? 8. O iáwnem miánowániu imion tych ktorzi śię vrzędow do=
18:
magáią.
19:
KOniecżnie wiele ná tem Rzecżypoſpoli=
1

20:
tey/ áby męſtwá/ á zacnych vcżynkow pátrzano
21:
przy rozdawániu vrzędow. Bo ponieważ mę=
22:
ſtwo/ lub cnotá/ ieſt naywiętſze dobro/ tedy bo=
23:
gáctwá y inſze rzecży nieinácżey ſą policżone mie=
24:
dzy dobrá/ iedno iż ſą nacżynia cnot: á przetoż ſámá cnotá
25:
naywięcey ma być w vcżćiwośći mianá/ y doſtoieńſtwem opá=
26:
trzoná. Ziębnie bo cnotá/ gdy widźi/ áno cżeść iey należącą
27:
odeymuią od niey: Záś gdy ludźi leniwe á nikcżemne nád nię
28:
przekłádáią: tedy álbo w pracách mdleie y wątleie/ álbo do
29:
cżego nowego bywa zápędzoná. A przetoż niektorzi wiel=
30:
cy Pánowie/ będąc prze zacne ſpráwy sławni/ gdy widźie=
31:
li/ áno ludźi nieták godne zá nieiáką ſzcżęśćia ślepotą/ álbo
32:
znimi zrownywano/ álbo nád nie przekłádano/ wiele rze=
33:
cży nowych v śiebie ná myśli trzęśli: á ludźie też podley=
34:
ſzych ſtanow/ bárzo niechętnie ich Pánowánia przyimowáli.
35:
Záś ktorzi ná vrzędy bywáią obráni/ niebędąc znácżną godno=
36:
śćią/ áni żadnemi zacnemi ſpráwámi ozdobieni/ iáko śię ná
37:
ſwem vrzędźie obchodźić zwykli/ nieieſt rzecż táyna. Boże
38:
day żeby śię kiedy námyślili prawdźiwy ſpoſob cnoty poznáć/
39:
podobnoby śię tem mniey o vrzędy ſtáráli/ im śię mniey ich go=
40:
dnemi być wiedzą. Bo wielką (co ácżem pirwey powie=
41:
dźiał/ wſzákże y cżęśćiey to przypominać trzebá) wielką mo=
G iijwię do=


strona: 39v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wą dobrych obycżáiow ſkázę przyniosłá nieumieiętność. O iá=
2:
ko wielka licżbá ieſt onych/ ktore nieuhámowána do otrzymá=
3:
nia vrzędow chęć/ y ſpor doſtoieńſtwá nędznie trapi: ále wie=
4:
leż ich ieſt/ ktorziby wiedźieli/ co ieſt práwa doſtoyność/ á cże=
5:
mu śię iey trzebá domágáć? Ieſt tych niemáło/ co śię iym
6:
zda być piękna rzecż/ że drudzy y wſtawáią z mieyſcá przed ni=
7:
mi/ y z drogi iym vſtępuią: że śię im poſpolićie dźiwuią/ á vcż=
8:
ćiwie z ſtrony vrzędu ich názwawſzy ie/ do nich mowią: że ich
9:
y z domu/ y záśię názad do domu prowádzą: ná oſtátek że y w
10:
Kośćielech/ y ná inſzych mieyſcách/ wyżſzego á zacnieyſzego iym
11:
mieyſcá poſtępuią. Ale y tákowe zábiegánia/ nie ták z chęći
12:
ſzcżyrey/ ábo z vmysłu/ iáko z pochlebſtwá/ ábo z boiáźni cżę=
13:
ſtokroć bywáią cżynione: á záprawdę ktorzi ſie tem popiſuią á=
14:
bo ſię wtych rzecżach kocháią/ nie máią być zá przednieyſze ludźi
15:
pocżytáni/ iáko on pochlebcá powiedźiał:
16:
Eſt genus hominum qui eſſe primos ſe omnium rerum volunt, Nec ſunt tamen: hos conſector. To ieſt/
18:
Ieſt rodzay ludźi/ ktorzi chcą áby ie przednieyſzymi w káż=
19:
dey rzecży miano/ á nieſą/ zá temi ia chodzę.
20:
Záprawdę zá przednieyſze oſoby máią być pocżytáni oni/
21:
ktorzi rozmáitemi cnotámi będąc ozdobieni/ ſtáráią śię o to/
22:
áby śię Rzecżypoſpolitey y Wierze świętey przysłużyli: ná o=
23:
ſtátek/ áby ſię dobrze ſąśiádom ſwym/ teyże źiemie obywáte=
24:
lom/ y wſzelákiego ſtanu ludźiom záchowáli. Ano doſtoy=
25:
ność prawdźiwa ieſt/ zacne ludzkie o tákich cnotách/ y zacnych
26:
vcżynkách mnimánie. Iákoż to tedy bywa/ iż ći ktorzi żadney
27:
trudnośći ábo prace dla cnoty niepodięli/ śmieią ſpor wieść
28:
o doſtoyność? Bo: á kto mądry á rozumny/ będźie dobre
29:
mnimánie miał o cnoćie tych/ ktore widźi niebárzo ſię cnotámi
30:
báwiące? Bo ia tu mowię o tey cnoćie/ ábo o męſtwie/ kto=
31:
re potem á wielkiemi pracámi bywa doſtąpione: Ktore każe
32:
ſwoich rzecży z rozumem á miernie vżywáć/ od cudzego ſię w=
33:
ſtrzymáwáć/ vbogich ábo ſtrapionych od krzywd bronić/ dla
34:
rzecży ſpráwiedliwey waśń y nieprzyiaśń możnych przyiąć/
35:
Oycżyznie niedołężney pomágáć/ Religią w niebeſpiecżeń=
36:
ſtwie będącą rátowáć/ á dla niey y nędzę ćierpieć/ y śmierć ná o=
37:
ſtátek podiąć. Przydaymy też y drugie cnoty/ ácż nieiáko ro=
38:
wnieyſze/ ále niemniey niżli one/ o ktorichem powiedźiał/ cżło=
39:
wiekowi ktorego w vcżćiwośći máią potrzebne/ ták do hámo=
40:
wánia niepowśćiągliwych chęći/ iáko do powśćiągánia gnie=
41:
wu/ do pomiárkowánia zbytku y nádętośći/ do vkrocenia chę=
42:
ći nieprzyſtoynych/ y do zwalcżenia inych niecnot. Od kto=
43:
rych to niecnot ktorzikolwiek ſą zniewoleni/ ći ſrogich y nieu=
kroconych


strona: 40

Kśięgi pirwſze.40
1:
kroconych Pánow pánowániu służyć/ á roſkazánia ich y we
2:
dnie y w nocy wykonywáć muſzą: á ták dálece/ że ledwie kie=
3:
dy ktorą rzecż pochwalenia ábo wolnego cżłowieká godną v=
4:
cżynić mogą/ będąc hániebnym niewolſtwem związáni y zá=
5:
tłumieni. Lecż ktorzi ſię z ich pánowánia wybili/ á iad zwnę=
6:
trznośći ſwoich wyrwáć chcą/ ſtáráiąc ſię o to/ áby máiąc wo=
7:
dzem cnotę/ gárnęli ſię k doſtoieńſtwam/ o tych będźiem rozumieć/
8:
że ći z rozſądku ludźi tych ktorzi teraz ſą/ y ktorzi ná potem
9:
będą prawdźiwey á ſpráwiedliwey cżći ábo vrzędu doſtąpić/
10:
á wielkimi ludźmi być mogą. Bo owo cżapki zdeymowánie/
11:
kłániánie/ z drogi vſtępowánie/ niemoże być właſnym imie=
12:
niem cżći ábo doſtoynośći názwáno/ ále rácżey ſą nieiákie zná=
13:
ki cżći ábo doſtoynośći/ cżęſtokroć od ludźi ábo przymuſzonych
14:
ábo pochlebcow wyrządzáne: á nieinácżey názwánia cżćią go=
15:
dne/ iedno iáko cżłowiecży obraz názwánia cżłowiekiem ieſt
16:
godźien. Ale nuż: Niech w ktorey Rzecżypoſpolitey/ wſzytek
17:
lud/ nikogo niewyjmuiąc/ ma to ſobie zá rzecż pewną/ (iákoż
18:
iednák káżdy zá rzecż pewną to powinien v śiebie mieć) że pra=
19:
wdźiwa cżeść/ iákom pierwey powiedźiał/ ieſt dobre mnimánie
20:
ludzkie o cżyieykolwiek cnoćie/ wielą rzecży zacnych ſię báwią=
21:
cey. Niechże też będźie w tey Rzecżypoſpolitey Therſytes/ ábo
22:
ieſliby kto był nikcżemnieyſzy niżli Therſytes/ ktoryby też tákże
Therſites był ieden miedzy Pany Greckimi ná Troiańſkiey woynie: ktory iż był ſzpetny y głupi/ przeto y teraz Therſitą tak iego zową. Homerus Iliad. 2.

23:
rozumiał/ co ieſt práwa cżeść/ iáko wſzytek lud. Izali
24:
Therſytes będźie mogł mieć iáką chęć do doſtoynośći y Vrzędu
25:
Hetmáńſkiego? Záiſte/ ieſli ma rozum/ da temu pokoy: po=
26:
nieważ/ będąc ſam śiebie dobrze świádom/ wie/ że ſię ná ten
27:
vrząd niegodźi: to mu też nie táyno/ iż wſzytkiego ludu o niem
28:
mnimánie bárzo ieſt złe. Ale podobno Therſytes/ niebę=
29:
dźie miał nizacż táiemnego ludzkiego o ſobie mnimánia/ będźie
30:
przeſtawał ná poſpolitych cżći ábo doſtoynośći znákoch/ ná ty=
31:
tulech y ná dochodźiech. Coż tedy náſz miły Therſyto/ ieſliby
32:
one rozſądki o tobie ludzkie ná iáśnią ſię okazały/ á ocżymá y
33:
twemi y wſzytkich inſzych widźiáne były/ iákiemiby rozſądká=
34:
mi/ ćiebie nikcżemnym á bezrozumnym ſzaleńcem być wſzytcy o=
35:
ſądźili? ázabyś nierácżey tytułow y wſzelákich doſtoynośći
36:
znákow y dochodow odſtąpił/ á miedzy poſpolſtwem/ proſtym
37:
cżłowiekiem/ bez zazdrośći żył: niżli ná iáśni miedzy ludźmi/
38:
wielkim vrzędem vracżony/ ále wnienawiśći wielkiey przeby=
39:
wał? Co ieſlibyś nędzny żywot twoy być rozumiał/ w ták
40:
wielkiey poſpolſtwá nienawiśći/ cżemużbyś tedy y w ten cżás
41:
nierácżey obierał ſobie niesławny żywot? ponieważ/ nie w
42:
mnieyſzey nienawiśći ieſteś v wſzytkich/ nikcżemnośći twoiey
43:
świádomych/ ktorziby ćię táiemnemi myślámi gánili/ háńbili/
G iiijktorziby


strona: 40v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ktorziby nie z miłośći/ ále z boiáźni/ pánowániu twemu byli
2:
poddáni: ktorziby przećiwko tobie/ głowną nieprzyiaśń mie=
3:
li/ dla doſtoieńſtwá ſproſnośćią á nikcżemnośćią twoią zelżo=
4:
nego. Niemnimay áby tá waśń ná wieki miáłá być táiem=
5:
na: wynorzyć ſię kiedy: á co ſię teraz ſzcżęśliwym twoiem po=
6:
wodzeniem zákryło/ y co ſię zátáiło/ to ſię potym okaże/ ſkoroć
7:
ſię wcżem nogá powinie. Bo iáko wnas wiele chorych cżłon=
8:
kow niedoſtátkow tái ſię/ poki ćiáło ieſt zdrowe y duże/ kto=
9:
re cżáſu choroby iątrzą ſię/ á bol wzruſzáią: álbo ſkoro ſie kto=
10:
ry cżłonek wywinie álbo ſie wyłomi/ álbo roſpádnie: ták=
11:
ći tych ludźi ktorzi ſą ná wielkich doſtoynośćiách poſtánowie=
12:
ni/ poty ſproſnośći bywáią zátáione/ á ocżymá przenoſzone/ po=
13:
ki ſię im ſzcżęśliwie powodźi. Lecż ieſli ſię ich nie=
14:
ſzcżęśćie imie/ tedy dopiro wſzytkie wády ich pokázuią ſię ná
15:
iáśnią/ á nietylko ſię rozmowámi miedzy ludźmi ſzyrzą/ ále
16:
ſproſnośćią ſwoią ſzpetny zapách ze wſząd podawáią. Nie=
17:
wątpże tedy y ty w tem Therſyto/ żeby y twoie ſromoty y háń=
18:
by/ ktoremiś y vrząd ná ktorem ieſteś ſplugáwił/ niemiáły kie=
19:
dykolwiek ná iáśnią ſię pokázáć. Naprzod złorzecżeniem wiela
20:
oſob roznioſą ſię miedzy poſpolſtwo. á iáko Midaſzowe vſzy
21:
od sługi wiernego wydáne/ á do trzćiny ná wierzch (iáko ieſt w
22:
báśniách) wyraſtáiącey/ iákoby wćiśnione ſą: Tákći twoi/
23:
ktorzi ſię ćiebie boią/ wydádzą potym ſzaleńſtwo y głup=
24:
ſtwo twoie wſzytkiemu świátu/ á nikcżemność twoię przed
25:
wſzytkiemi będą opowiedáć. A náoſtátek cżego ſię maſz ſpo=
26:
dźiewáć/ ty ſię wiedz: Bo wiádome ſą dokońcżenia tyránnow.
27:
Ale dawſzy pokoy Therſyćie/ rozmawiaymy dáley około rozda
28:
wánia vrzędow. Widzę że v nas naywyżſze vrzędy/ ná kto=
29:
rych wſzytká ſpráwá należy/ wedle obycżáiu y ſtárodawnego
30:
przodkow poſtánowienia/ Slácheckiego ſtanu oſobam bywá=
31:
ią dawáne. Co záprawdę/ ile ſię pokázáć może/ dobrze ieſt.
32:
Bo ſámi Slácheckiego ſtanu ludźie v nas máiętnośći trwáłe
33:
á dobrze vgruntowáne máią/ á niebáwią ſię ſproſnemi rzemio=
34:
sły/ áni też zyſkow tákich ſzukáią/ ktoreby v ludźi ohydzenie
35:
przynośić mogły. Máią ſpráwę z źiemią/ ktorą orząc/ co v=
36:
mieią to ſpráwuią: z ktorey owocow cżynią ſobie pożytek.
37:
A Rzecżypoſpolitey pożytecżno ieſt mieć tákie przełożone/ kto=
38:
rziby máiętność ſwą mieli dobrze vgruntowáną: by záśię/ ie=
39:
ſliby niedoſtátecżni ludźie/ ábo niepewną y niewárowną máię=
40:
tność máiący/ wielkich rzecży ſpráwę ná ſobie nośili/ dla niedo
41:
ſtátku ábo potrzeby iákiey/ niemuśieli z rzecży ſámey poſpoli=
42:
tey (iáko to cżáſem bywa) zyſku ábo pożytku iákiego ſobie cży=
43:
nić. Godźi ſię też ná Sláchecki ſtan naywięcey z ſtrony te=
go ba=


strona: [41]

Kśięgi pirwſze.39
1:
go bacżenie mieć/ iże oni poſzli z tych/ ktorzi dla Rzecżypoſpo=
2:
litey w wielu rzecżách mężnie pocżynáli/ á niektorzi dla
3:
niey śmiele gárdłá położyli. Abowiem ták poſpolićie bywa/
4:
iż y ſynowie chcą być rodźicom y przodkom ſwoim podobni: y
5:
Rzecżpoſpolita ſpodźiewa ſię tychże owocow cnoty/ ktore od
6:
przodkow wźięłá/ od potomkow tákże wźiąć. Ale godźi ſię
7:
áby káżdy Sláchćic o tem ſobie rozmyślał/ iż nie ták dálece
8:
narodowi iego Rzecżpoſpolita vrzędy dawa/ iáko narodu ie=
9:
go cnoćie: od ktorey/ ktorzi ſię wyradzáią/ ći zdádzą ſię być
10:
przodkow ſwoich niegodnemi. Niech przeto będźie y to mie=
11:
dzy obycżáie włożono/ áby w rozdawániu vrzędow naywięt=
12:
ſze bacżenie miano ná cnotę. Niech ſię niedawa Krol/ ábo
13:
ten komu to ſtáránie należy/ tym herbom/ dymowi podobnym/
14:
ſtárożytnych przodkow ábo domow/ oſzukáć: niech pirwey pil=
15:
nie przypátruie ſię rozumowi y przyrodzeniu tego/ ktorego
16:
wywyżſzyć vmyślił: niech przesłucha iego mowy ábo w rádźie/
17:
ábo ná ſądźiech: niech doświádcży iego rády/ niech pozna ie=
18:
go ſpráwy/ ábo ná rycerſkiem chlebie/ ábo domá. Bo ktoby
19:
w káżdey tákowey rzecży niebył gotow/ ták z ſtrony rozumu/
20:
iáko z ſtrony náuki/ ktoby prace vcżćiwey nieumiał/ á w niey
21:
niećierpliwy był/ ktoby naywięcey cżáſu tráwić zwykł/ grá=
22:
niem/ bieśiádowániem/ niewiem coby potym zacnego ná vrzę=
23:
dźie będąc ſpráwić mogł. Co ieſliby kto nieumieiętność ſwo=
24:
ię rozmnożył złośćią/ ázażby mu on iego vrząd niedał do tego
25:
przycżyny/ áby miáſto ſpraw vżywał ſwey woli: á miáſto ſprá=
26:
wiedliwego karánia/ áby krzywdę cżynił? A iákoby tákowy/
27:
ludźi w powinnośći ich zátrzymawał? Iákoby co dobrze á
28:
co zle rozeznał/ ieſli nie włáſną popędliwą chęćią? Tákowić
29:
dobre/ mężne/ y mądre ludźi nienawiſnemi máią/ o ktorych/
30:
choćia milcżą/ tego domniemánia ſą/ iákoby o nich źle rozumie=
31:
li: y widzą/ że ie ludźie więcey ſobie ważą/ y godnieyſzemi o=
32:
nego vrzędu być pokłádáią/ niżli onych ſámych. Trzebá tedy
33:
pierwey przewiedźieć zabáwy y ſpráwy tego/ ktoremu Vrząd
34:
iáki dác máią. Niech będą znácżne zasługi iego/ ábo z ſtro=
35:
ny Rzecżypoſpolitey/ ábo z ſtrony nabożeńſtwá: Ná oſtátek/
36:
niech máią cnoty y dowćipu iego oſobliwe świádectwá. Bo
37:
tym ſpoſobem/ nie ták dálece zacność domu od przodkow po=
38:
dána/ iáko wielkie cnoty znią złącżone/ słuſznemi doſtoieńſt=
39:
wy/ ośláchćione będą. Ale iż wiele ich ták mniemáią/ żeby
40:
w rozdawániu vrzędow/ pirwey pátrzyć miano śláchectwá/
41:
ábo zacnośći domu/ niżli godnośći: Przeto trzebá tę omyłkę
42:
nápráwić/ á ták poſtánowić/ áby prawdźiwe śláchectwo/ nie
43:
ták dálece ná zacnośći przodkow/ ábo ná ſtárożytnośći Her=
G vbow na=


strona: [41]v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
bow należáło/ iáko ná godnośći/ á ná cnotliwych poſtępkách.
2:
Bo/ á ktoż tego niebacży/ iż żaden nieieſt tąż oſobą/ ktorą przo=
3:
dek iego: á iáko máiętności/ ták y rodzicy nie ſą w nas/ ále ſą o=
4:
krom nas? Iáko tedy máiętność moiá lepſza ieſt
5:
niżli twoiá/ bom ia bogátſzy niżli ty: ták rodźicy moi/ lepſzy
6:
ſą niżli twoi: bo moi lepiey ſię zásłużyli Rzecżypoſpolitey niżli
7:
twoi. Lecż iáko bogáctwá mnie dobrym niecżynią/ ták też
8:
śláchectwo przodkow niecżyni ze mnie śláchćicá: Iáko Vlyſses,
9:
on miedzy Kśiążęty Greckiemi nasławnieyſzy/ w onem ſpo=
10:
rze ktory miał z Aiaxem, przed oblicżnośćią Greckiego woy=
11:
ſká/ o zbroię Achillowę/ mowił:
12:
Nam genus, et proauos, et quae non fecimus ipſi, Vix ea noſtra voco. To ieſt/
14:
Rod/ Prádźiády y wſzytko ná com nieprácował/
15:
Ledwie zowę ſwoimi/ chocby kto ſzácował.
16:
Ták tedy krew śláchecka przodkow twych/ cżyni ćię śláchćice m/
17:
iáko krew rzemieśniká cżyni ſyny iego rzemieśniki/ á krew za=
18:
páśnikow cżyni ſyny zapáśniki/ á lekárzow lekárzmi. A ie=
19:
ſliże lekárze z lekárzow/ rzemieśnicy z rzemieśnikow/ zapá=
20:
śnicy z zapáśnikow nierodzą ſię/ proſzę niech ſię godźi rzecży ſo
21:
bie podobne do podobnych przypodobáć/ á okrom boiáźni niech
22:
nam będźie wolno ták śmiele zámknąć/ ábyſmy rzekli/ że to nie
23:
powinna rzecż áby ſie rodźił Sláchćic z śláchćicá/ gdyż ſie cżę=
24:
ſtokroć rodzą ſynowie niepodobni oycom: bywa to cżáſem/
25:
że ſię z dobrych źli/ á ze złych dobrzi rodzą: ták iż nie bez przy=
26:
cżyny Sátyrik nápiſał/
Iuuenalis Satyra 8.

27:
Malo pater tibi ſit Therſites, dum modo tu ſis AEacide ſimilis, Vulcaniaque arma capeſsas, Quam te Therſitae ſimilem producat Achilles. To jest/
30:
Wolę ábyś miał oycem Therſytę ſzpetnego/
31:
Gdybyś ſię męſtwem vdał w Achilleſá cnego:
32:
Wulkanowym orężem vmiałbyś ſzermowáć/
33:
A iego ſztuk rycerſkich we wſzem náśládowáć:
34:
Niż gdyby ćię prześilny Achilles ſam ſpłodźił/
35:
Alebyś w Therſytowe zwycżáie vgodźił.
36:
Y Scypio on zacny Rzymiánin (bo Rzymſkich przykłádow
37:
rad vżywam) ktorego dla męſtwá pirwey niżli kogo innego
38:
Afrykańſkim názwano: y on Q. Maximus, ktory przewłacżá=
39:
niem rzecż ſtráconą nápráwił: y Cicero, ktory dla záchowánia
40:
w cáłośći Rzecżypoſpolitey oycem oycżyzny názwan był/ przo=
41:
dkom ſwym wielką ozdobą byli. Záś ſynowie ich/ iáko dá=
42:
leko od oycowſkich cnot y godnośći wyrodźili ſię? iáko ſpro=
43:
ſnemi zmázámi oſzpeceni? A kto z nas nieznał onego Kon=
ſtántiná


strona: 42

Kśięgi pirwſze.42
1:
ſtántiná Iwánowego ſyná/ sławnego Hetmáná/ á dla rycer=
Konſtántin Kśiąże Oſtrohſkie sławny Hetman.

2:
ſkich ſpraw y cżęſtego zwyćięſtwá bárzo zacnego? Po kto=
3:
rego śmierći/ náſtąpił był Heliaſz ſyn iego ná imię y máiętność
4:
oycowſką/ ále iuż nie ná ono męſtwo y w rycerſkich ſpráwách
5:
biegłość/ ktorą ſię był oćiec iego wſzytkiemu świátu osławił.
6:
A ták ktoż zá to ma/ żeby śláchetność ábo zacność przod=
7:
kow ná potomki po krwi miáłá przychodźić? Bo co ſię nie
8:
ktorzi chlubią zacnośćią Herbow/ tedy te práwie ſą iáko świá=
9:
dkowie męſtwá przodkow ich/ y ſpraw od nich vcżynionych.
10:
Zwyćięſtwá też y triumphy náſze domowe/ ſą wzorem y pobu=
11:
dką pobudzáiącą nas do náśládowánia zacnych ſpraw przod=
12:
kow náſzych. Lecż te ſpráwy tákowe ſą/ iż w tych rzecżách/
13:
ktore z inſzemi ſpolne miewamy/ rownośći/ nic ſáme przez ſię
14:
nam zacnośći nieprzydawáią: nieinácżey, iedno iáko gdyby kto
15:
dwá kubki drzewiáne/ to ieſt/ iednákiey máteryey/ y iednákiey
16:
formy wyſtáwiwſzy chćiał to mieć/ żeby ieden znich był waż=
17:
nieyſzy/ że ná niem co chędogiego nápiſano/ álbo obrazek oſo=
18:
bliwy námálowano/ cżegoby drugi kubek niemiał: Co ácżby v
19:
proſtakow mieyſce mieć mogło/ ále v tych ktorzi znáią co pocżem
20:
chodźi/ zá nic to będźie. Coż tedy inſzego te Herby ſpráwuią/
21:
iedno iż nas obowięzuią/ ábyſmy śláchetnośći przodkow ná=
22:
ſzych náśládowáli/ báwiąc ſię tákiemi cnotámi/ iákiemi oni
23:
zacnych titułow/ y sławnych domowi ſwemu przezwiſk ná=
24:
byli? Bo ieſli tego cżynić niebędźiemy/ nietylko żebyſmy ro=
25:
dźicom náſzym podobni być mieli/ ále y zá wyrodki nas będą
26:
mieć/ y zá gorſze á podleyſze/ niżli ſą ći wſzytcy/ ktorzi táko=
27:
wego domowego przykłádu/ á pobudki iákoby iákiey oſtrogi nie=
28:
máią. Záprawdę cnotá ſámá táka ieſt/ iż áni przyrodzo=
29:
nym rozmnażániem/ áni żadnym ſpadkiem/ do potomkow nie=
30:
może przychodźić. Bo choćia rodźicy wſzytkę
31:
máiętność ſwoię potomkom Teſtámentem dobrze obwárowáć
32:
mogą/ ále ſámey cnoty potomkom inácżey podáć niemogą/ ie=
33:
dno áby iey oni ſámi ſobie ſpráwámi ſwemi á potem doſtawáli.
34:
Bo/ ktorym ſię więcey podoba proznowánie y pieſzcżotá nie=
35:
wieśćia/ ktorzi ſię báwią rzecżámi cnoćie nieprzyſtoynemi/
36:
ktorzi śiebie/ rodźice/ y przyiaćioły ſwe złemi vcżynkámi lżą/
37:
ći niech wiedzą/ że ſię od śláchetnośći przodkow ſwych wyro=
38:
dźili: nic im niepomogą ſtárodawne Herby: nic Dźiádow y
39:
Prádźiádow sławne ſpráwy: á nieinácżey máią być pokłá=
40:
dáni/ iedno iáko owe potwory co ſię nád przyrodzenie rodzą/
41:
ktore ácż ſię z ludźi wolnych národźiły/ ále zá wolne niebywá=
42:
ią miane. Bo niewięcey tobie pomoże zacność rodu/ y ſtá=
43:
rożytność domu/ ieſli do niego nieprzyłącżyſz cnoty y zacnych
vcżynkow/


strona: 42v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
vcżynkow/ iedno iáko ślepemu świátłość słonecżna/ głuche=
2:
mu wdźięcżny źwięk/ po morzu żegluiącemv pług/ á po źiemi cho=
3:
dzącemv pácżyná. Ale náſzey Sláchty więtſza cżęść opácżnemi
4:
dumámi ieſt záráżoná. Bo widzą że w Rzecżypoſpolitey więt=
5:
ſze máią bacżenie ná ſtárożytność domu á ná herby/ niż ná co
6:
inſzego: á przetoż bárzo ich wiele ieſt/ ktorzi máło o to dbáią/
7:
áby ſię obycżáymi/ náukámi/ y zacnemi vcżynkámi śláchćili:
8:
w pracy ſą niećierpliwi: ná koſtkách y kuflu długie nocy tra=
9:
wią: áni ocż ſię więcey nieſtáráią/ iedno áby kámykámi śrebrem
10:
y złotem świećili/ vbior świetny mieli/ á służebniki około śie=
11:
bie hufámi wodźili. A ták co przed dawnemi cżáſy Ari= ſtoteles on mądry Philoſoph o ślácheckiem ſtanie mawiał/ to też
13:
zá náſzego wieku właśnie może być mowiono. Bo gdy po=
14:
wiedał/ że ſtárodawne śláchectwo w cnotách á obfitośći wie=
15:
la rzecży záległo/ przydał y to/ iż śláchetnych á dobrych lu=
16:
dźi nigdźie ſtá nienaydźie/ ále bogátych wſzędźie wielki pocżet.
17:
O ktorych to bogátych/ ktorzi zá pomocą bogactw ſwoich do
18:
vrzędow ſię gárną/ co mam powiedźieć? Gdyż iáwna
19:
rzecż ieſt/ że zá cżáſow dawnych/ iáko Hiſtoriae Rzymſkie świá=
20:
dcżą/ ludźie vbodzy Rzecżpoſpolitą bardzo dobrze rządźili/ iá=
21:
ko Valerius Publicola, Menenius Agrippa, Attilius Regulus, Quintus AElius, Cn. Scipio, y wiele inſzych obywatelow ná on cżás Rzy=
23:
mſkich: Miedzy ktoremi/ iednych corki dla vboſtwá rodźi=
Val. Maxim. lib. 4. de paupertate.

24:
cow/ z poſpolitego ſkárbu były wypoſáżone y zá mąż wydáne:
25:
drugich żonam y dźiećiam (gdy ſię oni ſpráwámi poſtronnemi
26:
báwili) żywność od miáſtá dawano: niektorych śmierć nie=
27:
miáłáby byłá vcżćiwego pogrzebu/ by było ná to pieniądzmi
28:
poſpolitemi nienáłożono. Ale/ co zacż byli oni/ á iáko wielcy?
29:
iáko wſzelkich ſpraw sławą zacni? Záprawdę zá ich ſprá=
30:
wą Rzecżpoſpolita y rozmnożona y w cáłośći záchowána by=
31:
łá/ ktora potym zá bogáctwy Pompeiuſowemi y Ceſárzowe=
32:
mi zwątláłá y vpádłá. O możnośći toż ſię też powiedźieć
33:
może: Bo tá choćia zá bogáctwy/ choćia zá zacnośćią rodzá=
34:
iu chodźi/ tedy odłożywſzy męſtwo/ á coż ieſt iedno miecż w=
35:
ręku ſzalonego? Dałby to Bog/ żeby niebyło ták wiele tey
36:
rzecży przykłádow: lecż káżda Rzecżpoſpolita y káżdy wiek/
37:
doznał bárdzo wiele złego od ludźi możnych ále męſtwem nie=
38:
ozdobionych. A cżegoż tedy niedoſtawa/ iedno tego/ żeby
39:
ći/ ktorzi chcą áby ie nád inſze przekłádano/ dowćipem/ cnotą/
40:
y zacnemi ſpráwámi tego popráwowáli? Bo oni dobrym
41:
obycżáiom bárzo ſzkodzą/ ktorzi w vpraſzániu vrzędow/ ni=
42:
cżem ſię inſzym więcey niepopiſuią/ iedno dawnośćią domu á=
43:
lbo Herbu/ sług mnoſtwem/ ſzat świetnośćią/ potraw roſko=
ſznych zby=


strona: 43

Kśięgi pirwſze.43
1:
ſznych zbytkiem/ y inſzemi rzecżámi rodzáiowi y bogáctwu przy
2:
ſtoynemi. Lecż to omamienia y łápácżki/ á nie przycżyny/ dla
3:
ktorychby tákim ludźiom Vrzędy dáwáć trzebá. Chwalą
4:
poſpolićie Scipiona Afrykáńſkiego/ ktory będąc wſzeláką god=
5:
nośćią y máiętnośćią ośláchcony/ wſzákże niepuſzcżał nigdy
6:
tey mgły w ocży ſąśiádom przodkow/ bogactw y możnośći:
7:
cżem poſpolićie wſzytcy chcą być zacni y wielmożni. Zadną
8:
ſię rzecżą w doſtawániu doſtoieńſtw podpieráć niechćiał/ ie=
9:
dno tylko ſámą cnotą ábo męſtwem. Ale to Scipionowi
10:
łácno było przewieść/ ktory był wielkiemi cnotámi y godno=
11:
śćią ozdobiony/ záś drugim nieták/ ktorzi o ſwey godnośći
12:
zwątpiwſzy/ ſzukáią inſzey pomocy ku doſtániu doſtoieńſtw.
13:
Lecż ia tego ieſzcże niewiem/ godźili ſię doſtoieńſtw prośić.
2

14:
Bo ácż ſię to w Rzymie godźiło gdźie vrzędy były dorocżne/ nie
15:
iuż ſię dla tego v nas godźi/ gdźie vrzędy ſą dożywotne.
16:
Bo muśieli oni/ ktorzi w Rzymie Rzecżpoſpolitą rządźili/
17:
ſkoro doſzedł rok/ y z vrzędu vſtępowáć/ y licżbę zniego cżynić.
18:
Dawano im też winę o bránie nád vſtáwę podatkow y dárow:
19:
gdźie ieſli oſtáli winni/ tedy ie z źiemie wywoływano/ y inſze=
20:
mi obycźáymi karano. A przeto káżdemu obywátelowi do=
21:
zwalano o vrzędy prośić: bo káżdy ná vrzędźie będąc/ muśiał
22:
o tem myślić/ że drudzy/ ktorzi przyſzłych lat po nim ná onże
23:
vrząd náſtępowáć mieli/ ták ſię przećiwko niemu záchowáć
24:
mogli/ iáko ſię on (ná vrzędźie będąc) przećiwko nim záchował.
25:
Ale v nas gdźie máło nie wſzytkie vrzędy Duchowne y świet=
26:
ſkie dożywotne ſą/ niewiem áby miáło być iákie mieyſce zo=
27:
ſtáwiono tákowym do vrzędow chćiwym/ ktorziby ſię do vrzę
28:
dow gárnęli/ á práwie wtrącáli/ ábo ſámi o nie proſząc/ ábo
29:
ie przez kogo inſzego ſobie iednáiąc: Bo ſię ták zda/ że iych
30:
ći nie dla Rzecżypoſpolitey/ ále dla ſwego pożytku doſta=
31:
wáią: coby okrom złey y ſzkodliwey wſzytkiey źiemie ſkázy być
32:
niemogło/ zwłaſzcżá ieſliby ći co ná vrzędźie ſą/ niebali ſię áni
33:
mnimánia o ſobie ludzkiego/ áni oſkárżenia Dozorcow/ bo ſię
34:
tákowi bárzo łácno zá chęćiámi ſwemi puſzcżáią. Plato mowi y
35:
Cicero powtarza/ że nędzna rzecż ieſt domágáć ſię vrzędow: á
36:
dobrze mowią: bo to nieprzyſtoi żeby żeglarze ábo ſprawcy o=
37:
krętow/ mieli onych náydowáć ktorzi chcą ná morze iecháć/ á=
38:
by ſię im dáli wieść/ ále ći ktorzi chcą morze przeiecháć/ ſzuká=
39:
ią y vżywáią posługi żeglarzow. A ácżkolwiek Páweł Chriſtu
1. Timot. 3. wirſz 1.

40:
ſow Apoſtoł powieda/ że ten dobrey rzecży żąda/ kto Dozorcą
41:
być żąda/ co ſię o inſzych Vrzędźiech rozumieć może/ ále to nie
42:
iedná rzecż ieſt/ żądáć/ á vpornie ſię w co wtrącáć. Tego nie=
43:
przę/ że cżłowiek dobry y vcżony/ wielem cnot do ſpráwowá=
Hnia Rze=


strona: 43v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nia rzecżypotrzebnych ośláchcony/ ma tego prágnąć/ áby im
2:
nawięcey może/ był pożytecżen narodowi ludzkiemu: wiedząc/
3:
że ſię nie ſobie vrodźił/ ále przyiaćiołom/ oycżyznie/ y nabo=
4:
żeńſtwu ábo wierze ku Bogu. Y to też niewádźi/ áby táko=
5:
wy cżłowiek oznaymił tym ktorzi Rzecżpoſpolitą w mocy má=
6:
ią/ że chce Rzecżypoſpolitey służyć/ á tę wolą ſwoię im oká=
7:
zał/ ieſliby ſnać chćieli vrząd iáki iemu zlećić. Nieieſtći to łá=
8:
komſtwo ábo nieprzyſtoyne vrzędow domagánie/ ále to ieſt
9:
dobra chęć/ á przećiwko Rzecżypoſpolitey życżliwość. Boć
10:
iednák wiele ich ieſt godnych/ co o nich niewiedzą/ ktorzi v=
11:
dali ſię ná proznowánie mieſzkáiąc w kąćie: wiele ich ieſt/ kto=
12:
rych wola nieieſt wiádoma/ ktorzi ſię miedzy ludźi ná iáśnią
13:
nigdy nieukazáli: ktorzi ácżkolwiek ſą dobrzi/ cnotą y náuką
14:
ozdobieni/ wſzákże iż ſię w ſpráwy niewdawáią/ bywa to/ iż
15:
muſzą znośić pánowánie niegodnieyſzych niż ſą ſámi: áleć to słu
16:
ſzne od Rzecżypoſpolitey karánie biorą zá to/ że ią opuſzcżáią.
17:
Kto tedy będźie pocżytan być godnym ná Vrząd/ ten do Rze=
18:
cżypoſpolitey ma przyſtąpić. Ieſli ſię będźie zbraniał/ winien bę=
19:
dźie: wyiąwſzyby dla tego ſię zbraniał/ że to cżuie do śiebie/
20:
iżby temu nieſproſtał. Bo ktoby z leniſtwá/ ábo wyſtrzegá=
21:
iąc ſię prace/ ábo dla domowey iákiey zabáwy/ do Rzecżypo=
22:
ſpolitey y wezwány nieprzyſtąpi/ ten ták winien zoſtawa/
23:
iáko on ktory oycżyznę y poſpolite dobre opuſzcża. Bo ponie=
24:
waż wſzytkie wſzytkich ludźi miłośći iedná oycżyzná w ſobie zá=
25:
myka/ tedyć onę nád wſzytko trzebá przekłádáć/ y wſzytkie
26:
prace dla niey mężnie y śmiele podeymowáć: á to ták dále=
27:
ce/ że ieſliby potrzebá Rzecżypoſpolitey vkázowáłá/ niebyłoby
28:
z przygáną dobremu á mądremu cżłowiekowi/ dobrowolnie
29:
ſię wtrącáć do rządzenia y ſpráwowánia iey/ á do chętnego
30:
podeymowánia niebezpiecżnośći dla niey.
31:
Kato młodſzy gdy go námawiáli przyiaćiele/ áby ſię doma=
32:
gał przełożeńſtwá z ſtrony poſpolſtwá/ powiedźiáł/ że mu ſię
33:
to niegodźi pod tym cżáſem/ ktorego Rzecżpoſpolita tego nie=
34:
potrzebuie. Potym gdy vyrzał Metelluſa cżłowieká nieſpokoy=
35:
nego/ á on ſię tego vrzędu dopraſzał/ tedy y on dopiro prośił/
36:
áby onym ſwoim vrzędem/ mocnie ſię byſtrośći y nádętośći
37:
Metelluſowey záſtáwił. Tenże áby Kráſsowę y Pompeiu=
Conſulatus byłnawyżſzy w Rzimie vrząd cżáſu pokoiu. Ktory zawżdy dwá na ieden rok ſpołem trzimáli. Záś cżáſu trudney woyny wyżſzy vrząd był Dictatura.

38:
ſowę/ ktore iuż było ná Konſulatſtwo náznácżono/ możność
39:
przełomił/ oſtro ſię Hetmáńſtwá mieyſkiego dopierał. A
40:
ácżkolwiek/ nicby był nád obycżay nieucżynił/ choćby był z=
41:
ſwey dobrey chęći o ten Vrząd ſtał/ ále iż był cżłowiek myśli
42:
wielkiey/ y ztąd lekce ſobie te vrzędy ktorym ſię drudzy dźi=
43:
wuią ważył/ nie dał ſię inácżey do proſzenia o Vrząd przy=
wieść/


strona: 44

Kśięgi pirwſze.44
1:
wieść/ iedno gwałtowną Rzecżypoſpolitey potrzebą. Pro=
2:
śił przeto o Vrząd nád poſpolſtwem/ y o Hetmáńſtwo: to
3:
ieſt/ prośił áby mu dano drogę do okázowánia męſtwá/ do v=
4:
ſkromienia byſtrośći ludźi nieſpokoynych/ á do pohámowania
5:
zuchwálſtwá możnych. W cżem ſobie Kato dobrze pocżął/ y
6:
ktorzi tákowymże vmysłem ábo proſzą/ ábo wolą ſwoię Pánu
7:
oznáymuią/ ći tákże dobrze cżynią iáko y on. Ale tego tem
8:
pocżćić/ ktory ábo dla przymnożenia bogactw/ ábo dla doſtą=
9:
pienia władze/ ábo dla okázowánia zacnośći/ Vrzędu prágnie/
10:
á dopraſza ſię go/ ábo tym tylko ktorzi proſzą drogę do doſto=
11:
ieńſtw otworzyć/ y niegodźi ſię y nieieſt z pożytkiem Rzecżypo=
12:
ſpolitey. Ale á iákoż poznáć/ iákim kto vmysłem prośi?
13:
Ia widzę że tego inácżey poznáć nielza chybá ná domysł: ácż
14:
wiem dobrze/ że to cżęſto omyla. Ale iednák ná oſtrożność
15:
należy/ do wſzytkiego ſię pilnie przychylić/ á obácżáć co nas
16:
wiedźie do prawdy. Nálegániu lepak iáwnemu y proſzeniu v=
17:
ſtáwicżnemu pozwolić/ nieſpráwiedliwośći przyſtoi. Bo zá=
18:
wżdy ná ſproſne y niedokońcá vcżćiwe rozumiano być tákowe
19:
proſzenie/ nietylko temu ktory prośi/ ále też y temu/ ktory má=
20:
iąc w ſwey mocy vrzędy/ tákowym proſzakom pobłaża. A=
21:
bowiem tákowi proſzący/ nie vydą podeyrzenia/ iákoby prze=
22:
dárowáć mieli/ y tych przez ktore ſobie iednáią/ y tych v kto=
23:
rych ſobie iednáią/ y tych v ktorych w mocy ſą Vrzędy. Ale
24:
KROL, y wſzytcy ktorzi w mocy vrzędy máią/ łácno wſzete=
25:
cżność tákowych proſzakow záhámuią/ kiedy ſię w tem dádzą
26:
słyſzeć/ że żaden doſtoieńſtwá nieotrzyma/ kto ſię prośbámi
27:
do nich wtrąca. A záprawdęby to piękna rzecż by=
28:
łá/ gdyby Krol/ y ći ná ktorych to woli należy/ ſámi z dobrey
29:
woli ſwey/ wzywáli do vrzędow ludźi godne/ ktorziby w=
30:
ſobie do dobrego rządzenia wielką pomoc mieli. Bo to ſá=
31:
mo przyrodzenie ſpráwiło/ iż ktorey rzecży/ ábo ktorego cżło=
32:
wieká do cżego potrzebuiemy/ tego ſámi rádźi ſzukamy. A
33:
bez máłá niemáſz nikogo/ ktoby miał ſzukáć tych co go potrze=
34:
buią/ chybá żeby to dla pożytku ſwego cżynił. A ieſliże káżdy
35:
cżłowiek doſtawáiąc rzecży do żywnośći potrzebnych/ nieku=
36:
puie tych ktore przedawcá chwali ábo záleca/ ále ktore on ſam
37:
rozumie być ſobie dobre y pożytecżne: tedyć záprawdę y ći/
38:
ktorzi Rzecżąpoſpolitą władáią/ máią tego pilnie przyſtrze=
39:
gáć/ komuby dobrze Rzecżpoſpolitą porucżyć mogli. Do=
40:
piro tedy y on Vrząd właśnie doſtoynośćią názwan będźie/
41:
ktory cżłowiekowi godnemu/ á rozmáitemi godnośćiámi do
42:
ſpráwowánia rzecży ośláchconemu będźie dan: y oni ludźie
43:
słuſznie porządnie á ſpráwiedliwie będą wezwáni/ ponieważ
H ijwedle


strona: 44v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wedle tego zwycżáiu iáki teraz ieſt/ iż zá ſwoią álbo przyia=
2:
ćioł ſwych prośbą doſtawáią vrzędow/ nieták do nich bywá=
3:
ią wezwáni iáko wtrąceni. Co ieſli on Vrząd ieſt zprzy=
3

4:
gáną ktory ieſt vproſzony/ áza niewiętſza przygáná gdy zá
5:
pieniądze bywa otrzyman? Bo to niemoże być/ aby ći ktorzi
6:
zá dary doſtáli vrzędow/ niemieli znich ſobie pożytku cżynić.
7:
A tym ſwoim wyſtępkiem nietylko Rzecżypoſpolitey ſzkodzą/
8:
ále też y owſzem vkázuią drugim ludźiam do náśládowánia
9:
złego przykłádu drogę. Bo rzadki ſię będźie gárnął do cno=
10:
ty/ gdy vyrzy/ bogáctwá w więtſzey cżći y wadze być/ niżli ſá=
11:
mę cnotę: áno zbytnie dźiwowánie bogáctwam do wiela
12:
złego ludźi przypądza. A prozno ſię też tego ſpodźiewáć/ á=
13:
by z rzecży źle zácżętey co dobrego vrość miáło.
14:
Lecż ieſliże kto będźie tego mnimánia/ iż ſię wedle ſtároda=
4

15:
wnego Rzymſkiego zwycżáiu domágáć vrzędow godźi/ ten też
16:
słuſznieby miał tego życżyć/ áby y ono v nas w obycżáiu było/
17:
co bywáło v ſtárodawnych Rzymian: to ieſt/ áby żadny vrząd
18:
niebył dożywotny/ ále álbo dorocżny/ álbo do ktorego inſzego
19:
pewnego á zámierzonego cżáſu trwáiący: co ſię iednák zá słu=
20:
ſzną rzecż wiela ludźiom zdało. Bo nic ſię niezda w Rzecży=
21:
poſpolitey wolney być niesłuſznieyſzego/ iáko to/ że ieden kto=
22:
kolwiek áż do ſwey śmierći wolnie pánuie/ á iárzmo ná ſzy=
23:
ie rownych ſobie wkłáda/ nieboiąc ſię ſam dozoru áni nád ſo=
24:
bą áni nád ſwym vrzędem. Tákowi wiele rzecży zwykli cży=
25:
nić łákomie/ niesłuſznie/ y niedbale: bo ſię nieboią/ áby kto miał/
26:
poki oni żywi/ ná ich mieyſce náſtępowáć. Lecż gdyby ći do=
27:
brzi byli/ á Rzecżpoſpolitą miłowáli/ ázaby nie łatwie tego v=
28:
rzędu vſtąpili onym/ z ktoremiby im miał być ſpolny/ przeſta=
29:
wáiąc ná tem że go ná cżás trzymáli? Co ieſliby źli byli/ á wię=
30:
cey rzecż ſwą niż poſpolitą miłowáli/ ázaby niebyli godni/
31:
żeby ie z vrzędu złożywſzy/ w pirwſzem ich ſtanie zoſtáwio=
32:
no/ á licżby ſię z onego vrzędu od nich domagano? Za=
33:
den nieieſt ták świętobliwych á ſkromnych obycżáiow/ ktory=
34:
by trzymáiąc dożywotnie vrząd niemiał wyſtąpić/ ábo niena=
35:
wiśćią/ ábo miłośćią/ ábo iáką inſzą namiętnośćią/ zwłaſzcżá
36:
ieſli ma wiele ludźi ſobie spowinowáconych ábo krewnośćią/
37:
ábo przyiáźnią/ ktorymby k woli wiele cżynić muśiał: z drugi=
38:
miby też koty drzeć/ ábo iáką nienawiść wieść muśiał/ ktorziby
39:
mu podobno ábo zayrzeli/ ábo nic dobrego nieżycżyli. Iáko
40:
tedy w tey obycżáiow nieuſtáwicżnośći á krewkośći/ dáleko
41:
bezpiecżniey ieſt áby vrzędy były docżeśne/ á pewnym iákim
42:
cżáſem zámierzone/ ktory ſkoroby ſię ſkońcżył/ drudzyby no=
43:
wi náſtępowali/ á pirwſzy licżbę z onego vrzędu cżynili.
A ácżkol=


strona: 45

Kśięgi pirwſze.45
1:
A ácżkolwiek to poſpolicie chwalą/ kiedy ieden ktorykolwiek
5

2:
wiele vrzędow trzyma/ ále ſię wielu ludźiom zda/ że tá rzecż
3:
godná ieſt popráwy. Albowiem ieden y iednemu vrzędowi
4:
ledwie ſproſta/ á wielu ich ſproſtáć niemoże: á przetoż ktorzi
5:
wiela vrzędow doſtáli/ ći ponieważ powinnośći ich doſyć
6:
cżynić niemogą/ máią miáſto śiebie wiele namieſtnikow.
7:
Coż tedy do tego záwádza/ áby onym wielu oſobom po ied=
8:
nym vrzędźie dano/ ktorych żaden ieden ſam okrom namieſtni=
9:
kow wedle przyſtoynośći doſyć vcżynić niemoże? A ieſliże
10:
to nieieſt rzecż przyſtoyna/ áby ieden wiele vrzędow trzymał/
11:
tedyć to będźie dáleko nieprzyſtoynieyſza iednego kogo/ opuśći=
12:
wſzy drugie/ zacnośćią pánowánia ábo vrzędow wywyżſzáć:
13:
Bo hárdſzi y nádętſzi bywáią ći/ ktorzi widzą/ że im nád in=
14:
ſze więcey ſzcżęśćie służy: cżegoſmy ſámi zá náſzych cżáſow wnie=
15:
ktorem cżłowieku nowem doználi. Boć iednák ći/ kto=
16:
rzi ſię domagáią wiela vrzędow/ zda ſię/ że to nie ták dále=
17:
ce dla Rzecżypoſpolitey/ iáko dla ſwego pożytku cżynią. A
18:
iáko ći/ ktorzi ſię rozmáitemi pokármy y napoymi obćiążáią/
19:
więcey mdlą niżli pośiláią moc żołądkowę: ták też y ći/ ktorzi
20:
biorą ná ſię wiele rozmáitych vrzędow/ tedy ábo ich vżywáią
21:
iáko ſurowych á nieſtrawnych pokármow/ ieſli powinnośći
22:
ſwey doſyć niecżynią/ á iey omieſzkawáią/ álbo mdlą śiły ſwo=
23:
ie/ ieſli vrzędowi ſwemu y powinnośći ſwey ná wſzem doſyć
24:
cżynić zechcą.
25:
Iużem okazał/ iż vrzędy dobrze bywáią dawane/ ieſli ie go=
6

26:
dnym dawáią: ále iż godność ábo cnoty ſą rozmáite/ przeto
27:
trzebá pátrzyć/ ktore cnoty ná ktory ſię vrząd zeydą. Bo á=
28:
byſmy do końcá trzymáli ſię przykłádu od pokármow wźięte=
29:
go/ nieiednákie pokármy káżdemu ćiáłu służą/ á ktore iedne=
30:
mu ćiáłu zdrowe bywáią/ te drugiemu ſzkodzą: Ktemu/ nie
31:
káżdemu ćiáłu iednákie ſzáty bywáią dawáne/ ále káżdemu
32:
wedle wzroſtu: á przetoż/ pilnie bácżyć trzebá/ ktore cno=
33:
ty do ktorego ſię vrzędu zgodźić mogą. Thomickiego y Cho=
34:
ieńſkiego godność y cnotá więcey ſię do ſpraw źiemſkich zeſzłá:
35:
Oſtáfi y Lánckorońſki w rzecżách woiennych sławni byli:
36:
Konſtántin y Laſki ták do rády iáko y do rzecży woiennych
37:
ſzcżęśliwi byli.
38:
A ták Monárchowie álbo Krolowie/ pilnie tego doglądáć
7

39:
máią/ áby onym vrzędy dáwáli/ ktorzi ſámi przez ſię vrzędom
40:
doſyć cżynić/ á wſzytkiego doyrzeć/ y wſzytkie rzecży ſpráwo=
41:
wáć mogą: nie tym/ ktorzi iáko ślepi/ ábo rąk niemáiący/
42:
cudzem záwżdy ocżom wierzić/ y cudzemi rękomá wſzytko cży=
43:
nić muſzą. Nienawiśni záprawdę to ſą ludźie/ ktorzi áni s=
H iijſtrony


strona: 45v

O popráwie Rzecżypoſpolitety
1:
ſtrony rozumu/ áni z ſtrony náuki/ y do tego ſpoſobnośći/ na=
2:
mniey gotowośći w ſobie niemáią/ á przedśię nieiáką záśle=
3:
pioną byſtrośćią ná vrzędy cżyháią: ktore oni zacnemi tituł=
4:
mi/ wielkiemi dochodámi/ y inſzemi zacnośćiámi v śiebie miár=
5:
kuią/ á mnimáią że tym ſpoſobem ich ſą godnemi/ iż máią niekto=
6:
re/ ktorychby do ſpraw vżywáli: dawáiąc ono podobieńſtwo/
7:
że ich vżywáią iáko kowale kleſzcży y inſzego nacżynia/ żeby ſo=
8:
bie rąk niepopárzyli: O iáko to podobieńſtwo bárzo ſobie ieſt
9:
niepodobne. Bo á ktoſz niewie/ że kowal ábo inſzy rzemie=
10:
śnik vżywa nacżynia ſwego wedle woli ſwey/ tym ſpoſobem/
11:
iż ieſliby rzemieśnik nic niecżynił/ tedy y nacżynie proznuie? á
12:
záśię przećiwko temu/ ći ktorzi ſámi nieumieią nic/ ázaż nie=
13:
rádſzey bywáią nacżyniem tych/ od ktorych bywáią rządzeni?
14:
Mnie ſię zda/ że ći nieinácżey cżynią/ iedno iáko gdyby nogi
15:
chćiáły pátrzyć á vrzędu ocżu vżywáć/ ále iż tego niemogą v=
16:
cżynić vżywáłyby przedśię posługi ocżu w tey mierze/ á ſámi=
17:
by ſobie tę cżeść przywłaſzcżáły/ że widzą á káżdą rzecż obacżá=
18:
ią/ y ſámo mieyſce ábo vrząd záſtępuią. Ale to wam więcey
19:
przyſtoi o náſze miłe nogi/ ábyśćie wy przeſtawſzy ná wáſzem
20:
vrzędźie chodzenia/ zoſtáwiły ocżom y mieyſce y tę pracą/ że
21:
one ſáme widzą/ y sławę ktorą ztąd máią. Abowiem ieſli
22:
wy chcećie widźieć/ ieſli chcećie słyſzeć/ y wącháć/ ieſli wſzyt=
23:
kich cżłonkow vrząd wypełniáć/ muśić zginąć rozność y roz=
24:
miárkowánie ćiáłá/ á wſzytko ćiáło nic inſzego niebędźie iedno
25:
nogi: á ieſliże chcećie/ áby wſzytkich cżłonkow sławę tylko
26:
wam przypiſowano/ gdyż ſámi nic inſzego cżynić niemożećie
27:
iedno chodźić/ záprawdę v wſzytkich cżłonkow w wielkiem po
28:
śmiewiſku będźiećie. Dobrze mowi Cicero: Kto przyſtępuie
29:
do ſpráwowánia rzecży/ niech ſię tego ſtrzeże/ áby nietylko to
30:
obacżał/ ieſli oná rzecż vcżćiwa ieſt/ ále też y to/ ieſli iey może
31:
ſproſtáć. Pięknie záprawdę y Páweł/ zálećiwſzy rozmáite
1. Kori 12.

32:
dáry/ ktoremi cżłonki iednego ćiáłá ozdobione ſą/ á przyſto=
33:
ſowawſzy ie do ćiáłá Rzecżypoſpolitey/ ábo Zboru ś. roſká=
34:
zuie/ żeby káżdy to ſobie rozmyślał/ iáko mu wiele Bog dał/
35:
áby v śiebie vważał miárkę dáru ſwego/ żeby go dobrze vży=
36:
wał y ozdobił go/ á niekwápił ſię cżynić w rzecżach ludzkich zá=
37:
mieſzánia/ kuſząc ſię o te vrzędy ktorych mu przyrodzenie nie=
38:
dáło. Kto pilnie v śiebie vważy ſpoſob prawdźiwego vrzę=
39:
du/ nieledá iáko mu ſię záchce vrzędow/ wiedząc że one rozmá=
40:
itych troſk y fráſunkow pełne ſą.
41:
Lecż wiele ich widzą cżego proſzą/ á przycżyn prawdźiwych
8

42:
dla cżego to cżynią/ máło obacżáią: Nie zdrogiby było (áby
43:
tego bez karánia nieodnieśli) gdyby imioná ich wſzytkim iá=
wnie


strona: 46

Kśięgi pirwſze.46
1:
wnie były oznaymione ábo obwołáne/ á iżby káżdemu dozwo=
2:
lono powiedźieć ſwoie zdánie/ cżegoby niedoſtawáło temu/
3:
komu máią dáć vrząd/ ábo kto ſię go domaga. Ktory oby=
Caſpar contar. de Repub. Venetorum lib. 2.

4:
cżay/ iż w Rzecżypoſpolitey Weneckiey záchowuią/ świádcży
5:
Káſpár Contarenus, gdźie o wybierániu Kśiążęćiá ták miedzy
6:
innemi rzecżámi mowi: Ieſliby kto rozumiał/ żeby ten oby=
7:
wátel Páńſtwá Weneckiego ktory ma być obran/ niebył go=
8:
dny ná to/ áby ták wielki vrząd ná ſobie nośił/ ábo dla iákiey
9:
kolwiek inſzey przycżyny niebyłoby to z pożytkiem Rzecżypoſpo
10:
litey żeby on był Kśiążęćiem/ powſtánie: á pirwey vcżćiwie
11:
przedmowę vcżyniwſzy/ ſzcżerze powie/ co o onem cżłowieku
12:
rozumie/ y dla ktorey przycżyny rozumie to być z pożytkiem
13:
oycżyzny/ ieſliby go obrano Kśiążęćiem. Gdy ten domowi/
14:
Senat przyzowie onego ná vrząd miánowánego/ y nátychmiaſt
15:
ſtárſzy powtorzy mu ono wſzytko co mu zádano/ niemiánu=
16:
iąc tego z kogo to wyſzło: Bo pirwey wſzytcy pod przyśięgą
17:
obiecuią ſobie milcżenie. On záśię ſpráwuie ſię y odpowieda
18:
ná to iákoby ſię mu podobáło/ á potym vſtąpi z páłacu. A ie=
19:
ſliże on pirwſzy/ ábo kto drugi/ chce mu co nowego zádáć/ á=
20:
bo mu wcżem winę dáć/ wolno mu to. Záśię on przyzwány
21:
odpowieda ná to co mu znowu zádano. Y ták tę rzecż ſprá=
22:
wuią/ áż przygánie żadney mieyſcá niebędźie: Toż dopiro pu=
23:
ſzcżáią wotá. Toć (powieda Kontaren) záchowuią przy obie=
24:
rániu Kśiążęćia Weneckiego/ co ſię też y o inſzych vrzędźiech/
25:
á zwłaſzcżá dożywotnych rozumieć może. Podobny temu
26:
obycżay/ iż záchował Alexánder Seuerus, Rzymſki Ceſarz/
Aelius Lamprid. in vita Alexandri Seueri.

27:
świádcży AElius Lampridius, temi słowy: Gdy ktore chćiał
28:
nád ktorą kráiną przełożyć/ oznáymował imioná ich nápomi=
29:
náiąc lud/ ieſliby kto nánie co wiedźiał/ áby iáwnie dowodźił:
30:
á ieſliby niedowiodł/ áby táki był ná gárdle karan. Y powiedał
31:
to bárzo ćięſzką rzecż być/ żeby tego zwycżáiu niemiano zácho=
32:
wáć obieráiąc ſprawce Powiátow/ ktorym y máiętnośći y
33:
gárdłá ludzkie bywáią porucżone/ ponieważ to Krześćijánie
34:
y Zydowie záchowuią/ iż oznáymuią imioná tych ktore ná Of=
35:
fiárnictwo obieráią. Z ktorych słow tego Hiſtoryká
36:
ſnádnie może być obacżono że to był ſtárodawny v Krześći=
37:
an obycżay/ przy obierániu Miniſtrow Kośćielnych/ iż kto=
38:
ry miał być obran/ tego imię wſzytkim iáwnie oznáymowano/
39:
żeby w niem cżego niebyło/ coby go do posługowánia Zboro=
40:
wego niegodnym cżyniło: y ztądże Alexánder Seuerus przeniosł
41:
ten obycżay do obieránia vrzędnikow świetſkich. Z tych te=
42:
dy słow wyżſzey powiedźiánych/ iáśnie ſię okázuie/ że to ieſt
43:
bárzo wielka Rzecżypoſpolitey zarázá/ ieſli miedzy dobremi á
H iiijziemi


strona: 46v

O popráwie Rzećzypoſpolitey
1:
złemi żadney roznośći niebędźie: á dáleko więtſza/ ieſli od=
2:
mieniwſzy właſny á słuſzny porządek/ dobrzi będą zániedbá=
3:
ni/ á źli będą w wadze: ábo iáko Cato powieda/ ieſli będą dro=
4:
bne rybki drożey ſzácowáne niżli woły. To też iáwna rzecż
5:
ieſt/ iż tem mnieyſze w Rzecżypoſpolitey ná cnotę/ y ná dobre
6:
ludźi bacżenie bywa/ cżem w więtſzem ieſt podźiwowániu za=
7:
cność rodzáiu y bogáctwá. Nic tedy nieieſt Rzecżampo=
8:
ſpolitem zdrowſzego (iáko Socrates v Platona powieda) iedno
9:
złącżenie możnośći z mądrośćią: Záś nic dobrze á porządnie
10:
niemoże vcżynić ten/ ktory máiąc władzą/ nie wſzytkę by ſwo=
11:
ię chęć/ ſtáránie/ pilność y myśl/ w náuce y w mądrośći poło=
12:
żył. Ale o tem iuż niech będźie doſyć.
13:
Rozdźiał dwudźieſty.
14:
1. O Vrzędźiech/ ná ktore ſynowie ábo drudzy potomkowie po rodźicách wła=
15:
śnie náſtępuią: ábo ktore Teſtámentem ná kogo przychodzą. 2. O wy=
16:
chowániu ſynow wielkich Pánow. 3. O ludzkośći przećiwko poddánym.
17:
4. Y o tym/ iesli ſię godźi Pánu odiąć co v poddánego ſwego.
18:
ALe imo te doſtoieńſtwá/ ktore ábo Rzecż=
1

19:
poſpolita/ ábo Krolowie dawáią/ abo drudzy
20:
ktorzi wſzytkim władną/ ſą niektore inſze/ ná
21:
ktore ſynowie po śmierći Oycowſkiey náſtępuią:
22:
ktorych ponieważ dźiedźicmi ſą/ tedy roſkázuią
23:
tym ludźiom/ ktorzi rodźicom poddáni byli: ktore to páno=
24:
wánie bárzo ſrogie ieſt/ gdyż v nas niegodźi ſię kmiećiowi/
25:
by też y naywiętſzą krzywdę miał/ ſkárżyć ná Páná ſwego.
26:
A ſą niektorzi Pánowie ták okrutni/ że nieinácżey vżywáią
27:
kmieći ſwych/ iedno iáko bydła. A przetoż y toby trzebá w
28:
dobre obycżáie w wieść/ áby pewnych cżáſow/ ábo Dozorce
29:
obycżáiow/ ábo ktorzi inſzi vrzędnicy cżynili opyt o tákich Pá=
30:
niech/ y o wſzytkich inſzych przełożonych/ iáko ſię ſpráwuią ro=
31:
ſkázuiąc ſwoim ludźiom. Záprawdę miáłoby to być karano/
32:
ieſliby wcżem okrutnie/ łákomie/ ábo inácżey niżli ſię godźi/
33:
ſobie pocżynáli. A ieſli ieſt co ná tem Rzecżypoſpolitey/ á=
34:
by kto nieużywał źle rzecży ábo ſwey abo cudzey/ iáko dáleko
35:
więcey ieſt ná tem/ áby kto nieużywał źle ludźi/ nád ktoremi
36:
záprawdę żadenby niemiał być przełożon/ ażby ſię Rzecżypo=
37:
ſpolitey ſpodobał/ áżby to okazał że też ſam drugim posłuſznym
38:
był/ á vrzędu we wſzem słuchał. Zadnemu niedopuſzcżą ni=
39:
iákiego rzemiosłá iáwnie robić/ áż ſię go y od Miſtrzow pir=
40:
wey náucży/ y ſztukę vcżyni: iáko dáleko więcey niema być do=
41:
puſzcżono pánowáć tym/ ktorzi tego nieokazáli/ ieſli też ſámi
byli


strona: 47

Kśięgi pirwſze.47
1:
byli kiedy byli dobrze posłuſzni? Boć prawdźiwie ono po=
2:
wiedźiano: Kto chce dobrze roſkázowáć/ potrzebá áby ſam
3:
wprzod dobrze posłuſzny był.
4:
AElius Spartianus powieda/ iż ilekroć kiedy bywáli iácy za=
2

5:
cni á wielcy mężowie/ męſtwem ábo iáką inſzą godnośćią wie=
6:
le inſzych przychodzący/ nigdy żaden niezoſtáwił po ſobie ſyná
7:
Rzecżypoſpolitey pożytecżnego: Bo ábo bez potomkow zcho=
8:
dźili/ ábo tákie miewáli/ żeby lepiey było znić z świátá niemia=
9:
wſzy ich. Romulus, Numa Pompilius, żadnego potomká niezo=
10:
ſtáwili/ ktoryby Rzecżypoſpolitey pożytecżny był: tákże Ca= millus, y oni Scypionowie/ y Katonowie/ ktorzi byli wielcy
12:
á zacni mężowie: tákże Homerus, Demoſthenes, Virgilius, Sallu= ſtius, Terentius, Plautus, tákże Caeſar y Cicero, ktorym było lepiey
14:
dźieći niemieć. Tákże y Auguſtus, ktory y przyſpoſobionego
15:
ſyná niemiał dobrego/ ácż mu iy było wolno miedzy wſzyt=
16:
kiemi obráć. Práwdę tu mowi Spartian, iáko y Homerus gdźie
17:
piſze/ że máło ieſt ſynow rodźicom podobnych: więcey gor=
18:
ſzych/ á bárzo máło lepſzych. A ták niech y to wielcy Páno=
19:
wie rozmyśláią/ ktorzi mnogim ludźiom roſkázuią: niech ſię
20:
o to pilno ſtáráią/ áby ſynowie ich byli dobrze wychowáni/
21:
áby po ſobie iákich nogćiow niezoſtáwowáli: niech ie zwycżáią
22:
y cżynić cżego trzebá/ y znáſzáć ono bez cżego być niemoże:
23:
złych ſię wyſtrzegáć/ á dobre miłowáć: ſtárſze w vcżćiwo=
24:
śći mieć: rownym ludzkie ſię ſtáwić/ á młodſzym łaſkáwie/ v=
25:
rzędowi posłuſznym być: niechby ie tych náuk wyucżyli/ kto=
26:
reby ie y do wſzelákiey ku ludźiam ſkłonnośći/ y do dobrego pá=
27:
nowánia ćwicżyły: á toby im też niech cżęſto ná pámięć przy=
28:
wodźili/ że żadna niema być rozność miedzy Oycem/ á miedzy
29:
dobrym Pánem. Powiedał iednego cżáſu v ſtołu on wielce
3

30:
możny á sławny mąż/ IAN TARNOVVSKI Hetman Pol=
31:
ſki: gdy iednego cżáſu iechał do Włoch przez Báworſką źie=
32:
mię/ chćiał zſtąpić do domu niektorego śláchćicá/ áby tám w
33:
drodze ſię ſprácowawſzy (bo iuż noc nádchodźiłá) ſobie od=
34:
pocżynął: ktory śláchćic/ iż ná ten cżás żonę płodem ſię prácuią=
35:
cą miał/ á dom (iáko to poſpolićie bywa) był pełen białych głow
36:
ktore iey posługowáły/ prośił Hetmáná/ áby do domu nie=
37:
ktorego iego poddánego zſtąpił/ chcąc mu tám wſzytkiego co
38:
by w domu miał doſtátek dáć: á gdy ná to Tarnowſki przy=
39:
zwolił/ ſzedł on śláchćic do kmiećiá ſwego/ á dla vcżćiwośći/
40:
zdiąwſzy cżapkę/ prośił o nocleg Hetmánowi. Było ná ten
41:
cżás około Hetmáná śláchćicow Polſkich niemáło/ ktorzi
42:
chcąc oglądáć ieſliby w tey goſpodźie wcżáſność mogli mieć/
43:
ſzli byli zá onym Báworſkim śláchćicem: A ták gniewáli śię y
H vſzemráli


strona: 47v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ſzemráli/ powiedáiąc to być rzecż niesłuſzną/ áby kmieć miał
2:
ták być od Páná w vcżćiwośći mian/ álbo proſzon/ ktoryby
3:
rácżey miał być z domu wyrzucon/ ieſliby cżego Pánu gdyby
4:
mu roſkázował odmowił. To Pan Tarnowſki z rzecży po=
5:
wiedźiał/ gdy byłá zmiánká o podatku/ ktory ná on cżás
6:
máło nie ná káżdy rok ná kmiećie wkłádano/ y o tych ćiężarách
7:
ktore wielkie á rozmáite ná nie wkłádáią: á potym pochwali=
8:
wſzy onę Báworſkiego śláchćicá/ ku ſwemu kmiećiowi łáſká=
9:
wą ſkłonność/ rzekł/ że nieinácżey máią być rozumiáni kmie=
10:
ćie/ gdy powinnośći ſwey doſyć vcżynią/ y cżyńſz zápłácą/ ie=
11:
dno iáko ſąśiedźi. O słowá mądrego Hetmáná godne.
12:
Niemoże to być/ áby ten woyſkam miał vmieć dobrze roſkázo=
13:
wáć/ ktory ludźiam ſobie poddánym dobrze roſkázowáć nie=
14:
umie: á kto ſię nádyma rządząc lud podły á proſty/ temu nie=
15:
doſtánie ſercá do rządzenia ludu pyſznego á odpornego. A
16:
bywa to poſpolićie/ iż ſię nie mężnem ſercem o wielkie rzecży
17:
kuſzą ći/ ktorzi ſię pyſznemi á okrutnemi ludźiam podłego ſtanu
18:
ſtáwią. Ale náſze cżáſy widźiáły/ że Tarnowſki/ y woynę/
19:
y źiemſkie ſpráwy/ iednákiem ſercem ábo męſtwem/ y iednáką
20:
mądrośćią ſpráwował: widźiáły bitwy/ dobywánia miaſt/ y
21:
triumphy: doznáły fortelow/ ktoremi pokoy wedle przyſtoy=
22:
nośći bronion y wcáłośći záchowan być ma/ ták iż niedźiw/ że
23:
zták wielkiey cnoty/ y zták wielkiey mądrośći/ one słowá peł=
24:
ne vkłádnośći/ ſkromnośći/ y ku ludźiam ſkłonnośći poſzły.
25:
Co ieſli ten okrutnośćią y pychą grzeſzy/ ktory zbytniego á bez=
26:
miernego pánowánia nád ludźmi ſwemi vżywa: iákoby ie
27:
miecżem wźiąwſzy tákby znich ſzydźił mowiąc: Moieć to ieſt
28:
imienie y wſzytko/ wieźćie ſię ztąd ſtárzy kmiećie rychło.
29:
Lecż wiele ſię ich porywa cżynić tákową krzywdę/ zá tem mni=
4

30:
mániem/ że wſzytko ich ieſt co dźierżą ich poddáni. Ale y ten
31:
błąd niemiałby być ćierpian. Bo á ktoryby ieden tylko cżło=
32:
wiek mogł záorywáć ábo zárábiáć ſześć ſet ſtáian roley? Lecż
33:
ná pocżątku ták bywáło: Przychodźiło mnoſtwo ludźi ná pu=
34:
ſte polá/ á te polá ktore pirwey były wſzytkim ſpolne/ cżynili
35:
ſwoiemi: to ieſt/ poki kto ſobie záſtąpił poty było iego: obie=
36:
ráli miedzy ſobą iednego/ ktorego mędrſzym y potężnieyſzym
37:
być rozumieli/ áby ie rádą ſwoią rządźił/ ſpory ich porowny=
38:
wał/ á od poſtronnego nieprzyiaćielá ich bronił/ ktoremu też
39:
dla tego więtſzą cżęść pol náznácżáli. A ieſliby ieden ktory=
40:
kolwiek tákowy grunt nálazł/ ktoryby do oránia był dobry/
41:
ábo ieſliby mu go też dárowano/ tedy on przedśię wiele dru=
42:
gich do śiebie przyłącżał/ áby znim weſpołek onę źiemię oráli/
43:
á przetoż ich oną rolą podźielał. Dla tegoż y Iozue/ ktory
Iozue 12.
po śmierći


strona: 48

Kśięgi pirwſze.48
1:
po śmierći Moiżeſzowey ludowi Bożemu roſkázował/ gdy był
2:
zá Iordanem wiele Krolow y ludźi rozmáitych poráźił/ á
3:
źiemie ich pośiadł: gdy mu Bog roſkazał/ żeby źiemię/ ktorą
4:
im był w dźiedźictwo dał/ zá wiecżne imioná miedzy wſzy=
5:
tkie pokolenia rozdźielił: ták tho ſpráwił/ iż káżdemu po=
6:
koleniu oſobną ośiádłość náznácżył/ niezoſtáwuiąc ſobie nic
7:
właſnośći áni włádnośći w tych máiętnośćiách/ ktore ſię ko=
8:
mu dźiałem doſtáły. Ale ſámi Izráelitowie/ z roſkazánia
Ioſzua 19.

9:
Bożego/ dáli iemu ośiádłość miedzy ſwemi ośiádłośćiámi/
10:
ktora byłá iego właſna. Ezechiel też Prorok świádcży/ iż
11:
Bog ták był źiemię ludowi podźielić roſkazał/ żeby Kśiążęćiu
Ezech. 48.

12:
przeſtroną cżęść polá/ wſzákże nie wſzytkę dano/ bo y Offiár=
13:
nikom y káżdemu z oſobná pokoleniu/ oſobne cżęśći źiemie pe=
14:
wnemi gránicámi zámierzyć y zágránicżyć kazał. Ktorym
15:
roſkazániem dawa znáć/ iż nietylko wſzytcy inſzy/ ále y zwierz=
16:
chny Pan/ ná ſwey cżęśći ma przeſtáwáć/ ſwoie role ma oráć/
17:
á cudzych nie náchodźić áni pośiádáć. Bo á cżemuby
18:
oni ktorzi rolą ná ſwą cżęść oddźieloną robią/ niemieli bez=
19:
piecżnie rzec/ że ich właſna ieſt? nie inácżey iedno iáko on/
20:
ktory ábo z przyzwolenia wſzytkich obran Pánem/ ábo drugie
21:
ſobie do pewney cżęśći źiemie przypuśćił áby ią znim robili/
22:
powieda/ że to ieſt iego właſne co mu ſię doſtáło. Bo y on
23:
nic inſzego niemogł/ ábo od poſpolſtwá wźiąć/ abo ſam ſobie
24:
przywłáſzcżyć nád wſzytkiemi/ iedno zwierzchność á páno=
25:
wánie. A iż to tylko Páńſki grunt ieſt/ ktory mu ieſt dan zá
26:
właſny/ ábo ktory mu ſię doſtał/ ztąd ſię pokázuie/ iż kupuiąc/
27:
przedawáiąc/ ábo zdawáiąc/ pánowánie tylko od śiebie prze=
28:
nośi/ á poddánego żadnego rzecży iego właſnych niebierze/ á=
29:
ni bráć może. A ten ktory od niego władnośći doſtawa/ nie=
30:
kupuie rzecży kmiecych/ ále y tę wieś ábo źiemię ktorą trzymał
31:
ten co przedał/ y ſámę tylko włádność/ á przedśię dla tego
32:
nic inſzego wedle Práwá niemoże ná ludźiách wyćiągáć/ iedno
33:
cżyńſz/ á robotę powinną. Ano y ſámi zwyćiężce/ że tákże ſprá=
34:
wiedliwie nád zwyćiężonemi pánowáli cżytamy? ktore y gar=
35:
dłem dárowáli/ y z máiętnośći im wſzytkiey weſelić ſię dopu=
36:
ſzcżáli. iáko y Cyrus zwyćiężywſzy Aſsyryány/ á wźiąwſzy ie
Xenophon in Paedia Cyri lib. 4.

37:
pod ſwą moc/ mowi do nich: Dobrze pri cżynićie mężowie/ że=
38:
śćie mi obiecáli posłuſzeńſtwo: bo od tego cżáſu nic złego nie=
39:
vćierpićie/ iedno że nie ten wam będźie roſkázował co pirwey:
40:
w tych że domiech co y pirwey mieſzkáć będźiećie/ tęż źiemię ro=
41:
bić/ ztemiż żonámi mieſzkáć/ á ſynom wáſzym/ iáko y teraz/
42:
roſkázowáć będźiećie/ Ieſli wam kto krzywdę vcżyni/ my zá
43:
was wálcżyć będźiemy. Doſyć to łáſkáwie Cyrus mowił.
Iákimże


strona: 48v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Iákimże to tedy práwem cżynią ći/ ktorzi nie mocą/ áni ſzá=
2:
blą/ ále ábo przez dźiedźictwo/ álbo przez dárowánie/ ábo
3:
kupnym obycżáiem doſtawſzy imienia źle go vżywáią? Nie=
4:
ucżynił tego Cyrus Perſki Krol Aſsyryánom/ á dáleko mniey
5:
przyſtoi to Krześcijáńſkiemv Panu cżynić nád Krześćijány pod
6:
dánemi? V Niemcow/ y bez máłá v wſzytkich Krześćijan/
7:
niemáſz niewolnikow. Zakon też Máchometow broni tego/ á=
8:
by ktokolwiek teyże wiáry/ w licżbie niewolnikow miał być po
9:
cżytan: chybá Krześćijánie ktorych ſię oni wiárą brzydzą/ służą
10:
im niewolnicżą służbę. A my/ ktorzi ſię prawdźiwey ku
11:
Bogu wiáry dźierżymy/ nie wſtydamy ſię mieć niewolnikámi
12:
ludźi teyże wiáry co y my. Nie mowię/ żeby kto zá iáką ſprá=
13:
wiedliwą przycżyną niemiał być w niewolą ſkazan/ iáko Noe
14:
Chamá ſyná dla iego wyſtępku w niewolą ſkazał. Ale mo=
1. Moſz. 9 wirſz 25.

15:
wię o tey zwycżáyney niewoli/ ktorey pánowie nád poddáne=
16:
mi/ okrom wſzelákiego ich wyſtępku vżywáią: odeymuiąc im
17:
źiemię y máiętność gdy ſię iedno ſpodoba/ á iáko ſię w niekto=
18:
rych powiećiech záchowuie/ przedawáiąc ie iáko bydło. A
19:
okrom inſzego złego ktore ſię wtem zámyka/ y to nie dobrze/ iż
20:
Pánowie chcą/ áby iym to wolno było/ kiedy ſię im ſpodoba/
21:
odiąć kmiećiowi rolą/ á tego niechcą/ żeby też kmiećiowi wol=
22:
no gdy mu ſię ſpodoba/ puśćić rolą á iść zniey precż: y owſzem
23:
kiedy rzecż idźie o zátrzymánie kmiećiá/ ták go ſobie mocnie
24:
przywłáſzcżyć á zniewolić ze wſzytkim chcą/ iż y dźiećiam ie=
25:
go niewolno bywa odyść. Pan Bog ſtworzyćiel wſzytkiego
26:
świátá ieſt ták dobrotliwy/ że wſzytkim pożywienia dodawa
27:
do ſytośći/ netylko bogátym/ ále y vbogim. Lecż ći bogacże/
28:
żeby temu ſádłu y chęći ſwey doſyć cżynili/ wſzytko ſobie śmieią
29:
przywłáſzcżáć. Wołáią że iych świát/ á wſzytkie kmiece máię=
30:
tnośći/ zá ich wolą y ſtać máią y nie ſtać: niepożytecżnych też
31:
poddánych máiętność/ choćiaby oni nieprzyzwaláli/ wolno
32:
pri nam dawſzy co ná ſwoy pożytek obrácáć: bo tych poddánych
33:
wykłádáią być niepożytecżnemi/ ktorych máiętność może ſię
34:
im ná co dobrego zgodźić: Roſkoſzny záprawdę wykład. Lecż
35:
á iákoż ty tedy ſam/ o dobry mężu/ ieſteś pożytecżny Rzecży=
36:
poſpolitey/ ktory trochę źiemie wydźieráiąc twemu ſąmśiádo=
37:
wi/ wydźieraſz mu z gęby chleb/ w vboſtwo go przywodźiſz/
38:
á práwie krew zniego wyćiſkaſz? A ztego vbogich ludźi dła=
39:
wienia y vćiſkánia/ ieſli ták rozumieſz/ áby nic złego do Rze=
40:
cżypoſpolitey nieprzychodźiło/ bárzo błądźiſz: Ale życżyłbym
41:
tego onym/ ktorzi tákowe role wydźieráią/ áby vważáli v śie=
42:
bie ono karánie/ ktore Acháb Krol podiął/ dla tego/ iż Win=
43:
nicę v Nábotá poddánego ſwego/ ábo kupić/ ábo przefrymár=
1. Krol. 21.
cżyć chćiał.


strona: 49

Kśięgi pirwſze.49
1:
cżyć chćiał. Co ácżby ſię mogło zdać zá rzecż słuſzną/ (bo kupná
2:
y frymárkow ták dobre zwycżáie iáko y práwá dopuſzcżáią)
3:
ále iż ſię to nád wolą Nábotowę dźiało/ przeto y Krol nędz=
4:
nie zginął/ á żoná y dźiatki/ y wſzytcy iego rádni Pánowie po=
5:
bići: O cżem y Piſmo święte w kśięgách Krolewſkich świád=
6:
cży/ y ia o tem ſzerzey w Kśięgách/ ktorem tituł Philalethes/ ná=
Philalithis Grecſkie słowo/ rozumie ſie miłownik álbo przyiaćiel prawdy.

7:
piſałem.
8:
Rozdźiał dwudźieſty pirwſzy.
9:
Aby ſię białe głowy w vrzędy nie wtrącáły.
10:
ONo też trzebá poſtánowić/ żeby białe
11:
głowy do ſpraw Rzecżypoſpolitey niebyły przy=
12:
puſzcżáne/ ktore Bog pod moc mężow poddał/
1. Moiż. 3. W wirſzu 19. 1. Timor. 2. W wirſzu 12.

13:
Páweł im też we Zborzech náucżáć zábronił.
14:
Bo iáko wiele białe głowy wſpráwách ludzkich
15:
záſzkodźić mogą/ doſyć iáśnie okazáłá oná zewſzech nacudniey=
16:
ſza y namędrſza Iewá/ ktorey radá wſzytkiemu narodowi lu=
17:
dzkiemu zginienie przyniosłá: y Piłatá ſtároſty Zydowſkiego
18:
żoná/ ktora też rádą ſwoią wſzytkiego świátá zbáwienie prze=
19:
káźić chćiáłá: á to one białe głowy były doſyć zacne á nie ledá
20:
iákie/ ále przedśię białe głowy były/ to ieſt/ źwierzętá słábe/ á
21:
ktore do błędu y do wyſtępku (iáko Páweł świádcży) ſkłon=
Támże w wirſzu 14.

22:
nieyſze ſą. Niech ſię przeto oni wſtydzą/ ktorzi/ rozumieiąc
23:
ſie być vrzędow źiemſkich/ ábo iákich inſzych poſpolitych go=
24:
dnemi/ nic nigdy niecżynią/ iedno to co im niewiáſty roſkażą.
25:
Iákoby wtem iáka rozność byłá/ żeby niewiáſty vrzędy trzy=
26:
máły/ álbo oni ktoremi niewiáſty rządzą/ gdyż te obie rze=
27:
cży ná ieden ſię gośćiniec ſchodzą. To pewna/ że ſie niewiaſty
28:
do kądźiele vrodźiły: y on ktory Wenerę málowáć wymy=
29:
ślił/ á oná żołwiá depce/ dawa znáć/ że im goſpodárſtwo/
30:
ábo ſpráwy domowe/ nie Rzecżypoſpolitey máią być zlecone.
31:
Vſtáwy też Rzymſkie zábraniáią białem głowam káżdego v=
32:
rzędu. Lecż o tem niech będźie doſyć. O doſtoynośćiach
33:
też y vrzędźiech/ ilem mogł/ powiedźiałem.
34:
Rozdźiał dwudźieſty wtory.
35:
O powinnośći Poddanych.
36:
A Ponieważ do dobrego Rzecżypoſpolitey
37:
rządu należy/ nietylko to/ aby ći ktorzi rządzą/ za=
38:
chowáli ſię w powinnośći ſwey/ ále też y ći/ ktorzi
Ibywáią


strona: 49v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
bywáią rządzeni: przeto też y ći pilnie á wiernie vrząd ſwoy/
2:
ábo powinność ſwą niech wykonywáią. Wiele ieſt poddánych
3:
ktore wyſtępki ábo wády iych vrzędnikow obrażáią/ y dla tego
4:
ie nie ták iáko winni w vcżciwośći máią/ y nieták ich posłuſzni.
5:
Ale zgołá wſzytkim w obec Apoſtołowie Chriſtuſowi roſká=
Rzim. 12. W wirſzu 1.

6:
zuią/ áby zwierzchnośćiam y przełożonym posłuſzni y poddáni
7:
byli: ábowiem te zwierzchnośći od Bogá ſą zrządzone/ á kto
8:
ſię im przećiwi/ ten ſię zrządzeniu Bożemu przećiwi.
9:
Ktemu ćiż vcżćiwość przełożonym powinną ták zdobią/ iż y
1. Timor. 2. W wirſzu 2. 1. Piotr. 2/ W wirſzu 18.

10:
poſpolite modlitwy zá nimi cżynić każą: á nie tylko dobrym y
11:
łáſkáwym/ ále też przikrim/ to ieſt/ ćięſzkim y ſrogim posłuſzne=
12:
mi być każą: á to nietylko dla ich gniewu/ ále y dla ſumnienia
13:
káżdemv cżynić roſkázuią. A iákim wysławiánie m tá powinność
14:
mogłá być więcey ozdobioná? Ták ſię zda/ iákoby nam odey=
15:
mowáli moc wywiedowáć ſię ábo dopytywáć wyſtępkow oſob
16:
ná vrzędźiech będących/ gdy nam każą/ ábychmy y złego ábo o=
17:
krutnego przełożonego posłuſzni byli: Zda ſię też iákoby nam ro=
18:
ſkázowáli/ żebyſmy wády ábo wyſtępki ich ſkromnie znośili/
19:
á odkłádáli ie do Bożego ſądu/ ktorego tá wola ieſt/ áby ludu
20:
ſwego grzechy ſrogośćią Pánow karał. Aleby ſię nic lepſze=
21:
go ná świećie zſtáć niemogło/ iedno gdyby Pánowie ábo prze=
22:
dnieyſzi Rzecżypoſpolitey ſprawce byli pobożni/ mądrzi á wſze=
23:
lákimi cnotámi do pánowánia y roſkázowánia potrzebnemi o=
24:
zdobieni. Bo tácy Pánowie/ byliby właſnie onemi Filoſofy/
25:
o ktorych powiedał Plato, że byłáby ſzcżęśliwa Rzecżpoſpolita/
26:
w ktoreyby tácy pánowáli. Wſzákże przedśię mamy ie
27:
ćierpieć/ y w vcżćiwośći mieć iácykolwiek ſą/ dla ſámego
28:
Bogá/ ktory y obłudnikom dopuſzcża krolowáć dla grzechow
29:
ludu ſwego/ á w gniewie ſwoim dawa Krole/ iáko świádcży
30:
Ozeaſz Prorok/ y Elihu w oney rozmowie ktorą miał z Iowem.
Hoſeaſz 13/ W wirſzu 11. Iow roz. 34. W wirſzu 30.

31:
A ieſli ſię wcżem niesłuſznie známi obchodzą/ to ná Bogá ſpu=
32:
ſzcżáć mamy. Abowiem on Bog/ ktory świátá tego zſtá=
33:
wy ſtrząſa kiedy chce/ ſkarze cżáſu ſwego złość ábo nieprá=
34:
wność Krolow/ y wsſytkich Przełożonych. A ná poddáne
35:
przynależy roſkazániu iych doſyć cżynić/ á we wſzytkim tem/
36:
cżemby Rzecżypoſpolitey y wiáry Krześćijáńſkiey zacność nie
37:
byłá zgwałconá/ posłuſznemi być/ przećiwko wſzytkim y po=
38:
ſtronnym nieprzyiaćiołom/ y obywátelom poſpolity pokoy w=
39:
zruſzáiącym/ przy nich ſtać. Boby tá zgodá Rzecżypoſpolitey
40:
á iákoby vłożenie niedługo trwało/ kiedyby poddáni powinnośći
41:
ſwey doſyć niecżynili/ á woli y roſkazánia Przełożonych po=
42:
słuſzni niebyli. A to mowię o tych/ ktorzi ſię w żadne Rze=
43:
cżypoſpolitey ſpráwy wdáwáć niemogą. Bo o Pániech rá=
dnych/


strona: 50

Kśięgi pirwſze.50
1:
dnych/ y o drugich ſtaniech/ ktorzi do tego práwo máią/ po=
2:
wiedźiałem iuż wyżſzey/ ktorzi zdáliby ſię Rzecżpoſpolitą zdrá=
3:
dzáć ábo ná mieśne iátki wydáwáć/ ieſliby wedle powinnośći
4:
ſwey nieopieráli ſię Pánu/ gdyby co chćiał nád przyſtoyność
5:
pocżynáć: y ieſliby wſzytcy wobec tego niedoyrzeli/ abo pir=
6:
wey nieopátrzyli/ żeby Rzecżpoſpolita vłomku iákiego nieod=
7:
niosła. A to iuż powiedźiałem y o tych oſobách/ ktore
8:
przełożeńſtwo ná ſobie noſzą/ y o tych ktorzi włádnośći ich ſą
9:
poddáni. Teraz o popráwie drugich obycżáiow mowmy.
10:
Rozdźiał dwudźieſty trzeći.
11:
1. O zbytku ktory bywa w ſzátách. 2. W pokármiech y trunkách. 3. W=
12:
miłośći nierządney álbo gámrácyiách. A potym o bieśiádách y tańcách.
13:
A Iż poſpolićie ći ktorzi ſię vrzędow łáko=
1

14:
mie dopiráią w wielkich zbytkoch żywą/ chcąc
15:
ſię tem ſpoſobem zdáć okazálſzemi: przeto ztąd
16:
káżdy porozumieć może/ że wielka zmázá ná do=
17:
bre obycżáie tem wnieśioná ieſt/ gdyż w zbytku
18:
y wrozmáitośći ſzat iáko wielka ieſt márność/ żaden tego do=
19:
ſtátecżnie wypowiedźieć niemoże. Bo ponieważ ſzáty dla
20:
potrzeby ſą wynáleźione/ żeby od źimná y od gorącá broniły/
21:
álbo ćiáłá cżłowiecżego ſromotne cżęśći zákrywáły/ ludźie
22:
márnochlubni/ ábo wedle máiętnośći ſwych/ ábo też wedle za=
23:
cnośći domu y vrzędow/ cżęśćią ludźiom kwoli/ cżęśćią też ku
24:
ozdobieniu ſámych śiebie obrácáią ie/ á dla iych świetnośći/
25:
chcą być zá wielkie pocżytani/ nie bez wielkiey rozſądku pło=
26:
chośći: Gdyż cżeść tylko cnoćie á godnośći powinną wełnie
27:
przypiſowáć/ á ſzáty ſwoie/ więcey niż ſámych śiebie zdobić
28:
chcą. A nie mowięć tego w ten ſpoſob/ ábych niemiał gánić
29:
niedbálſtwá álbo plugáſtwá około vbioru. Bo ſkromny á
30:
vcżćiwy vbior/ ábo ochędoſtwo dobrego przyrodzenia zda ſię
31:
być znákiem/ á ſzáty ochędożne oſobę zdobią y nieiáko zálecáią.
32:
Ale zbytniey do ochędoſtwá chęći y wſzelákiego zbytku/ ludźie
33:
mądrzy nigdy niechwalili: Boyi wiele koſztuie/ y płoche przy=
34:
rodzenie bogáctwy ſię popiſuiące wydawa. Iáko ieden po=
35:
wiedźiał: Názbyt ſię ná ſzáty wyſadzaſz/ názbyteś nikcżem=
36:
ny. Ludźie rodzáiem y máiętnośćiámi znácżni/ brzydzą ſię
37:
proſtemi ſzátámi. Powiedáią/ że to muśi być ślácheckiego
38:
ſtanu ludźiom/ y ich máiętnośćiam pozwolono/ áby ſię ſtroy=
39:
niey niż poſpolſtwo vbieráli. Lecż y te słowá ſą ſercá nadę=
40:
tego: á one nie bárzo obycżáynego/ gdy kto vdawſzy ſię ná
I ijzbytnie


strona: 50v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
zbytnie ſtroie y ná wſzeláki zbytek/ chce aby ná drugie vſtáwy
2:
ſkępſtwá piſano. Ty o to ſtoiſz/ áby żaden proſtego ſtanu
3:
cżłowiek/ choćiaby też y iáki poważny/ ábo iáką godnośćią o=
4:
zdobiony/ iedno przeto iż nie śláchćic/ nie chodźił w złotem
5:
łáńcuchu/ ábo w iákiem koſztownem ſuknie/ ábo futrze: Ieſli=
6:
byś to cżynił dla Rzecżypoſpolitey/ to ieſt/ dla tego/ áby ża=
7:
den ná rzecż niepotrzebną nakłádu niecżynił/ ktoryby ná rzecż
8:
potrzebną chowan być miał/ tedybyś ſam ná ſię pirwey to pra=
9:
wo vſtáwił/ ktorybyś ſię zá miłowniká/ ſtrożá á obrońcę Rze=
10:
cżypoſpolitey popiſowal. A teraz iáka to ieſt wielka roſpu=
11:
ſtność/ że ty y o tey rzecży inſzym vſtáwę cżynić chceſz/ o cżem
12:
ſam ná ſię vſtáwy żadney mieć niechceſz? Gdyż bierzma w o=
Mátth. 7. wirſz 3.

13:
ku ſwem niewidźiſz/ chceſz áby z oká brátá twego pręt wyrzu=
14:
cono? O oſtátecżna roſpuſto/ wcżem drugiego nápráwiaſz/
15:
w tem ſobie dźiwnie pobłażaſz. Bo/ á ktorym ſię ty práwem
16:
bronić możeſz/ ktorymby tobie dozwolono złoty łáńcuch/ ádá=
17:
máſzek/ ákſámit álbo złotogłow nośić? Ieſli żadnym/ á cże=
18:
muſz okrom vſtáwy tego vżywaſz? Cżemu z waśni chceſz áby
19:
to drugiemu było odięto/ co ty ſobie ku pocżćiwośći być rozu
20:
mieſz? Przecż dla ſkromnego tych rzecży vżywánia kłádźieſz
21:
ná drugiego winę/ okázuiąc w tem nieſprzyiáznego przeciw
22:
niemu twego ſercá chęć/ á chceſz ábyć dla twego nieſkromnego
23:
á ſproſnego bogactw okázowánia oſobną cżęść przypiſowa=
24:
no? O rozſądki popſowane: o oſobliwa płochośći ſercá tá=
25:
kiego. Záprawdęć śláchectwo ma być okázowáne ſpráwá=
26:
mi/ á bogáctwá rádſzey hoynośćią/ niżli okázowániem złotá/
27:
ábo ſzátámi koſztownemi/ ná wzgárdę drugich wymyślonemi.
28:
Bo wydworne ſzáty/ y złote łáńcuchy/ nietylko należą do
29:
rozeznawánia śláchćicá od proſtego cżłowieká/ (co poſpoli=
30:
ćie zá przycżynę przywodzą) ále też y wiele złości z ſobą ćią=
31:
gną/ nie ſáme z śiebie ábo z przyrodzenia ſwego/ ále przez nie/
32:
iáko przez iákie nacżynie/ w chodźi on podſzcżuwácż ná zło=
33:
śći/ á vłowiwſzy cżłowieká temi śiły/ wiedźie go do tego/
34:
áby roſpuśćił wodze wielkiey chlubie/ pyſze/ y nádętośći/ á zá
35:
rázem wlepia weń to mnimánie/ áby zacność ſwą w tem
36:
zwierzchownem ſtroieniu pokłádał. Lecż bym to rad słyſzał/
37:
co to ieſt zá zacność? Aza ty koſztownieyſzą á wytworniey=
38:
ſzą ſzátę ná ſię wdźiawſzy ieſteś mędrſzy? áza ſpráwiedliwſzy?
39:
áza ktorą cnotą bogátſzy y ozdobnieyſzy? Bo prawdźiwa o=
40:
zdobá/ cnotą ma być nábywána: á okrom niey/ áni pomyśláć
41:
o tem. Zárzucaymy co chcemy/ ále mamyli prawdę mowić/
42:
koſztowne á roſkoſzne ſzáty/ y názbyt wydworne/ ſą nacżynia
43:
pychy. A ktorzi ſię w to wdádzą/ widźimy że poſpolićie nik=
cżemnie=


strona: 51

Kśięgi pirwſze.51
1:
cżemnieią/ á ledwie kiedy iákie potrzebne ábo pożytecżne my=
2:
śli przed ſię biorą. Rozność kſztałtow y barw v ſzat/ á co in=
3:
ſzego pokázuie iedno obycżáiow rozność y nieuſtáwicżność?
4:
Y toć też ieſt nie bez wielkiego dźiwu/ gdy w iednem domu/ ie=
5:
dni ſię vbieráią po Niemiecku/ drudzy po Włoſku/ drudzy po
6:
Turecku: nieinácżey/ iedno iákoby ſię ná roznych/ á od śiebie
7:
bárzo dálekich cżęśćiách świátá porodźili. A to ieſzcże dźi=
8:
wniey/ iż kto chodźiwſzy po ránu w kápie Włoſkiey/ tenże záſię
9:
w wiecżor chodźi w Tureckiey fáłſzurze/ w kołpaku/ w puł=
10:
botkách cżerwonych ábo białych. Pięć lat temu álbo ſześć/
11:
iáko náſzi krotſze ſzáty niż poſtronni pocżęli nośić/ ták iż nie=
12:
wſtydzą ſię vkázowáć onych cżęśći ćiáłá/ ktore máią być zákry=
13:
te. A ponieważ przyrodzenie ták náſze ćiáło ſpráwiło/ iż nie
14:
ktore cżęśći chćiáło mieć zákryte/ á od ocżu ludzkich dálekie:
15:
tedyć záprawdę dłużſzy vbior/ ábo do kolan ſię śćiągáiący/
16:
ma być chwalon/ iáko wſtydu á iſkromnośći znák. Bo ták
17:
mamy rozumieć/ że nietylko białe głowy/ ále też y mężcżyżny/
18:
zárzućiwſzy vcżćiwą ſzátę/ zárázem y wſtyd zárzucáią. A
19:
kto tego niebacży/ iákoby to ſproſna rzecż byłá/ gdyby niewiá=
20:
ſty chodźiły w ſzátách máło co niżey zá krok poniżonych? We=
21:
dle ſtárey przypowieśći ták mowią/ że v onych niemáſz cżołá/
22:
w ktorych wſtyd zágásł. A cożby to był zá cżłowiek/ ktoryby
23:
bez cżołá był? Mamy tedy wſtydowi folgowáć/ mnimánie
24:
dobre o ſobie cżynić/ ocżu y rozſądkow ludzkich wſtydáć ſię.
25:
Ná pierze wielka moc pieniędzy wychodźi/ okrom pożytku/ á
26:
z wielką ſzkodą. Gdyby w tem dźieći ochędoſtwá ſzukáły/
27:
ſnaćby ſię iym godźiło/ iáko młodym/ dozwolić: Lecż to mę=
28:
żom nieprzyſtoi. Ono niewiem ieſli wádźi dobrym obycżá=
29:
iom/ że poſpolićie łáńcuchy złote noſzą mężni y niemężni/ gdyż
30:
ſię to ozdobą zda być tylko mężnych ludźi. W Kártáginie/
31:
gdy ieſzcże oná Rzecżpoſpolita w ſwey zacnośći ſtałá/ nikomu
32:
ſię niegodźiło pierśćieni nosić/ iedno temu/ ktoryby w bitwách
33:
przećiwko nieprzyiaćielowi mężnie pocżynał/ á ilekroć ſię w bi=
34:
twách dobrze popiſał/ tyle mu pierśćieni wolno było nośić.
35:
A teraz tákie cżáſy náſtáły/ iż nietylko pierśćienie/ ále y łáńcu=
36:
chy ládá kto nośi: á nietylko iuż mowię dobrzi choćia podłego
37:
ſtanu/ ále też y rufianowie/ nierządnice/ wykrętácże práwni/
38:
y lifnicy. Wiele ich ieſt/ ktorym ſię zda iákoby niebyli pocże=
39:
ſnymi/ ieſliby ſie im łáńcuch nieświećił ná ſzyi/ ktory im kto
40:
drożſzy ma/ ábo mu ſię więcey rázow około ſzyie obwinie/ ábo
41:
też dłużey od ſzyie wiśi/ tem ſię rozumie być pocżeſznieyſzym/
42:
zácnieyſzym/ y káżdego vrzędu doſtoynieyſzym. Ale to nie=
43:
bywa okrom márnego okázowánia bogactw/ y okrom wiel=
I iijkiey gru=


strona: 51v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
kiey grubośći znáku. Powiedáią Hiſtorikowie/ że Rzymiá=
2:
nie ſtárzi ſzcżęśliwſzi byli/ kiedy złoto zá nic mieli/ niż kiedy
3:
go vżywáli: gdy woleli tym roſkázowáć ktorzi mieli złotá do=
4:
ſtátek/ niż kiedy ſię ſámi świetnośćią złotá popiſowáli. Ale ſko
5:
ro bogáctwá we cżći/ kubki y ine nacżynia koſztownie vrobio=
6:
ne/ śrebro y złoto w sławie pocżęli mieć/ zá rázem ſię praw=
7:
dźiwa zacność w pychę/ á wolność w roſpuſtę obroćiłá.
8:
Co áby ſię v nas nieprzydáło/ trzebá rácżey cnotą niżli złotem
9:
ochędoſtwá ſzukáć. Ieſzcżeby przyſtoyniey/ żeby dźieći ábo pod=
10:
rosłkowie tákich ſtroiow/ iáko iákich przynęt do cnoty wabią=
11:
cych vżywáli: ále męſkiemv ſtanowi przyſtoi áby ſię więcey ko=
12:
chał wtem że ſie cżuie wmężnych vcżynkach/ ktoremiby ſię popi= ſáć mogł/ niż iákiemi herbámi Fortuny. Lecż ieſliby ktorzi byli/
13:
coby nieprzeſtawáiąc ná tem/ że ſię cżuią w zacnych ſpráwách
14:
ſwych/ chćieli ſię też tem iáko iáſnemi cechámi popiſáć/ tedy
15:
przedſię tego trzebá/ żeby to było v nich ozdobą ábo znákiem/ nie
16:
bogáctwá/ áni zacnośći rodu/ á dáleko mniey wyſtępkow iá=
17:
kich/ ále tylko onego ſámego męſtwá w ſpráwách wielkich á
18:
trudnych doświádcżonego. Bo iáko złoto wagą y śláche=
19:
tnośćią ſwą wſzytkie inſze kruſzce przechodźi/ tákći cnoty/ go=
20:
dnośći y męſtwá znáki ſwoią iáſnośćią wſzytko inſze máią zá=
21:
ćmiáć. Lecż ieſli tego niemáſz/ tedy ſą prozne znáki/ ktore ſię z rze=
22:
cżámi ſámemi niezgadzáią: przeto trzebá áby ten męſtwo ábo
23:
godność iáką cżuł do śiebie/ kto znák iey nośi. Bo ieſli inácżey/
24:
tedy y oſzukawa ocży ná ſię pátrzáiących/ y złym przykłádem
25:
Rzecżypoſpolitey ſzkodźi/ y chęć dobrych ludźi obraża/ ktorzi
26:
z tego żáłoſni być muſzą/ gdy widzą/ áno ozdoby ſwoie ſpolne
27:
máią z temi/ ktorzi ich ieſzcże męſtwem álbo godnośćią niezá=
28:
służyli: á mowię godnośćią oną potem nábytą/ wielkich rze=
29:
cży dokazániem ozdobioney/ proznowániu przećiwney/ á wſzel
30:
kiey niecżći nieſprzyiázney. Bo ponieważ ſie z nią żadne rzecży
31:
niemogą o zacność ſpieráć/ przeto niechby ſięteż to niegodziło/
32:
áby one ochędoſtwá/ ktore iey ſámey ſą właſne/ miáły być przy
33:
rodzeniu álbo ſzcżęśćiu poſtępowáne. Lecż ktorzi tákową
34:
cnotą ábo godnośćią ozdobieni będą/ tym niewádźi przyſtoy
35:
nych ſtroiow vżywáć/ áby drugie ku tákowymże ſpráwam po=
36:
budzáli. To o ſtroiách niech będźie doſyć.
37:
Iedzenia y pićia zbytne żárćie/ nieprzyſtoyne ieſt cżło=
2

38:
wiekowi: ále naywięcey tym ktorzi ná ſobie oſobę vrzędu no=
39:
ſzą: Bo ćiáło rozmáitemi niemocámi záráża: ſámego cżłowie=
40:
ká do ſtátecżnych ſpraw nieſpoſobnego/ á nákoniec wſzetecżnym
41:
y zuchwáłym/ á iáko bez vzdy koniá zdrogi błądzącym cżyni.
Wino


strona: 52

Kśięgi pirwſze.52
1:
Wino záiſte tákie ma przyrodzenie/ iż ludźi naprzod cżyni we=
2:
ſołe/ potym gdyſię go więcey nápije/ dodawa dobrey nádźieie/
3:
y więtſzego o ſobie rozumienia: potym gdy go ieſzcże lepiey ná=
4:
chyli/ przydawa vfnośći/ śmiáłośći/ do mowienia y cżynienia
5:
prędkośći/ ták iż cżłowiek bywa iákoby ſam nie ſwoy. Iáko on
6:
co w Komedyj podpiwſzy ſobie dobrze/ záwołał: Wino wygrá
7:
ło/ ktorem pił. Bo dymy wſtępuiące do głowy/ mieſzáią wſzyt=
8:
ko/ á cżłowieká iákoby nie ſwym á ſobą niewładnącym cżynią.
9:
Wten cżás táiemnice tobie zwierzone/ łácno ſię wymkną. W
10:
ten cżás ſię wiele mowi cżegoć potym żal gdy kſobie przyidźieſz:
11:
bo to álbo tobie ſámemv ſzkodźi/ álbo drugim/ á cżáſem też y przy=
12:
iáćiołom/ y wſzytkiemu Powiátowi ábo wſzytkiey Ziemi.
13:
W ten cżás niemáſz żadney roznośći miedzy przyiaćielem y nie=
14:
przyiaćielem/ miedzy żoną y śioſtrą. W ten cżás płużą zwá=
15:
dy/ guzy/ ſzárpániny/ ochromienia/ y tákie boie. A nie dźiw
16:
temu: ponieważ ſtráćiwſzy rozſądek/ vtopiwſzy rozum/ záto=
17:
ną wſzytki ſpoſobnośći do vcżćiwych vcżynkow/ á wynurza ſię
18:
oná ślepych á nieukroconych chęći zgráiá. Bydlętá nieme prze=
19:
chodzą nas trzeźwośćią/ ktorewięcey niż trzebá pić nieumie=
20:
ią. A przeto też więcey tego mamy żáłowáć/ iż tá wádá w
21:
Krześćijáńſkich Rzecżáchpoſpolitych ták moc wźięłá/ że iey v
22:
lecżyć nielza: bo máło nie wſzytcy wdáli ſię w pijáńſtwo/ ták
Ieſzál. 28. w wirſzu 7.

23:
Pánowie/ iáko poſpolſtwo/ ták Duchowni iáko świetcy.
24:
Są tácy/ ktorzi dźień przed tym niżli ná vcżtę idą purgácyą
25:
biorą/ áby záś ná mieyſce iákoby prozne więcey pokármu tkáli
26:
y pićia nálewáli. Drugich niewſtyd od ſtołu iść ná prze=
27:
chod/ á zárázem wroćiwſzy ſię znowu ſię iedzeniem y pićiem
28:
nádźiewáć/ nie inácżey iedno iáko Roſomak źwierzę/ ktore/ (iá=
29:
ko Máćiey z Miechowá/ w náuce lekárſkiey y gwiázdárſkiey
30:
cżłowiek wielce vcżony/ piſząc o Sármácyi powieda) nálaz=
31:
ſzy śćierw iáki wielki/ ták wiele żrze/ że mu ſię brzuch wyćią=
32:
gnie y odmie iáko bęben/ á nálażſzy dwie drzewie miążſze/ co=
33:
by bliſko śiebie ſtały/ gwałtem ſię miedzy nie ćiśnie/ á gdy przez
34:
onę ćieśninę gwałtem ſi ę przedrzeć chce/ co gwałtownie żárł/
35:
gwałtownie z śiebie wyćiſka: potym ſię wnet do onego śćier=
36:
wu wroći/ á nieprzeſtawa ſię obżyráć/ y záśię tego/ iákom po=
37:
wiedźiał/ pozbywáć/ áż wſzytek on śćierw pożrze. A cżyni
38:
to ono źwierzę nád zwycżay drugich źwierząt/ ktore do ſyto=
39:
śći tylko iedłá y pićia vżywáią/ nie do zbytniego obżárſtwá.
40:
Ale iáko w wielu źwierzętách przyrodzenie wiele cnot wyrá=
41:
źiło/ áby ludźi ku náśládowániu ich pobudźiło: ták też wielu
I iiijich


strona: 52v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ich ſproſne wády wrodźiło/ áby źwierzętá rozumne/ weyrza=
2:
wſzy ná nie/ odſtraſzáły ſię od náśládowánia ich. A coż ro=
3:
znego od tego źwierzęćiá cżynią oni/ ktorzi dla pobudzenia ku
4:
iedzeniu chęći/ lekárſtwem wytracáią to/ co było nowem po=
5:
kármom y trunkom mieyſce záſtąpiło: iáko też y ći/ ktorzi o=
6:
krom wſtydu odchodząc/ zbywáiąc/ álbo y wrácáiąc záś ſię
7:
do żárćia wrácáią? A nietylko ſámi piją/ ále y drugie iuż
8:
mdleiące do pićia wyzywáią/ pełnemi znimi walcżą/ á prze
9:
cżyie zdrowie pijąc/ ſámi śiebie niezdrowemi y ſzalonemi cży=
10:
nią. Niemniey prawdźiwie iáko trefnie Cyrus przed Aſtyá=
11:
geſem powieda/ że doznał/ iż ná iedney vcżcie trućizny do ku=
12:
pkow nálewano á gościom dawano. A gdy Aſtyáges pytał
13:
iákoby to było/ powiedźiał: Iżem pri widźiał że żaden z was/
14:
ktorziśćie pili/ niewładał áni rozumem/ áni ćiałem ſwym: á
15:
cżego nam dźiećiam cżynić zábraniáią/ tośćie wy cżynili: wſzyt
16:
cyśćie rázem wołáli/ káżdy o ſwych rzecżách gornie mowił/ á
17:
ieden drugiego niesłuchał: á gdyśćie chćieli táńcowáć/ żaden
18:
zwas nietylko wedle gránia ſkákáć/ ále y z mieyſcá ſię pod=
19:
nieść niemogł: práwieśćie wſzytcy byli zápomnieli/ y ty żeś
20:
Krolem/ y drudzy że iym pánuieſz. Tęć przycżynę trućizny
21:
w trunku zádáney Cyrus dźiećię powiedał być/ ále záprawdę
22:
nie dźiećinną. Bo z pićia zbytniego odmieniáią ſię ludźie/
23:
nie inácżey iedno iáko od Cyrcewych trunkow w rozmáite
24:
kſztałty/ á iáko Virgilius powieda/ w twarz y w ſkorę bydlęcą.
25:
Ale z ſtrony tych obycżáiow ludzkich/ máło co pomaga choćia
26:
ich z tych wad ſtrofuią. A ták/ iákoby zwątpiwſzy o po=
27:
lepſzeniu przetnimy to mieyſce słowy Proroká ták mowiące=
28:
go: Biádá wam/ ktorzi wſtawaćie ráno ábyśćie ſzli zá pi=
29:
iáńſtwem/ á pijećie áż do wiecżorá/ ábyśćie pałáli winem:
30:
Hárfá/ bęben/ piſzcżałká ná bieśiádách wáſzych rć.
31:
Wſzákże ktorzi vcźćiwość miłuią/ á Bogá ſię boią/ ći záwżdy
32:
to ſobie rozmyśláią/ że pokarm y napoy dáry Boże ſą/ dla zá=
33:
chowánia żywotá ludzkiego zgotowáne. A przeto nietrzebá
34:
ich ná złe obrácáć/ ále z dźiękowániem vżywáć. Mogł ći
35:
Bog takiego cżłowieká ſtworzyć/ żeby bez iedłá y pićia mogł
36:
być żyw/ ále chćiał żeby iáko inſzych rzecży/ ták iedłá y pi=
37:
ćia do pożywienia á záchowánia żywotá/ potrzebował. Po=
38:
znawaymyż tedy potrzeby y niedoſtátki náſze: poznawaymy
39:
ſprawcę pokármu y wſzytkich rzecży dobrych namożnieyſzego
40:
Bogá. V ktorego/ ieſli prośimy chlebá tą modlitwą/ kto=
41:
rey kſztałt nam ſam iego ſyn podał: á za tę prośbę opuśćiwſzy/
42:
śmiemy ieść chleb? A dla tegoż przykłádem Chryſtuſá y lu=
43:
dźi świętych/ pirwey niżli mamy ieść y prośby cżyńmy/ y dźię=
kowánie


strona: 53

Kśięgi pirwſze.53
1:
kowánie przydaymy. Paweł powieda/ że pokarm bywa po=
1, Timor. 4. wirſz 4. 5.

2:
święcon słowem Bożym á modlitwą. Nieieſt tedy święty
3:
ten pokarm/ ktorego pożywáią ći/ co niewzywáią imieniá
4:
Bożego/ á słowam iego wiáry niedawáią. W tey modli=
5:
twie/ o ktoreiem tu zmiánkę vcżynił/ nietylko o chleb prośimy/
6:
ále też o grzechow odpuſzcżenie/ y o inſze rzecży. Máią nam
7:
tedy przychodźić ná pámięć wſzytkie dobrodźieyſtwá/ ktore
8:
w oſobie pokármu ćieleſnego nam zálecone ſą. Bo to trudna
9:
rzecż ieſt/ áby ći ktorzi dobrodźieyſtwá Boże w pokármie y w
10:
napoiu/ y w inſzych rzecżách ćiáłu potrzebnych poznawáią/ nie
11:
mieli iego przećiwko ſobie miłośierdźia y dobrotliwośći do=
12:
znáć. Cżego y Iákob Pátriárchá poświadcża ták mowiąc:
13:
Ieſli Bog będźie przy mnie/ á mnie ná tey drodze záchowa/ á
1. Moiż. 25. W wirſzu 20.

14:
da mi chleb dla iedzenia/ y ſzáty dla odźiewánia/ á ieſli ſię do
15:
domu oycowſkiego we zdrowiu wrocę/ będźie mi Iowá Bo=
16:
giem. Niech przeto będźie ſtoł Krześćijáńſki słowem Bo=
17:
żem poświęcony/ á niech nam przypomina Bogá dobro=
18:
dźieyſtw ták wielkich ſprawcę: á w pokármie/ w pićiu/ y w
19:
inſzych rzecżách dobrych/ niech nam oznáymuie dobroć iego/ y
20:
onę w nas potwierdza. To o pokármie y o napoiu.
21:
Vżywánie Wenuſá cżłowiekowi Krześćijáńſkiemu/ okrom
3

22:
małżeńſtwá świętego/ zgołá zákazáne ieſt. Co ieſliże ci co
23:
ná drogách záſtępuią/ zboyce/ niemáią być w Rzecżypoſpoli=
24:
tey ćierpiáni/ tedy y owſzem ći/ ktorzi ná pocżćiwość ludſką
25:
cżyháią/ á ſtáráią ſię o náruſzenie iey. Bo ći náruſzáią pocż=
26:
ćiwośći/ ktorzi przed ocży ludzkie vkázuią ſproſne málowá=
27:
nia/ ktorzi vſzy niewſtydliwemi rozmowámi nápełniáią/ kto=
28:
rzi w trącáią w ſercá y myśli ludzkie kśięgi y pieśni/ o ſpro=
29:
ſnych miłośćiách/ o ſzaleńſtwách/ łágodnych namowách/ krzy=
30:
woprzyśięſtwách/ y o inſzych tem podobnych ſzalonych gámrá=
31:
ckich ſztukách. Bo ztąd wiele pokus/ y zápálcżywey chćiwo=
32:
śći w ſercá ludzkie przychodźi. Ztądże ſię y proſty dźiećin=
33:
ny wiek vcży tego/ cżegoby zá láty mogł niedoſtąpić: y ochotny
34:
młodźieńſki wiek/ iáko dodániem oſtrog/ bywa pobudzon: á
35:
ſtárych ludźi/ zá oźiębnieniem cżłonkow zleniáły/ bywa roz=
36:
draźnion y zápalon. Teć rzecży otwarzáią drogę wſzetecżni=
37:
kom: toć dźiewecżki y mężátki cżyni gámratom posłuſznemi:
38:
ztąd gwałty białych głow y cudzołoſtwá: ztąd vnoſzenie pá=
39:
nienek y wdow/ ztąd małżeńſtwá nád wolą przyiaćioł y ro=
40:
dźicow/ ztąd táiemne rodzenie dźiatek y drugich podrzucánie/
41:
zktorych iedne dawią/ drugie ná iáwnych mieyſcách porzucá=
42:
ią/ á drugie miedzy dźiedźice bywáią policżone. Ztądże dźie=
43:
wecżki/ ktore trudno zá mąż wydáć/ ztąd nieſkońcżone domo=
I vwe ſro=


strona: 53v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
we ſromoty: ktore gdy wſzytcy ſąsiedźi bacżą/ ſámem goſpo=
2:
darzom ábo niewiádome bywáią/ álbo ſię iych áż ná oſtátku
3:
donoſzą. Ieſli ktora tym ſpoſobem wychowána bę=
4:
dźie wydána zá mąż/ o iáko bywa źle miedzy nią á miedzy iey
5:
mężem: o iáko cżęſto ſwary miedzy ſobą wſzcżynáią/ á o rozwo=
6:
dźie myślą? Ieſli ſię co ztąd vrodźi/ iáko wiele przymowek
7:
ná ſię ma? A nie dźiw: Bo żaden ktory wie/ chybá zły/ nie
8:
poymie złey: á ze złey mátki rzadko ſię co dobrego rodźi. Lecż
9:
ſą ći/ ktorzi dźieći ſwych iuż dorosłych złemi obycżáymi brzy=
10:
dzą ſię/ łáią/ y ſtáráią ſię iákoby (dali Bog) przywiedli ie ku
11:
lepſzemu żyćiu. Dobrzeć to záprawdę: ále názbyt pozno.
12:
Bo gdy naśienie ieſt złe ábo cżem záráżone/ nie może to być/ á=
13:
by źdźbłá/ pniaki/ gáłęźi/ y owoce ztąd pochodzące/ niemiáły
14:
być ſzkodliwe. Ták wiele śideł y pobutek do niecżyſtośći po=
15:
dawáią młodym ludźiom/ ktore ſię im w ocży/ w vſzy/ y w ſer=
16:
cá wkradáią/ y ośiadáią ie/ iż wielki dźiw/ ieſliby ktory cży=
17:
ſte ſerce/ dobry y vcżćiwy vmysł/ á obycżáie ſtátecżne zácho=
18:
wáć mogł. Málowánia nierządnośći pełne/ rozmowy y pie=
19:
śni wſzetecżne/ towárzyſtwá z ludźmi wſzetecżnemi/ żárty/
20:
trefne powieśći/ łágodne namowy/ á ktorego wieku/ ktorego
21:
pogolowia nieplugáwią? á kogo do wſzelákiego wſzetecżeń=
22:
ſtwá nieprzywiodą? Toć ſą wdźięcżne przynęty/ to przy=
23:
ſmáki ſmácżne/ to vćiechy roſkoſzne: ktore ſmysły ludzkie gła=
24:
ſzcżą/ ćiáłá zápaláią/ myśli zábawiáią/ rozum mamią/ á wolą
25:
pod moc y pánowánie ſwe podbijáią. Tego było z przodku
26:
zábrániáć dźiećiam y mł odźieńcom: tego ſię káżdy wiek/ ká=
27:
żde pogłowie/ káżdy ſtan ma ſtrzec: to z miaſt/ y z Rzecżypo=
28:
ſpolitych ſpołem y z temi co to wymyśláią ma być wykorzenio=
29:
no. Co też y Ariſtoteles, w ſwoich o Rzecżypoſpolitey Kśię=
Ariſtoteles Politic. 7.

30:
gách/ cżynić każe/ y Auguſtus Ceſarz vcżynił temu doſyć/ wy=
31:
woławſzy z źiemie Owidiuſá Poetę/ dla gámráckich wirſzow.
32:
Iáko daleko więcey vrząd Krześćijáńſki ma ſię ſrożyć ná tych/
33:
ktorzi ſproſnym málowániem/ wirſzámi nieucżćiwemi/ poſtá=
34:
wámi/ pochodem/ y tańcámi do wſzelákiey wſzetecżnośći ſkłon=
35:
nemi/ y inſzemi pobudkámi wſzytkich do Wenuſá wpráwuią/
36:
vcżćiwe obycżáie pſuią/ á kárność źiemſką ile mogą niſzcżą?
37:
Bo zániechawſzy tego á nieſkarawſzy/ prozno ná ſkáżone á złe
38:
niektorych obycżáie nárzekamy. Gdyż to być niemoże (iáko y
39:
Pan Chriſtus poświadcża) áby iágody z ćiernia/ ábo z oſtu
Matth. 7. wirſz 16.

40:
figi zbieráć miano. W wielu mieśćiech bywáią nierządne do=
41:
my iáwnie poſtánowione: áby tám nędzne białe głowy káżde=
42:
mu były poſpolite/ á wſzytkich nierządność okrom karánia tám
43:
ſię płodźić mogłá. Co ácżkolwiek w obycżáiu ieſt/ ále niech=
by vrząd


strona: 54

Kśięgi pirwſze.54
1:
by vrząd pilnie wto weyrzał/ ieſliby to z pożytkiem Rzecżypo=
2:
ſpolitey było/ mieć tákie mieyſce/ gdźie wſtyd trácą á w po=
3:
śmiewiſku máią. Sproſnać to rzecż/ á nie wiem ieſli nie toż/
4:
co gromad złodźieyſkich y rozboynicżych iáwnie cierpieć. Ten=
5:
żeć on naymożnieyſzy Bog y meżoboyſtwá/ y złodźieyſtwá/ y
6:
nierządnośći ćieleſney zákazał: A przedśię ſą/ ktorzi nie=
7:
wiem ieſli z práwá/ cżyli z obycżáiow/ cżyli z oboygá/ pewnych
8:
cżáſow cyńſz wybieráią od tych/ ktore nierządnośćią ćiáłá
9:
ſwego pożytek ſobie cżynią/ náśláduiąc onego Weſpázyaná/
10:
ktory gdy od mocżu dochod brał/ á z tego iy ſyn ſtrofował/ on
11:
pieniądze zebrawſzy/ do noſá mu przytknął/ y ták mu odpo=
12:
wiedźiał.
13:
Lucri bonus eſt odor ex re Qualibet. To ieſt/
14:
Zyſku z cżegobykolwiek był/ dobry zapách ieſt.
15:
Chybá że Weſpázyan cżynił ſobie pożytek zrzecży od Bogá
16:
niezábronioney: á od nierządnic nieinácżey bywa dochod wy=
17:
ćiągan/ iedno iáko od złodźieiow/ ábo mężoboycow. Lecż
18:
niebieſkie przykazánia wſzytkim ktorziby ſię od pożądliwośći
19:
ćieleſney hámowáć niemogli/ każą/ áby żony poymowáli/ á
20:
w gránicách prawdźiwego małżeńſtwá mieſzkáli. Ale iżby
21:
gromády nierządnic iáwnie chowáć miano/ ták niemáſz w pi=
22:
śmie świętem/ iáko y o tem/ áby gromády złodźieiow/ mężo=
23:
boiec/ y inſzych złocżyńcow iáwne być miáły. Nieśmiem o=
24:
wych ſchadzek mężcżyzn z białemi głowámi/ ktore cżynią dla
25:
tańcow/ do nierządnych domow przyrownáć/ álebych to rad
26:
widźiał/ żeby mądrzi ludźie w to pilnie weyrzeli. Przyzy=
27:
wáią tám mężátek/ á cżęſto okrom mężow/ wzywáią też tám
28:
y pánienek okrom rodźicow. Bo cżem ktora znich ieſt głád=
29:
ſza ábo wdźięcżnieyſza/ tym ią cżęśćiey w tákowych ſchadzkách
30:
widáć/ cżáſem służebnicá zá nią/ cżáſem bez służebnice. Cży=
31:
nią tákowe ſchadzki nietylko żonáći/ ále też y bezżeńcy/ ktorzi
32:
by żadnego towárzyſtwá niemieli mieć z pogłowiem nie ſwe=
33:
go rodzáiu/ gdyby iácy chćieli rzecżą pokázáć/ co słowy obie=
34:
cuią. Przyſtraiáią przeto vcżty/ pokármy y napoie dawáią
35:
wydworne: Iedzą tám y piią nie do ſytośći/ ále do obżárſtwá
36:
y pijáńſtwá. Bo wźięli ſobie ná tákich vcżtach w obycżay pić
37:
zá zdrowie niektorych ná ſię łáſkáwych. A ták y one białe
38:
głowy/ przywyknąwſzy Dworſkim obycżáiom/ pełnią rzkomo
39:
áby ſię niezdáły nieżycżyć zdrowia onym zá ktorych zdrowie
40:
tákowe przepoie cżynią. Swiádcży Valerius Maximus, że zá
Valerius de inſtitutis antiquis.

41:
onych cżáſow w Rzymie białe głowy Winá pić nieznáły/ áby
42:
ſię iákiey ſproſnośći niedopuśćiły: Bo od Báchuſá nabliżſzy
43:
poſpolićie bywa do zakazáney Wenery ſtopień. Dźiś y Wi=
nem y


strona: 54v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nem y iedzeniem/ ćiáłá ſáme przez ſię pałáiące roſtykáią/ á onych ſię
2:
vpadkow o ktorich Valerius mowi nieboią. Iákoby cżuſto cżyſtość
3:
niewieśćia zupełna być mogłá/ gdźie tákich podżeg do roſko=
4:
ſzy poddawáią. Sieią ſie ná tych vcżtach/ o ktorycheſmy pocżę=
5:
li mowić/ rozmowy żártowne/ nawięcey ku wſzetecżnośći zło
6:
żone. Potym gráią/ táńcuią/ ſkacżą. Białemi głowámi vwijá=
7:
ią/ obrácáią: á w tem goleni odkrywáią/ obłápiaią/ cáłuią/
8:
podſzcżypuią/ wſzetecżnie pomácywáią. Lecż á ktoby mogł
9:
táiemne ich słowá/ y co ſię cżáſem od drugich słyſzy/ y wſzytko
10:
co ſię ku wſzetecżnośći śćiąga/ ktoby mowię ich żárty y błazeń
11:
ſtwá mogł wypowiedźiec? Ktoby to wysłowił/ co ći broią
12:
rozśiadſzy ſię po ſali káżdy z ſwoią/ gdy po komorách y po kom
13:
nátách biegáią/ y tám y ſám chodzą/ gráią/ y nieucżćiwie ſię do
14:
tykáią? Mnie záiſte tákowe ſchadzki zdádzą ſię być nierządne
15:
mu domowi podobne. Nic ſię tám niedźieie/ coby niemiáło
16:
drogi otworzyć ku źle cżynieniu ábo źle myśleniu. Bo/ á kto=
17:
ra tám będźie/ coby ſię ztámtąd lepſzą do domu wroćiłá? Pſu=
18:
ią (mowi Páweł/ przywodząc wirſz Menándrow) dobre o=
1. Korin. 15. W wirſzu 33.

19:
bycżáie złe rozmowy. Przeto á iákoż ktora z tákich ſchadzek
20:
odeydźie odnoſząc ſerce wolne od wſzetecżnego lubowánia/ cho
21:
ćiaby też ná ćiele ſplugáwiona niebyłá? O nieſzcżęśliwi ro=
22:
dźicy y mężowie/ ktorzi corki y żony máią/ ktorem ſię tákie bie=
23:
śiády podobáią. O nieſzcżęśliwe mężátki y dźiewecżki/ kto=
24:
re ſię w tákowych ſchadzkách kocháią/ ná ktorych práwie nic
25:
tákiego niesłyſzą/ coby cnoćie ich pożytecżno było: ále co zá=
26:
wadza/ bárzo wiele. Nie ieden iym ieſt pokuſą/ ále też y one
27:
nie iednemu. Przychodzą nápátrzyć ſię: ále też dla tego áby
28:
ſię y ich ſamych nápátrzono. Zápaláią ine przećiw ſobie/ y
29:
ſáme bywáią zápalone: iáko ieden powiada:
30:
Vritque videndo Faemina, to ieſt/ Vyrzána niewiáſtá zſ
31:
pala. ále y ſámá zápala ſię ogniem/ cżęśćią ſwym przyrodzo=
32:
nym/ cżęśćią też nábytym z pokármow/ trunkow/ z łágodnych
33:
rozmow/ y z widzenia wiela oſob: z ktorich iedni głádkośćią/
34:
drudzy rodu zacnośćią/ drudzy bogáctwy/ ábo innemi iákie=
35:
mi ozdobámi zálecáć ſię mogą. Temi wſzytkiemi rzecżámi/
36:
álbo káżdą z oſobná/ nieſzcżęſne dźiewki bywáią połowione.
37:
A gdy ſię iuż vłowią/ á kto mnima/ áby mogły ſerdecżne pá=
38:
nieńſtwo záchowáć/ choćia ieſzcże ćiáło w cżyſtośći záchowá=
39:
ły? Lecż gdy cżyſtość ſerdecżną ſtráći/ áza ſię niełácno do ćie=
40:
leſnego wſzetecżeńſtwá ſkłoni/ by iedno mogłá náleść drogę/
41:
iákoby to ſnádnie ſpráwić? O iáko ieſt wielkie ludu Chrze=
42:
ścijáńſkiego ſzaleńſtwo/ iż tego álbo niebacżą/ álbo ná to nic
43:
niedbáią. Dałby to Bog/ żebych tu álbo ia ſkłámał/ álbo by
tákowe


strona: 55

Kśięgi pirwſze.55
1:
tákowe ſchadzki nigdy niebywáły. O iáko lepiey v Wálden=
2:
ſow/ ktorzi ſą w Cżechách (zową ie niektorzi Pikártámi álbo
3:
Brátrzykámi) v ktorych wſzemu ludowi zábroniono igier/
4:
tańcow/ y podpijánia. Zadnych tańcow v nich niebywa/ ża=
5:
dnych bieśiad ku ſproſnośći nieſprawuią. Słyſzę też że w
6:
Turcech táki obycżay ieſt/ że białe głowy á zwłaſzcżá mężátki/
7:
niewychodzą z domow iedno z zákrytą twarzą. Y ieſliby kto
8:
obcy do nich w dom wſzedł/ tedy takież zákrywáią twarz. Po=
9:
wiedáią/ że Ceſarz Turecki corki ſwe zá Báſze wydawa: ále
10:
oni choc źięćiowie ácżkolwiek Ceſárzá Oycá ſwoich żon zná=
11:
ią: ále mátek ich w twarz nieznáią. Tákći ten gruby lud rozu=
12:
mie że wiele należy/ ku záchowániu ſwych niewiaſt cżyſtośći/
13:
ná tem/ ieſliby ich ábo nikt nieznał/ ábo ich bárzo máło było co=
14:
by ie ználi. A nie bez przicżyny záprawdę. Bo á co zá potrze=
15:
bá znáiomośći ſzukać zkim oney/ ktora przymierzem á wiárą
16:
małżeńſtwá zkim złącżoná ieſt? A gdy mąż niedopuſzcża á=
17:
bo niewie/ á iáko ſię ich żonam godźi/ do igry/ bieśiad álbo do
18:
tańcow chodźić? Ná mężá należy z poſtronnemi ludźmi ſprá
19:
wowáć to co ma być ſpráwowano/ záś niewieśćie przyſtoi/ o
20:
domowych rzecżách ſtáránie mieć. Ktora tedy niewiáſtá zá
21:
bieśiádámi chodźi/ ktora ſię w towárzyſtwo wiela ludźi wda=
22:
wa/ áza niepodawa drogi do tego/ áby ſię kto o iey ſtátecżność
23:
ſtárał? A tańcow álbo ſkokow áza ſię nietrzebá ſtrzec/ kto=
24:
re ſą naypewnieyſze przedawánie śiebie/ śiatki do ſproſney á
25:
zákazáney nierządnośći? Powieda Cicero, że żaden trzeźwi
26:
nietáńcuie chybáby ſzálał: tákże gdźie ludźi niemáſz y ná ſkrom
27:
ney á vcżćiwey bieśiedźie. Zkąd ſię znácży/ że zá cżáſu Cice=
28:
ronowego zá hániebną rzecż miano tániec/ ktory gdy Murenie
29:
miáſto przymowki zádano/ niezdáło ſię Ciceronowi/ áby go
30:
obmową iáką bronił/ ále zgołá tego przał/ biorąc ſobie w tey
31:
mierze ná pomoc obycżáie Mureny z trzeźwośćią á mierno=
32:
śćią złącżone. Lecż zá náſzego wieku ledwie zá bieśiádę má=
33:
ią/ gdźieby opilſtwem á tańcem wſzytko nie ſzumiáło. A tym
34:
ſpoſobem odſtąpiło ſię nietylko od Chrześćijáńſtwá/ ále też y
35:
od obycżáiow pogáńſkich chwálebnych. Wſzákże ia nie ieſtem
36:
ten/ ábych ſkokow ábo tańcow ludźiom pobożnym zgołá zábrá=
37:
niáć miał/ by iedno były vcżćiwe/ w trzezwośći/ á z roſpomi=
Tańce iákie dobre.

38:
nániem dobrodźieyſtw przećiwko nam Bożych złącżone/ á kte=
39:
mu áby były pánieńſkie oſobno á mężſkie oſobno. Tákći Da=
2. Sám. 6. W wirſzu 14.

40:
widá przytomność Boża/ á iego dobrodźieyſtw rozmyślánie/
41:
ku ſkakániu pobudźiło/ gdy ſkrzynię Bożą do miáſtá Iudſkie=
42:
go prowádzono. Maria też śioſtrá Aaronowá/ y drugie nie=
2. Moiż 15. wirſz 20.

43:
wiáſty/ z bębnámi/ z tańcámi/ śpiewáły Bogu nieśmiertelnemv
Kchwały/


strona: 55v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
chwały/ zá sławne z Egiptſkiey niewoli wybáwienie. Tá=
2:
kich tańcow y tákiego weſela/ ktoreby cżáſem od ſercá náſzego
3:
do ćiáłá pochodźiło/ wiárę w nas ztwierdzáło/ á miłość y chęć
4:
ku rzecżam Bożem więtſzą wnas zápaláło/ Duch ś. domaga ſię
5:
po nas/ mowiąc ták przez Dawidá: Chwalćie Páná bębnem
Pſalm 150. W wirſzu 45.

6:
y piſzcżałką: chwalćie go ná ſtrunách y ná orgániech: chwal=
7:
ćie go ná cymbalech dobrze brzmiących: wſzelki duch niech
8:
chwali Páná. Lecż/ iakom rzekł/ tákie tańce niemáią być
9:
płoche áni błażeńſkie: ále ſkromne/ trzeźwie/ z poſtáwą przy=
10:
ſtoyną/ z ktoreyby ſię zbożność pokázowáłá. Lecż zbytnie ſkoki
11:
do wſzetecżnośći ſkłonne/ á ſproſnośćią pachnące/ niech będą
12:
oddalone od ludu/ ktory ſię wſzyſtek Bogu poświęćił/ á wſze=
13:
mi słowy/ ſpráwámi/ poſtáwámi/ ma wielmożyć Páná Bo=
14:
gá Zbáwicielá ſwego.
15:
Rozdźiał dwudźieſty cżwarty,
16:
I. Trzy záráźliwe wády/ Hárdość/ lub domagánie vrzędow/ zbytek y łákomſtwo/
17:
rownáią ſię. II. O pyſze/ y prágnieniu ſławy długa rozmowá. 1. Opiſanie
18:
pychy. 2. Ná wiele ſię cżęśći dźieli. 3. Skutek pychy. III. Lekárſtwá prze=
19:
ćiwko pyſze/ máią być doſtawáne/ lekce ważeniem rzecży docżeśnych/ iáko 1 ćie=
20:
leſnych/ 2. bogactw: potym rzecży płonnych á drobnych. 4. Potym rzecży z=
21:
iákiemi wádámi złącżonych. 5 Potym też y cnot z ſercá pochodzących. IIII.
22:
Ná oſtátek ieſt gadká o tem/ iesli/ á poki/ domagánie ſławy/ w cżłowieku
23:
Krześćijáńſkiem ma być chwalone.
24:
ODprawiliſmy iuż rozbieránie o zbytku/
25:
ktory bywa w pokármiech/ w ſzátách/ y w rze=
26:
cżách Wenerze należących. Teraz mowmy o v=
27:
tráćie y o inſzych wádách ktemu przyłącżonych.
28:
Bo ktorzi ludźie ſwowolnie á roſpuſtnie żywą/
29:
ći muſzą wiele vtrácáć/ y hárdźie rozdáwáć: á ktorych ſię tá
30:
wádá trzyma/ niemoże to być/ áby ſię też łákomſtwá niemieli
31:
chwyćić. Bo zápaleni chćiwośćią/ bywáią przymuſzeni do
32:
wydźieránia rzecży cudzych/ ták słuſznie iáko y niesłuſznie/ á=
33:
by im doſtawáło coby rozdawáli. Co ácż w káżdem ieſt mier=
34:
źiono/ wſzákże więcey w przednieyſzych Pániech/ á oſobách v=
35:
rzędowych/ ktorzi do wydźieránia cudzych rzecży wielką moc
36:
máią. Známienićie to ludźie mądrzi obacżyli/ że chćiwość
37:
vrzędow á zbytek/ y temu przećiwne łákomſtwo/ ſą przycży=
38:
ny/ ktore wielkie Rzecżypoſpolite bárzo wątlą. Bo ludźie
39:
chćiwośćią vrzędow zápaleni/ vpornie ſię ich domagáią/ nic
40:
niedbáiąc kędyby iść/ iedno dokąd. A zbytek/ ieſt niewſty=
41:
dliwośći y wſzelákiey wſzetecżnośći mátką: á owſzem y ſáme=
go łá=


strona: 56

Kśięgi pirwſze.56
1:
go łákomſtwá/ ktore potym rodźi y śmiáłość/ y łupieſtwo ábo
2:
wydźieránie/ y wymyśla rozmáite śiatki ná łowienie pienię=
3:
dzy: z ktorych bárzo wielkie złośći mnoſtwo rośćie/ dla cżego
4:
też tym więcey ludźi dobrzi/ Rzecżpoſpolitą więcey niżli ſwe
5:
pożytki miłuiący/ ſtrzec ſię ich máią. Tákże pychy/ ktora zá chći=
6:
wośćią vrzędow chodźi/ iż ſię niemniey ſtrzec trzebá/ roſkázuie
7:
on święty mąż Páweł temi słowy: Nie rozumiey wyſoko ále
Rzim. 12. wirſz 16. Galat. 6. wirſz 5.

8:
boy ſię. Kto ſtoi/ niech pátrzy by nie vpadł. Ieſli kto ro=
9:
zumie ſię cżym być/ gdy nieieſt nicżym/ ſam ſię zwodźi/ y wbłąd
10:
ſię przywodźi. Ktory błąd iáko obfitą máterią do wiela złośći
11:
podawa/ vkázáć muſzę. Bo pychá/ á co ieſt inſzego/ iedno
12:
(iáko Auguſtin nápiſał) właſney ále płochey zacnośći miłość?
13:
A tá miłość iáko w ludźiach ieſt rozmáita/ á práwie nieſkoń=
14:
cżona/ trudno wypowiedźieć. Bo ieden chce przewyżſzáć
15:
głádkośćią/ drugi ćiáłá dużośćią/ inſzy náuką/ á inſzy rozumu
16:
oſtrośćią. Ieſt też kto ſię rodzáiowi ſwemu wielce dźiwuie/
17:
Herbámi ſię popiſuie/ á długi przyiaćioł porząd wylicża. Nie=
18:
ktorzi zacność ſwą okázuią bogáctwy/ y doſtátkiem wſzytkiego:
19:
Przeto też y sług wiele chowáią/ y ſtoł hoynie przypráwu=
20:
ią/ służby przyſtraiáią/ ná ſprzęt ſie domowy rozmáity/ y ná ſzá=
21:
ty koſztowne zdobywáią/ ná koſztowne ſię budowánie przeſa=
22:
dzáią/ y ná inſze rzecży o ktore trudno/ álbo dla drogiey má=
23:
teriey/ ábo dla miſterney roboty. Lecż nietylko ztych rze=
24:
cży/ ktore w ſobie nieiákie podobieńſtwo vcżćiwośći máią gor=
25:
nośći ludźie ſzukáią: ále też y z drugich płonnych á nikcżem=
26:
nych rzecży/ y ktore w ſobie wádę máią. Chodzeniem/ śie=
27:
dzeniem/ ſtaniem/ igrániem/ głowy zwieſzániem/ kłániániem/
28:
zbieramy ſię ná táką poſtáwę/ ktorąbyſmy ſię ábo inſzym podo=
29:
báli/ ábo drugie przechodźili. Szátą/ trzewikiem ábo bo=
30:
tem/ cżapką/ kordem/ páſem/ perłą świetną/ kámykiem oſo=
31:
bliwym/ y wſzelákim koſztownym vbiorem á zdáleká przynie=
32:
śionym/ ták ſię chcemy popiſowáć/ áby ſię nam dźiwowano.
33:
Zdrádę/ oſzukánie/ zbytnie pićie/ obżárſtwo/ wſzetecżeńſtwá/
34:
y wſzeláką niemierność zá pochwałę ſobie mamy. Gwałt ko=
35:
mu vcżynić/ cudze wydrzeć/ cżłowieká zábić/ święte y nie świę=
36:
te rzecży gwałćić/ zá chwalebną rzecż pocżytamy. Bo te rze=
37:
cży máią ſwoie dźiwowidze y chwalce: ktorzi ſpráwy choćia
38:
nieprzyſtoyne nieinácżey wſpomináią/ iedno iáko zacne zwy=
39:
ćięſtwá. Bywa to tedy/ że głupſtwo ludzkie w tem wſzyt=
40:
kim prágnie nád drugimi gory. Nad to w tákiey chęći ták
41:
wielka ieſt nádętość/ iż wiele ich dáią to po ſobie znáć/ iákoby
42:
to było wnich/ cżego álbo zgołá niemáſz/ álbo dáleko mniey ieſt
43:
niż oni chcą być widźiáni: nie ták ſię o to ſtáráiąc iácy ſą/ iáko
K ijo to/


strona: 56v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
oto/ iákiemi ſię zdádzą. Ktora to chęć taka ieſt w káżdem
3

2:
ſwem rodzáiu, iż kto ſię pod moc iey podda/ ten muśi wſzech
3:
vcżćiwośći wyrządzánia prágnąć: muśi zewſząd v poſpolite=
4:
go cżłowieká sławę ſobie iednáć/ wedle ich mnimánia żyć/ á
5:
ſpráwy ſwoie więcey do okázowánia niż do prawdy ſtoſowáć/
6:
á cżáſem y táiemnemu cudzemu pomyśleniu muśi vsługowáć:
7:
muśi táki słow/ kiwánia głowy ábo rąk/ y poſtáwy tych/ kto=
8:
rzi go więc witáią álbo przyimuią/ pilnowáć: To ieſt/ ieſli
9:
powſtał/ cżyli vśiadł: miał cżápkę ná głowie/ cżyli ią zdiął:
10:
ieſli ſię vkłonił/ cżyli nie: Ktemu też mieyſce ktore dał/ ieſli
11:
práwe/ cżyli lewe: ieſli krzywem/ cżyli wdźięcżnym okiem poy=
12:
rzał: twarzy ieſli weſołey/ cżyli kwáśney był? Bo z tákich
13:
nikcżemnych á płonnych poſtaw/ bywáią bráne znáki/ ábo vcż=
14:
ćiwośći ábo wzgárdy: á cżęſtokroć przyiaźń tym ábo ſię ſtwir=
15:
dza/ ábo ſię rozrywa. A toli iákie przycżyny/ tákie też y ſku=
16:
tki. Ktorzi tą wádą ſą záráżeni/ ći bez máłá ſą tácy/ iż ſię ſo=
17:
bie zdádzą być naylepſzemi/ álbo wżdy tákiemi od drugich chcą
18:
być widźiani. y dla tego drugiemi gárdzą/ y mniey ich ſobie wa
19:
żą/ rozumieiąc ie ſobie być nierownemi. drugim zayrzą/ ktore
20:
ábo ſobie rownemi ábo ſiebie przewyżſzáiącemi być rozumieią.
21:
á przetoż co v nich cudnego widzą/ to ſzpecą: co vcżćiwego/
22:
to plugáwią: co pochwały godnego/ to gánią/ á wſzytko ná
23:
źle wykłádáiąc/ ábo iáwnie ſromocą/ ábo ieſli niemogą/ we
24:
złe mniemánie przywodzą. A ieſliby kto/ chcąc ſię przećiwić/
25:
mowił przećiwko temu/ zá to máią że im krzywdę vcżyniono.
26:
Ztądże gniewy/ zwády/ krzywdy/ ktorem niećierpliwie á
27:
wſzytkim práwem doſyć cżynić/ zá potrzebną rzecż máią/ żeby
28:
iych álbo zá niemężne/ álbo zá bárzo wzgárdzone niepocżytano.
29:
Ponieważ tedy pychá/ ták wiele złego z ſobą przynośi/ á na=
3

30:
więcey ſię rodźi y rośćie z nieznánia ſámego ſiebie: przeto ká=
31:
żdy/ ktoby ią z ſercá ſwego wykorzenić chćiał/ niech ſię co nay=
32:
pilniey o to ſtára/ áby/ iáko on Pythius Apollo roſkazał/ Sá=
33:
mego Siebie Znał. Wſzytcy ſię iednáko rodźimy/ ziednych
34:
że pocżątkow: wſzytcy rodzenie náſze przywłaſzcżamy iednym
35:
á tymże rodzáiu ludzkiego pirwſzym rodźicom: wſzytcy ſię
36:
chłubimy z iednego Oycá niebieſkiego/ iáko y Poeta Pogáńſki
37:
rozumiał/ kiedy rzekł:
38:
Denique caeleſti ſumus omnes ſemine oriundi, Omnibus ille idem Pater eſt. To ieſt/
40:
Wſzytcyſmy z niebieſkiego naśienia powſtáli/
41:
Wſzem ludźiom ieden Oćiec ácż go zániedbáli.
42:
Wątłość przyrodzenia/ wychowanie/ bieg żywotá/ poſtę=
43:
pek wiekow/ ná oſtátek śmierć ſámá/ cżyni nas wſzyſtki ſobie
rowny=


strona: 57

Kśięgi pirwſze.57
1:
rownymi. Niech przeto káżdy pozna ſkąd powſtał y przyro=
2:
dzenie ſwoie wſzytko/ iáko krewkie ieſt/ iáko rozmáitem niemo=
3:
cam/ nędzam/ á ná oſtátek y śmierći poddáne: wſzytkie też śiły
4:
y ſerdecżne y ćieleſne/ iáko w powinnośćiách ſwych ſą leniwe/
5:
nikcżemne/ rozne/ miedzy ſobą walcżące/ y niedługo trwáiące.
6:
Siły ćieleſne zá cżáſem wątleią/ á ſą ſpolne z bydlęty: á cho=
7:
ćiaby też naymocnieyſze były/ przedśię bárdzo wielu bydlętam
8:
niemogą być rowne.
9:
Niech też y to káżdy obacży/ co ſię nie známi rodźi: iáko bo=
2

10:
gáctwá/ możność: ktore też tákże ſą niepewne/ nieuſtáwicżne/
11:
á nietrwáłe. Cżęſtokroć w máluckiey chwili giną te rzecży/
12:
ktore zá długi cżás/ y wielkiemi pracámi były nábyte y otrzy=
13:
máne. Przydayże ktemu y śláchetność rodu/ to ieſt/ her=
14:
by y męſtwá przodkow/ ktorych ieſli potomkowie polerowáć
15:
niebędą/ tedy im bywáią ku wielkiey ſromoćie/ iáko leniwcom
16:
á wyrodkom. Widamy też/ że niektorych śláchectwo/ prze
17:
vboſtwo y niedoſtátek máiętnośći/ álbo ginie/ ábo ſię ná ſwem
18:
mieyſcu niezoſtawa: iáko wſzytkie rzecży vpadáiące od nie=
19:
mocy y dawnośćią ſtárośći giną/ á zacnośći ſwey pirwſzey nie
20:
záchowuią. Zkąd łácno poznáć/ że śláchectwo nie zrodzáiu/
21:
áni też z wielkiey máiętnośći pochodźi. Ale choćiaby ie też
22:
rodzáiowi przycżytano/ coż wżdy inſzego ieſt/ iáko Ludouicus Viues známienićie mowi/ iedno los rodzenia/ á ludzkie mnimá=
24:
nie/ ktorego cżęśćiey przez rozboy doſtawáią niż kiedy przez mę=
25:
ſtwo? A ieſliże ſię śláchectwo z męſtwá vrodźiło/ tedyć to
26:
głupia rzecż/ chlubić ſię tym żeś miał oycá dobrego/ gdyś ſam
27:
zły/ á ſproſnośćią twoią ſzpećiſz rodzáiu piękność. Ieſliżeś
28:
ſię zdobrych rodźicow vrodźił/ więc ſię o to ſtáray ábyś iym był
29:
podobny/ á ſpráwámi cnotliwemi żeś prawdźiwy śláchćic iáś=
30:
nie pokázuy/ á tedy ſámá twoiá cnotá niedopuśćić pyſznić ſię z
31:
twoich y z oycowſkich ſpraw/ ábo też y drugiemi/ ktorziby tobie
32:
nierowni byli/ gárdźić. Bo gárdźić kim dla tego iż ſię nieuro=
33:
dźił śláchćicem/ á co inſzego ieſt/ iedno Bogá ſprawcę rodze=
34:
nia milcżkiem ſtrofowáć/ iáko mowi tenże wielce vcżony cżło=
35:
wiek Viues? Ktemuż ſię śćiągáią doſtoieńſtwá y sławá/ kto=
36:
re ſię też y ludźiam niegodnym cżęſto doſtawáią: á cżęſtokroć
37:
więcey zá życżliwoścćą/ álbo zá płochośćią Páńſką/ niż zá ſtá=
38:
tecżnym vważeniem bywáią dáne. to pewna że więcey ná lu=
39:
dzkiem o nas mnimániu y ná woli/ niżli ná náſzey cnoćie należą:
40:
iáko Ariſtoteles powiedźiał/ że cżeść nie ná tem kogo cżćią/ ále
41:
ná tem kto cżći należy: Przeto też cżáſem zá málucżkim wie=
42:
śći iákiey powienieniem ták ſię odmieniáią/ że ktorzi byli we cżći
43:
y w sławie/ hnet bywáią niesławni y nieucżćiwi. Niemaſz
K iijprzeto


strona: 57v

O poráwie Rzecżypoſpolitey
1:
przeto dla cżego tych rzecży (o ktorychem mowił) ták wielce
2:
wáżyć/ áby nam miáły myśli dodáwáć.
3:
Ktorzi ſię cżapką/ kámykiem drogim/ poſtáwą/ pochodem/
3

4:
y inſzemi tákowemi fráſzkámi pyſznią/ ći ſwoię nikcżemność
5:
wyiawiáią: á ktorzi ſię z niecnoty chlubią/ oni o ſwey płochośći
6:
y oſtátecżney nikcżemnośći świádcżą/ máło máiąc ná tem/ że
7:
wyſtąpili/ áżby ſię ſowitą niecnotą ſplugáwili.
8:
Coż tedy ieſt/ wcżemby przewyżſzánia żądáć trzebá: co/ ie=
5

9:
dno cnotá/ ktora y trwálſza ieſt/ y temu kto ią ma/ sławę y do=
10:
ſtoyność przynośi? Ale cnotá w cżłowieku niedoſkonáła
11:
ieſt/ á nie wſzyſtká iednemu cżłowiekowi bywa daná. Kto
12:
ták wielką dobrotliwość/ kto męſtwo/ kto ſkromność wſobie
13:
ma/ áby kiedy z drogi nieuſtąpił? Nád to á kto ieden ze wſzy=
14:
tkich cnot/ iednáko ſię weſelić może? Zacnie słynie Herkules
15:
dla oſobliwego męſtwá/ ále że ſię od cudzych rzecży niepráwie
16:
wſtrzymawał/ vſkarża ſię on oracż/ ktoremu był woły wźiął.
17:
Dobrotliwość Caiuſa Ceſárzá áż do niebá podnoſzą/ ále tegoż
18:
iego żołnierz/ łyſym cudzołożnikiem zowie. Mnodzy ludz=
19:
kośći y ſpráwiedliwośći pilnie służą: ále ćiż ſámi namiętnośći
20:
ſwoich ná wſzem pohámowáć niemogą. Niektorzi ſzcżodro=
21:
bliwośćią y wielmożnośćią słyną/ ále iym wielkiego á mężne=
22:
go ſercá niedoſtawa. Są ktorzi ſię z ſtrony tego zdádzą być
23:
ſpráwiedliwi/ że nikomu krzywdy niecżynią/ ále ci ſámi nieod=
24:
pieráią/ choćby mogli/ od drugich zádáney krzywdy: á to dla
25:
leniſtwá/ álbo dla boiáźni/ álbo dla iákiey inſzey przycżyny.
26:
Ale co wiele mowić? Zaden ieſzcże nieieſt widźian ná świe=
27:
ćie/ w ktoremby ſię iednáko wſzytkie cnoty świećiły/ y owſzem/
28:
w ktoremby ſię iedná ktorakolwiek práwie doſkonała okazáłá/
29:
gdyż żadna niemoże być rozumianá práwie doſkonáłą/ ieſli z=
30:
nią drugie nie będą zmieſzáne á zwikłáne. Páweł Apoſtoł
31:
gdźie o dárzech/ ktoremi słudzy Zborowi máią być ozdobieni/
1. Kor. 12. W wirſzu 5. 6. 7. y 12.

32:
roſpráwuie/ powieda że Bog chćiał/ áby tá rozność byłá wie=
33:
go ludu/ żeby iedni drugie dárámi przewyżſzáli: áby tá rozność
34:
byłá pożytecżna do zgody/ y do ozdoby wſzytkiego ćiáłá: á to
35:
wzorem cżłonkow ćiáłá cżłowiecżego obiáśnia/ z ktorych káżdy
36:
vrząd ſwoy ma. Coż tedy ieſt dobry Pánie/ dla cżegobyś ſię ty
37:
nád drugiego przekłádáć/ á drugiego lekce wáżyć miał? ieſli
38:
to rozumieſz o ſobie/ że maſz co nád inſze/ przedſię vſtrzec ſię te
39:
go niemożeſz/ áby ćię też drudzy tákże lekce wáżyć niemieli/ dla
40:
tych cnot/ ktoremi ćię przechodzą/ ábo ktore iednák w ſobie
41:
máią/ á ty ich niemaſz. á rownieby ták było/ iáko gdyby nogi
42:
lekce ważyły ocży/ przeto iż niemogą chodźić/ a ocży lekce wa=
43:
żyły ręce/ że niemogą widźieć/ á ták y dáley káżdyby cżłonek le=
kce wa=


strona: 58

Kśięgi pirwſze.58
1:
kce ważył drugi/ dla tego/ iżby iego vrzędowi nieſproſtał: zkąd
2:
by potym vrosło wſzytkiego ćiáłá rozruſzenie/ álbo wżdy zem=
3:
dlenie: ponieważby dużym á mocnym być niemogło zá nieſfor
4:
nośćią cżłonkow. Ono opuſzcżam/ że wiela ludźi godnośći
5:
táią ſię w nich: á zwłaſzcżá one/ ktore w ſercu ſwe mieyſce má=
6:
iąc weſpołek y z onym ſercem od oblicżnośći ludzkiey ſą od=
7:
dalone? ták iż nie bez przycżyny Páweł/ odzywáiąc nas od
Filipp. 2. W wirſzu 3.

8:
prożney chwały do vniżenia y ſkromnośći/ roſkázuie áby ká=
9:
żdy drugiego rozumiał być nád ſię wyżſzym. Co ieſli nic
10:
nieieſt wzgárdy godnego/ iedno wyſtępek: wſzákże ponieważ
11:
y my ſámi niemożemy być od káżdey wády prożni/ przeto słu=
12:
ſznie mamy drugich litowáć/ á nimi niegárdźić: chybábyſmy
13:
chćieli/ żeby też námi gárdzono/ dla wiela rzecży ſproſnych/
14:
ſzpetnych y mierźionych ktore w nas ſą. Sam Páweł powie=
Gálát. 8. W wirſzu 4.

15:
da/ że Zakon Chriſtuſow nieinácżey może być wypełnion/ ie=
16:
dno/ gdybyſmy ieden drugiego brzemioná nośili. Y Zbá=
17:
wićiel náſz przykłádem ſámego śiebie/ chce to po nas mieć/ á=
18:
byſmy drugich krewkośći znaſzáli/ á one ile być może lecżyli:
Mátth 9. W wirſzu 12.

19:
ponieważ lekárſtwá nietrzebá zdrowym/ chybá chorym. Ale
20:
co wiele mowić? Záiſte ieſt to rzecż cżłowieká głupiego á ſie=
21:
bie máło znáiącego/ mieć ſerce przećiwko drugim wyniosłe/
22:
ktore iákoby okno otworzywſzy/ poda ſię im tákże wzaiem ku
23:
wzgárdźie y ku pośmiewiſku: gdyż żadną cnotą inſzych nie=
24:
przewyżſzamy/ ktorąby tákże drudzy nas nieprzewyżſzáli. A
25:
záś zá mądrego wſzytcy ſądzą/ ſkromnie o ſobie rozumieć/ á o
26:
drugich ták v śiebie myślić/ iż/ choćiaby ſię też zdáli nie práwie
27:
być bez wády/ á wſzákże wżdy iednák máią ſwoie godnośći/
28:
ácż podobno mnieyſze niżli inſzy/ ále przedśię Zborowi świę=
29:
temu y Rzecżypoſpolitey bárzo potrzebne. Lecż/ niech będą
30:
te twoie godnośći nazacnieyſze/ ále á ktoreż wżdy znich maſz
31:
cobyś ich niewźiął? A ieſliś wźiął/ cżemu ſię chlubiſz/ iáko=
1. Kor. 4. W wirſzu 3. Rzim. 12. W wirſzu 10. 3. Kor. 10. W wirſzu 12. 1. Petr. 5. W wirſzu 6.

32:
byś niewźiął? Nic tobie od Bogá nieieſt dano w ten ſpoſob/
33:
ábyś ſię ztąd wynośić miał/ á drugimi gárdźił álbo lekce wa=
34:
żył. Y owſzem y to roſkazano/ ábyś ſię niepodnośił: ále ie=
35:
ſlić ſię zda że ſtoiſz/ pátrz ábyś w głębokie złośći nieupadł: y
36:
ábyś ſię vniżał pod możną ręką Bożą/ ktory ſkłáda mocarze z=
37:
ſtolic/ á niſkie wywyżſza. Lecż by kto rzekł: A więc ty mni=
38:
maſz żeby wſzytcy mieli być gánieni/ ktorzi przewyżſzenia y
39:
przełożeńſtwá w iákieykolwiek rzecży prágną? Nie wierz
40:
temu: ále ták mnimam/ że y te rzecży trzebá pilnie obácżác/
41:
w ktorych ſię przewyżſzána chęć báwi/ y ſámá tá chęć ſtátecżną
42:
rádą/ á dobrym rozſądkiem ma być rządzoná. Bo tego nie=
43:
mamy gánić/ kto ſpráwiedliwośćią/ męſtwem/ ſzcżodrobliwo=
K iiijśćią/


strona: 58v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
śćią/ rozumieniem wiela rzecży/ y inſzymi cnotámi chce dru=
2:
gie przechodźić: ále tego ktory w rzecżách wyżſzey pomienio=
3:
nych/ płonnych/ lekkich/ y nikcżemność pokázuiących/ álbo
4:
iáką wádę w ſobie máiących/ chwały prágnie: ábo też/ ieſli ſię
5:
cnotámi báwi/ nie cżyni tego dla nich ſámych/ ále dla łápánia
6:
roznych ludzkich przećiw ſobie chęći/ álbo też tylko dla doſtą=
7:
pienia sławy. A do tákiey żądze przyłącża ſię poſpolićie ná=
8:
dętość ſercá/ y iákom wyżſzey powiedźiał/ gárdzenie drugimi
9:
wzgard/ ktore pychę wypełnia: á okrom niego pychá/ trudno
10:
ma náturę ſwą zátrzymáć: co Auguſtyn opiſuiąc pychę opu=
11:
śćił/ ále ma to być dołożono/ áby tak ná wſzem było doſtátecż=
12:
ne opiſánie pychy. Pychá ieſt przewrotna przewyżſzánia w
13:
ktoreykolwiek rzecży chęć/ z nádętośćią ſercá/ á vmysłem w=
14:
zgárdzenia drugich złącżoná. Lecż kto będźie więcey o ſame
15:
rzecży niż o mnimánie ludzkie dbał/ á o to ſię będźie ſtárał/ iá=
16:
kiby był/ więcey niż o to iákimby był widźian. temu/ gdy ſię pro=
17:
ſtey do cnoty drogi trzyma/ á nie zá cudze/ ále zá ſwe dźiel=
18:
nośći nagrody prágnie/ niema nic przodkowánia y sławy zá=
19:
brániáć. Boć to podał Páweł S: ktorego ia náśladuię/
20:
gdy ták piſze: Vcżynku ſwego niech doświadcży káżdy/ á te=
Gálát. 6. wirſz 6.

21:
dy w ſobie pochwałę będźie miał á nie w drugiem. Bo á co
22:
inſzego ieſt pochwałá/ iedno (iáko Cicero powieda) zgodne
23:
dobrych wychwaláne/ á nienakáżony głos dobrze rozſądek da=
24:
wáiących o przewyſzáiącey cnoćie: Przeto nie kſztałt cnoty ma
25:
być w tych/ ktorzi prágną sławy/ ale ſámá cnotá ktorey niech
26:
naprzod náſze ſumnienie świádectwo wyda/ że my nie cudzych
27:
rzecży/ áni zá cudze ſpráwy zapłáty prágniemy: ále/ że y ná=
28:
ſze brzemioná nośić/ y náſzemi ſpráwámi cżći á sławy doſtá=
29:
wáć chcemy. Potym ieſli do tego przyſtąpi dobrych ludźi
30:
pochwalenie á rozſądek nienákáżony ludźi dobrze rozumieią=
31:
cych/ żebyſmy tym poſpolitego głoſu świádectwem/ á ſámi ſtá=
32:
tecżnieyſzy w cnoćie byli/ y drudzy ſię do tegoż przykłádem ná=
33:
ſzym pobudzáli: á tym iákoby świátłem przed ludźmi świecą=
34:
cym był sławion Oćiec on náſz ktory ieſt w niebieśiech/ toby tym
Mátth 5. W wirſzu 10.

35:
nietrzebá gárdźić. Wſzákże przedśię cżłowiek prawdźiwą
36:
cnotą ozdobiony/ ma być takiego ſercá/ choćiaby żadna sławá
37:
iemu nierosłá/ y owſzemby też dla cnoty y był nienawiſnym/
38:
y co złego ćierpiał: przedśię by od niey nigdy nieodſtępował/
39:
á ná ſámem dobrego vcżynku ſumnieniu (choćiaby mu ludźie
40:
ábo zayrzeli/ ábo zániedbawáli iego cnoty) przeſtawał. ktora
41:
pochwała záprawdę v Bogá onego naſpráwiedliwſzego ſędźie
42:
go/ á nałáſkáwsſego nagrodźićielá ieſt ze wſzech naywiętſza.
43:
Iáko tenże Páweł świádcży mowiąc: Pochwałá náſza ta ieſt
2. Korin. 1. W wirſzu 12.
świádectwo


strona: 59

Kśięgi pirwſze.59
1:
świádectwo ſumnienia náſzego. Bo gdyby kto nieprzeſta=
2:
wáiąc ná ſumnienia ſwego świádectwie/ niechćiał nic cżynić
3:
ażby nań pátrzano y w vściech iy miano: niech tego pátrzy/ á=
4:
by ſzukáiąc chwały ludzkiey/ nieſtráćił tey ktora ieſt od Bogá.
5:
Bo ták o nim mamy rozumieć/ że ten iuż zapłátę ſwoię wźiął/
6:
wietrzney sławie vsługuiąc. A może ſię nieſpodźiewáć wźiąć
7:
oney niebieſkiey zapłáty wedle náuki Chriſtuſowey/ ktory ták
8:
mowi: Gdy iáłmużnę dawaćie/ gdy ſię Bogu modlićie/ gdy
Mátth. 6. wir. 1. 5. 10.

9:
pośćićie/ niecżyńćie tego przed ludźmi/ ábyśćie widźiáni od
10:
nich/ inácżey to tylko będźie wáſzego vcżynku zapłátą/ á zapłá=
11:
ty v Oycá wáſzego/ ktory ieſt w niebie/ mieć niebędźiećie. A
12:
ták nieprácuymyż tylko wten ſpoſob/ ábyſmy ſię ludźiam ſpo=
13:
dobáli/ ále dla tego/ iż to co cżynimy/ y dobre ieſt y Bog to ro=
14:
ſkazał: á vcżynki náſze obrácaymy/ nie ná prożną chłubę co ieſt
15:
nikcżemna: áni ná właſny pożytek/ co należy ná ſzynkarze/ ále
16:
álbo ku pożytkowi ludzkiemu/ álbo ku chwale Bożey/ ktoremu
17:
ſmy wſzytko przypiſowáć winni cokolwiek wnas dobrego ieſt. A
18:
gdy ſię to ták poſtánowi/ ieſli pochwałá y świádectwo dobrych
19:
á mądrych ludźi przyſtąpi do vcżynku náſzego/ tedy tym nie=
20:
trzebá gárdźić/ gdyby to iácy było ku onemu końcowi ktory ſam
21:
Chriſtus vkázuie: Aby rozsławion był Oćiec niebieſki wſzy=
22:
tkich dobrych rzecży ſprawcá/ á iżby iákoby świátłośćią náſzą
23:
drudzy podżegáli ſię do dobrych vcżynkow. Cżego y Páweł
Rzim. 12. wirſz. 18.

24:
po nas chce/ gdy roſkázuie/ ábyſmy opátrznie cżynili vcżćiwe
25:
rzecży/ przed oblicżnośćią wſzytkich ludźi. Bo (iáko mowi
26:
ieden Orator,) niedbać o to co kto o niem rozumie/ nietylko ieſt
27:
chlubliwego rzecż/ ále y roſpuſtnego. Páweł też chce/ áby
1. Timot. 3. W wirſzu 7.

28:
Biſkup miał dobre świádectwo/ y od onych ktorzi znim nie=
29:
dźierżą/ á to co inſzego ieſt iedno pochwałá? Nápomina też
30:
wſzytkich/ ábo o tem myślili/ co do cnoty á do pochwały należy.
31:
Bo nam (powieda Auguſtin) potrzebny ieſt żywot náſz/ á dru=
32:
gim sławá náſzá. á sławá do cżego należy iedno do chwały?
33:
Poty tedy chćiwość sławy ma być chwaloná/ pokiby ſię o cno=
34:
tę opieráłá/ á ſzłá zá nią iáko ćień zá ćiáłem. Tego ktoby gá=
35:
nił/ á cżego inſzego prágnie/ iedno tego/ ábyſmy niebyli widze=
36:
ni tákiemi/ iákiemi ieſteſmy? á potym tego/ áby ći/ ktorzi wi=
37:
dzą náſze dobre vcżynki/ ábo żadnego rozſądku o nich niedawá=
38:
li/ ábo zły dawáli? Lecż niebyłáby to dobra náuká/ ále ie=
39:
dno zepſowánie przyrodzonego w dobrych rzecżach poſtępku.
40:
Sławá y cżeść/ powieda Páweł/ káżdemu cżyniącemu do=
Filipp. 4.

41:
brze. Ktora tedy sławá od dobrego vcżynku/ á owſzem od
42:
ſámey cnoty pochodźi/ tá niema być gánioná/ á zá tym ani po=
43:
żądánie iey. Záś ktora z inąd/ tá zła ieſt/ y pożądánie iey zło=
K vśćiwe.


strona: 59v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
śćiwe. Bo rzecży zley pożądánie niemoże być dobre/ ále y
2:
ſzkodliwe y przygány godne. A to o pyſze y pożądániu sła=
3:
wy niech będźie doſyć.
4:
Rozdźiał dwudźieſty piąty.
5:
I. O prożnośći ſłow/ w názywániu/ w pochlebowániu/ y w piſaniu liſtow. 2.
6:
O złem obyczáiu/ y przyśięgánia nierozmyślnie: 3. Y obráżenia z kłamſtwá
7:
choćia ſłuſznie zádánego: 4. Y o cżynieniu Oráciy przy pogrzebie.
8:
Z Głupſtwá też zbytniey vrzędow chęći/
1

9:
ábo pychy/ pochodźi oná chęć łágodnych słow w
10:
názywániu y w rozmowách/ gdy ludźie vcżćiwi
11:
bez słow iákoby vrocżyſtych niechcą dać z ſobą
12:
mowić: á iáko doſtoynośćią y obfitośćią rzecży
13:
drugie przechodzą/ ták ſię też wielce kocháią w słowách gor=
14:
nych á nieiedney oſobie należących. Ale co mowię o ludźiach
15:
vcżćiwych? Ledwie kto ieſt ábo rowny nam ábo y podleyſzy/
16:
ktoryby ſię niegniewał gdy do niego mowią iáko do iednego.
17:
Práwieſmy ſtráćili vżywánie tego słowá TY. Mowiąc do
18:
iednego/ ták trzebá rzec ſtoſowáć/ iákby ſię do wiela mowiło.
19:
Drudzy nieprzeſtawáią ná odmienieniu licżby/ ieſlibyś oſoby
20:
nieodmienił. á przetoż gdy do nich kto ma mowić trzeba wſzy=
21:
tkę mowę odmienić á ták zformowáć/ iákoby nie ztym co go wi
22:
dźi/ ále zkim inſzym/ ábo o kim inſzym mowił. Z tadże ono
23:
mnoſtwo/ wielmożnośći/ iáſnośći/ miłośćiwánia/ y inſzych
24:
tym podobnych. Smieſzny to záprawdę ieſt obycżay/ á ni=
25:
ſkąd inąd iedno z niewiadomośći prawdźiwey vcżćiwośći po=
26:
chodzący. Alexander Seuerus niechćiał aby do niego inácżey
Alexander Seuerus Ceſarz.

27:
liſty piſano/ iedno iáko do proſtego cżłowieká/ przydawſzy tyl=
28:
ko tituł Hetmáná. Witano iy też nie wielmożnie/ temi słowy:
29:
Witay Alexándrze. Ieſli kto z witáiących łágodniey do nie=
30:
go mowił/ śmiano ſię zniego iáko z pochlebce. Dźiśieyſzych
31:
cżáſow/ żeſmy y rzecży y rozſądku o rzecżách niemáło potrá=
32:
ćili/ przeto nikcżemniuchnie łáſkáwánia y miłośćiwánia łápa=
33:
my/ biorąc to ſobie zá krzywdę/ ieſli kto z proſtá do nas mo=
34:
wił: miley nam słucháć gdy kto mowi do iáſnośći/ zacnośći/
35:
wielmożnośći/ świętobliwośći/ wielebnośći/ do máieſtatu/
36:
śláchetnośći/ vrodzonośći/ y nawielebnieyſzey miłośći náſzey.
37:
Wytárłá ſię niepomáłu tego náſzego wieku grubość y w sło=
38:
wiech y w ſpoſobie mowienia. Wygładzonby łácno mogł być vy ten obycżay/ kiedyby ći do ktorych mowimy/ niebráli ſobie te=
39:
go za krzywdę ieſlibyſmy im tych titułow nieprzydawáli.
Lecż oni


strona: 60

Kśięgi pirwſze.60
1:
Lecż oni zá to máią/ że słowá nie rzecżam ſámem/ ále mnimá=
2:
niu ich/ ktorego ſię w wielkiem ſzcżęśćiu nápili/ służyć máią.
3:
Do łágodnych y pochlebnych mow przyſtąpił y ten obycżay/
4:
wſzytkę náſzę mowę racżeniem/ álbo wáſzmośćiami nádźiewáć:
5:
śiebie y ſwoie służby (bo ták mawiamy) káżdemu zálecáć: á
6:
bez braku káżdemu posługi/ ábo vcżnnośći náſze/ offiárowáć.
7:
Z temi złącżone ſą y owe poſtáwy/ do zmyślánia y ochylá=
8:
nia vprzędźione/ podrigánie/ cżápki zeymowánie/ pocżćiwośći
9:
wyrządzánie/ ábo tym ktore lekce ważyſz/ ábo ktorich nie=
10:
rad widźiſz: co wſzytko więcey przyſtoi máłpam niż ludźiom/
11:
ktorych zwierzchowna poſtáwá/ álbo kſztałt/ zmyślą wnętrzną
12:
ſerdecżną zgádzáć ſię ma. Te obycżáie/ naywięcey zbłazeńſtw/
13:
ábo ſzybalſtw dworſkich okázowánia vrosły/ cżłowiekowi ſtáte
14:
cżnemv nieprzyſtoyne: Bo y wſzytkie znáki prawdźiwey przichyl
15:
nośći niſzcżą/ y dla nich nieznáć kto nam dobrze á kto źle życży: á
16:
ná oſtátek rośćie z nich nieiáka głupia żywotá ludzkiego pło=
17:
chość. Tákie dworſtwá ſpráwiły to/ iż ledwie ieden dru=
18:
giemu o rzecżách ták ſzkodliwych iáko y pożytecżnych/ prawdę
19:
przyiaćielſkie rzec może. Chybá w poſwarku od kogo roz=
20:
gniewánego w obycżay przymowki vsłyſzeć może: zkąd ſię zná=
21:
cży/ że ieden drugiemu namniey nieieſt przyiaćielem. Aleć y
22:
owe tituły/ y te zmyślone służeb zálecánia/ y wſzytkie pochleb=
23:
ſtwá/ od ludźi nádętych/ á wſzelákiego záchowánia ludzkiego
24:
łápáiących wymyślone ſą.
25:
Ono też bárzo márny á zły obycżáy/ iż poſpolſtwo nic nie=
2

26:
umie mowić/ ieſliby máło nie do káżdego trzećiego słowá nie=
27:
przydáli przyśięgi: oco przedśię nikogo niekarzą. A ktorzi
3

28:
ſię bez przyśięgi nic nienáucżyli mowić/ ći ieſliby im łeż za=
29:
dano/ dźiwnie bywáią obráżeni/ choćia iey niebywáią prożni.
30:
Iákoby ten/ ktory chcąc á wiedząc kłáma/ choćiaby ludźie mil=
31:
cżeli/ ábo tego niewidźieli/ niebył w kłamſtwie od właſnego
32:
ſwego ſumnienia przeświádcżon: ktorego gryźienie ludźiom
33:
dobrym ma być ćiężſze/ niż ktore zádánie. Ale ná tákie obrá=
34:
żenie niemoże być ſkutecżnieyſze lekárſtwo/ iedno gdybyś chę=
35:
ćią á zwycżáiem przyucżył ſię prawdę mowić/ á niemiał v śie=
36:
bie ſproſnieyſzey wády iáko łeż. Bo walcży przećiwko przy=
37:
rodzeniu/ ktore wſzytkie rzecży ták iáko ſię ktora w ſobie ma/
38:
rodźi: y przećiwko Bogu ſámemu/ ktory ieſt Oycem praw=
39:
dy/ ták iáko Dijabeł ieſt oycem kłamſtwá. A práwie nie=
Iohan. 8. Wirſz 34.

40:
wiem ieſli zbytecżnicy/ złodźieie/ gwałtownicy ludźi/ ták
41:
dálece ſzkodzą dobrym obycżáiom/ iáko łgarze/ ktorzi y w ży=
42:
ćiu y w mowie płochość okázuią: z ktoremi áni w iákim rze=
43:
cży ſtánowieniu/ áni w rozmowie żadna ſpráwá ſtátecżna nie=
może


strona: 60v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
może być: ktorzi rzecżą inſzi ſą/ niż ſię okázuią: ktorzi inſze
2:
mowią niż rozumieią: ktorzi ná tym ſą áby tych oſzukáli/ zkto=
3:
remi ſpráwę máią. Záprawdę ći co ſię ták ſpráwuią/ nie=
4:
może być áby dla ledá przycżynki niemieli krzywo przyſięgáć: á
5:
ktorzi to mogą przewieść ná ſobie/ áby drugich oſzukáli/ ći też
6:
bárzo łácno dádzą ſię ná to námowić/ áby tego co mowią przy=
7:
śięgą potwierdźili. Káżdy tedy ma ſię pilnie ſtáráć o to/
8:
żeby w żyćiu ſwem y w obycżáioch/ w mowie y w ſpráwách/
9:
nic zmyślonego niemiał/ nic prożnego/ nic obłudnego/ nic tá=
10:
kiego coby z gránic prawdy wykrocżyło/ ábo pátrzáiące y słu=
11:
cháiące zdrádźić y oſzukáć mogło. A ták ieſlić łżycżkę zádá=
12:
dzą á będźie to z twey przycżyny/ winuyże ſam śiebie/ á nie=
13:
kłádź winy ná tego ktoryć ią záda/ ále ná ſiebie ſámego/ ktoryś
14:
fáłſz powiedźiał. Záiſte ſproſna rzecż ieſt/ żeby onego cżło=
15:
wieká/ ktorego vſtá łeż mowić nieſtracháią ſię/ miáły ſię vſzy
16:
zádáną łżą brzydźić. Cicero cżyniąc rzecż zá Caeliuſem przed
17:
ſędźiámi Rzymſkiemi/ powiedźiał/ że go nic nieobruſzáią te o=
18:
ſkarżánia/ ktore źrzetelnie fáłſzywe ſą. á do Antoniego Het=
19:
máná nápiſał/ że niechce tego słowá przećiwko żadnemu vży=
Leż zádáć y Pánu wielkiemu v Rzimian nie było ſromotno.

20:
wáć/ ktore on iemu fałeſznie zádał. Tenże do Appiuſa Pulchra
21:
Hetmáná piſze/ że był kłamſtwy ludźi lekkich obćiążon. Nie=
22:
brzydźiły ſię Rzymſkie vſzy temi słowy: fáłſz y łeż. Chćieli á=
23:
by ſię słowá zgadzáły z rzecżámi/ z ktoremi ieſli ſię słowá zga
24:
dzáły/ powiedáli ie być prawdźiwemi: á ieſli nie/ tedy fáłſzy=
25:
wemi. Ale dźiśieyſzych cżáſow/ y ći ktorzi fáłſz mowią/ y
26:
ktorzi wiedząc że inácżey ieſt/ drugich kłamſtwu vſzy nákłá=
27:
niáią/ ták ćięſzko słowem nieprawdy bywáią obráżeni/ iákoby
28:
śmiertelną ránę podięli: á ieſli ſię zá rázem nie pomſzcżą/ zá to
29:
v śiebie máią/ że sławę y dobre mnimánie vtráćili. chybá by
30:
pirwey vſzam pocżćiwość wyrządźił słowem/ ten ktory po=
31:
wiada/ że ſię rzecż inácżey náyduie niż ſpráwę dano. Bo tą
32:
przedmową ſercá tych/ ktorym bywa nieprawdá álbo łeż zá=
33:
dána/ bywáią od gniewu nieiáko odwrocone. Acż=
34:
kolwiek więc poſpolićie ledá plotki zmyśláią o roznośći nie=
35:
prawdy á fáłſzu zádánego: y o tem kto pierwey á kto pośledzey
36:
to záda: támże zárázem ſpieráią ſię o godność/ ktory znich le=
37:
pſzy: á obá ſwárząc ſię niewſtydliwie vſty ſie ſwemi wynoſzą:
38:
Iam pri lepſzy niż ty: Zaś drugi: Y owſzem ia lepſzy niż ty.
39:
Potym ſię do kordow porywáią. Ale wnet ſię gniew rozią=
40:
trzy: ktorymby ſię ábo gnuſność pokryłá/ ábo ſię Rycerſkiey
41:
sławie doſyć zſtáło. Niegodźieneś tego ábyś zemną cżynił.
42:
A drugi/ Y owſzem ia godnieyſzy niż ty. Ták rozmáite chłu=
43:
by miedzy ſobą zwykli cżynić/ ábo z herbow ſtárodawnych/ á=
bo z iá=


strona: 61

Kśięgi pirwſze.61
1:
bo z iákich inſzych plotek nikcżemnych/ że y vſzy muśiáłyby być
2:
bárzo ćierpliwe/ ktoreby ſie do słuchánia tych rzecży náchylić
3:
chćiały: y cżłowiekby to muśiał być od zábaw wolny/ ktoryby
4:
to zbiiáć álbo odpor dáwáć chćiał. Gadáią ſię o herbiech śláche
5:
ctwá/ ktorzi od ſámey rzecży dáleko bywáią. Cżynią rozność
6:
miedzy fáłſzem á nieprawdą: iákoby nie rzecży ſámey ále dźwię
7:
ku wiátr bijącego pátrzyć trzebá. Záprawdę y ten ktory
8:
fáłſz mowi/ y ten ktory nieprawdę/ nic inego niecżyni/ iedno że
9:
ono ocżem mowi inácżey ſie w ſobie ma. Ale coż tym do te go/ kto
10:
rzi ſylláby słow licżą/ á rzecży v śiebie nieuważáią? A iż ſię zte=
11:
go chlubią że pirwey łeż zádáli/ iákoby lepſzi śláchćicy byli (bo
12:
ták mowią) tedy ći ſowito grzeſzą/ gdy ſię z wyſtępku prze=
13:
chwaláią: y ktemu/ iż wcżem więcey wyſtąpili/ w tem więcey
14:
zacnośći ſzukáią: Aza ten ktory zágábnął więtſzą sławę otrzy=
15:
ma/ niżli ten kogo zágábniono? áza ten ktorego pirwey ná
16:
złem vcżynku záſtano więcey będźie vśláchcon/ niż ten ktory
17:
pośledzey? Ale to/ iákom powiedźiał/ nie niema do tych wiel=
18:
możnych/ ktorzi ine ſzácunki/ á iákoby vſtáwy ſwe máią/ kto=
19:
re ſię álbo v nich w domu vrodźiły/ álbo ich ná peregrináciách
20:
po rycerſtwie chodząc/ álbo iákiemi inſzemi tym podobnymi
21:
ſpráwámi doſtáli/ y z wielką sławą ſwą nábyli: ktore ták wiel=
22:
ce ſobie ważą/ iż im y Filozofi/ y prawni ludźie/ y wſzytcy ro=
23:
zumem ſię ſpráwuiący/ tego pozwolić muſzą. My tedy
24:
puśćiwſzy to ná ſtronę/ wroćimy ſię do przedśięwźięćia náſzego.
25:
Nic záprawdę cżłowiecżemu żywotowi nieieſt przyſtoyniey=
26:
ſzego/ iedno ábyś ſię záwżdy prawdy trzymał/ y w mowie y w
27:
obycżáiách/ y we wſzytkiem żyćiu twoiem. Ieſli ćię zá two=
28:
ią przycżyną łgarzem álbo nieprawdźiwym názową/ śiebie w
29:
tem winuy: ieſli nie zá twą przycżyną/ wywodź ſię/ álbo świád
30:
kámi/ álbo iákim inſzym ſpoſobem. boć to dáleko lepiey będźie
31:
niż gdybyś pięśćią zá ſzyię dał temv ktoryć niewinnie łeż zádawa.
32:
Ieden gdy mu zádano złodźieyſtwo/ powiedźiał/ że mu to źle
33:
zádano: á ten ktory przećiwko niemu mowił/ dał mu pięśćią
34:
zá ſzyię. Gdy tę rzecż dano ná rozſądek/ ták ie pogodzono/
35:
áby ieden drugiego przeprośił: ieden áby przeprośił dla tego/
36:
że y złodźieyſtwo zádał y pięśćią vderzył: á drugi dla tego/ iż
37:
mu łeż zádał. Lecż to wſzytko śmiechowiſko było. Iákoby ſie
38:
iuż y ten ze złodźieyſtwá wywiodł iż łeż zádał/ y on zkłamſtwá
39:
iż pięśćią zá ſzyię dał. Cżemuby nierácżey tá rzecż ſzłá prá=
40:
wnie á przyſtoynie? cżemuby y z kłamſtwá y ze złodźieyſtwá
41:
nierácżey ſię káżdy wywodźił/ ábo świádkámi/ ábo iákim in=
42:
ſzym słuſznym ſpoſobem? Bo niemaſz tego mnimánia być/ á=
43:
byś od tego wyſtępku w ktorem ći winę dano wolen był/ cho=
Lćiabyś


strona: 61v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ćiabyś y zábił tego ktoryć winę dał. Są słuſzne ſpoſoby/ kto=
2:
remi ludźie z wyſtępkow ſobie zádánych wywodźić ſię álbo ocży=
3:
śćiáć máią. A poki tych vżywáć niebędźieſz/ poty ty y wy=
4:
ſtępku tobie zádánego winnym/ y przymowkam ludzkiem pod=
5:
danym będźieſz ſię zdał być. Trzebá tedy do tego inſzych
6:
ſpoſobow vżywáć: á ow obycżay zá káżdem słowem przyśię=
7:
gáć/ do gruntu wygłádźić.
8:
Przytym też onych obycżay/ ktorzi przy pogrzebie rzecż o
4

9:
kim cżyniąc/ naywięcey ſię ná wychwalánie cnot zmárłego wy
10:
ſadzáią/ á wyſtępkow iego niegánią/ áni wſpomináią/ nie=
11:
wiem ieſli ma być gánion. Ia ták mnimam (bom też ták da=
Zmárłego iáko przy pogrzebániu wychwalał.

12:
wno do niektorego przyiaćielá piſał) że w tákich orácyách/ nie
13:
tylko to przekłádáć trzebá słuchácżom/ cżegoby trzebá náślá=
14:
dowáć/ ále też y cżego ſię wyſtrzegáć. Bo to wſzytko ná cno=
15:
tę należy/ rzecży złych ſię ſtrzec/ á zacnych cudzych ſpraw ná=
16:
śládowáć. A to nawięcey ná tych/ ktorziby ná mieyſce zmár=
17:
łych náſtępowáli/ należy: áby wiedźieli/ cżego w onych ktorzi
18:
przed nimi byli/ potrzebowáli dobrzi á vcżeni ludźie: co w nich
19:
gánili/ á co chwalili. Bo záprawdę/ gdy vyrzą áno w nich
20:
wſzytko chwalą á nic niegánią/ mnimáią/ żeby też ich obycżáie/
21:
y wſzytkie ich ſpráwy/ choćia gánienia godne/ miáły być chwa=
22:
lone. Z ktorego ich mnimánia iáko wiele złego rośćie/ nie=
23:
trzebá przypomináć. Ono lepak zgołá niema być chwalono/
24:
żeby do piſánia tákich oráciy/ miano náśládowáć owych po=
25:
chwał/ ktore przy wielkiem wſzelakich ludźi zgromádzeniu/
26:
ná wychwalánie iákiey oſoby cżynią. Bo te pochwały pi=
27:
ſzą żywym á przytomnym/ o ktorych dowćipiech dobrze trzy=
28:
mamy: áby mieli pewną drogę ktoreyby ſię trzymáli/ ábo po=
29:
budkę iáko oſtrogę do cnoty pobudzáiącą. Lecż zmárłe ieſli=
30:
byś tylko chwalił/ á tego niewſpominał co ma być gániono/ á
31:
coż inſzego cżyniſz/ iedno dawaſz potuchę żywym/ że będą te=
32:
go mnimánia/ iákoby ſpráwy ich choćia wysławiánia niego=
33:
dne/ dla bogactw y máiętnośći práwie áż do niebá wywyżſzá=
34:
ne być miáły? A tymći ſpoſobem y bogacże ſtawáią ſię le=
35:
niwſzemi á nieſpoſobnieyſzemi/ do oney sławy ſámey tylko
36:
cnoćie/ dowćipowi y pracy/ należącey: y ſercá ludźi tym by=
37:
wáią obráżone/ gdy widzą/ iż w wielu rzecżách przygány go=
38:
dnych wſzytkie mieyſcá wychwalánie záſtąpiło: y ſámi Vcżeni
39:
ktorzi piſzą/ przychodzą weſpołek z piſmem ſwym w mnimá=
40:
nie płochośći y pochlebſtwá: á kto raz ſtráći mnimánie o ſwo=
41:
bodnem á prawdźiwem zdánia ſwego wyrzecżeniu/ ten/ choćia
42:
by też chćiał/ niemoże nic pożytku náuką ſwą ludzkiemu naro=
43:
dowi vcżynić. A to o mowie.
Rozdział


strona: 62

Kśięgi pirwſze.62
1:
Rozdźiał dwudźieſty ſzoſty.
2:
O Poiedynkowych bitwách,
3:
PRzydaymy też nieco o poiedynkowych
4:
bitwách/ wktorych ſię ludźie ledá z przycżyny zá=
5:
bijáią: ktorych też w Rzecżypoſpolitey Státu=
6:
támi obwárowáney zábronić trzebá. Záiſte
7:
zda ſię/ że ie ludźie máło rozumu vżywáiący/ á
8:
Chriſtuſá nieznáiący/ wymyślili. Bo á co tákiego ieſt/ cże=
9:
goby rozum ludzki/ okrom krwie przelania rozſądźić niemogł?
10:
Wſzytkie wątpliwe rzecży/ ábo świádkámi ábo przyśięgą by=
11:
wáią rozeznawáne: z tych rzecży y rozum ludzki/ y piſmo S:
12:
chce mieć rozſądkow koniec. Powiedaſz żeć kto vcżynił krzy=
13:
wdę/ ktorey okrom poiedynkowey bitwy odegnáć od ſiebie nie=
14:
możeſz. Cżemu rácżey niebierzeſz ná pomoc vrzędu/ ktoremu y
15:
ſądy y miecż w ręce ieſt dan? Woyny miedzy narody/ nie pod
16:
iednemi práwy żywącemi/ w ten cżás ſię wſzcżynáią/ gdy rze=
17:
cży ktorych ſię vpomináią niebywáią wrocone. Lecż ty ktory
18:
w teyże Rzecżypoſpolitey mieſzkaſz/ w ktorey y ten ktoryć krzy=
19:
wdę vcżynił/ temże práwam co y on podległeś/ mnimaſz áby
20:
miecże miały być przekłádáne nád práwá? Acż ſą lu=
21:
dźie ták bárzo zuchwáli/ ktorzi ſię ſobie niemężnemi być zdá=
22:
dzą/ ieſliby ſię krzywd ſwoich vpornie niemśćili: ábo niemo=
23:
gąli tego dowieść/ tedy przedśię tego ktory obráźił ná rękę po=
24:
wabiáią/ máiąc zá to/ że to należy ná śláchecką á wyſoką myśl/
25:
mnimánia dobrego mſzcżeniem krzywdy bronić. Ale te rze=
26:
cży pełne ſą płochośći/ chłuby y nádętośći. Záiſte prawdźi=
27:
wa myśli ſpániáłość/ więcey należy ná lekce ważeniu niż ná po
28:
mſzcżeniu krzywd/ á ná łáſkáwośći rácżey niżli ná ſrogośći.
29:
Cżego nietylko nas vcży Chriſtus y ie go Apoſtołowie/ gdy nam
Lukaſz 6. wirſz 27.

30:
każą dobrorzecżyć złorzecżącym/ dobrze cżynić źle cżyniącym/
31:
miłowáć nieprzyiaćioły: ále też y Filozofowie/ ktorzi dawáiąc
32:
náukę cżłowiekowi wielkiego ſercá/ chcą áby iáko od cżynienia
33:
krzywd był dáleko oddalony/ ták byśię też y mſzcżeniem ſwoich
34:
brzydźił/ á vcżynionych ſię niemśćił: á ktemu/ áby iáko dla rze
35:
cży wielkiey y ſpráwiedliwey w niebezpiecżeńſtwo ſię żywotá
36:
wdawał/ tákby dla lekkiey á nieſpráwiedliwey tegoż vchodźił.
37:
nieták iáko poſpolićie cżynią niektorzi/ co dla nędzney chwały/
38:
o málucżkie rzecży łápáią przycżyn niebezpiecżeńſtwá: á o ledá
39:
słowecżka chcą ręką cżynić. Ale ći potym z ſpráwiedliwego
40:
ſądu Bożego/ ábo rány podeymuią od tych/ z ktoremi cżynią:
L ijábo gár=


strona: 62v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ábo gárdło trácą/ ktore drugim wydrzeć chćieli: ábo ná oſtá=
2:
tek wſzytko dobre mnimánie o ſobie vpuſzcżáią/ ktorego ledá przez
3:
co nábyć chćieli. Ponieważ przeto nietylko wiárá Chrześćiáń=
4:
ſka/ ktora wżdy ſámá ma być v cżłowieká Chrześćiáńſkiego
5:
wielce ważoná/ ále y Filoſowſkie wyroki zá ſpániáłą myśl po=
6:
cżytáią/ gdy kto lekce waży krzywdy/ ktoż ieſt ktoby głu=
7:
piego mnoſtwá przećiwne mnimania więcey ważył? Aza
8:
więcey będźiem przypiſowáć ludźiom bez męſtwá y bez rozſą=
9:
dku/ ktorzi ſię drugie krzywdźić/ niewalecżne ná rękę powá=
10:
biáć/ ludźi ledá z przycżyn á dla málucżkich rzecży zábijáć ná=
11:
ucżyli? Tych ſpráwy y wſzytek żywot gdyż zá godny/
12:
żeby iy wſzytcy ludźie gánili/ rozumiemy/ cżemuż rozſądek ich
13:
o męſtwie y prawdźiwey wielkiey myśli wielce ſobie ważymy?
14:
Lecż trzebáby ſię nam ſtrzec/ ábyſmy więcey złych ludźi prze=
15:
wrotnośći folguiąc/ nieſtali ſię im podobni: ktorym ſię niepo=
16:
dobáć/ á mniemániu ich ábo rácżey obłędliwośći/ y słowy y v=
17:
cżynkámi przećiwić ſię/ nic inſzego ieſt/ iedno zá ſkutecżną sła=
18:
wą iść. Ale niech by mi ná to odpowiedźieli/ ktorzi pomſtę
19:
imieniem męſtwá y wielkiego ſercá zdobić śmieią/ co o wzgár=
20:
dźie krzywdy rozumieią? Bo ieſli tá źwierzęca wśćiekłość ieſt
21:
w ták wielkiey wadze/ że ią męſtwem zową: coż lepak ieſt ći=
22:
chość/ co dobrotliwość á ſercá miękkość? Iśćie ieſli ten do=
23:
brze cżyni/ ktory ſię mśći/ tedyć źle cżyni/ ktory zániedbawa
24:
mśćić ſię: ktorey rzecży przećiwną vkazałem/ nietylko z piſmá
25:
ś: ále też y z Filozofiey wyrokow. Nuż co nienależy do cno=
26:
ty/ á iáko do męſtwá należeć może? A do cnoty iáko ma na=
27:
leżeć/ co dáleko ieſt od miernośći naylepſzey prawdźiwego rozu
28:
mu vſtáwy? Ponieważ przeto ći/ ktorzi ſię kátowſkie krziwd
29:
mſzcżą/ od środku práwem y ſtátutámi zámierzonego odſtą=
30:
pili/ tedyć też y to ſię wyznáć muśi/ że od cnoty y od męſtwá
31:
dálecy ſą. A przedśię nietylko ći ktorzi krzywdą iáką wzbu=
32:
dzeni popędliwośći ſwey wodze popuſzcżáią iż ſię mſzcżą: ále y
33:
drudzy toż rozumieią/ y mowią/ ktorych żadna krzywdá nie=
34:
dolega: ktorzi ludźiom iuż záiątrzonym y ſzáleiącym/ dodawá=
35:
ią zdániem y powagą ſwą dobrey potuchy. Przyzwaláią ná
36:
to y wielcy á zbożni (Bog to wie) Theologowie/ ktorzi tá=
37:
kie ludźie iuż ná przelanie krwie bliźnego oślep bieżące/ Wiecże=
38:
rzą ſyná Bożego ſpráwuią. O przeniezbożne nábożeńſtwo.
39:
Zaden tey Wiecżerzey nieużywa godnie/ iedno ten/ kto ſię zbli=
40:
znym poiednał: kto nietylko przyiaćioły/ ále też y nieprzyia=
41:
cioły miłuie: kto ie karmi łáknące/ y poi prágnące. Ty cechy
42:
miłośći Chrześćijáńſkiey vżywaſz w ten cżás/ kiedy prágnieſz
43:
krwie bliźniego/ gdy gárdłá iego żądaſz/ gdy go zádeptáć y ſtrá
ćić chceſz


strona: 63

Kśięgi pirwſze.63
1:
ćić chceſz? Coż tedy? cżyli niewierzyſz/ iż ná ten cżás miá=
2:
ſto Chriſtuſá/ Dyabłá wſzech morderzow oycá do ſercá twego
3:
(iáko o Iudaſzu w podobney rzecży nápiſano) przyimieſz? To
4:
pewna/ że práwá PapieSkie poiedynkowey bitwy zábroniły:
5:
á niepráwie y ſam wiem/ ieſli ktore inſze práwá dopuſzcżáią.
6:
A wſzákże to pewna/ że ná woynách ſpráwiedliwych mieyſce
7:
máią: gdźie iż wolno wſzytkim woyſkam ſobie bitwę dáć/ te=
8:
dyć też y niektorym będźie wolno z ſobą poiedynkiem cżynić.
9:
Bo tedy zſobą cżynią nieprzyiaćiele/ nie ſpolni obywátele/ áni
10:
iednego woyſká żołnierze. Tym ſpoſobem iáko ieſt w Hiſto=
T. Liuius 1. decad. lib. 1. Tenże 1. decadis lib. 7. 1. Sám. 17.

11:
ryey Rzymſkiey/ trzey Horácyuſzowie ze trzemi Kuryſcyuſzá=
12:
mi cżynili/ y Manlius z Fráncuzem. Piſmo też ś: tákże świá=
13:
dcży o Dawidźie Hebreycżyku/ á Goliáćie Filiſtyńcżyku/ iż
14:
przed woyſki w ten ſpoſob z ſobą cżynili/ áby zá zwyćięſtwem
15:
iednego znich/ wſzytko woyſko zwyćięſtwo odniosło. Y nie=
16:
zdrogiby to/ áby y dźiś zwierzchni Pánowie/ ktorzi ſię wiel=
17:
kich pańſtw domagáią/ roſtyrki ſwoie o Kroleſtwá y Po=
18:
wiáty/ poiedynkową bitwą końcżyli: á tymby ſpoſobem zwy=
19:
ćiężcá wſzytko brał/ niż co więc niezlicżonych ludźi śmierćią y
20:
nędzą nieſkońcżoną Kroleſtw nábywáią. Lecż cżáſu pokoiu
21:
gdźie woyny żadney niemáſz/ práwem trzebá walcżyć/ niebro=
22:
nią. Chybá żeby ſię tráfił táki cżás/ iżby ſię ſpor żadnym ſpo=
23:
ſobem roziąć niemogł bez oręża: iáko gdy świádkowie przyśię=
24:
gli rozną rzecż v ſądu twierdzą. Ale ia teraz mowię o tych/
25:
ktorzi wzgárdźiwſzy práwem/ álbo dla sławy tylko/ álbo dla
26:
rozięćia ſporu/ vćiekáią ſię do oręża/ á powabiáią drugie ná
27:
rękę. Ktorzi ácż ſwoię rzecż iákożkolwiek zá ſpráwiedli=
28:
wą máią: wſzákże/ iż zániedbawſzy práwá/ to ieſt/ wzgár=
29:
dźiwſzy Boże y przyrodzone poſtánowienie/ do broni ſię rzu=
30:
cáią/ ná Márſá ſię ſpuſzcżáią/ muſzą doznáć ſpráwiedliwo=
31:
śći Bożey gdy ie káráć będźie zá to. Bo kto ſię (iáko Páweł
Rzim. 13. W wirſzu 2.

32:
powieda) poſtánowieniu Bożemu przećiwi/ ten ſobie ſąd o=
33:
trzymawa: Y ten ktorego powabiáią/ nie praw: ieſli ſię nie=
34:
ućiecże do inſzego lekárſtwá/ to ieſt/ do praw poſpolitych/ áby
35:
od nich pomocy prośił/ á rozeznánia wątpliwey ſpráwy.
36:
Lecż ieſliże powabiony/ niewolą przypędzony/ muśi ſię bronić/
37:
może mieć wymowkę práwem przyrodzenia/ ktore moc mocą
38:
odeprzeć dopuſzcża. A ieſliże ći máią być gánieni/ ktorzi o ży=
39:
wot y o krew nierozmyślnie walcżą/ tedyć też niemniey y oni/
40:
ták Krolowie/ iáko y zwierzchni Pánowie/ ábo káżdy vrząd/
41:
ktorzi y tego dopuſzcżáią/ y mieyſce do tego ku dźiwowániu da=
42:
wáią: á ſámi y pátrzą ná to/ y Sędźiámi onego bićia/ ál=
43:
bo forytarzmi bywáią. Bo á coż to inſzego ieſt/ iedno
L iijod po=


strona: 63v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
od pokoiu ludźi do woyny odzywáć: vrzędowi miecż iego wy=
2:
dźieráć: praw poſpolitych y ſądow zacność niſzcżyć: pobożney
3:
przećiw Bogu powinnośći niepobożnie á hárdźie vbliżenie
4:
cżynić? A przeto do vgadzánia roſtyrkow/ do iednánia nie=
5:
przyiáźni/ rácżey praw y ſądow vżywáć trzebá/ nie oręża: bo do
6:
oręża tylko przećiw obcym vćiekáć ſię trzebá: gdy to co prá=
7:
wem nam służy/ práwem niemoże być odięto: do praw ſię lu=
8:
dźie iedney Rzecżypoſpolitey záwżdy máią vćiekáć: á miecżá
9:
nád roſkazánie vrzędowe nigdy nieużywáć.
10:
Rozdźiał dwudźieſty śiodmy.
11:
Miecże/ y inſze wſzelákie nacżynia do obráżenia vcżynione/ niemáią
12:
być noſzone w Rzecżypoſpolitey ſpokoyney.
13:
LEcż ponieważ śię łácniey wyſtępkow y
14:
niebezpiecżeńſtw káżdy vſtrzec może/ gdy ſię pir=
15:
wey przycżyn z ktorey wyſtępki y niebezpiecżeń=
16:
ſtwá roſtą/ ſtrzec będźie: przeto áby tá ſpolnego
17:
walcżenia ſkwápliwość byłá wygłádzoná/ zda
18:
ſię być potrzebna rzecż/ zákázáć/ áby żaden w mieśćie y w ſcha=
19:
dzkach nieśmiał nośić broni wſzelákiey ku ſzkodzeniu y obráże=
20:
niu vcżynioney. Bo ludźie cżuiąc ie przy boku/ prędcy ſą do
21:
vcżynienia krzywd: z ledá cżego ſwary wſzcżynáią: drugie
22:
biją/ y zábijáią. Bo á co po tákiem nacżyniu w zgromádze=
23:
niu ludźi iednym práwem ztowárzyſzonych? Práwam broń
24:
ma służyć/ nie ludźi zwaśnionych chęći y byſtrośći. Ná do=
25:
brego obywátelá należy/ żadnego zwyćięſtwá więcey ſobie nie=
26:
ważyć/ iedno to/ ktore ieſt zá dozwoleniem praw nábyte: kto=
27:
rych áby ſię wſzytcy trzymáli/ á ich posłuſzni byli/ słuſzna rzecż
28:
ieſt. Powieda Cicero, że lepiey tyśiąc kroć zginąć/ niżli w
29:
ſwoiey Rzecżypoſpolitey bez pomocy oręża nie moc żyć.
30:
A co prawdźiwſzego nád tę powieść być może? Bo káżdy w=
31:
Rzecżypoſpolitey ſwey zá práwem ma być bezpiecżen/ nie zá=
32:
bronią. Co zá ſzaleńſtwo/ rozboie cżynić w Rzecżypoſpoli=
33:
tey ná piſánem práwie záſádzoney? á záśię/ á co rozboiowi
34:
może być podobnieyſzego/ iedno chćieć bronią á mocą doſtáwáć
35:
tego cżegoby práwem á rozſądkiem doſtáwáć trzebá? A o=
36:
wi co miecże ábo ruſznice v boku máią/ á co inſzego myślą/ ie=
37:
dno nicżego ſię niebać: áby ták práwá ná ſtronę odłożywſzy/ krwią
38:
ludzką źiemię kropili? Wipiſuią Hiſtorikowie/ wiele dobrych
39:
á rozmáitych vſtaw onego ſtárodawnego á zacnego miáſtá
40:
Máſsyliey. miedzy ktoremi y tá ieſt: że ſię nikomu do miáſtá
wchodźić


strona: 64

Kśięgi pirwſze,64
1:
w chodźić z orężem niegodźiło: á po gotowiu był ten ſtroż/
2:
ktory ie od káżdego wźiąwſzy/ wrácał mu gdy miał wychodźić
3:
ná zad: Druga/ áby goſpody iáko przychodzącym były bez=
4:
piecżne/ ták też im ſámym bezpiecżne były. A co zá pożytek
5:
z tego mieli Máſsylianie/ Valerius Maximus powieda ták:
Valerius de inſtitutis antiquis.

6:
Miecż v nich ktorym złocżyńce śćináią/ zárdzewiał/ y ledwie
7:
by ſię ná posługę zgodźił. Lecż rdzá oná wielkim tego zná=
8:
kiem ieſt/ że tám wſzyſtko ieſt w wielkim pokoiu/ gdźie wſzyt=
9:
kim zábroniwſzy vżywánia broni/ odięto wſzeláką przycżynę/
10:
y wykonánia y karánia. Náſzey Rzecżypoſpolitey/ iáko wiel=
11:
ki pożytek przyniosłoby tákie poſtánowienie/ á kto tego nie=
12:
bacży? Zadney bez máłá ſchadzki ludzkiey niemáſz/ gdźie=
13:
by kilku ránnych/ ochromionych/ zbitych/ y niezlicżonemi krzy=
14:
wdámi ſtrapionych nie vyrzał. Lácnoby ten obycżay był przy
15:
ięt/ kiedyby niektorzi z iádowitemi ſercy dotego niezáwadzá=
16:
li: ktorzi pod zasłoną zacnośći/ álbo iákiey ſwey gornośći/
17:
gárdzą miárkowániem práwnym: rádźi że ſię ich wſzytcy boią:
18:
á ták żywą/ iż to iáwnie dawáią znáć/ że ſię wtem potwornem
19:
okrućieńſtwie kocháią. Za ktore widźimy/ że cżęſtokroć y
20:
ſámi káránie odnoſzą. Bo nietylko ludźi podleyſzego ſtanu/
21:
ále też y ſwoie rowne y krewne/ á cżáſem y bráty rodzone zá=
22:
bijáią. Sámi też cżáſem bywáią zábijáni/ á tym ſpoſobem/
23:
ſzaloney popędliwośći ſwey słuſzną zapłátę biorą. O nędzna
24:
Rzecżpoſpolita á ná wſzem rozgłobiona/ ktora tákowe potwo=
25:
ry ná ſwe złe chowa. Nie ſą to ludźie/ ktorzi żywą niemáiąc
26:
bacżenia ná cnotę y ná ſwą powinność/ á tego ſię dźierżą/ do
27:
cżego ie popędliwośći ślepe porywáią. Dáleko ſą gorſzy ći/ kto=
28:
rzi w Rzecżypoſpolitey/ iákoby w temże murze mieſzkáiąc/
29:
ſwoie ſąśiády zábijáią/ niżli oni ktorzi náieżdżáią gránice ná=
30:
ſze/ mury tłuką/ ná dáchy ognie miecą. A pod ćieniem zwierz
31:
chnośći drugich ludźi/ iádowitą okrutność w ſobie mieć/ á iá=
32:
ko Centaurowie y Lápithowie ſwowolnie wſzytko cżynić: ieſt
33:
to więcey ſzaleńſtwo/ od Dyabłá we złe ludźi wrzucone/ á
34:
niż śmiáłość ludzką chęćią wźiętá. Do ktorey popędliwośći
35:
pohámowánia/ wſzytcy ludzkośćią iáką ozdobieni/ mieliby ſię
36:
chęćią y pilnośćią ſwoią ſpiknąć. Ale niewiem ieſli kto ieſt/
37:
coby ſię o to ſtárał. Możni w bezpiecżeńſtwie máią ſwe
38:
rzecży/ vfáiąc możnośćiyi bogáctwam ſwym. Vbodzy á nie
39:
potężni tylko wzdycháią. Dobrzi á pobożni ludźie od ſmę=
40:
tku y od płácżu więdną. Rzecżpoſpolita leży nędzámi y tru=
41:
dnośćiámi obćiążoná. A tym cżáſem Dyabeł triumphuie: kto=
42:
ry doſtawſzy ſobie godnego nacżynia/ pobudza ie do zábijánia/
43:
y do wſzelakich złośći/ áby obraz Boży oſzpećił/ wſzelákiemi
L iiijnędzámi


strona: 64v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nędzámi záwálił/ á zá ſobą ná wiecżne męki poćiągnął. Trze=
2:
bá przeto temu lekárſtwo náydowáć/ áby Rzecżpoſpolita/ dla
3:
niekaránia złych/ niebyłá karána y nie vpádła.
4:
Rozdżiał dwudźieſty oſmy.
5:
O Iednániu
6:
DAłżeby to Pan Bog/ żeby y to w oby=
7:
cżáie weſzło/ áby ludźie/ ktorzi chcą iednánie mie-
8:
dzy ſobą mieć/ ſzcżyrze powiedáli/ káżdy z ſtrony
9:
ſwey/ cżem obráźił bliźnego ſwego. Stáráli
10:
ſię Piotr y Páweł z pilnośćią/ áby ſię byli poie=
11:
dnáli o krzywdy/ ktore byli ſobie vcżynili/ á do tego vżywáli
12:
wiela ludźi zacnych. Powieda pirwey Piotr/ iáko wielką
13:
krzywdę wźiął od Páwłá/ y w kłáda winę nań. záśię przeći=
14:
wko temu Páweł powieda/ że niemnieyſzą tákże od Piotrá
15:
krzywdę wźiął/ y nań wſzytkę winę zgania/ ieden ná drugiego
16:
winę wkłádał ſwoię/ ábo ią iednák obmawiał/ ieden drugie=
17:
go winnym chćiał vcżynić. Coż tedy Pietrze y ty Páwle?
18:
coż cżynićie? chcećie áby miedzy wámi nieprzyiáźń vſtáły/ á
19:
źrzodeł y przycżyn prawdźiwie vkázáć niechcećie? Ktoreż
20:
tedy lekárſtwo/ á iáko będźie przyłożone ná ten wrzod ktore=
21:
go obá táitá? Iakub Ierozolimſki Biſkup roſkázuie/ ábyſmy
Iákob 5. wirſz 16.

22:
ieden przed drugim grzechy náſze wyznawáli/ á ſpolnie ſię Bo=
23:
gu modlili zá ſobą/ ábyſmy byli vzdrowieni. á táć ieſt praw=
24:
dźiwie oná Chrześcijáńſka ſpowiedź grzechu/ gdy ſię nietylko
25:
przed Bogiem do grzechow ſwych: ále y przed brátem ſzcże=
26:
rze wyznawamy/ wcżemeſmy go obráźili/ á ieden ſię zá dru=
27:
giego Bogu modlimy/ áby nam odpuśćił/ á słuſzne od nas ka=
28:
ránie oddalił. Lácniey y Bogá y ludźi vbłagamy tym oby=
29:
cżáiem/ niżli co inſzego ná to mieyſce zmyśláiąc/ ábo rzkomo
30:
tego niebacżąc. A przetoż ſam Chriſtus nam roſkázuie/ ie=
31:
ſli chcemy iáki dar offiárowáć Bogu/ á wſpomnielibyſmy brá
32:
tá być od nas obráżonego/ ábychmy położywſzy ná cżás on dar
33:
Bogu nágotowány/ ſzli pirwey do brátá/ á przeiednáli go.
Mátthei 5. wir. 24. 25.

34:
Co ieſli grzeſzą ći/ ktorzi zmyśláią cżego niemáſz/ ábo ktorzi o=
35:
chyláią co ieſt/ coż oni/ ktorzi fáłſzywie winę ſwoię ná drugie=
36:
go wkłádáią/ grzech do grzechu przymnażáiąc? co ſię iednák
37:
o iednem ze dwu rozumieć muśi/ gdy przećiwne powieśći prze
38:
ćiwko ſobie twierdzą. A ty Pietrze/ y ty Páwle/chcećie á=
39:
by was zá dobre ludźie miáno/ á przedſię przećiwne rzecży śmie
40:
ćie twierdźić: á nieboićie ſię myśli iednacżow/ ná ktoreśćie ſię
zdáli?


strona: 65

Kśięgi pirwſze.65
1:
zdáli? Coż tedy wam dobrego wiek wáſz przyniosł/ ábo dłu=
2:
gie rzecży doświádcżenie/ ieſli w ták máłey rzecży ſercu wá=
3:
ſzemu roſkázáć niemożećie/ ábyśćie wżdy prawdy vżywáli ie=
4:
den przećiw drugiemu ſzukáiąc iednánia? O nędzny wáſz
5:
wiek: o zwycżay w rzecżách dáleko nędznieyſzy/ ktory was ná
6:
złe mśdremi cżyni/ á ná dobre nikcżemnemi y gnuśnemi.
7:
Prożno wam dobre obycżáie przed ocży kłádą: prożno dobrych
8:
ludźi rozſądki powiedáią: prożno Iákobowe y Chrześćijáń=
9:
ſkie nauki oznáymuią. Gniew/ waśń/ á chęć ſzkodzenia/ w trą=
10:
ćiły was w to ſzaleńſtwo y ſerdecżną ślepotę: cżego ieſli nie=
11:
zbędźiećie/ tedyć więtſze złośći zá ſobą poćiągną. Lecż ſą nie=
12:
ktorzi/ co nie ták dálece dla śiebie/ iáko dla Rzecżypoſpolitey
13:
niezgadzáiąc ſię zkim/ zá rázem od niego y chęć przyiaćielſką od
14:
wrácáią. A ácżkolwiek nam nic nád Rzecżpoſpolitą milſze=
15:
go niema być/ dla ktorey/ y nieprzyiáźni/ y nędze ábo trudno=
16:
śći/ ná oſtátek y śmierći/ żaden dobry niebędźie ſię zbraniał:
17:
wſzákże gniewáć ſię/ álbo waśń bráć ná tego/ ktory ták rozu=
18:
mie/ że iego rozſądkiem ma być rządzoná/ nie ieſt rzecż dobra/
19:
áni ſámey Rzecżypoſpolitey pożytecżna. Bo naprzod: kto
20:
inácżey rozumie/ może to być/ że lepiey rozumie niż ty. Dru=
21:
ga/ choćiaby ſię y omylił/ wſzákże ieſli z ſzcżerego ſercá mowi
22:
to co Rzecżypoſpolitey rozumie być pożytecżnego/ ono iego o=
23:
mylenie godnieyſze ieſt odpuſzcżenia/ niż gniewu. Ták wiel=
24:
ka bywa cżáſem rozmáitość y rozność ták w rzecżach iáko y w
25:
cżáśiech/ iż nie dźiw/ że o nich ták wiele cżáſem bywa rozu=
26:
mow (iáko ieſt w przypowieśći) ile głow. Gdy niektory Filo=
27:
ſof mocnie ſie ſpierał/ iż mądry niemoże ſie omylić: tedy mu pod
28:
rzucono ptaká nie tego ktorego on chćiał. á gdy go iadł/ niebę=
29:
dąc tego mnimánia/ żeby mu co podrzucono/ dano mu winę w
30:
onem iego omyleniu. Cżęſtokroć ſię tákie podrzucone ptaſzki miá
31:
ſto prawdźiwych do ſerc ludzkich náwijáią. Lecż iáko tu ieſt
32:
rzecż podobna/ że y ty ſam możeſz ſię omylić: ták záśię ieſt rzecż
33:
przyiaćielſka á właſney ludzkośći pełna/ żáłowáć cżyiego omy=
34:
lenia: ále nienawidźieć/ á nieprzyiaćielſkie náćieráć ná tego/
35:
ktory ſię zda iakoby zbłądźił/ ieſt rzecż cżłowieká ſrodze iádo=
36:
witego/ á krewkośći ludzkiey máło znáiącego. Ták wielu wy
37:
ſtępkom y wádom poddan ieſt żywot cżłowiecży/ iż ieſlibyſmy
38:
wiele rzecży nieprzebacżáli/ á wyſtępkow ſobie zobopolnie nie
39:
odpuſzcżáli/ nie długoby to towárzyſtwo á złącżenie ludzkie
40:
trwáło. Lecż też y to w niektorych obacżono/ iż nie ták cudza
41:
omyłká/ cżem oni rzecż ſwą fárbuią. ále zazdrość dawa iym
42:
do roſtyrkow drogę. Ciężkie to záprawdę obruſzenie/ á
43:
nie káżdemu cżłowiekowi służące y przyſtoyne. A iáko cżerw
L vnie w=


strona: 65v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nie w káżdem ſię drzewie rodźi/ ále tylko w słodkiem: ták też
2:
zazdrośc/ przyzwoitſza bywa tym/ ktorzi ſą bárdzo wyſokiego
3:
ſercá/ á sławy prágnącego. Ktora zazdrość/ ieſli rozumem
4:
będźie rządzoná/ będźie iákoby pobudká do cnoty y do vcżći=
5:
wych ſpraw wiodąca z przykłádow przed ocży położonych: lecż
6:
ieſli ſię z prawdźiwym rozumem będźie mijáć/ będźie bárzo zła/
7:
á iáko Cicero powieda/ bárzo podobna owey/ ktora miedzy
8:
dwiemá iednę białą głowę miłuiącemi bywa. Bo á co ieſt
9:
gorſzego/ iedno że ſię trapiſz á gryźieſz ſam w ſobie z cudzego
10:
dobrá/ ktorego tobie ábo przyrodzenie/ ábo leniſtwo niedáło?
11:
A zá tem gryźieniem chodźi zazdrość: z ktorey rośćie waśń. á
12:
potym bywa wedle dawney Hezyodowey przypowieśći/ iż
Heſiodus in opere Erga kaehimerae.

13:
gárncżarz gárncżarzá nienayrzy: á ponieważ znim zrownáć á
14:
bo go przechodźić niemoże/ przeto wniem wſzytko gáni/ pośmie
15:
wa ſię zniego/ źle go ná wſzem gdźie może wykłáda/ á źle oniem
16:
mowi. Przeto tákowe wády/ y znáć/ y ſtrzec ſię ich trzebá:
17:
nikomu niezayrzeć: dáry od Bogá drugim dáne/ w przyſtoy=
18:
ney vcżćiwośći mieć: waśni ták dla náſzey iáko dla Rzecżypo=
19:
ſpolitey ná ſtronę odłożyć: á káżdy wyſtępek drugim łáſkáwie
20:
odpuśćić: á w ſzukániu iednánia ták ſię záchowác/ áby to było
21:
ſzcżerze á niepokryćie. Bo ſą niektorzi do obráżenia drugich
22:
bárzo prędcy: á do iednánia ábo leniwi/ ábo zgołá niedbáli.
23:
Ieſli iáka potrzebá przymuſza ie do iednánia: wſzákże máią to
24:
ſobie zá ſproſną rzecż/ iáwnie to po ſobie dáwáć znáć. Wolą
25:
ćicho wieść do zgody/ niżli iáwnie wniść. A dla tegoż/ y tá=
26:
iemnie/ y iákoby nieumyślnie chcą to ſpráwowáć: á ponieważ
27:
ſię do tego co cżynią przyznáć niechcą/ coż inſzego cżynią/ iedno
28:
ſzydzą y z tego kogo obráźili/ y z ludzkich ſpraw: ktore máią
29:
być iáwne/ gdy y obráżenie było iáwne? Prawdźiwie ono
30:
Poeta nápiſał:
31:
Qui ſimulat verbis, nec corde eſt fidus amicus. To ieſt/
32:
Kto słowy przędźionemi przyiaźń pokázuie/
Autor diſtich. Catonis lib. 1.

33:
Niewierz mu nigdy/ bo ćię ſercem nie miłuie.
34:
A przetoż tákie táiemne iednánia/ o rzecży iawne obrażá=
35:
iące/ nie rády długo trwáią: á poſpolićie ſię w zámieſzánia y
36:
rozruchy obrácáią. Niech przeto pirwſzy ſtopień cnoty będźie
37:
nikogo nieobráżáć: wtory/ tego kogoś z przygody obráźił/
38:
przeiednáć. Kto ſię ná pierwſzem ſtopniu niezoſtoi/ niech ſię
39:
ſtára/ áby ſię ná drugiem zoſtał: á to twarzą/ poſtáwą y mo=
40:
wą dáwáć znáć/ że onego vcżynku żáłuie/ y do tego ſię gárnie/
41:
że z onym obráżonym záśię w miłośći mieſzkáć prágnie. Bo
42:
z tego wtorego ſtopniá żaden niemoże z ſtąpić/ żeby nie muśiał
43:
ćięſzko vpáść. Gdyż y gniew przećiwko onemu ktoregoś nie=
przeie=


strona: 66

Kśięgi pirwſze.66
1:
przeiednał vrośćie/ y chęć źle cżynienia. A ták to złe cżem
2:
dáley tem ſię więcey będźie ſzerzyło: á iſkierká z przodku nie=
3:
zágáſzona/ vrodźi wielki pożar/ gdy będźie do tego máteriey
4:
doſtáwáć. Przeto cżłowiek Chriſtiáńſki/ ma ſię o to pilnie
5:
ſtáráć/ áby z káżdym był w łáſce: obráżenie ſzcżerze odpuſzcżał:
6:
zá ſwe wyſtępki ſzcżerze á pokornie odpuſzcżenia prośił. Bo
7:
nie może mieć przyſtępu do Oycá niebieſkiego ten/ ktory ſię in=
8:
ſzym ſtáwi ábo pyſznym ku przeiednániu/ ábo trudnym y nieu=
9:
proſzonym ku odpuſzcżeniu ich wyſtępku. Ale ieſt ich wiele
10:
tákiego przyrodzenia/ ktorzi z málucżkiey rzecży łácno biorą
11:
wielkie obráżenia. Z ledá słowecżká/ ktorym mnimáią ſię
12:
być dotknionemi (choćiaby on kto ie mowił chćiał dáleko iná=
13:
cżey rozumieć) z świſtánia/ z chrapánia/ zębow śćiákánia/ pá=
14:
znogćiá gryźienia/ z otworzenia vſt/ zákrzywienia/ marſzcże=
15:
nia/ z pilnego zápátrzánia/ ocżu zámrużánia/ z niedbáłośći á=
16:
bo w zdeymowániu cżápki/ ábo w rozmowie/ ábo w dawániu
17:
ręki. ná oſtátek káżdego kiwánia/ mrugánia/ ábo inſzey poſta=
18:
wy/ o ktorey ták rozumieią żeby ich wzgárdę znácżyłá. Ale
19:
przez tákie domyślania każdy ſwoie przyrodzenie wydáie iá=
20:
kie ieſt/ z ktorego obycżáie drugich ſądźi. Bo iák poſpolićie
21:
bywa/ iż iáki kto ſam ieſt/ zá tákie ma y drugie. Ktorym á
22:
cżego więcey trzebá życżyć/ iedno áby mieli myśl zdrową wćie=
23:
le zdrowem? Boć záprawdę ſerdecżne niemocy/ niebezpiecż=
24:
nieyſze ſą niżli ćieleſne/ á cżęſtokroć one bywáią przycżynámi
25:
tych. Niech przeto káżdy zlecży myśl ſwą/ á miáſto rzecży/
26:
niech ſię nieboi ćieniow áni ſnow: á obycżáiem ſofiſtow/ niech
27:
tego niecżyni przycżyną co nie ieſt przycżyną. Tácy ieſteſmy
28:
máło nie wſzytcy/ iż w wielu rzecżách bywamy ślepi/ błądźimy/
29:
vpadamy. A gdyby drudzy oſtremi ocżymá/ ná náſze vpad=
30:
ki chcieli poyrzeć/ nie ledá iákoby ſię ieden nálazł/ ktoryby zná=
31:
mi w przyiáźni ná wieki zmieſzkał. A ieſli to mamy zá słu=
32:
ſzną rzecż/ áby nam wyſtępki náſze odpuſzcżano/ cżemu my też
33:
ſámi nieprzebacżamy cudzych wyſtępkow? Cżemu málucż=
34:
kiego obráżenia niemamy ſkromnie znośić/ gdyż ſámi wielekroć
35:
drugie obrażamy? ácżći niewiem iákbyſmy to włáśnie obrá=
36:
żeniem názwáć mogli/ co pod cżás z nieiákiego ſerdecżnego o=
37:
błądzenia my ſámi zmyślamy. Ale choćiaby y ták było: tedy
38:
przedśię ná Chriſtiańſkiego cżłowieká należy/ drugim odpu=
39:
ſzcżáć: ieſli też y on chce/ áby mu Oćiec niebieſki odpuśćił.
40:
Nuż kto tego niebacży/ iáko oni karánia ſrogiego godni/ kto=
41:
rzi nieprzeſtawáiąc ná tem/ że drugim przewinienia odpuśćić
42:
niechcą/ nád to nieprzyiaźń ſwą przez ręce ſynom/ przyiaćio=
43:
łom/ y potomſtwu ſwemu podác vśiłuią? á iż ſámi iádem zá=
ráżeni


strona: 66v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ráżeni ſą/ przeto wſzytek narod ſwoy tymże iádem záráźić chcą?
2:
Niemáią żadnego bacżenia ná dźieći ſwe/ ktore pirwey z ich
3:
miſtrzoſtwá źle cżynić pocżynáią/ niż iákie rozeznánie miedzy
4:
dobrem á złem máią: Lecż y ná przyiaćioły niedbáią/ ktorych po
5:
sługi przećiwko drugim vżywáią w rzecżách dáleko roznych/
6:
niż ſą one ktoremi znimi złącżeni ſą: to ieſt/ miłośćią/ przyiá=
7:
źnią/ chęćią/ zgodą: ná oſtátek/ żadnego bacżenia niemáią ná
8:
potomki ſwe/ ktore chcą do teyże wiela złego przepáśći wtrą=
9:
ćić/ z ktorey áni śiebie áni ich wyplątáć niebędą mogli. Przy=
10:
ſtępuie do tego złego wielka wiela ludźi złość y niepráwość/
11:
ktorzi álbo pobudzáią á roſzcżą drugich niezgody/ y ſámi
12:
przez ſię/ y przez inſze płochośći ſwey pomocniki: álbo pobu=
13:
dzone mogąc vhámowáć/ niechcą. Ktorzi ácżkolwiek ſami
14:
z káżdym rádźi dobrze mieſzkáią: wſzakże niemáią być żadnym
15:
obycżáiem zá dobre pocżytáni/ ieſli to cżego ſámi w ſobie nie=
16:
ćierpią/ w drugich/ ábo pobudzáiąc/ ábo iákokolwiek inácżey
17:
pomnażáiąc/ ćierpią. Cżynią to/ álbo dla otrzymánia iákie=
18:
go pożytku/ álbo dla vwiárowánia ſzkody iákiey ábo trudno=
19:
śći: á cżáſem też to cżynią od iákiego táiemnego tyráńſtwá przy=
20:
muſzeni. A ták nieinácżey o nich ma być rozumiano/ iedno iáko
21:
o tych/ ktorzi ácż ſámi niekrádną/ áni zábijáią/ ále drugie do
22:
złodźieyſtwá/ y do mężoboyſtwá pobudzáią. Lecż ktorzi
23:
ſą prawdźiwey cnoty miłowniki/ á niechcą drugich w żá=
24:
dney rzecży obráźić/ á iáko iym kocháć ſię w niezgodách á ro=
25:
ſtyrkách ludzkich przyſtoi? Aza to ná cnotę należy/ to ſkro=
26:
mnie w drugiem ábo łáſkáwie przyimowáć/ co ty rozumieſz
27:
tobie być ku nie cżći? Ieſliżeś ſam w iedzeniu y w pićiu ſkrom=
28:
ny/ á iáko pijáńſtwu y obżyrániu drugich życżliwym być mo=
29:
żeſz? Káżdy tedy ile może/ álbo namową/ álbo rzecżą/ álbo
30:
rádą/ álbo zwierzchnośćią/ álbo proźbámi/ álbo mocą páno=
31:
wánia/ niech ſię o to ſtára/ żeby niezgodne do zgody przywo=
32:
dźił. Co gdyż káżdemu cżynić przyſtoi/ tedy niewiem komu
33:
by więcey/ iáko ludźiom w wielkiey vcżćiwośći v inſzych bę=
34:
dącym: ktorziby cżęſtokroć mogli ſámym tylko ſkinieniem wie=
35:
la ludźi niezgody vſpokoić/ á zgodę poſtánowić. Ale wiele
36:
ich ieſt/ ktorzi álbo z leniſtwá/ álbo iż ſię ztąd żadnego pożytku
37:
nieſpodźiewáią/ ábo też dla iákiey inſzey złey przycżyny pogodę
38:
dobrze cżynienia vpuſzcżáią: tákowi ſą śiebie tylko miłuiący/
39:
á wſzelákiey pocżćiwośći niegodni. Bo prawdźiwe wyrzą=
40:
dzánie pocżćiwośći niebywa chybá dla cnoty/ á dla zasług
41:
przećiwko narodowi ludzkiemu. Niech ſię przeto káżdy do=
42:
brze zásługuie narodowi ludzkiemu/ á niech z ſwey ſtrony iáko
43:
może lecży choruiące: waśni ludzkie niech wyniſzcża/ w łáſkę
ie przy=


strona: 67

Kśięgi pirwſze.67
1:
ie przywodźi: á niechay ſię tego niedopuſzcża/ áby gdy dom
2:
bliźniego iákoby gorzeć pocżyna/ on w proznowániu leniał: by
3:
záś ieſliby ſie wielki ogień záwźiął domu twego (á ty proznu=
4:
ieſz) ogień niedoſzedł. Co ieſli ſię ſam o śiebie nieboiſz/ tedy
5:
przedśię będącym wniebezpiecżeńſtwie rátunku gdy możeſz nie
6:
dáć wodźie tonących ná morzu nierátowáć/ nędzámi ludzkie=
7:
mi ocży ſwe páść/ nieieſt rzecż cżłowiecża. Zásię przećiwko te=
8:
mu/ roznice vgádzáć/ przyiáźni ſtánowić/ ſercá ludzkie do
9:
miłośći á ſprzyiázney chęći przywodźić y vcżyć/ od waśni y złey
10:
woli odwodźić/ áza to nie nawięcey ludzkośći iednego ku dru
11:
giemu prziſtoi? Ktorey ludzkośći iákoſmy wiele powinni/
12:
przyrodzenie wſzytkich ſpolne nas tego vcży/ gdybyſmy w to
13:
pilnie wglądáli. vcży nas y on ſzcżerey prawdy Miſtrz CHRI=
Mátth. 5. wirſz. 9.

14:
STVS IESVS, powiedáiąc/ że oni ſą błogosłáwieni ktorzi
15:
pokoy cżynią: to ieſt/ ktorzi ſámi miłuiąc pokoy/ y miedzy dru=
16:
giemi ſtáráiąſie o pokoy. Wiele rzecży ieſt/ ktore ludźi do po=
17:
koiu/ zgody/ y ku łácnemu vbłagániu przywodzą. Oćiec nie=
18:
bieſki ieden: wſzytkich przyrodzenie iedno: ſpołecżność wiáry:
19:
ſpolne vżywánie praw/ hándlow/ ábo towárow y Rzecżypoſpo
20:
litey: á zwłaſzcżá omyłki wſzytkim poſpolite/ ktore zobopolnie
21:
ſobie odpuſzcżáć ieſt rzecż bárzo ludzka. Wſzytkie bez máłá
22:
ludzkie wyſtępki álbo z niewiádomośći roſtą/ álbo z niepohá=
23:
mowánia namiętnośći ſerdecżnych. Dźieći á ſzaleni y drudzy
24:
im podobni/ grzeſzą z niewiádomośći y z głupſtwá. Záś ktore
25:
namiętnośći ćiſną/ tych iákoby do ſwych vcżynkow przywiązá
26:
ne trzymáią. Co cżęſtokroć widamy w ludźioch od ſzcżęśćia
27:
wynieśionych: miedzy ktoremi iedny możność ták ſpráwuie/
28:
iż ſobą niewładną/ drugie gniew mdli: niektore pychá łamie y
29:
wątli: ná oſtátek rozne znich to te to owe wzruſzenia gwałtem
30:
poprzeki vnoſzą. Temi niemocámi niezlicżone mnoſtwo ludźi
31:
choruie/ ták niſkiego ſtanu/ iáko śrzedniego/ y naywyżſzego: ná
32:
wet y owi/ ktorzi chcą być zá zwyćięſzce narodow widźiáni.
33:
Coż tedy przećiwko tákim cżynić? Záprawdę nie co inſzego/
34:
iedno to co Doktorowie roſkázuią/ ábyſmy przećiwne rzecży
35:
przećiwnemi lecżyli/ ná nikogo ſię ſkwápliwie niegniewáiąc/
36:
nikomu niezayzrąc/ ná nikogo złey woli niemáiąc/ przećiwko
Rzimia. 12. W wirſzu 15.

37:
wſzytkim ſię łáſkáwie ſtáwiąc/ weſeląc ſię z weſelącemi/ płá=
38:
cżąc z płácżącemi/ iáko Páweł náucża. Ieſli to vcżynimy/
39:
tedy ſię okażemy y mędrſzemi nád inſze mnoſtwo poſpolitego
40:
ludu/ y mniey popędliwych namiętnośći w ſobie máiący. A
41:
coż więcey przyſtoi tym/ ktorzi tákową mądrośćią y rozumu
42:
zupełnośćią obdárzeni ſą/ iedno onych chorych ktorym ná ro=
43:
zumie zeſzło/ żáłowáć? Co y lekárze poſpolićie cżynią/ ſkro=
Mmnie á


strona: 67v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
mnie á ćierpliwie znoſząc łáiánie y złorzecżenie od ſzalonych/ y
2:
ktorym ná rozumie ſchodźi. Co ieſliże nas ſámych one ſzkodli=
3:
wych pożądliwośći choroby trapią/ álbo nas ich popędliwośći
4:
wzruſzáią: á co ieſt przyſtoynieyſzego/ iedno ſię nád podobne=
5:
mi nam vżalić? bo to nic inego będźie/ iedno iákobyſmy ſię ſámi
6:
nád ſobą vżalili/ gdy ſię nád cudzym wyſtępkiem naſzemv podo
7:
bnym ſmiłuiemy. Lecż ieſliże te rzecży máło kogo pobudzáią
8:
do vbłagánośći/ miłośći y zgody/ niechże słucha IESVSA
9:
CHRISTVSA niebieſkiey mądrośći miſtrzá/ temi słowy ro=
Lukaſz 6. W wirſzu 27. Mátth. 5. W wirſzu 44 y 45. 46.

10:
ſkázuiącego: Miłuyćie nieprzyiaćioły wáſze/ dobrze cżyńćie
11:
tym ktorzi was nienawidzą/ modlćie ſię zá temi ktorzi was o=
12:
brażáią y prześláduią: ábyśćie byli ſynmi Oycá wáſzego/ kto=
13:
ry roſkázuie y świátłu świećić y dżdżowi iść ná wſzytkie/ ták
14:
ná dobre iáko ná złe. Bo ieſli tylko miłuiące was mi=
15:
łowáć będźiećie/ á coż zacnego vcżynićie? ázaż y mytnicy ták
16:
niecżynią? Bo to ieſt naſnádnieyſza drogá/ ktorą łácniuch=
17:
no przyść możemy do odpuſzcżenia grzechow náſzych/ odpuſz=
18:
cżáć winowáycom winy ich/ ieſli chcemy áby nam náſze były
19:
odpuſzcżone. Coż tedy ná to rzecżemy Chrześćijánie/ ktorzi
20:
pod chorągwiámi ſyná Bożego żołnierſką służymy? Zadna
21:
rzecż nieieſt/ ktoraby nas niewiodłá do miłośći y łácnego vbła=
22:
gánia: y práwo przyrodzone/ y náſz pożytek/ y oycá onego
23:
przykład/ ktory nam pierworodny ſyn iego Zbáwićiel náſz/
24:
przed ocży kłádźie. Nędzna to ieſt rzecż záprawdę/ że my
25:
vrodźiwſzy ſię w ſzkole Chryſtuſowey/ będąc wychowáni y
26:
wyćwicżeni w niey/ niechcemy vznáć náuki náſzey. Ná ká=
27:
żdy dźień ſię modlimy/ áby kroleſtwo Boże do nas przyſzło. A
28:
ktoreż to inſze ieſt kroleſtwo/ iedno ſpráwiedliwośći/ pokoiu/
29:
zgody/ á ſpolney miłośći? Sam CHRISTVS miſtrz náſz/
30:
ztego świátá do Oycá odchodząc/ Hásło lub cechę zgody y miło
31:
śći ſpolney zoſtáwił nam/ Wiecżerzą ſwoię: áby iáko ſpolnym
32:
vżywániem ćiáłá y krwie iego bywamy ſobie rowni/ tákbyſmy
33:
też ſpolną á rowną y przećiwko nam ſámym/ y tudźież prze=
34:
ćiwko ſprawcy tey ś. vcżty chęć y wolą mieli. Nád to ie=
35:
ſzcże/ iáſnym głoſem pokoy y miłość iákoby ná Teſtámenćie
36:
nam dał: Pokoy pri moy dawam wam/ Pokoy moy zoſtáwuię
Iohan 14/ wirſz 27.

37:
wam. Z tąd poznáią wſzytcy/ iż Vcżniowie moi ieſteśćie/ ie=
38:
ſli miłość będźiećie mieć miedzy ſobą ſpolną. Záś do łácnego
39:
vbłagánia y łáſkáwey ſkłonnośći/ temi słowy nas nápomina:
40:
Ieſli odpuśćićie ludźiom wyſtępki ich/ odpuśći y wam Oćiec
Mátth. 6/ wirſz 15.

41:
wáſz niebieſki: A ieſli nieodpuśćićie
42:
ludźiom vpadkow iych/ tedy y Oćiec wáſz niebiebieſki nie od=
43:
puśći wam wyſtępkow wáſzych. Kogoż tedy inſze go pocżątkiem
y miſtrzem


strona: 68

Kśięgi pirwſze.68
1:
y Miſtrzem mieć możemy/ ktoryby nas więcey pobudzał do od=
2:
puſzcżenia/ do zgody/ miłośći ſpolney/ iedno tego/ ktory nam
3:
ná káżdy dźień ſam odpuſzcża/ ktory nas oſobliwie miłuie: kto=
4:
ry nie po cżem inſzym vcżnie ſwoie więcey poznawa/ iedno po
5:
ſpolney miłośći? A przetoż wſzytcy ktorzi vcżniámi Chri=
6:
ſtuſowemi chcą być/ máią ſię o to pilnie ſtáráć/ áby ſię zwad/
7:
nieprzyiáźni y waśni wyſtrzegáli: á pokoy y zgodę ze wſzytkie
Rzymian: 12. W wirſzu 18.

8:
mi w cáłośći záchowáli/ forytowáli/ á iáko mogąc pomnażáli.
9:
Cżego káżdy bárzo łácno dokaże/ ieſli ſię ſwego żalu mśćić nie=
10:
będźie. A ieſli ſobie krzywdę od kogo mieć mnimaſz/ tedy á=
11:
bo do vrzędu ſię vćiecż/ ktory Bog poſtánowił/ y dla karániá
12:
złośći/ y dla nágradzánia dobrych vcżynkow wyrządzániem
Rzymian 13. W wirſzu 4.

13:
pocżćiwośći: ábo odpuśćiwſzy onę twoię krzywdę/ zwyćięż
14:
złość przećiwniká twego dobroćią twoią. Ale poſpolity
15:
cżłowiek wedle złego rozſądku ſwego/ tych ktorzi ſię krzywd
16:
ſwoich mſzcżą wielce waży/ y mężnemi ie á wielkiego ſercá lu=
17:
dźmi názywa. A záśię ćierpliwe lekce waży/ á boiáźliwemi
18:
y nieśmiáłemi ie być oſądza. Lecż my ktorziſmy ſię niebieſkie=
19:
go nabożeńſtwá náucżyli/ więcey mamy ſobie ważyć on rozſą=
20:
dek nayſpráwiedliwſzego ſędźiego Bogá/ ktory złorzecżącym
21:
każe dobrorzecżyć/ á źle cżyniącym dobrze cżynić: ktory ćier=
22:
pliwość ták wielce ſobie waży/ iż powieda/ że w niey otrzy=
Lukaſz 21. W wirſzu 19.

23:
mamy duſze náſze. Tey cnoty przykład/ y ſam w ſobie CHRI=
24:
STVS IESVS dźiwnie okazał/ y w wielu ludźiach/ ktorym
25:
on kazał ná tęż drogę náſtępowáć/ ktorą on pirwey przed nimi
26:
ſzedł. Nád to ieſzcże/ ieſli ſię w tem Filozofow dołożymy/
27:
wiele od nich vsłyſzymy o hámowániu gniewu/ á o łáſkáwem
28:
y ćierpliwem znoſzeniu krzywd. Bo/ á coż inſzego ieſt mśćić
29:
ſię krzywdy/ iedno náśládowáć złośći tego ktory pirwey obrá=
30:
źił? A złey rzecży náśládowáć/ coż inſzego ieſt/ iedno od do=
31:
brzecżynienia odſtąpić? Niegodźi ſię tobie chorowáć przeto/
32:
że choruie przećiwnik twoy: áni ſzáleć/ iż on ſzáleie. Bo á iákoż
33:
niemoc twoiá vzdrowi iego niemoc? Iáko myśl twoiá nie=
34:
zdrowa/ do zdrowia iy przywiedźie? Záprawdę on lekarz
35:
ieſt wielki proſtak/ ktory niechce inácżey chorego vlecżyć/ ie=
36:
dno áżby też ſam pirwey chorował.
37:
Rozdźiał dwudźieſty dźiewiąty.
38:
Zgromádzenie wſzytkich náuk/ á zámknienie pirwſzych Kśiąg o Obycżáioch.
39:
SWarom przeto waśniam y nienawiśćiam/
40:
by namniey nietrzebá przywykáć: Lecż ćichośći/ po=
41:
koiu/ á zgody pilnowáć. Káżdemu iego cżeść ma
M ijbyć wy=


strona: 68v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
być wyrządzána/ nie trzebá ták rozumieć/ żeby on miał sławnym
2:
zoſtáć dla tego że drugiemi gárdźi. Bo wſzytcy miłuią y wielce
3:
ważą ony/ ktore wiedzą/ że też y oni drugie wielce ważą: ále ći
4:
co drugiemi gárdzą/ poſpolićie bywáią v wſzech w nienawiśći.
5:
Káżdy też w ſpráwách ſwoich/ ma pilnie pátrzyć ná ten ſpo=
6:
ſob żywotá w ktorem mieſzka: ma iy/ powinnośći ſwey doſyć
7:
cżyniąc/ zálecáć y zdobić/ á w cudze ſię vrzędy nie wtrącáć.
8:
Bo ztąd rośćie pomieſzánie ſtanow/ gdy ſię ludźie wdawáią
9:
w ſpráwy ſobie nienależące: ztądże też/ y właſne powinnośći
10:
ſwe opuśćić muſzą/ álbo ie wżdy niedbále ſpráwuią/ máiąc dla
11:
cudzych ſpraw myśl roſtárgnioną: y ſámá Rzecżpoſpolita nie
12:
dobrze ſię ma/ gdy káżdy nieprzeſtawáiąc ná ſwem vrzędźie/
13:
mieſza cudze chćiwośćią gornośći: nieinácżey iedno iáko y ćiá=
14:
ło byłoby roſtárgnione/ gdyby cżłonki/ mieyſcá ſwe opuśći=
15:
wſzy/ przeniosły ſię ná drugich cżłonkow mieyſce/ á w ichby
16:
ſię vrząd wdáły. A przetoż ludźie dobrzi/ y prágnienia gor=
17:
nośći wyſtrzegáć ſię máią/ y miłość ſámego śiebie zbytnią z ſer=
18:
cá ſwego wykorzeniáć. Cżego káżdy tem łácniey dokaże/
19:
cżem ſkromniey o ſobie będźie rozumiał: á dáry ktoremi był ob=
20:
dárzon/ cżęſtoby obacżał: á nád to by y ono vważał/ że mu
21:
więcey do doſkonáłośći żywotá niedoſtawa niż doſtawa. A
22:
przetoż też nikogo ſobie lekce wáżyć nietrzebá: ále śiłámi y
23:
máiętnośćiámi náſzemi ludźiom/ ile możemy/ vsługowáć.
24:
Niegodźi ſię nam/ ktorzi ſię zá braćią licżymy/ ſobie tylko gwo=
25:
li żyć: ále rácżey dobrodźieyſtw Oycá náſzego miedzy ſię vdźie=
26:
láć/ ktore on rozne roznym dał: áby tą roznośćią/ á ſpolnym
27:
vdźielániem/ powinowáctwo bráterſtwá miedzy námi zá=
28:
chowano było. Kto tedy ieſt bogáty/ niech ſię ſzcżodrobliwo=
29:
śćią vkázuie być vbogiego brátem: Kto ieſt rozumem y mą=
30:
drośćią obdárzon/ niech náuki ſwey y rády vżycża potrzebnym:
31:
kto śláchectwem ábo możnośćią wiele może/ niech zwierzchność
32:
y możność ſwą obráca ná bronienie niewinnych á pokornych.
33:
Bo ſię zda iákoby wſzeláką ludzkość zwlekli z śiebie/ y práwo
34:
bráterſtwá porzućili oni/ ktorzi bogátemi będąc/ ſobie tylko
35:
bogáći ſą: ktorzi vcżeni y mądrzi/ ſobie tylko náuką y mądro=
36:
śćią ſwoią obmyśláią. Bo prawdźiwa ludzkość y bráter=
37:
ſtwo vdźielániem wſzech rzecży ludźiom záwiera ſię: álbo ná
38:
roſpominániu y vżaleniu tych przygod/ ktorym wſzytcy poddá=
39:
ni ieſteſmy. Záprawdę nie ieſt godźien w przygodźie ſwey
40:
miłośierdźia drugich/ ktory nád nędznemi niema zmiłowánia.
41:
niegodźien ieſt pomocy ludzkiey/ kto w niebezpiecżeńſtwie bę=
42:
dącym rátunku niedawa: kto zámyka vſzy przed proſzącym: á
43:
drzwi przed potrzebnemi. A ták vſtáwicżnie trzebá ſię o to
ſtáráć


strona: 69

Kśięgi wtore.69
1:
ſtáráć/ ábychmy/ ile możemy/ drugim dobrze cżynili: ábyſmy
2:
ſię ludźmi niebrzydźili/ áni nimi gárdźili: ábyſmy ſkłádáli ná=
3:
dętość/ á nic pyſznego niecżynili/ nic hárdźie/ nic okrutnie.
4:
Bo te wády z śiebie wygnawſzy/ choć rozne ſą máiętnośći lud=
5:
ſkie/ przedśię rowność vmysłow będźie záchowaná/ ktora
6:
ieſt napotrzebnieyſza do záchowánia pokoiu y zgody. Kto=
7:
rzi tey rownośći záchowáć niechcą/ naprzod iáwnie dawáią
8:
znáć/ że niechcą mieć ſpolnego oycá z temi/ ktorych zá bráćią
9:
mieć niechcą. Bo to być niemoże/ áby ten w powinnośći brá=
10:
terſkiey niemiał chćieć zoſtáć z tym/ z ktorym ſię do iednego oy=
11:
cá przyznawa. Potym też ſámi ſobie z ſtawáią ſię Proroki/
12:
że ktemu przyidźie/ iż ktorzi niechcą być z drugiemi rowno/ ći
13:
bywáią poniżeni. Bo to wyrokiem ſyná Bożego ieſt poſtá=
Luk. 14. wirſz 11.

14:
nowiono/ áby kto ſię powyżſza/ był vniżon: á kto ſię vniża był
15:
powyżſzon. To mamy dobrze znáć/ y głęboko do ſercá pokłá
16:
dáć/ á iáko Boſkie roſkazánie roſpomináć/ y do tego wſzytkie
17:
náſze ſpráwy obrácáć. A przeto nikim gárdźić niemamy: káżde=
18:
go dobrą chęćią y powinnośćiámi záwżdy náſzemi vſzánowáć:
19:
ſzcżęśliwe y przećiwne rzecży ſkromnie znáſzáć: rády vcżćiwey
20:
á z cnotą złącżoney záwżdy ſię trzymáć: á powodzenia od
21:
Bogá wſzechmocnego prośić y cżekáć: przed ktorego ſtolicą
22:
ſtánąć/ á iemu licżbę ze wſzytkich náſzych ſpraw/ mow/ y my=
23:
śli dáć pewnie muśimy. A to niechay będźie doſyć o Obycżá=
24:
ioch/ ktore ácż wſzem ludźiom należą/ ále nawięcey tym ktorzi
25:
ná vrzędźiech ſą: nie iżbym o tem więcey mowić niemogł (gdyż
26:
ſzeroki plác ku mowieniu/ y Filozofowie o tem bárzo ſzeroce
27:
piſáli)/ álem ia tylko o onych rzecżách był vmyślił rozmowić/
28:
ktore ſię naywięcey przed ocżymá ludzkiemi wiercą.
29:
Ktorych dochodząc/ choćia doſzedłem/ choćiam też niedoſzedł/
30:
mam tę nádźieię/ że ludźie dobrzi pracy moiey gánić
31:
niebędą/ iáko tego/ ktorybym Rzecżypoſpolitey rad
32:
pomogł/ á ztąd żadnego pożytku ſobie nie=
33:
náganiam. Przeto drugie
34:
rzecży odpráwuymy.
M iijAndrzeiá


strona: 69v

1:
Andrzeiá Frycżá Modrzew=
2:
skiego o popráwie Rzecżypoſpolitey/ Kśięgi
3:
wtore. O Práwach/ to ieſt/ O vſtáwách
4:
Státutowych.
5:
Rozdźiał pirwſzy.
6:
Práwá lub Státuty dla złych vſtáwione.
7:
IAko wiele ná dobrych obycżáioch nale=
8:
ży/ á iáko y poſpolite y káżdego z oſobná rzecży
9:
nimi ſię záwieráią/ á bez nich/ áni lud poſpolity
10:
posłuſzny być może/ áni Przełożeni dobrze roſká=
11:
zowáć mogą/ w pirwſzych Kśięgách doſyć doſtá=
12:
tecżnie/ ile ſię nam zda/ vkazáliſmy. Teraz záś o Vſtáwách
13:
wedle ktorychby ſądy odpráwowano/ nápiſáć vmyśliliſmy.
14:
Lecż ono źrzetelna rzecż ieſt/ iż gdyby ſtátecżne wychowánie/
15:
wſtyd/ dobroć/ cnotliwe á święte obycżáie w ktorey Rzecży=
16:
poſpolitey moc miáły/ tedyby tám Státutow lub praw nie=
17:
trzebá: bo vſtaw nie piſzą ludźiom dobrym/ ktorzi z ſkromno=
18:
śći á z obycżáiu/ nie z boiáźni/ poſłuſzni ſą pocźćiwośći. Lecż
19:
táká ieſt w ludźioch przewrotność/ niewſtydliwość/ y źle cży=
20:
nienia ſwowolność/ iż trzebá bárzo twárdych praw/ ktoremi
21:
by roſtącemu złemu zábiegano/ wylewáiącey z brzegow ſwey
22:
woli zapory zákłádano/ á ná wynarzáiące ſię zuchwálſtwo
23:
wędźidłá kłádźiono. A ponieważ ták ieſt/ tedyć y to zá tem
24:
iść muśi: że mnoſtwo á ſrogość praw w káżdey Rzecżypoſpo=
25:
litey/ ieſt wielkim znákiem złego wychowánia ludzkiego/ nie=
26:
ſzcżęśliwego przyrodzenia y złośći vſtáwicżnie roſtącey: Kto=
27:
rem gdy vrząd zábieżeć chce/ muśi z więtſzą pilnośćią práwá ſtá=
28:
nowić/ y kaźni niepochwili/ cżem dáley więtſze záoſtrzáć.
29:
Mowmy przeto/ iákie máią być práwá/ y co znich zá pożytek.
30:
Rozdźiał wtory.
31:
Praw á obycżáiow rozność. Práwá bárzo ſą ważne/ dla przycżyny prze
32:
ktorą poſtánowione/ á wſzákoż y dla zwierzchnośći vrzędu.
33:
PRaw y obycżáiow zda ſię być tenże ſpo=
34:
ſob: Bo práwa roſkázuią mieć dobre obycżáie/
35:
á złych zábraniáią. Ale do praw przydáne by=
36:
wáią zapłáty y karánia/ áby nimi ludźie bywáli
37:
zátrzimowáni w powinnośći ich/ ktorzi z dobrey
woli


strona: 70

Kśięgi wtore.70
1:
woli ſwey máło bacżenia máią ná dobre á słuſzne rzecży. Są
2:
tedy obycżáie iákoby źrzodłá á pocżątki/ z ktorych práwá ćiec y
3:
płynąć máią. Lecż te práwá máią ſię ná iákiey przy=
4:
cżynie ſádźić. Bo o niey ták wſzytcy rozumieią/ że ieſt duſzą
5:
praw álbo vſtaw. Przez tę obycżáyni ludźie od grzeſzenia by=
6:
wáią odſtráſzeni/ y w powinnośći zátrzymáni/ więcey niż ka=
7:
rániem ábo iákiemi zapłátámi. A to ieſt naprzednieyſza po=
8:
winność Praw/ áby nietylko kaźni okázowáły grzeſzącemu/ ále
9:
by też to w ludźi wmawiáły że ſię niegodźi grzeſzyć. Co ieſliże kto
10:
rych praw żadna ſię przycżyná pokázáć niemoże/ (bo wiela rze=
11:
cży przycżyny zákryte ſą/ á niektore zgołá przycżyn niemáią)
12:
wſzákże ták trzebá cżynić/ żeby rozumowi niebyły przećiwne:
13:
á tákowe tylko dla zwierzchnośći vrzędu máią być ważne.
14:
Lecż ile być może/ trzebá ſię o to ſtáráć/ áby nietylko zwierz=
15:
chność vrzędu/ ále też przycżyná/ ieſli nie potrzebna/ tedy w=
16:
żdy táka ktoraby ſię pochwálić mogłá/ zacnośći Praw broni=
17:
łá y onę zdobiłá. Bo dla te go rozum z łáſki Bożey ieſt ludźiom
18:
dan/ áby był wodzem y miſtrzem żyćia ludzkiego/ y wſzytkich
19:
ſpraw: á ktorzi go ná ſtronę zárzucáią/ ći niegodni áby ie lu=
20:
dźmi zwano. bo to zárzucáią/ cżem cżłowiek drugie źwierzę=
21:
tá przechodźi. A iáko promieńmi słonecżnemi wſzytko bywa
22:
oświecono/ á ſzpetne rzecży od pięknych bywáią rozeznáne: ták
23:
rozumem rády ludzkie/ powieść y wſzytkie ſpráwy/ ieſli ſą vcż=
24:
ćiwe ábo ſproſne/ bywáią doznáne.
25:
Rozdźiał trzeći.
26:
1. Praw ten ma być wárunek/ áby wſzytko ku vcżćiwośći á poſpolitemu poży=
27:
tkowi ſtánowiono/ ták/ áby iednákie zapłáty cnotom/ á záśię też iednákie ka=
28:
ránia złośćiam vſtáwione były. 2. A żadne wolnośći/ niemáią być ták wiel=
29:
ce ważone/ áby kto broniąc ſię nimi miał karánia vchodźić/ ábo nieiednákość
30:
karánia odnośić. Bo prawdźiwa wolność/ należy w powśćiągániu złych
31:
mysli y wyſtępkow/ nie w ſwowolnośći broienia co ſię komu podoba/ áni
32:
w lekceyſzem karániu wyſtępnych. 3. Iesliże dla iednákiego wyſtępku ro=
33:
zność karánia ma być zachowaná/ tedy ma być obrácána nie ná roſpuſzcżenie
34:
wodze złośćiam/ ále ná hámowánie. A przetoż mocarze/ śláchtá/ y oſoby
35:
ná vrzędźiech będące/ máią być ćiężey karáni/ niżli vboſtwo/ chłopſtwo/ y
36:
ludźie od vrzędow wolni: á ieſzcże ćiężey ći/ ktorzi przećiwko vrzędowi grzeſzą/
37:
niżli ći ktorzi przećiwko proſtem oſobam.
38:
NIech przeto pirwſze ſtáránie Zakono=
1

39:
dawce to będźie/ áby w poſtánowieniu Praw/
40:
nic nieodſtępował od rozumu álbo od báczżość/
41:
a iżby wſzytkie práwá/ (co y ſam rozum roſká=
42:
zuie) ták do vcżćiwośći/ iáko też do poſpolitego
M iiijpożytku


strona: 70v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
pożytku obrácał. Bo iáko to lekárſtwo bywa chwalone/ kto=
2:
re ábo wſzytkiemu ćiáłu pomaga/ ábo ieſli tylko iedney cżęśći/
3:
tedy ią ták vzdrawia/ że drugiey nic niezáſzkodźi: ták też y to
4:
práwo ma być pochwalone/ ktore iednákie cnoty iednákiemi
5:
zapłátámi nágradza/ á niemocam y wyſtępkom iednakiem/ ie=
6:
dnákie lekárſtwá/ y iednákie karánia ſtanowi. Bo/ á kto
7:
rad tákiego lekárſtwá vżywa/ coby od wątroby gorącość od=
8:
ganiáło/ á do żołądká źimno przywodźiło? mam zá to że żaden.
9:
Bo gdźie żołądek ieſt źimny/ tám żadne trawienie pokármow
10:
niemoże być: á ztąd y wątrobá y inſze cżłonki náruſzone będą.
11:
Iákoż tedy to Práwo może być chwalone/ ktore nieiednáko
12:
wſzytkiey Rzecżypoſpolitey ieſt pożytecżne: ktore iednákie cno=
13:
ty/ nieiednákiemi zapłátámi nágradza: áni teyże złośći/ ktorey
14:
ſię rozni iednáko dopuſzcżáią/ nieiednákiem karániem karze/
15:
ále iednym názbyt folguiąc/ roſpuſzcża wodze do wyſtępkow/
16:
á ná drugie ſrogie karánie ſtánowiąc/ odeymuje im moc bro=
17:
nić ſię od krzywdy? Bo mowię (dáiąc ná przykład) o práwie/
18:
ktorem ná iedny bárzo ſrogie/ á ná drugie bárzo lekkie ka=
19:
ránie zá mężoboyſtwo ieſt poſtánowione. Ale co o iednem
20:
práwie rzecżono/ to ſię y o drugich im podobnych niechay rozu=
21:
mie. Tráfiło ſię w niektorem Powiećie/ iż dwá cżłowieki/
22:
ieden proſtego ſtanu/ á drugi ślácheckiego/ obá bogáći/ y ro=
23:
ley mieli doſyć/ ći ſrodze zránili iednego cżłowieká/ ácż nieták
24:
bogátego iáko ſámi/ ále przedśię śláchćicá. Onego ránione=
25:
go wźięto do Bálwierzá/ ále iż niektore rány były w nim
26:
śmiertelne/ przeto w mieśiąc ábo we dwá vmárł. Ci kto=
27:
rzi go z ſtrony powinnośći przyiaćielſkiey náwiedzáli/ ábo też
28:
y ći ktorzi ná oglądánie ran od vrzędu przysłáni byli/ pytáli/
29:
ktoremuby z onych dwu co go bili/ więtſzą w tem winę dawał?
30:
Odpowiedźiał/ że śláchćic ſwáru y bitwy pocżątkiem był/
31:
ále bijąc/ obá mu zá rowno byli ćiężcy: iż zgołá niewiedźiał
32:
od ktorego znich ſzkodliwſze rány podiął. Tedy oni pytáiąc
33:
dokucżáli mowiąc: iż o rány obá oni co bili máią być karáni/
34:
ále ieſliby z tych ran śmierć przyſzłá/ tedy ieden z nich tylko
35:
o głowę ma być obwinion. Bo dwá o iedno zámordowánie/
36:
wedle náſzych praw/ niemogą być ná gárdle karáni. Ná to
37:
on rániony odpowiedźiał/ że o ſwem zdrowiu zwątpił/ ále ná
38:
ſumnieniu ſwem/ ktore wrychle ma ſądu Bożego doznáć/ niemo=
39:
że tego v śiebie pewnie poſtánowić/ ná ktoregoby winá o mor=
40:
derſtwo kłádźioná być miáłá/ gdyż od tych ran/ ktore obá ied=
41:
náko zádáli/ zchodźi z tego świátá. Skoro tedy on ránny
42:
vmárł/ wnet pocżęto ſzukáć onego proſtego ſtanu cżłowieká/
43:
á gdy poſtáwion przed Sędźią/ winę mu dano/ á potym iy śćię=
to. Bo


strona: 71

Kśięgi wtore.71
1:
to. Bo Státut ieſt/ iż cżłowiek proſtego ſtanu/ ieſliby ślá=
2:
chćicá (ktoryby przycżyny z śiebie náśćia niedał) zábił álbo o=
3:
chromił/ álbo ſrodze ránił/ da gárdło. To tedy ieſt karánie/
4:
ktore proſtego ſtanu mężoboycá zá wyſtępek iuż podiął. Lecż
5:
on śláchćic ieſzcże żyw/ y mieſzka miedzy ludźmi. Powiedá=
6:
ią/ że z ośiádłośći ma być do Sędźiego pozwan/ á wedle po=
7:
ſtępku práwá Polſkiego/ álbo zá rány/ álbo zá głowę/ pie=
8:
niężną winą ma być karan Izali/ dla Bogá/ tá ſpráwá nie
9:
ieſt tákowa/ ktora dwu Rzecżypoſpolitych potrzebuie/ dla
10:
tych dwoygá rodzáiu ludźi? á ták dáleko od śiebie oddalo=
11:
nych/ iż z iedney do drugiey przyſtęp żadny niemoże być: że też
12:
iedná od drugiey pomocy niepotrzebuie: ták/ że ſię ich obywátele
13:
miedzy ſobą áni poymuią/ áni ſię znáią: Ná oſtátek/ że też áni
14:
wody/ áni powietrza/ áni słońcá niemáią ſpolnego. Bo to
15:
co ieſt v nas w obycżáiu/ iż oboi ludźie mieſzkáiąc w iedney
16:
Rzecżypoſpolitey/ dla iedney przycżyny/ iedne śćináią/ á dru=
17:
gim folguią/ áza nie poſzło ná dźiw? Nie trzebá ſię w tey
18:
Rzecżypoſpolitey/ w ktorey tákie práwá pánuią/ ſpodźiewáć
19:
onego końcá/ ku ktoremu ludzkie zgromádzenia bywáią/ áby
20:
wſzytcy obywátele ſpokoynie á ſzcżęśliwie żyć mogli: w ktorey
21:
tenże ieſt żywotá twego y śmierći twey Pan/ á ty boiąc ſię
22:
śmierći/ muśiſz ſzkody y ſromoty álbo łáiánie od niego ćierpieć.
23:
w teyże Rzecżypoſpolitey iemu ieſt żárt/ á iákoby igrzyſko/ zá=
24:
bić ćiebie/ á tobie to zá głowny wyſtępek pocżytáią/ ieſli go zá=
25:
bijeſz/ ábo rániſz. Aleſmy o tem indźie mowili/ y ieſzcże będźiemy.
26:
To tylko tu powiem/ że to ieſt właſny wárunek praw/ y o=
2

27:
pátrzenie/ áby obywátele cnotliwie żyli: á iżby w karániu zło=
28:
śći/ żadnego bacżenia ná oſoby niebyło. Bo/ (iż ſię pirwſze=
29:
go przykłádu trzymáć będę) práwá/ ſą iákoby lekárſtwo/ w
30:
ktorego dawániu/ żaden biegły Lekarz ná oſoby niema bacże=
31:
nia/ doſyć iemu ieſt/ poznáć niemoc ktora chorego trapi/ ále
32:
ná to bacżenia niema/ ieſli Pan/ cżyli chłop: ieſli śláchćić/
33:
cżyli nieśláchćic ieſt ten ktory lecżenia potrzebuie. Tymże
34:
ſpoſobem práwá niech ſię w ſobie máią/ áby wyſtępki winnych
35:
iednákim obycżáiem karáły: á iżby iednáko o pożytku/ o poko=
36:
iu/ y o zdrowiu wſzytkich rádźiły. Lecż do ſpráwienia tey rze=
37:
cży/ niemoże być żadna ſnádnieyſza drogá/ iedno/ ieſli práwá
38:
ku temu końcowi ſię będą śćiągały/ ktory roſkázuie to drugim
Mátth. 2. wirſz 12.

39:
cżynić/ cobyſmy rádźi widźieli áby nam cżyniono: Bo to ieſt
40:
náuká/ ktora iákoby z niebá zſtąpiwſzy/ przylnęłá do náſzego
41:
przyrodzenia: y od CHRISTVSA Zbáwićielá náſzego temi
42:
słowy wyłożona/ ku polepſzeniu żywotá náſzego y ſpraw ná=
43:
ſzych. Bo iż niektorzi chcą/ áby w ſtánowieniu praw/ mia
M vno ba=


strona: 71v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
no bacżenie ná ich zasługi ábo niewiem iaką wolność/ Boże
2:
day to/ áby dobrze rozumieli co mowią. Bo przez zasługi
3:
one rzecży máią być rozumiáne/ ktoremi cżyiá cnotá/ ábo mę=
4:
ſtwo bywa obiáśnione w cżynieniu dobrze ábo ſámey Rzecży=
5:
poſpolitey/ ábo rzecżam pewnych oſob. Tákowe zasługi/
6:
nietylko áby niemiáły być ná bacżeniu v tego ktory práwá ſtá=
7:
nowi/ álebych to rad widźiał/ áby ie co nawiętſzemi zapłátá=
8:
mi nágradzano y zdobiono. Ale ieſli kto zasługámi być ro=
9:
zumie mężoboyſtwo niesłuſznie vcżynione/ á iżby go dla tego
10:
lżey káráć miano/ że ieſt śláchćic y zacnego rodu/ ći názbyt źle
11:
vżywáią bárzo dobrego ártykułu/ ćiągnąc go od cnoty do nie=
12:
cnot/ á od zacnych ſpraw do ſwey kátowniey. A co o wol=
13:
nośći mowią/ záprawdę prawdźiwa wolność nie należy w=
14:
ſwowolnośći cżynienia co ſię podoba/ áni w zbytniey foldze
15:
praw przećiwko tym/ ktorzi ſię głownych wyſtępkow dopuśći=
16:
li: ále należy w pohámowániu ślepych á vpornych y ſkwápli=
17:
wych popędliwośći ſerdecżnych/ á w rządzeniu rozumu/ we=
18:
dle ktorego náuki/ naylepſze á nayświętobliwſze ieſt żyćie ná
19:
świećie. Ktemu też należy w prawdźiwey kárnośći/ w row=
20:
nem práwá opiſániu/ w iednákim poſtępku iednákich ſpraw o=
21:
krom wſzelákiego ná oſoby bacżenia/ á w rownośći ſądzenia/
22:
ſkázowánia/ y práwá wykonánia. A ktorzi ſą ſrożſzy Páno=
23:
wie/ nád popędliwośći ſerdecżne? Ktore w ludźiach nád kto
24:
remi ſię zmocniły/ á moc ſwą wźięły/ y myśl y rozſądek wą=
25:
tłą/ zwyćiążáią y przewracáią? Zaden nieieſt więtſzym nie=
26:
wolnikiem/ iáko ten kto nieporządnym pánom służy/ choćia bo=
27:
gáctwem y zacnośćią ieſt zacny. A záśię/ á ktora więtſza
28:
wolność może być pomyśloná nád tę/ nie być pod ich pánowá=
29:
niem? Znieś mi kto ztą wolnośćią owy pány/ co ſię zſwey wol=
30:
nośći chlubią/ ktorey wiele ich nieinácżey vżywáią/ iedno iá=
31:
ko konie bez wędźidł y munſztukow bijąc ná ſię/ zębámi y kopy=
32:
támi ſpolne ſobie rány zádawáiąc/ iż potym ku żadnemu Rze=
33:
cżypoſpolitey pożytkowi być niemogą. Ale cożby tym koniom
34:
pożytecżnieyſzego było/ iedno pohámowáć ie wędźidły/ áby
35:
ták y ſobie y drugim źle niecżynili? A ieźdźcowi záśię co po=
36:
żytecżnieyſzego/ iedno twárdy munſztuk w gębę temu dźikiemu
37:
źwierzowi wpráwiwſzy/ powrácáć go wedle ſwoiey woli?
38:
Nierozumieć tego bydło/ á przetoż też ſobie te go nieżycży. Ale
39:
ludźiom máiącym rozum/ nic milſzego y roſkoſznieyſzego niemiá=
40:
łoby być/ iáko munſztukiem praw hámowáć pożądliwośći/ á
41:
iáko kárety dobrym koniem ſpráwy ſwe tocżyć: Możeć ſię
42:
to zdáć pętem ábo zwiąſkámi iákiemi: ále záprawdę tákowe ſą/
43:
że nas od vporu/ ſwowolnośći/ y okrućieńſtwá/ y od inſzych
wad


strona: 72

Kśięgi wtore.
1:
wad hámuią: á wiodą nas do mądrośći/ ſkromnośći/ ſkłon=
2:
nośći/ y do inſzych wſzelákich cnot. Niech żaden niemnima/
3:
áby Bog niemiał w ſobie wolności/ prze to iż niemoże grze=
4:
ſzyć: ták też/ żaden ſię niechay nie mnima dla tego być niewol=
5:
nym/ iż práwá y karánia ſrogość odeymuie mu ſwowoleńſtwo
6:
grzeſzenia. Boć oná ieſt bárzo ſproſna/ á narodowi ludzkie=
7:
mu ſzkodliwa wolność/ gdy kto popuśći wodze niesłuſznem po=
8:
żądliwośćiam/ ná cudze rzecży cżyha/ zdradza/ odprzyśięga/
9:
gwałtem bierze/ wiele rzecży ſwowolnie nád zdrowiem y má=
10:
iętnośćią vbogich ludkow broi: á tego y tym podobnych rze=
11:
cży wiele nábroiwſzy/ chlubi ſię rodem y maiętnośćią ſwą/ zá
12:
ktorych rzecży zasłoną álbo bárzo legko bywa karan/ álbo
13:
wſzelákiego karánia vchodźi: wedle onego wirſzá/
14:
Iura neget ſibi nata, nihil non arroget armis. To ieſt/
15:
Powie żeśię nie iemu práwá vrodźiły/
16:
Wſtytko zbroią przywłaſzcży ſobie ten Pan miły.
17:
Co ieſli ſię kto inſzy cżego przećiwko niemu dopuśćił/ tego ſię
18:
domaga/ áby to było bárzo ſrodze karano. Ktoż tedy nieba=
19:
cży/ że tá wolność zwielką ludu proſtego á niemężnego niewo=
20:
lą ieſt złącżona? Lecż y niewola y wolność zbytnia prze=
21:
mierzła ieſt: iáko záś oboiá rzecż mierna/ y do długośći trwáła
22:
ieſt/ y do mnimánia v ludźi bárzo dobra. Tę ſpráwę dawá=
23:
ią Hiſtorikowie/ iż iáko Perſkie Pánowánie dla niewoli/ ták
24:
Atheńſkie dla zbytney wolnośći zginęło. V nas poſpolity
25:
cżłowiek niewolſtwem nád miárę ieſt vćiążon: á śláchtá zá=
26:
ſię názbyt zwielkiey wolnośći buia. Cżegoż ſię tedy dobre=
27:
go mamy ſpodźiewáć/ ztego rzecży ſobie bárzo przećiwnych v=
28:
żywánia ábo przywłaſzcżánia? Niech v śiebie rozważy ká=
29:
żdy kto chce/ obycżáie tych ludźi/ v ktorych w ſercu/ przywile=
30:
ie y tituły świebody moc wźięły. Wiele ich ktorzi znienawi=
31:
śći ludźi/ á drudzy z przyrodzoney ſerdecżney okrutnośći/ nie=
32:
ktorzi ácż z przyrodzenia dobrzi y ſkromni/ ále towárzyſtwem
33:
złych ludźi záráżeni/ wiele złego wyrządzáią ludźiom podley=
34:
ſzego ſtanu: cnoćie ich iáwnie zayrząc/ á ſprawy ich dobrze v=
35:
cżynione/ niepobożnie ſromocąc y ſzpecąc. A o onych co mam
36:
mowić/ ktorzi ſwowolnie mężoboyſtwá broią? átoli od te=
37:
go ártikułu ſą pobudzeni/ ktore y krzywdy y mężoboyſtwá le=
38:
kucżko karząc/ przekłáda bogáte nád vbogie/ śláchtę nád miei=
39:
ſki y chłopſki ſtan: to ieſt/ ludźi nád pſy/ iáko więc poſpolićie
40:
tey wolnośći obronićielowie/ y rozumieią y mawiáią. Ile
41:
tedy ieſt śláchćicow/ tyle ieſt nád podleyſzym ſtanem Krolow:
42:
y owſzem ile możnieyſzych/ tyle nád chudźinámi Krolow. Bo
43:
żaden Krol/ y owſzem żaden tyran niemoże mieć więtſzey mo=
cy/ ie=


strona: 72v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
cy/ iedno nád żywotem y śmierćią cżyią: ktorą moc/ iż przez
2:
náſze prawá ieſt záwikłáne daná możnieyſzym/ tedy to ná in=
3:
ſzem mieyſcu ſzerzey okażemy. Nic tedy nieieſt Rzecżypo=
4:
ſpolitey ſzkodliwſzego/ iáko praw á karánia rozność/ wedle
5:
roznośći wyſtępuiących. Bo iednym y iednákim głoſem prá=
6:
wo ma do wſzytkich mowić: iednym á iednákim pánowániem
7:
má wſzytkim pánowáć/ ták w roſkázowániu iáko wzábraniá=
8:
niu: iednym á iednákim ſpoſobem o pożytkoch/ y o trudno=
9:
śćiách/ y krzywdách wſzytkich wobec ſtánowić y rádźić trzebá.
10:
A ktorzi tákiem práwam służą/ ći zá prawdźiwie wolne máią
11:
być rozumiáni: iáko on/ ktory áby długo mogł być wolnym/ prá=
12:
gnął tego áby był niewolnikiem praw. Lecż owá wolność/ w
13:
ktorey ſię zámyka zápálcżywa chęć wſzytko cżynić cokolwiek ſię
14:
podoba/ ledwie w ktorem nagrubſzem narodźie mieyſce ma:
15:
nietylko áby miáłá być godna Rzecżypoſpolitey dobrze poſtá=
16:
nowioney. Niektore práwá ſą ták poſtánowione/ iż pożyt=
17:
kom wielkich Pánow służą/ á chudźinę niewolſtwem trapią/
18:
ktora wnich iáko w śieći więźnie/ á mocarze przerywáią ie iá=
19:
ko páięcżynę. Bo iż iuż puſzcżam ná ſtronę práwo o mężo=
20:
boycách/ á co po owych odwłokách/ ktore bez przycżyny słu=
21:
ſzney bywáią po pozwiech cżynione? Ná co owo práwo/
22:
ktore niekaże imáć ludźi choćia złocżyńcow/ iże wiele ośiadło=
23:
śći máią? Iákoby ztákiemi byłá ſpráwá o máiętność ich/ nie o
24:
złocżyńſtwo ktorego ſię dopuśćili. Te rzecży y drugie im po=
25:
dobne/ o ktorych ná inſzych mieyſcách mowić będźiemy/ ieſli go
26:
dne ſą nazwiſká praw/ niech ſądzą mądrzi.
27:
Co ieſliże iednemiż práwy Rzecżpoſpolita ma być rządzoná/
3

28:
tedy też iednákim karániem wyſtępni máią być karáni. Bo nie=
29:
wiem coby więcey nieprzyſtáło práwam/ iáko owá rozność
30:
karánia/ zá tenże wyſtępek ktorego ſię roznych ſtanow ludźie do
31:
puſzcżáią: gdyż/ ieſliby ſię do żywego dośiąc miáło/ ćiężeyby
32:
mieli być karáni ći/ co ná zacnych vrzędźiech będąc grzeſzą/ ni=
33:
żłi ludźie podleyſzego ſtanu. Plato roſkázuie/ obywátelá
34:
Rzecżypoſpolitey ſrożey karáć o złodźieyſtwo/ niż niewolniká
35:
ábo przychodniá: iż on będąc w porządney Rzecżypoſpolitey
36:
wyćwicżony/ ták ſię wielkiego wyſtępku dopuśćił: á ći podo=
37:
bno nieták dobrze będąc do cnoty wyćwicżeni/ ſkłonnieyſzy ſą
38:
ku wyſtąpieniu. Iáko dáleko ćiężey máią być karáni ći/ kto=
39:
rzi chcą być widźiáni/ że ſię ták vrodźili/ wychowáli/ tákiemi
40:
ſię ná ſercu y ná ćiele zſtali/ áby we wſzem nád inſze mieli/ niż
41:
owi/ ktorym ná wſzytkim zchodźi/ ták z ſtrony duſze iáko ćiá=
42:
łá y máiętnośći? Ale inácżey v náſzych/ ktorzi mnimáią żeby
43:
dla tego mieli być mniey karáni zá káżdy wyſtępek/ że ſą śláche=
ckiego


strona: 73

Kśięgi wtore.73
1:
kiego ſtanu. Iákoby to iych śláchectwo vrosło z ſwowo=
2:
leńſtwá grzeſzenia/ á zniekaránia wyſtępkow. Lecż by to nie=
3:
było okázowánie prawdźiwego śláchectwá/ ále nieiákiey zmázy
4:
á zarázy wſzytkiey źiemie/ ktora áby od náſzych gránic dáleko
5:
byłá odegnána/ káżdy prawdźiwy śláchćic/ ileby możnośći ie=
6:
go zſtawáło/ miałby ſię ſtáráć. A przeto ieſliżeby iáką ro=
7:
zność karánia ſtánowić miano/ tedyby ćiężey ći mieli być kará=
8:
ni/ ktorzi ſą ná wyſokich vrzędźiech/ niż podleyſzego ſtanu lu=
9:
dźie: ſrożey bogáći/ niżli vbodzy: ſrożey śláchćicy/ niżli miey=
10:
ſkiego ábo chłopſkiego ſtanu: ſrożey ći co ſą ná vrzędźiech/ ni=
11:
żli ći co bez vrzędu. Bo oni będąc y rozumem y bogáctwy od
12:
Bogá lepiey obdárzeni/ więcey przycżyn máią ktore ie od wy=
13:
ſtępkow odwodzą: á przeto ich wyſtępek ćiężſzy ieſt. A ácż=
14:
kolwiek to ieſt doſyć niemáła przycżyná do vſtáwienia ſrożſze=
15:
go karánia: wſzákże też y tá do tego przyſtępuie/ iż im ieſt więt=
16:
ſzy ábo zacnieyſzy ten kto grzeſzy/ tym y wyſtępek iego ieſt iá=
17:
wnieyſzy/ y więcey náśládowcow poſpolićie miewa. A lu=
18:
dźi podłych iż nieznácżny żywot bywa/ przeto też wyſtępki ich
19:
nieznácżne/ á do náśládowánia drugim nie ták ná wſparze.
20:
Ták tedy mym zdániem to mieyſce ma być zámknione/ áby ná
21:
wſzytkie w iedney Rzecżypoſpolitey mieſzkáiące/ gdy ſię iedná=
22:
kiego wyſtępku dopuſzcżą/ iednákie karánie było ſtánowione.
23:
Co ieſliby iáka rozność karánia o iednáki wyſtępek vſtáwiona
24:
być miáłá/ tedy ma być obrácána nie ná rozmnażánie ſwowol=
25:
nośći możnieyſzych/ ále ná odegnánie krzywd od vbogich ludźi.
26:
Bo ponieważ tá ieſt powinność praw/ zábiegáć krzywdam:
27:
tedyć nieinácżey temu doſyć vcżynią/ iedno gdy ćiężey będą ká=
28:
ráć onych co vbogim krzywdę cżynią/ niżli tych co bogátym.
29:
Bo możnieyſzim nieták ſnádnie kto może krzywdę vcżynić/ iáko
30:
chudźinie: á przetoż te krzywdy ktore im bywáią cżynione ćię=
31:
żey máią być karáne/ niżli te co możnieyſzim. Lecż onę rozność
32:
że zá proſtego ſtanu cżłowieká dáć dźieśięć grzywien/ á zá
33:
śláchćicá ſto grzywien ábo gárdło/ okrućieńſtwo iákieś wymy=
34:
śliło nie mądry Zakonodawcá. á przetoż z porządney Rzecży=
35:
poſpolitey ma być wyrzuconá/ y z pámięći ludzkiey wykorze=
36:
nioná. Widzę że y onę rozność wiele ich chwali/ gdy ná dru=
37:
gie/ ktorych ſwowolność trudno pohámowáć/ ſrożſze karánie
38:
vſtáwiáią: á ná drugie lżeyſze/ ktorzi łácno w powinnośći mo=
39:
gą być zátrzymáni. Tákowa rozność y obycżáiem zá práwo
40:
wźiętym/ y práwem piſánym bywa pochwalona. Sámá też
41:
to rzecż świádcży/ że ludźie wyſokiego ſtanu/ á ná iákim wiel=
42:
kim vrzędźie poſádzeni/ więcey ſię obruſzáią/ gdy by obacżyli/
43:
áno ich dobremv mnimániu kto co vwłacża/ niżli podły lud á mo=
Ntłoch:


strona: 73v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
tłoch: ktorzi/ kiedyby nád nimi śmierć/ ábo tárás/ ábo iákie
2:
ſrogie karánie niewiśiáło/ lećieliby oślep ná wſzelákie złośći.
3:
Lecż owey roznośći/ zá ktorą wielką ſwowolność idźie/ z kto=
4:
rey wiele ich porwáni bywáią do grzechu/ iáka ſię w ártykule
5:
o mężoboycách okázuie/ á kto mądry niebędźie gánił? Záś á kto
6:
by zrozumnych tego nie chwalił/ gdyby ono/ co fortuná ludziom
7:
vięłá/ práwá lub ſtátutá iym nágradzáły/ á krzywdyby ſie v=
8:
bogiemu cżłowiekowi vcżynioney ćiężey mśćiły/ niż gdyby ią
9:
bogátemu vcżyniono: ieſliby oſoby ná vrzędźie będące ćiężey ká
10:
rano/ niżli te ktore vrzędow niemáią/ ćiężey śláchćicá ni=
11:
żli chłopá? Y to mi ſię podoba/ áby też ten był ſrożey karan/
12:
ktory przećiwko vrzędowey oſobie wyſtąpi/ niżli kto przećiw=
13:
ko proſtey.
14:
Rozdżiał cżwarty.
15:
Inſze przeſtrogi ábo wárunki praw.
16:
TE przycżyny roznośći karánia wyiąw=
17:
ſzy/ niewiem ieſli ktora inſza ma być przyiętá.
18:
Lecż práwá máią káżdego w powinnośći iego
19:
zátrzymáwáć: drogę do ſzkodzenia ludźiom zá=
20:
grádzáć: śmiáłość złych hámowáć: niewinność
21:
káżdego bezpiecżną ze wſzech ſtron cżynić: rádźić o tem iákoby
22:
dobrzi ludźie w pokoiu á w zacnośći ſwey zachowáni byli:
23:
ſwary/ niezgody y roznice/ ile mogą/ wygłádzáć/ á ſpokoyne
24:
Rzecżypoſpolitey poſtánowienie vmácniáć y bronić go.
25:
Rozdźiał piąty.
26:
Rozność á rozdźiał praw.
27:
DO tego przyſzło/ że iuż o roznośći praw
28:
mowić mamy. A może żaden odemnie niecże=
29:
káć/ iákoby od vſtawce praw/ doſtátecżnego o=
30:
piſánia praw. nie ieſt rzecż moiey możnośći: á
31:
potrzebuie cżáſu y pilnośći więcey. Zda mi ſię
32:
że doſyć vcżynię powinnośći mey/ ieſli drogę do niektorych
33:
praw vkażę/ ábo też niektorych praw dotknę. Ządałbym tego/
34:
áby ći/ ktorzi rozumem/ náuką/ y doświadcżeniem rzecży wie=
35:
le mogą/ do ták wielkiey rzecży chęći przyłożyli: gdyż wtem po
36:
rządne Rzecżypoſpolitey poſtánowienie naywięcey należy.
37:
A ták wſzytkie práwá/ iedne z przyrodzenia vrosły/ drugie
obycżáy=


strona: 74

Kśięgi wtore.74
1:
obycżáymi y vſtáwámi ludzkiemi ſą vchwalone/ niektore też
2:
ſą Boſkie. O Boſkich teraz mowić niebędźiemy. Te prá=
3:
wá ktore z przyrodzenia vrosły/ Filozofowie pilnie wyłożyli/
4:
ktorzi o cnotách y powinnośćiách piſáli. A do tych oboich
5:
praw y przyrodzonych y Bożych/ vſtáwy roznych narodow ie=
6:
ſli máią być vchwalone/ trzebá áby do nich co nabliżey przyſtę=
7:
powáły. Bo im dáley od nich będą rozne iáko od ſwoich źrzo
8:
deł/ tem ie mniey zá godne imienia praw będą rozumieć.
9:
Rozdźiał ſzoſty.
10:
Vſtáwy álbo Práwá o Vrzędźie.
11:
NAprzod tedy práwá niech będą ſtáno=
12:
wione o zlecániu vrzędow/ komu/ á dla ktorych
13:
przycżyn máią być zlecáne. Ná cnotę á náukę na=
14:
pirwey trzebá bacżenie mieć: á do cżego ſię kto
15:
zgodźi. Ci ktorzi w rzecżách rycerſkich ſą bie=
16:
gli niech Woiewodztwy bywáią vcżćieni: bo oni/ wedle ná=
17:
ſzych obycżáiow/ ſą wodzmi ná woynie/ káżdy ſwego powiátu.
18:
Ktorzi w práwie ſą ćwicżeni/ niechay będą ſędźiámi. Ná
19:
ſtároſtwá Powiátow y zamkow/ niechay bywáią obieráni tá=
20:
cy ludźie/ ktorziby pokoy domowy mnożyć/ á ſpráwiedliwość
21:
miedzy ludźmi záchowáć mogli. Ktorzi ná wotowánie oſtrą
22:
rozrywkę máią/ ći do Senatu/ to ieſt/ miedzy pány rádne máią
23:
być prziymowáni. Aleć záprawdę trzebá ſię przypátrowáć o=
24:
bycżáiom tego kto ma być obieran: ieſli ieſzcże niebędąc ná vrzę
25:
dźie vmiał posłuſznym być/ ieſli ſądowi doſyć cżynił/ ieſli vrząd
26:
w vcżćiwośći miał. Kto tych cnot w ſobie niema/ słába ná=
27:
dźieiá o niem áby mogł dobrze roſkázowáć. Bo kto chce dobrze
28:
roſkázowáć/ trzebá áby ſam wprzod dobrze posłuſzny był.
29:
Ktorzi ábo ſámi przez ſię/ ábo przez kogo inſzego proſzą/ ći
30:
ná vrzędy niechay niebędą przyimowáni/ bo ſię zda/ iákoby ći/
31:
nie dla Rzecżypoſpolitey/ ále ſámi dla śiebie vrzędu ſię doma=
32:
gáli. Dobrze záprawdę Hadrian Ceſarz niektoremu cżło=
33:
wiekowi co przed tem bywał Hetmánem/ gdy prośił áby mu
34:
ſię wedle práwá odpowiedáć godźiło/ odpiſał/ Iż nieieſt o=
35:
bycżay áby o to proſzono/ ále pozwaláią tego: dawáiąc znáć/
36:
iż wiele rzecży ieſt/ ktore vcżćiwie mogą być pozwolone/ á przed
37:
ſię nie ieſt rzecż vcżćiwa o nie prośić. Bo co ſię o iednem rze=
38:
kło/ toż ſię y o drugich ma rozumieć.
39:
A ieſliże Vrzędy niemáią być tym dawáne/ ktorzi ſię ich v=
40:
pornie domagáią/ iáko dáleko więcey tym ktorzi ie kupuią?
41:
Bo bez tego być niemoże/ áby ći ktorzi cżego hándlem ábo oby=
N ijcżáiem


strona: 74v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
cżáiem kupieckim cżego doſtáli/ nie mieli ſobie z tego pożytku
2:
cżynić. Są też ći ktorzi zwierzchnemu Pánu/ ábo Krolo=
3:
wi nic niedawáią/ ále przedśię dawáią tym ktorzi zá nim i pro=
4:
ſzą/ áby tym ſnádniey doſtáli. Ale y ći w tákowemże wyſko=
5:
ku máią być policżeni. Bo poſpolićie to bywa/ iż wcżem kto
6:
ſzkodę podiął/ w temże záśię ſzuka nagrody. Lecż
7:
zgołá wſzelákie vrzędow dopieránie/ ma być práwy hámowá=
8:
ne y zabronione. bo widźimy/ iż iáko ſrogi tyran trapi tego/ w
9:
kim moc wźięło: iáko go pędźi ku cżynieniu y podeymowániu
10:
wiela rzecży nikcżemnych ſproſnych y nieprzyſtoynych/ áby wżdy
11:
kiedy doſzedł tego cżego żąda. Piękneby ſpieránie miedzy
12:
obywátelmi było o cnotę á o dowćip: áby ći ktorzi zacnego
13:
rodu ſą wſzeláką pilnośćią do tego ſię gárnęli/ żeby od podley
14:
ſzego ſtanu ludźi/ iáſnośćią cnoty/ y vcżćiwych ſpraw niebyli zá=
15:
tárći: á ktorzi ſię przodkow ſwych zacnośćią niemogą ozdobić/
16:
ći ſię niech ſtáráią/ áby ſię właſną ſwoią cnotą zdobili y za=
17:
cnemi cżynili: á káżdemu ſię dobrze záchowywáli/ ták káżde=
18:
mu zoſobná/ iáko y wſzytkim w obec iáwnie. Domagá=
19:
nie tedy vrzędow ma być práwem zákazáne: á cnoćie doświá=
20:
dcżoney/ dowćipowi y zacnym vcżynkom vrzędy máią być da=
21:
wáne. O cżem w pirwſzych kśięgach więceiem piſał.
22:
To też ieſt rzecż potrzebna/ áby nikomu w żadnem Powie=
4

23:
ćie vrzędu niedawano/ iedno temv ktoryby tam miał ośiádłość:
24:
áby niebył niedbáłym w ſwoiem vrzędźie/ ieſliby gdźie indźie
25:
miał mieſzkáć/ á vrzędowi ſwemu gdźie indźie doſyć cżynić.
26:
A to ſię ma rozumieć nietylko o tych vrzędnikoch/ ktorzi ſądy
27:
ſpráwuią/ ále też y o tych/ ktorzi máią moc roſkázowánia. V
28:
nas wiele ich ieſt/ ktorzi z łáſki Krolewſkiey wielkich vrzędow
29:
doſtąpili/ w tych powiećiech w ktorych niemáią ośiádłośći.
30:
Ci ácżkolwiek muſzą być ćierpiáni w ich vrzędźie/ ále przedſię
31:
namieſtniki ſwe niechby mieli tákie/ ktorziby w onem powie=
32:
ćie ośiádłość mieli. Bo ktore ná to z inſzych powiátow
33:
biorą/ ći rádźi bárzo łupią: iáko ći/ ktorzi nie miedzy ſwemi
34:
roſkázuią: ále y o tem myślą/ iákoby ſię ztámtąd wynieśli/ y o
35:
to nic niedbáią/ iákie mnimánie po ſobie zoſtáwią v tych/ kto=
36:
rych żadnym powinowáctwem obowiązánych niemáią. Cże=
37:
go ácż inſze kráiny doznáły/ ále naywięcey tá Pruſka źiemiá/
38:
ktora teraz ieſt pod Kśiążęćiem/ przed dawnemi cżáſy dozná=
39:
łá: gdy tám przed tem Krzyżacy pánowáli. Bo zpośrodku
40:
Germániey poſyłano do Prus Grofy Rzeſkie: ktorzi miedzy
41:
ludźmi nie ſwemi okrutnie á ſrodze pánowáli. To też ieſt
42:
zdrádzánie praw/ ieſliby kto tylko ſtáianie roli/ ábo iáką nie=
43:
wielką máiętnoſtkę kupił w ktorem powiećie/ áby tám vrzędu
doſtał.


strona: 75

Kśięgi wtore.75
1:
doſtał. A ták/ trzebá to mieć ná bacżeniu/ áby żaden nietrzy=
2:
mał vrzędu w powiećie/ iedno ktoby tám niemáłą cżęść ośiá=
3:
dłośći miał/ y tám nacżęśćiey mieſzkał/ á od powiátu one=
4:
go ná długi cżás odieżdżáć niemuśiał: wyiąwſzyby ktory Po=
5:
wiát potrzebował godnego vrzędniká/ á w ſwoimby go po=
6:
wiećie mieć niemogł/ áżby go z inſzego powiátu doſtáwáć mu=
7:
śiał. A wſzákże niema być gánion obycżay Hiſzpáńſki/
8:
ktory iż ſię w wielu powiećiech Hiſzpáńſkiey źiemie záchowuie/
9:
powiedźiał Petrus Royſius Maureus mąż sławny/ ktory dla o=
10:
ſobliwey náuki y biegłośći w práwie/ od Krolá był Referen=
11:
darzem vcżynion. Ten (mowię) tám ieſt obycżay/ áby ża=
12:
den w tem powiećie nieſądźił/ w ktorem ſię vrodźił. Bo po=
13:
nieważ krewność/ powinowáctwo/ przyiaźń/ y nieprzyiaźń/
14:
ábo miedzy żywemi zácżęta/ ábo od ſtarſzych iákoby przez ręce
15:
wźięta/ wiele ludźi od prawdźiwey drogi odwodźi: rychley
16:
ſędźia będźie miedzy temi ſpráwiedliwie ſądźił/ miedzy ktore=
17:
mi áni przyiáźni áni nieprzyiáźni żadney niebędźie miał. A
18:
przetoż nie bez przycżyny zacnego Mázowieckiego kśięſtwá
19:
Posłowie/ ná iednem ſeymie żądáli/ áby iych prze cudzoźiem=
20:
com á nie oney źiemie obywátelom ku rozſądzeniu były zleco=
21:
ne. Ieſliby ten obycżay był przyięt/ tedyby też trzebá zámie=
22:
rzyć cżás/ pokiby ktory ſędźią ná vrzędźie miał być/ áby ſkońcży=
23:
wſzy wedle cżáſu vrząd ſwoy/ do domu ſię wroćić mogł. O=
24:
no też práwy Rzymſkiemi opátrzono/ áby tákowi ſędźiowie
25:
złożywſzy vrząd z śiebie/ ná onem mieyſcu pięćdźieśiąt dni mie=
26:
ſzkáli: áby przez ten cżás był słuſzny opyt/ ieſli kogo niesłuſznie
27:
ſkazáli/ żeby wedle ſpoſobu wyſtępku byli karáni/ á ieſli co nie=
28:
ſpráwiedliwie wźięli áby we cżwor naſob wroćili/ áby on co
29:
zniego co nieſpráwiedliwie złupiono dwie cżęśći wźiął/ á dru=
30:
gie dwie cżęśći do poſpolitego ſkárbu obrocono.
31:
Doſyć iednemv ná iednem vrzędźie: á ieſliby ich więcey miał/ te
5

32:
dyby wżdy niechay niebyły ſobie przećiwne. Bo á iákoż kto ie=
33:
den może mieć vrząd w roznych powiećiech/ gdyż rázem ná
34:
dwu mieſcách być niemoże? lecż to ieſt powinna rzecż áby káż=
35:
dy powiát miał záwżdy ſwego vrzędniká przitomnego.
36:
Ale naprzod niż co trzebá opiſáć ſpoſob obieránia Krolá:
6

37:
kto ma być obran/ od kogo/ á iákim ſpoſobem. W Zakonie Bo
5. Moiż. 17. W worſzu 15.

38:
żym ták nápiſano: Ieſli vmyślićie ſobie obráć Krolá obycżá=
39:
iem inſzych narodow pogránicżnych/ tegoż obierzćie/ ktorego
40:
wam Bog obierze/ to ieſt/ z wáſzey krwie: bo ſię wam niego=
41:
dźi przekłádáć nád ſobą cżłowieká poſtronnego á cudzoźiemcá.
42:
Z tych słow możemy obácżyć/ że Bog/ ktory inſzych vrzędni=
43:
kow obieránie ludowi porucżył/ obieránie Krolá ſobie tylko
N iijſáme=


strona: 75v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ſámemu záchował. Bo Krolewſka możność łácno ſię obráca
2:
w tyráńſtwo/ niebędźieli porucżoná cżłowiekowi doſkonáłey
3:
cnoty. A przetoż chćiał Pan Bog/ áby on lud pirwey Kśią=
4:
żętá á ſędźiowie ſądźili. A potym gdy ſię Krolá vpornie do=
5:
magáli/ dał go im z gniewem/ mowiąc do Sámuelá ich rzecż
6:
forytuiącego: Vsłuchay ludu proſzącego: boć nie ćiebie/ ále
1. Krol. 8 wirſz 7.

7:
mnie odrzucáią/ áby niebyli pod moim Kroleſtwem. Bo
8:
ácżkolwiek możność Krolewſka nie ledá podobieńſtwem ieſt
9:
tu ná źiemi możnośći Bożey/ ale iż oná ieſt zupełna á naywyż=
10:
ſza/ przeto dla niekárnośći łácno ſię w roſpuſtność vdawa.
11:
A ták zda ſię iákoby tu Bog dawał znáć/ że tá władność Kro=
12:
lewſka/ więcey zá vpornym domagániem byłá otrzymána/ ni=
13:
żli słuſznym ſpoſobem vproſzona. Roſkazał też áby iey ni=
14:
komu/ niedołożywſzy ſię iego/ niedawano. Ktemu y to przy=
15:
dał/ áby iey cudzoźiemcowi niedawano: iż tákowi ludźie nie
16:
ták bywáią ſkłonni do drugich narodow iáko do ſwych. A
17:
ták mądrze ſobie záiſte w tey mierze Fráncuzowie poſtąpili/ y
18:
niektorzi drudzy narodowie/ iż kilko domow ſtárożytnieyſzych
19:
obrano/ z ktorych/ gdy Krolewſkiego potomká nie zſtánie/ o=
20:
bieráią Krolá. Bo tym ſpoſobem y poſtronnym roznych na=
21:
rodow zágradza ſię drogá dopieráć ſię pánowánia/ y ſwoi o=
22:
bywátele máią nieiákie gránice/ z ktorych niewykracżáią oko=
23:
ło obieránia Krolá. A nie zdrogiby to było/ gdyby w obierániu
24:
Krolá tych ſpoſobow vżywano/ ktorych w obierániu Biſku=
25:
pow v nas vżywáią. Ktemu/ chcąc Bog przycżyny tyráńſtwá
26:
odćiąć/ kazał áby bogáctwá Krolewſkie były mierne/ mowiąc:
27:
Krol niechay niema wiele koni/ áni wielu żon/ ábo śrebrá y
28:
złotá. Ponieważ też okrom oſobliwey pomocy Bożey żaden
29:
tey możnośći dobrze vżywáć niemoże/ przeto roſkázuie Bog/
30:
áby zakon iego záwżdy przed ocżymá miał/ o niem w nocy y
5. Moi. 17. wirſz 18.

31:
we dnie rozmyśláiąc/ áby ſię przećiwko ludźiom ſwoiem har=
32:
dźie niebeſtwił/ á iżby z kárnośći/ áni ná práwo áni ná lewo
33:
nieuſtąpił. Przetoż około obieránia Krolá niechay będźie
34:
práwne poſtánowienie: á ktemu y ktora ieſt iego powinność/
35:
tákże o żenie iego/ y o wienie/ ná ktorych dźierżáwách ma być o=
36:
znácżone: y o ſynow iego wychowániu niechay pilne poſtáno=
37:
wienie będźie/ ktorziby potym k dźiedźictwu oycowſkiemv przyść
38:
chćieli. Biádá źiemi/ iáko Prorok Boży powieda/ ktorey
Koheleth 10. W wirſzu 16.

39:
Krol dźiećię. A ná temći nic/ ieſli láty ieſt dźiećię/ cżyli oby=
40:
cżáymi. Przeto niech práwá będą poſtánowione/ o wycho=
41:
wániu ſynow Krolewſkich: á mámki y miſtrzowie/ y w náuce
42:
towárzyſze/ tákże y w igrániu/ zá rádą Senatorſką niechay im
43:
będą przydáni. á ludźie wſzetecżni/ kuropłochowie/ pijánice/ y
pochlebcy/


strona: 76

Kśięgi wtore.76
1:
pochlebcy niech przy nich niebywáią: żeby/ iáko ieden vcżony
2:
powiedźiał/ onego młodego panięćiá/ iákoby poſpolitego źrzo=
3:
dłá/ z ktorego wſzytcy pić muſzą/ niezáráźili iádem ſwoim/
4:
zkądby ſię potym niezlicżone mnoſtwo ludźi zárażáło.
5:
Niech też będą práwem zágránicżone powinnośći wſzytkich
7

6:
vrzędnikow/ w coby ſię mieli w dáwáć/ poki/ á iáko. Aby ná
7:
káżdy rok iáwnie z vrzędu trzymánego licżbę cżynili: ktemu też
8:
karánie ſrogie/ ieſliby w cżem ná onem vrzędźie wyſtąpili/ ma
9:
być poſtánowienie. Wcżem też záwieram práwo o wrá=
10:
cániu pieniędzy ábo podatkow nieſpráwiedliwie wźiętych.
11:
To o tych niechay będźie doſyć ktorzi władność w ręku máią.
12:
Rozdźiał śiodmy.
13:
Práwá o roznośći oſob vrzędow niemáiących.
14:
POtem o bezurzędowych oſobách piſáć trze
15:
ba/ y o ich rozmáitośći: z ktorych iedni ſą ſobie
16:
wolni á pod drugiego práwem: y co to zá práwo
17:
tákie: á iáko bywa álbo nábyte/ álbo wzruſzone.
18:
Tu też będźie o władzy Oycowſkiey/ y Páń=
19:
ſkiey: ktorą máią/ Oćiec nád ſynem/ á Pan nád niewolni=
20:
kiem/ y nád kmiećiem/ y nád káżdym cżłowiekiem pod iego mo=
21:
cą będącym: potym też y o tey władnośći/ ktorą mąż ma nád
22:
żoną. A ták máią być práwá poſtánowione o weſelách mał=
23:
żeńſkich/ o rozwodźiech/ o ná wolność puſzcżeniu/ y o wyzwo=
24:
leniu z mocy oycowſkiey. Potym o śirotách/ y o opiekuniech.
25:
Ktemu/ o roznośći proſtego á ślácheckiego ſtanu/ ták tego
26:
ktorzi máią wrodzone śláchectwo/ iáko też tego ktorzi dáro=
27:
wáne. Ktorzi zacni ſą cnotą/ á wielkiemi przećiwko Rze=
Cnotá cżyni ślachćica z Kmiećiá.

28:
cżypoſpolitey zasługámi sławni/ ći choćiaby nie ślácheckiego
29:
rodu byli/ zá śláchćice máią być pocżytáni. Bo ſámá rzecż/
30:
choćiaby ludźie niechćieli/ śláchćicámi ie cżyni. A przećiwko
31:
przyrodzonemu w rzecżách poſtępkowi walcżyć/ ieſt rzecż ludźi
32:
ſzalonych y złych: o cżem ná inſzem mieyſcu ſzerzey mowić będę.
33:
Oná mieſzániná śláchćicow z rycerzmi/ niewiem ieſli ma być
34:
gánioná. Bo záprawdę rycerze nie rodzą ſię/ ácżkolwiek ſię
35:
śláchćicy rodzą. A iáko inſza rzecż ieſt być ludźmi vcżo=
36:
nemi/ á inſza być ſynmi ludźi vcżonych: ták inſza rzecż ieſt być
37:
rycerzem/ á być ſynem rycerzowym. Rycerſka doſtoyność
38:
bywa nábywána/ cżęśćią zasługámi przećiw Rzecżypoſpoli=
39:
tey/ cżęśćią też pewnemi ceremonijámi: o ktorych onę przypo
40:
wieść poſpolićie wſpomináią/ lepſzy Ricerz niż Pánoſzá/ kto=
N iiijremi


strona: 76v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
remi słowy pokázuie ſię/ że zacnieyſzy ieſt ſtan rycerzá niż pro=
2:
ſtego śláchćicá. Tákową doſtoyność dawáią Krolowie też
3:
y tym/ ktorzi ſię śláchćicámi vrodźili: nie ieſt to tedy iedná rzecż/
4:
vrodźić ſię śláchćicem/ á być rycerſkiego ſtanu. Práwá wie=
5:
le pozwaláią rycerzowi/ cżego niepozwaláią inſzym ludźiom.
6:
A ták ma być vſtáwioná rozność miedzy rycerzem/ á miedzy
7:
śláchćicem: á niema być tytuł rycerſtwá przywłaſzcżan tym/
8:
ktorzi go nigdy niezásłużyli.
9:
Rozdźiał oſmy.
10:
Práwá o pánowániu ábo dźierżáwie/ y o roznośći rzecży.
11:
IVż náſtępuie oná roſpráwá o páno=
12:
wániu/ y o roznośći rzecży. Rozmáite przeto
13:
wylicźáią ſpoſoby/ ktoremi doſtawáią pánowá=
14:
nia/ cżęśćią obcych narodow/ cżęśćią też ſwoimi
15:
źiemſkiemi práwy w obycżay w nieśione y przy=
16:
ięte. á ktemu/ iedne ſą/ ktoremi wſzytkiego w obec doſtawá=
17:
ią/ á drugie/ ktoremi káżdey rzecży z oſobná. Miedzy pirwſze=
18:
mi ſpoſoby/ wylicżáią dochodzenie dźiedźictwA ábo teſtámen=
19:
tem/ ábo też bez teſtámentu nam odumártego: miedzy pośle=
20:
dnimi ſą/ práwo mnoſtwem dźierżawiec po ſobie náſtępu=
21:
iących vgruntowáne/ dawność odpiſánie/ teſtámentem/ poru=
22:
cżeniem ná teſtámenćie do wiernych rąk/ áby to komu inſzemu
23:
dano. Támże też bywa rzecż/ o ich gruntownem práwie/ y o
24:
trzymániu pożytkow: ono pirwſze práwo miewáią Pánowie/
25:
ktorych ieſt właſny grunt/ ábo ktorzi lennem práwem co od=
26:
dawáią: á to máią ći co ſię pod obronę cżyię vćiekáią/ á ná ich
27:
źiemi do cżáſu ábo zá posługámi ábo zá iákimi inſzemi vmowá=
28:
mi śiedzą. Te práwá y inſze ku tem należące/ bárzo ſzyroce
29:
ludźie w práwie vcżeni roſpráwuią.
30:
Rozdźiał dźiewiąty.
31:
O Kontrákćiech y obligácyiách ábo obowiązkách.
32:
POtym niechay idą práwá o kontrákćiech
33:
ábo vmowách/ z ktorych obowiązki roſtą: ktory
34:
poſtępek práwa bárzo ſię dáleko śćiąga. Bo le=
35:
dwieby ſię ktora miedzy ludźmi ſpráwá náleść
36:
mogłá/ ktoraby ſię niezámykáłá/ kupnem/ prze=
37:
dáżą/ odmiáną/ dárowizną/ naymem/ viednániem śiebie ná
co/ obie=


strona: 77

Kśięgi wtore.77
1:
co/ obiecániem cżego/ rękoiemſtwem/ pożycżką/ dániem do
2:
wiernych rąk/ zaſtáwą/ y inſzemi tym podobnemi.
3:
Rozdźiał dźieśiąty.
4:
Práwá o krzywdách ktore bywáią vcżynione ſłowy/ ábo rzecżą: 1. Stá=
5:
ráć ſię o to trzebá/ áby drobnego ſtanu ludźie/ im naywięcey może być/
6:
bezpiecżni byli od krzywd: á iżby káżdemu wolno było ſkárżyć ná tych/
7:
ktorzi komu krzywdę vcżynili. 2. Práwá máią być ſpiſane przećiwko
8:
tym co łáią/ ſromocą y biją. 3. Przećiwko gwałtownikom/ cudzo=
9:
łożnikom/ y złodźieiom. 4. Tákże przećiwko mężoboycam. 5. Prze=
10:
ćiwko onym co przećiwko máieſtatowi wyſtępuią. 6. Ná Lichwia=
11:
rze/ y vrzędy łápáiące.
12:
O Krzywdách też ma być vcżyniono poſtá=
13:
nowienie/ o tych ktore y słowy y rzecżą bywáią
14:
cżynione: Bo wſzytkie wedle ſpoſobu wyſtępku á=
15:
bo wyſtępuiących/ ſzkodámi/ ſromotámi/ więźie=
16:
niem/ wywołániem z źiemie/ niewolſtwem ábo
17:
śmierćią máią być karáne.
18:
A o tem ma być pilne ſtáránie/ áby podłego ſtanu ludźie od
1

19:
krzywd co naywięcey byli bezpiecżni. Wiele śláchty y bogá=
20:
tych oſob lecą do cżynienia krzywd ludźiom podłym á vbogim.
21:
ći/ ieſliby ie winą pieniężną karano/ nic ſię niepolepſzáią: prze=
22:
to niechby ábo ná długi cżás więźieniem/ ábo iáką zelżywo=
23:
śćią karáni byli. Niech żaden nie ma zá to/ áby ktory cżłowiek by
24:
naubożſzy miał być táki/ żeby krzywdę niezemſzcżoną á nieſka=
25:
ráną miał ſkromnie znosić. Co ácż ná cżás táić muśi: wſzák=
26:
że ſię trzebá obáwiáć/ áby ſię oná waśń záſtárzáła kiedykolwiek
27:
ku ſzkodźie Rzecżypoſpolitey niewywárłá: zwłaſzcżá iż wſzy=
28:
tek ten vbogich ludźi narod/ dla wzgárdy ſwey á niekárno=
29:
śći/ bacży to/ że ieſt ná krzywdy wyſtáwiony. A przeto trze=
30:
bá o tem rádźić/ iákoby dla niekaránych krzywd/ waśń á gniew
31:
vbogich ludźi nierosł á niezáſtárzywał ſię: á ktemu/ áby cżem
32:
kto bogátſzy ábo zacnieyſzy ieſt/ tem ſrożſzymi/ ábo wżdy ſprá=
33:
wiedliwſzemi á powinnemi kaźniámi od cżynienia krzywd był
34:
odſtráſzon. Solon Sálámińſki gdy go ſpytano/ ktorymby
35:
ſpoſobem to być mogło/ áby co namniey krzywd miedzy ludź=
36:
mi było/ powiedźiał: Ieſli ći/ ktorzi żadney krzywdy nieućier
37:
pieli/ ták będą żáłoſni/ iáko ći ktorzi vćierpieli. Zdrowa to
38:
záprawdę odpowiedź/ á mądrego vſtawce praw godna. Bo
39:
iż ták przyrodzenie ſpráwiło/ że żaden cżłowiek ſam ieden mieſz
40:
káć niemoże: by też y naywiętſzy doſtátek wſzytkich rzecży miał:
41:
przeto też ták bywa/ iż ná tem ſpolnego mieſzkánia towárzy=
42:
ſtwie/ á ná vżycżániu rozmow/ rad/ y rátunkow/ iáko cżłonki
N vw iednem


strona: 77v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
w iednem Rzecżypoſpolitey ćiele/ wſzytcy rádźi przeſtawamy.
2:
Ktoż tedy zá to niema/ iż gdy ktory cżłonek tego ćiáłá bywa
3:
obráżon/ że y on ſam obráżon będźie? Ktoż tego niebacży/ iż
4:
zá vcżynieniem gwałtu iednemu obywátelowi/ dźieie ſię gwałt
5:
práwam wſzytkiey Rzecżypoſpolitey służącem? Ták tedy So= lon Sálámińſki rozumiał/ żeby tym ſpoſobem ludźie byli od=
7:
ſtráſzeni y zátrzymáni od cżynienia krzywd/ gdyby káżdemu
8:
było wolno ſkárżyć ná ſwego winowáycę/ á práwem znim o
9:
ſwą krzywdę cżynić. Bo on wſzytkie ludźi w iedney Rzecży=
10:
poſpolitey mieſzkáiące/ przyzwycżáiał do tego/ áby ſię wſzytcy
11:
z dobrego powodzenia ſąśiádá ſwego weſelili/ á ze złego ſmę=
12:
ćili y fráſowáli. A teraz gdy komu krzywdę vcżynią
13:
á wſzytcy o to nic niedbáią/ áni ſię im to ſercá tknie/ niektorzi
14:
ſię też z oney nędze weſelą/ tedy zbytnia niekárność wiele ich
15:
cżyni gorſzemi/ á do cżynienia krzywd śmielſzemi. Ale mie=
16:
dzy wſzytkiemi rzecżámi naywięcey godźi ſię/ áby my/ ktorzi
17:
ieſteſmy niebieſką náuką nápoieni/ rozmyśláliſmy w ſercu przy=
18:
kazánie miſtrzá náſzego: ktore nam roſkázuie/ ábyſmy drugim
19:
tego niecżynili/ cżego niechcemy áby nam cżyniono. Ták ſię
Dźieie áp. 15. W wirſzu 29.

20:
tedy drugim záchowaymy/ iáko chcemy żeby ſię też y oni nam
21:
záchowáli. Ieſlić ſię zda ćięſzka rzecż ćierpieć od drugiego
22:
krzywdę/ á ten ktoryć ią vcżynił zdać ſię być złośćiwy: toż też
23:
y o ſobie rozumiey/ że y ty/ ieſlibyś kiedy komu krzywdę cżynił/
24:
ieſteś y złośćiwy y godźien ábyś karánie zá to odniosł. To
25:
przykazánie ieſli ſię głęboko w korzeni w ſercá náſze/ może nas
26:
odſtráſzyć od cżynienia krzywd.
27:
Sromocenia ktoremi wſzytek ſtan ktorykolwiek ſromocon
2

28:
bywa/ ćiężſze bywáią/ niż ktore ſię dźieią priwatom: ktore
29:
ieſli będą nápiſáne/ tedy máią być zá ſromotne kśiąſzki po=
30:
cżytáne. iáko onych/ ktorzi niedawno pioro nie w enkau=
31:
śćie ále w iádowitey trućiźnie macżáiąc/ iáwnie nápiſáli/ że
32:
chłopſka krew nigdy nie ieſt życżliwą śláchćie. Niech przeto
33:
y tego Státutem zábronią/ y przećiw wſzelákiemu ſromoce=
34:
niu/ łáiániu/ zbiciu/ ośiecżeniu/ y wſzelákiemu oſzpeceniu co=
35:
bykolwiek gwałt cżyiemu żywotowi przynośiło/ niech ná to bę=
36:
dą ártykuły ſpiſáne.
37:
Káżdy gwałt niesłuſzny/ ták rzecżam iáko oſobam ktorem
3

38:
wyrządzony/ niewiem ieſliby inſzym karániem ſpráwiedliw=
39:
ſzym/ niż gárdłem mogł być ſkarány. Cudzołoſtwá/ zło=
40:
dźieyſtwá/ krzywoprzyśięſtwá/ tákie ſą wyſtępki/ o ktorych
41:
káżdy rozumieć muśi/ że ſrogiego karánia godne. Wſzákże
42:
zwykłe karánie zá złodźieyſtwá zda ſię być nieiáko vmiárkowá
43:
nia godne/ áby ći co máłą rzecż vkrádną niebyli ná gárdle ka=
ráni.


strona: 78

Kśięgi wtore.78
1:
ráni. Wedle ſtárodawnych Rzymſkich praw/ iáwne złodźie=
Inſtit. de obli. quae ex del. naſcuntur.

2:
ie karano nágrodzeniem we cżwor naſob/ á nie iáwne w dwoy
3:
naſob: záś Boſkie práwá/ wedle rożnośći rzecży vkrádźionych/
4:
iedne złodzieie wrácániem w pięćior naſob/ drugie we cżwor
5:
naſob/ á inſze we dwoy karały. Ktorzi niemieli cżem płáćić/
6:
te álbo w niewolą dawano onym v ktorych co wźięli: álbo
7:
onym bywáli záprzedáni/ ktorzi z tákich hándlow vmieią
8:
cżynić pożytek. Aleby kto rzekł/ że to byłá rzecż okrućieńſtwá
9:
pełná/ ludźmi hándlowáć. Prawdá ieſt/ ále też to niemniey=
10:
ſza/ o rzecży docżeśne gárdło cżłowiekowi wźiąć. Lecż prá=
2, Moiż. 22. W wirſzu 3.

11:
wo Boże iáſny wyrok cżyni: Ieſli złodźiey niema cżem oddáć/
12:
niech będźie przedan. Bo tym ſpoſobem ſzkodá bywáłá ná=
13:
gradzána/ ábo oddániem we dwoy naſob/ ábo dániem w nie=
14:
wolą/ ábo záprzedániem złodźieiá. A dźiś/ y temu ſię nic
15:
niewroći komu co wezmą: y złodźieiow przedśię niemniey niż
16:
przed tem bywáło. A przedśię y Rzecżpoſpolita pożytkow
17:
zbywa/ ktoreby ztych ná śmierć ſkazánych być mogły/ ábo ná
18:
woynách/ ábo ná domowych robotách: y złodźieie przedśię nic
19:
ſię niepolepſzywſzy wnet bywáią wieſzeni: á podobnoby ſię po=
20:
lepſzyli kiedyby im żywotá przedłużono. Teraz po wſzyt=
21:
kiem Chrześćiáńſtwie złodźieie ſzubienicą karzą/ ktore karánie
22:
iż Fryderyk trzeći Rzymſki Ceſarz naprzod wymyślił/ pewną
23:
ſpráwę mamy/ á potym ie przodkowie náſzi w tey Rzecżypo=
24:
ſpolitey wźięli w obycżay. Ale to záprawdę dźiwna/ iż oni
25:
ktorzi zániedbawſzy pożytku ktory ábo z zapłáty/ ábo z przy=
26:
ſądzenia złodźieiá/ im przychodźił/ ná głowne karánie pozwo=
27:
lili: ćiż záśię odrzućiwſzy ná ſtronę ártykuł przećiw mężoboy=
28:
cam/ áby gárdłem karáni byli/ mogli ſię do tego nákłonić/ áby
29:
z zábijánia przyiaćioł ſwoich/ cżynili ſobie pożytek. Iákoby
30:
tego mnimánia byli/ że więcey máią być ważone rzecży docże=
31:
śne/ niż zdrowie ludzkie/ á więcey im ginęło krádźieniem rze=
32:
cży/ niżli zábijániem przyiaćioł.
33:
A iż gárdłem káráć mężoboyſtwo ieſt naprzyſtoynieyſza/ y
4

34:
zgadza ſię z Boſkim/ ludzkim y przyrodzonym práwem/ oká=
35:
załem to ia cżterzmi orácyámi wydánemi/ támże zá rázem vka=
36:
załem rozność karánia/ wedle roznośći przycżyn meżoboyſtwá.
37:
Kto cżłowieká zábił/ tedy to ábo vmyślnie vcżynił: iáko ten/
38:
ktory tym vmysłem zdomu wyſzedł/ y dla tegoż temu kogo v=
39:
myślił zábić/ ábo ná drodze záſtąpił/ ábo ſzukał wſzelákich
40:
drog iákoby go zábić mogł. ábo też to vcżynił nie vmyślnie/ ále
41:
z iákiey nagłey przycżyny: iáko ſię przydawa w zwádách y ro=
42:
zmowách ſpolnych miedzy temi wſzcżętych/ zktorych żaden dru=
43:
giego w nienawiśći pirwey niemiał. Trzeći obycżay zábijá=
nia ieſt/


strona: 78v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nia ieſt/ gdy kto chcąc ſię obronić zábije. Iáko gdy kto kogo
2:
goni/ á do tákiego iy mieyſcá zápędźi z ktorego by inácżey vść
3:
niemogł chybáby zábił goniącego: Tákie zábićie zda ſię być po=
4:
niewolne. Cżwarty ſpoſob meżoboyſtwá ieſt przygodny/ kto=
5:
ry ſię z iákiey nagłey przygody á ſkwápliwie przytrefia/ imo
6:
wolą y myśl tego kto ſię tego dopuſzcża. Pirwſze mężoboy=
7:
ſtwo názowmy rozmyślne y vmyślne/ drugie nagłe/ trzećie
8:
potrzebne/ cżwarte niebácżne á przygodne. Dwoie pirw=
9:
ſze gárdło zásługuie/ ále dwoie poślednie nie: Lecż żadne ztych
10:
nigdy niebyło pieniądzmi karáne. Ocżem iżem bárzo wiele
11:
świádectw w orácyách położył/ przeto teraz niech będźie do=
12:
ſyć trochę dotknąć z piſmá świętego/ ktore ſię ták od słowá do
13:
słowá w ſobie máią w cżwartych kśięg: v Moiżeſzá. w Roz=
14:
dźiale 35. Od tego ktory ieſt winien krwie/ niebierzćie za=
15:
płáty/ ále wnet śmierćią niech vmrze. W pirwſzych też v te=
16:
goż. w rozdźiale 9. Ktoby krew ludzką przelał/ y iego też krew
17:
niech będźie przelána. Co Chriſtus ták powiedźiał: Wſzyt=
18:
cy ktorzi miecżem biją/ od miecżá zginą: v Matth. 26. Záś
19:
we 2. v Moiżeſzá 21. Kto cżłowieká ták vderzy iżby vmarł/
20:
niech będźie zámordowan. Lecż temu kto by nań niecży=
21:
hał/ ále go dał Bog w ręce iego/ poſtánowię mieyſce do kto=
22:
rego ma vćiec. To mężoboyſtwo z przygody á nie vmyślnie
23:
zbroione/ ſzyrzey wypiſáne ieſt W piątych Moiżeſzowych kśię=
24:
gach/ temi słowy: Ktoby niebácżnie bliźnego zábił/ ktore=
5 Moiſz 19. Wirſz 4. y 5.

25:
go przed tem w nienawiśći niemiał: iáko gdyby kto iechawſzy
26:
po drwá do láſá/ ćiąłby w drzewo podrębuiąc ie/ á śiekierá
27:
ſpadſzy z toporzyſká pádłáby ná bliźnego/ y zabiłá by iy/ ten
28:
do ktoregokolwiek miáſtecżká ná to obránego/ niech vćiecże/
29:
á gárdło ſwe opátrzy: by záśię ten kto ſię chce krwie mśćić/ po=
30:
ki go ieſzcże zápálcżywość nieminęłá/ goniąc mężoboycę/ ieſli=
31:
by dáleka byłá drogá/ niepoimał go/ á gárdłá niezbáwił: kto=
32:
ry iednák śmierći niezásłużył/ przeto iż niemiał w nienawi=
33:
śći cżłowieká ktory ieſt zábit. dla tegoż niechay będą obráne y
34:
odłącżone pewne miáſtá vćiecżki. Lecż o tem ktoby kogo zá=
35:
bił broniąc ſię/ ile wiem/ niemáſz nic dokłádnie w piśmie świę=
36:
tem: ále práwo przyrodzone vcży/ y ia o tem w orácyj moiey
37:
ktorą názwałem Laſkim/ doſtátecżnie wypiſałem/ że gwałt
38:
gwałtem odeprzeć godźi ſię. A ktoby (mowi Bog dáley 2. Mo=
39:
iżeſz: 21.) vmyślnie bliźnego ſwego zábił/ tego y od ołtarzá me=
40:
go oderwieſz aby vmárł. A przeto/ choćiaby kto bronią dre=
41:
wniáną/ choćia żelázną/ ábo kámieniem ręcżnym/ ábo ręką bli=
42:
źnego nieprzyiaćielſkie bił/ ták iżby vmárł/ tedy ten co bije/
43:
zá mężoboycę ma być policżon y ná gárdle ſkaran: niech niema
táki ża=


strona: 79

Kśięgi wtore.
1:
táki żadnego portu/ áni żadney vćiecżki do tych miaſt/ ktore ſą
2:
ná to tylko tym pozwolone/ ktorziby bliźnego nieobácżnie zá=
3:
bili. Bo to w cżwartych kśięg: Moiżeſzowych doſtátecżnie
4:
wypiſano/ w Rozdźiale 35. ktory rozdźiał Bog zámknął te=
5:
mi słowy: Niebierzćie zapłáty/ áni zá gárdło od mężoboyce/
4. Moiż. 35. W wirſzu 31. 32. 33.rć.

6:
ktoryby ſię tego dopuśćił: áni zá to áby ſię mężoboycá do do=
7:
mu wroćił/ pirwey niżliby nawyżſzy offiárnik vmárł/ z miey=
8:
ſcá vćiecżki do ktorego ſię ſchronił: Nie plugawćie źiemie
9:
w ktorey mieſzkaćie. Bo przelaniem krwie źiemiá ſię plugá=
10:
wi: á niemoże być odekrwie ná niey rozlaney ocżyśćioná/ iedno
11:
przez krew tego ktory ią przelał. Nieplugáwćie prze=
12:
to źiemie w ktorey mieſzkaćie/ w ktorey pośrzodku y ia mieſz=
13:
kam. Bo ia ieſtem Pan/ ktory mieſzkam w pośrzodku was/
14:
o ſynowie Izráelowi. A ták to zá mocną á twárdą rzecż
15:
chćiał mieć Bog/ co roſkazał o ocżyśćieniu krwie krwią/ iż/ cho
16:
ćiaby też niewiedźiano kto zábił/ przedſie roſkazał/ áby miáſto/
17:
ktoreby nabliżey było onego mieyſcá gdźie trupá náleźiono/ zá=
18:
biło ćielicę/ dla vbłagánia Bogá. Wiele ieſt inſzych świádectw
19:
w piśmie świętem o karániu morderzow. Ale káżdego ka=
20:
ránia przycżyná ma być oná/ áby złych ludźi śmiáłość/ á ſzkodze
21:
nia możność powśćiągáłá/ á od grzeſzenia odſtraſzáłá. Gdyż
22:
tedy zá máły grzech on wyſtępek wſzytcy máią/ y niepráwie zá
23:
godny wiárowánia ſądzą/ ktory może pieniądzmi odkupić: te=
24:
dyć práwo/ ktore roſkázuie mężoboyſtwo pieniądzmi odkupić/
25:
niema być pocżytáne zá práwo/ ále zá Rzecżypoſpolitey zmázę/
26:
á przyrodzenia ludzkiego ſkázę. Bo á kto może doſtátecżnie po=
27:
wiedźieć/ iáko wiele złego ztey ſkázy vrosło? ktora żáłoſne odſzcże
28:
pieńſtwo y ſzkodliwy brak wniosłá do Rzecżypoſpol. á ktora
29:
popędliwośćiam złych ludźi záwżdy dodawa śmiáłośći: ktora
30:
ſpokoyne á niewinne ná niebezpiecżność iákoby ná rześ wyda=
31:
wa: ktora poſpolitey śláchty śmiáłość zmocniłá: ktora ſrogie
32:
niewolſtwo ná ludźi proſtego ſtanu włożyłá: ktora záwżdy miá
33:
łá w ſobie naśienie zdrády/ niezgody/ zwády/ y woyny wnę=
34:
trzney. L. Neracius, (iáko powieda Marius Salamonius zacny pra=
35:
wnik) gdy tego nie mogł śćirpieć/ że wedle dwunaśći tablic v
36:
ſtáwy/ káżdą krzywdę piąćią á dwudźieſtą grzywien miedźi
37:
opráwowano/ wźiąwſzy worek pieniędzy/ kazał słudze nieść
38:
zá ſobą/ á ſam kogo podkał, káżdego bił: á káżdemu kogo vbił/
39:
pięć y dwádźieśćiá grzywien miedźiánych pieniędzy záraz dáć
40:
kazał. Ste go przeſtrzeżeni ſędźiowie ono práwo o ſzácowániu
41:
krzywd odmienili. Ieſt v nas wiele bogacżow/ ktorzi náślá=
42:
duią Nerácyuſá osławiáiąc práwo Polſkie: Ktorzi ile ſet
43:
grzywien mogą miec/ tyle śláchćicow: ile dźieśiątkow/ tyle
Ochłopow


strona: 79v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
chłopow zábić śmieią: á niektorim nic nieieſt poſpolitſzego/
2:
iáko myślić o zábićiu tego kogo nienawidzą. A wżdy ieſzcże
3:
áż do tego cżáſu żądny Sędźia/ żadny Hetman/ żadni Sena=
4:
torowie/ nie ziáwili ſię v nas/ ktorziby ſię do tego ſtátecżnie
5:
przycżynili/ iákoby winę słuſzną zá mężoboyſtwo vſtáwili.
6:
Záprawdę pieniężny cżłowiek nieboi ſię żadney winy/ ktorą
7:
pieniądzmi odkupić może. Lecż waśni ſwoiey vcżynić doſyć/
8:
áza nie milſza złemu cżłowiekowi/ niżli wielką ſummę pienię=
9:
dzy ſtráćić? Ale to niektorzi fárbuią/ wywodząc ſrogość ka=
10:
źni Polſkiey: że ná rok do táráſu mężoboyce ſadzáią. Lecż cży=
11:
li mnimaſz/ żeby Bog słuſznieyſze karánie zá ktore inſze wyſtę=
12:
pki vſtáwić chćiał/ niż zá mężoboyſtwo? Nietylko niewinnego
13:
cżłowieká zábićie kazał gárdłem káráć/ ále też y nawinnieyſzego:
14:
á ták dálece/ iż o Kaimie ktory brátá zábił/ gdy ſie wielce ſtrwo=
15:
żył/ á dla tego też od káżdego ſie zámordowánia bał/ Bog táki
16:
wyrok vcżynił: Ieſliby kto Kaimá zábił/ śiedm kroć ćiężey
1. Moiż. 4. W wirſzu 15.

17:
niech będźie ſkaran. A ktoreż to ieſt karánie w śiedm kroć? cży
18:
li ktore inſze niżli ná gárdle? Lecż ná to oná vſtáwá wiecżna
19:
narodowi ludzkiemu ieſt zniebá daná/ áby płácono głowę gło
20:
wą. Ktoraż to wżdy ieſt kaźń ieſli nie ná gárdle śiedmioráka?
21:
áby Kaimow morderz/ gdyby mogł być siedm kroć zábit/ był
22:
śiedm kroć zábit. Co ieſliby mogło być wymyślone iákie ćięż=
23:
ſze karánie niżli na gárdle/ iáko ſą Polſkie głowcżyzny z dorocż
24:
nym śiedzeniem złącżone/ koniecżnie by ie był Bog vſtáwił. Ale
25:
to pewna/ że o śmierći tuż ſtoiacey pomyślenie ſercá by naby=
26:
ſtrzeyſze od złych vcżynkow odwodźi: á bezpiecżność od śmier=
27:
ći z nádćieią vchodzenia inſzego karánia/ ábo táráſowego ábo
28:
pieniężnego/ złe ſercá pobudza do złocżyńſtwá. O iáko wie=
29:
le ieſt ludźi pobitych zá náſzey pámięći/ w domu y ná vlicách/
30:
w mieśćie y ná polu/ ná świętych y nie świętych mieyſcách?
31:
A ktoryż był ztych morderzow/ ktoryby ſię niewymknął z tego
32:
śiedzenia dorocżnego? Lecż niech ták będźie/ żeby był ieden
33:
miedzy ták wielem ſet ich/ ktory wyśiedźiał rok ná dnie w plu=
34:
gáſtwách w wieży/ iákąż potym śmierćią on vmárł? Aza dla
35:
tey Polſkiey kaźni doſtátecżnego podięćia był wolen od ka=
36:
ránia mężoboycam od Bogá poſtánowionego? Tákći ſię zda:
37:
ieſliby to więźienie ſrożſze było niż ná gárdle karánie. A nuż y
38:
ſam zábit/ ázaſię niedawa znáć by iákim zniebá znákiem Páń=
39:
ſtwu Sármátſkiemu/ że nie ſtoią te więźienia zá wyſtępek mę=
40:
żoboycy? A zaż nieſpráwiedliwſza rzecż byłá/ áby
41:
vrząd tego (ktorego miedzy ták wielem ſet powiedźiałem być
42:
iednego) ſkarał karániem práwu Bożemv przyſtoynym/ niżli áby
43:
miał przyść w ręce zábijce: ktorego też ſámego/ że toż nie=
ſzcżęśćie


strona: 80

Kśięgi wtore.80
1:
ſzcżęśćie cżeka/ Bog ſam powiedźiał? Niebądźmyż przeto
2:
mędrſzi niżli on Bog/ ktory oną mądrośćią ktorą ſtworzył wſzy
3:
tkie rzecży/ tąż ie w cáłośći záchowáć chce. Ale nuſz teraz:
4:
niech to dorocżne śiedzenie będźie ſrożſze niż karánie ná gár=
5:
dle/ ále to zá głowę śláchecką: á zá głowę chłopſką co? Bo
6:
tá tylko pieniądzmi bywa pomſzcżoná/ á dáleko mnieyſzemi ni=
7:
żli głowá śláchecka: ták iż choćiaby ſię w nagrodźie śláchec=
8:
kiey głowy zdáło być co słuſznego/ ále w nagrodźie głowy chło=
9:
pſkiey ieſt wielka niepráwość. A przetoż y nierownośćią ſum=
10:
my/ y zániechániem więźienia dźieie ſię wielka rozność około
11:
ſzácowánia głow ludzkich. Lecż Bog ſam vſtáwuiąc mężo=
12:
boycam ná gárdle karánie/ zárázem y przycżynę przydał/ mo=
13:
wiąc: Bo ná wyobráżenie Boże ieſt cżłowiek vcżynion: á prze=
1. Moyż: 9. W wirſzu 6.

14:
to/ kto krew ludzką przeleie/ tego też krew muśi być przela=
15:
ná. Coż przeto/ áza ludźie poſpolići nie ná wyobráżenie Bo=
16:
że ſtworzeni ſą/ ktorych gárdło mnieyſzą ſummą pieniędzy płá=
17:
cą? Niechby doſyć było proſtym ná tem/ że choćiaby cnotli=
18:
wi/ y dobremi náukámi ozdobieni byli/ áby niemogli trzymáć
19:
przednieyſzych vrzędow: niechby ná tem doſyć/ że tę legkość
20:
ćierpią/ niechay im niebędźie przydáná tá wielka á ze wſzech na=
21:
ſrożſza nędzá/ áby ich gárdłá tą trochą pieniędzy były płácone.
22:
Záprawdęć Rzecżpoſpolita ſámá tylko śláchtą kwitnąć nie=
23:
może. Bo á ktoż będźie dodawał żywnośći/ y nam/ y bydłu/
24:
ieſli żadnego oracżá niebędźie? Ktoż nam dodáwáć będźie o=
25:
dźienia y vbioru/ ieſli niebędźie rzemieśnikow? Ktoż rzecży
26:
potrzebne będźie przywoźił/ ieſli żadnego kupcá niebędźie?
27:
Ktoż ná oſtátek będźie śláchćicem/ ieſli żadnego chłopá niebę=
28:
dźie? Coż to tedy złego zá okrutność ieſt/ iż bez ktorych ſię
29:
posługi obyść niemożemy/ tych gárdło ták lekce ważymy? A
30:
le y wyżſzey zgániłem rozność karánia zá tenże wyſtępek od ro=
31:
znych vcżyniony. Nie mniey też y to ma być gániono/ że mę=
32:
żoboycá vłápiony/ poki cżterzy á dwádźieśćia godźin od vcży=
33:
nienia mężoboyſtwá nieminie/ gárdłem ma być karan: á kiedy
34:
ten cżás minie/ tedy iuż niema być gárdłem karan. Co bowiem?
35:
áza więcey w ten cżás trzebá káráć złocżyńce/ poki ieſt ſerce
36:
świeżą krzywdą obráżone/ niżli kiedy ieſt vſpokoione? Ale
37:
Plato, y znim wiele przednieyſzych Filozofow powieda/ że to
38:
niemoże być ſpráwiedliwie: y ták ſię im zda/ że y Pan poki ſię
39:
gniewa ná sługę wyſtępnego niema go káráć. A ná ono co
40:
rzecżemy/ że Theodoſius Rzymſki Ceſarz/ zá namową Ambro=
41:
żego Biſkupá Medyoláńſkiego/ vcżynił tę vſtáwę/ áby karánie
42:
złocżyńcow áż przez trzydźieśći dni odwłocżono? Bo gdy
43:
Theodoſius rozgniewawſzy ſię ná Theſsálonikiány/ kazał ich
O ijpobić


strona: 80v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
pobić więcey niż przyſtało/ niemogł wytrwáć Ambroży mąż ś:
O tem piſze Theodoretus lib. 5. cap. 18. y Sozomenus lib. 7. cap. 24.

2:
muśiał to mieć zá złe/ y vmyślił Theodoziuſowi rzecży świętych
3:
y weśćia do Kośćiołá zábronić: á niepirwey go do Zboru y
4:
ceremoniy świętych przypuśćił/ áż znaki pokáiánia iáwnie o=
5:
kazał/ á wſzytko co ná mężoboyce vſtánowiono, wypełnił: y aż
6:
táki ártykuł do vſtaw w piſał/ áby ná potym żaden roſkazánia
7:
iego o karániu złocżyńcow niesłuchał/ áżby minęło trzydźieśći
8:
dni. Niech ſię mi káżdy przypátrzy twarzy y poſtáwie gnie=
9:
wáiących ſię. Gębá ſię im odmie/ twarz ſkrzywi/ ocży ſię bli=
10:
ſzcżą/ ięzyk ſię záiąka/ słowá mowią záwikłáne á ſzaloney po=
11:
pędliwośći pełne/ cokolwiek w rękę wezmą/ to w oręże odmie=
12:
niáią. Te znáki łácno vkázuią/ iákie ieſt ſerce ludźi zágnie=
13:
wánych. Zadnego v nich mieyſcá niema roſtropność/ áni
14:
rádá/ áni rozum. Vcżynił to tedy Ambroży cżłowiek vcżo=
15:
ny y biegły/ rozumieiąc/ iż nietrzebá gniewowi przytomnemu
16:
wodze popuſzcżáć/ ále trzebá inſzego cżáſu do karánia cżekáć/
17:
gdyſię owe záburzenia ſerdecżne vſpokoią/ roſpalenie krwie vgá
18:
śnie/ á mieyſce będźie rozumowi/ roſtropnośći/ y dobrey rá=
19:
dźie: iáko Ariſtoteles oſobnie ná to powiedźiał/ że myśl ſpo=
20:
koyna á żadnego wzruſzenia ná ſię niemáiąca/ zſtawa ſię bácżna.
21:
Záś one cżterzy y dwádźieśćiá godźin/ á co inſzego ſpráwuią/
22:
iedno zápálcżywość do chęći pomſty wzruſzáią/ á nadętość v=
23:
mysłu doſyć wyniosłą przez ſię prędkośćią rozmnażáią. Po=
24:
wieda Cicero, iż tego trzebá żądáć/ áby ktorzi w Rzecżypoſpo=
25:
litey ſą przełożeni/ podobni práwam byli/ ktore do karánia nie
26:
gniewem/ ále ſpráwiedliwośćią bywáią przywiedźione. Lecż
27:
te godźiny niechcą nas mieć sługámi ſpráwiedliwośći/ ále zá=
28:
pálcżywośći/ nie rozumu áni roſtropnośći/ ále żalu/ niewładá
29:
nia ſobą/ y ſzaleńſtwá. A przedśię ſą ktorzi tákie ſzaleńſtwo
30:
zdobią przezwiſkiem męſtwá: zowąc ony mężnemi/ y wiel=
31:
kiego ſercá ludźmi/ ktorzi ſię ſwey ábo przyiaćioł ſwoich krzy=
32:
wdy nátychmiaſt mſzcżą. co iż ieſt rzecż pełna márnośći y pro=
33:
żnośći/ okazałem to w pirwſzych kśięgách. A ono co ieſt/ co
34:
o cżáśie ktory po dwudźieſtu cżterzech godźinách náſtępuie przy
35:
dawáią? iuż pri bez karánia być niema/ ieſliby kto mężoboycę
36:
poimawſzy zábił. átoli ſię to wſzytko dobrze klij. iużći będźie do
37:
brze. Cżás on przyſzedł/ ktorego toż mężoboyſtwo co pirwey dla
38:
cżáſu vrocżyſtych godźin głowne było/ to iuż w ten cżás nie=
39:
głowne. Cże mv ták rzecżeſz? iż oná ſzalona zápálcżywość á gniew
40:
nieiáko ſię vſpokoił. Iuż ieſt nieiákie mieyſce rozumowi: ſą ná
41:
pominácże/ co nas do łáſkáwſzey chęći wiodą. Niechże tedy bę
42:
dźie z onego głownego wyſtępku/ niegłowny: gdyby nam był
tylko


strona: 81

Kśięgi wtore.81
1:
tylko pożytecżny. O opácżny rozſądku/ iáko wielką maſz ſwa=
2:
wolą w ludźioch/ ktorzi wzgárdźiwſzy Boże y wiela narodow
3:
práwá/ ták wiele ſobie przypiſuią/ że zbytniem o ſię ſtárániem
4:
nie wſtydáią ſię wpádáć w tákie ſproſne á nieprzyſtoyne rzecży/
5:
ktore y niegodne ſą dłużſzego gánienia/ y od káżdego iáśnie by=
6:
wáią obacżone. Prawdźiwie ono powiedźiano/ że prawdá
7:
ma być proſta. A ponieważ w tem práwie/ o ktorem mowi=
8:
my/ ták ſię wiele roznośći zámyka/ y oſob zá ieden wyſtępek ie=
9:
dnákim obycżáiem od roznych vcżyniony/ nie iednáko płácą=
10:
cych/ y godźin á cżáſow ku poimániu poſtánowionych: coż in=
11:
ſzego mamy myślić o tych ktorzi to práwo ſtánowili/ iedno to/
12:
że y zá prawdą nieſzli/ á ktemu/ że od cżáſow by od koſtek rzuce=
13:
nia/ to ieſt iáko ſie tráfiło/ á nie od pewnych przycżyn/ do ták wie
14:
la ſproſnośći wymyślenia byli rządzeni? Bo opuśćiwſzy ro=
15:
zum/ wzgárdźiwſzy práwo Boże y przyrodzone/ co innego ſię
16:
zoſtawa/ iedno że ſię przygodam á ládá cżemu muśimy dáć
17:
rządźić? Przydawáią y to/ że ktoby cżłowieká nieodpowie=
18:
dnie bez przycżyny zábił/ zſtawa ſię bezecnym: á ieſliby mu pir=
19:
wey odpowiedźiał/ tedy iuż bezecnośći vchodźi. Coż tedy?
20:
ábo oná odpowiedź wyſtępek cżyni mnieyſzym? áza máło słow
21:
okázuiących cżyią wielką niecnotę/ ktore iednáko bywáią kará=
22:
ne/ iáko y ſam wyſtępek kiedyby ſię go dopuśćili? Kto cżyie=
23:
mu domowi ogniem odpowieda/ ſkoro będźie poiman á prá=
24:
wem pokonan/ wnet bywa ná gárdle karan/ choćiaby też one=
25:
go domu nigdy nie ſpalił. Cżemuż tymże obycżáiem ten nie=
26:
bywa karan/ ktory komu odpowieda ná gárdło/ choćiaby go
27:
też nie zábił? W tem práwie ná mężoboyce vcżynionem/ nie=
28:
máſz nic ták oſtrożnego/ coby ſię nie przećiwiło rozumowi/ prá=
29:
wu Bożemu y ludzkiemu. Lecż to wſzytko ſię mowi/ iákoby
30:
groch ná śćiánę miotał: nic niedbamy ná ták cżęſte vſkar=
31:
żánia: żywiemy w wielkiem bezpiecżeńſtwie: nic nas nieruſza
32:
vtrapienie poſpolitego cżłowieká/ ná ktorego to práwo nay=
33:
więcey vſtánowione ieſt: nic nas nieruſza krew ludźi niesłuſznie
34:
pobitych/ ktora záwżdy woła do niebá/ á płácżem niewypo=
35:
wiedźiánym prośi pomſty/ y ná mężoboyce/ y ná te/ ktorzi tego
36:
práwá bronią/ ktore podawa miecż mężoboycam zá pieniądze
37:
wręce. Dla cżego więcey trzebá obáwáć nagłego iákiego
38:
gwałtu z niebá/ áby iáka gwałtowna burzá nieſpádłá zniebá:
39:
á nas wſzytkich/ y domow/ y narodow/ á ná oſtátek y ſámego
40:
imieniá Polſkiego zgruntu niewywroćiłá y niepotárłá. Iać
41:
to mowię iákoby wątpiąc o polepſzeniu/ wſzákże przedśię nie
42:
iuż dla tego vſtánę wpowinnośći moiey. á ták podźmy do dru=
43:
gich rzecży.
O iijWiele


strona: 81v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Wiele ich ieſt/ ktorzi cżęśćią słowy/ cżęśćią też inſzym ſpo=
5

2:
ſobem obrażáią Páná y Rzecżpoſpolitą/ co zową obráżeniem
3:
máieſtatu. o tem przeto muſzę nieco powiedźieć. A wiele ſię
4:
zá náſzego cżáſu o tem y v práwá y w ſenaćie mieſzáło/ o cżem
5:
przodkowie náſzi (iáko powiedáią) niesłycháli: Przeto trze=
6:
bá o tem co pewnego poſtánowić: iákoby to miáło być ográni=
7:
cżono/ y iákiem karániem ma być karano. Theodoſius Ceſarz
C. Si quis im peratori maledixeric. L. vnica.

8:
tych co o niem zle mowili/ nietylko nie pocżytał zá obrażáiące
9:
máieſtat iego/ ále niechćiał áby zá to co przykrego ábo złego
10:
cierpieć mieli: y owſzem ieſli iy kto z płochośći łáiał/ tego on
11:
ſobie niemiał nizacż: á ieſli z głupſtwá vcżynił/ tedy go żá=
12:
łował: ieſli z iákiey krzywdy/ tedy to odpuſzcżał. Ceſárſkie
13:
záprawdę/ y máieſtatu pełne zdánie: ktorem ſię dawa znáć/
14:
że ludzie ná wielkich doſtoynośćiách będący wiele krzywd má=
15:
ią przebácżáć/ á wiela ludzi wiele złorzecżenia ſkromnie zno=
16:
śić. iáko o Alexándrze Mácedońſkiem powiedáią/ że mowił:
17:
Krolewſka to rzecż/ gdy co dobrze vcżyniſz/ łáiánie odnieść.
18:
Bo to nieprzynośi zwierzchnemu Panu/ áni Rzecżypoſpolitey
19:
pożytku/ gdyby lud poſpolity y przednieyſzi Pánowie zwycżá=
20:
ili ſię nie mowić/ áni rozumieć/ iedno coby ſię ich Pánu podo=
21:
báło. Zwierzętámi by niememi táki niech rządźił/ nie ludźmi
22:
rozumnymi/ ktoby chćiał áby ſie poddáni iego do tego zwy=
23:
cżáili. Ieſliś Pan/ ábo to cżyniſz co tobie nieprzyſtoi/ ábo
24:
tego co ná twoy vrząd należy zániedbawaſz/ winuyże ſię ſam/
25:
ieſli wedle tego iákoś zásłużył ludźie o tobie mowią: ieſli ſię
26:
w vrzędźie ſwem nieſpotykaſz y z ſtrony żywotá twego niewy=
27:
ſtępuieſz/ á przedśię nie inácżey o tobie mowią/ iedno iáko gdy
C. ad legem Iuliam. L. eti am ex alijs.

28:
byś wiele wyſtąpił/ á wſzákże ſpániáłego mężá rzecż ieſt/ á
29:
práwie Krolewſkiego ſercá/ iako on mowi/ źle słynąć/ gdy do=
30:
brze vcżyniſz: á zá nic niemáiąc mow poſpolſtwá/ o wſzelákiey
31:
wielmożnośći y godnośći że w męſtwie á zacnych ſpráwách
32:
należą rozumieć. A ták ieſli ná wyrok Theodozyuſow zezwo
33:
lić chcemy/ záiſte nie káżdy wyſtępek ktorego ſię przećiwko Pá=
34:
nu dopuſzcżáią/ nie káżde słowo/ nie káżdy vcżynek/ będźie wy=
35:
ſtępkiem przećiw máieſtatowi. Alexander też Ceſarz widząc
36:
że máło co wyſzych cżáſow przed nim wiele ludźi dla ledá po=
37:
deźrzenia/ iakoby przećiw máieſtatowi wyſtępne karano/ wol=
38:
nieyſze práwo ná ten wyſtępek vcżynił/ á niechćiał żeby ſię ták
39:
ſzeroko iáko przed tem śćiągáło/ y wiele rzecży ktore tákowym
40:
wyſtępkiem zwano, rozwiązał/ chcącá áby zá iego wieku więcey
41:
niebyły. A ták y my niemamy ſię tego dopuſzcżáć/ ábyſmy
42:
mieli przycżyny tego wyſtępku rozſzerzáć: gdyż oni ſámi/ od
43:
ktorycheſmy tego wyſtępku kſztałt wźięli/ ſkroćili go/ á lżey=
ſzym v=


strona: 82

Kśięgi wtore.82
1:
ſzym vcżynili. Wiele o tem Herennius y Modeſtinus vcżą. Bo
al legem Iuliam, maieſtatis.

2:
y ná oſobę trzebá mieć wzgląd/ ieſli to mogłá vcżynić/ y ieſli co
3:
przed tem tákiego vcżyniłá/ ieſli byłá zupełnego rozumv: á nie iuż/ ie=
4:
ſli ſię ięzyk wcżem ſkiełznie káráć: o ktorych rzecżach y o wielu
5:
inſzych tym podobnych w práwách Rzymſkich ieſt nápiſano.
6:
Lecż my wypiſzmy pirwey co to ieſt máieſtat/ żebyſmy dobrze
7:
rozſądźili/ komu obráżenie máieſtatu zádano być może. Má=
8:
ieſtat tedy ieſt wielmożność á doſtoyność Rzecżypoſpolitey y
9:
Krolewſka/ y tych ktorzi słuſznie á przyſtoynie Rzecżpoſpo=
10:
litą rządzą/ pochodzącą z mnimánia zacnośći/ á należąca w
11:
ſądźiech y władzy roſkázowánia. Bo wſzelka vrzędu doſtoy=
12:
ność do tego ſię ćiągnie/ áby práwem á roſkázowániem Rzecż=
13:
poſpolitą rządźił. Kto tedy onę zwierzchność mieſza/ ábo ſą=
14:
dy gwałći/ á kto ábo przekaża abo odeymuie vrzędowi możność
15:
cżynienia co ná iego powinność należy/ ten/ iż to przećiwko
16:
Rzecżypoſpolitey cżyni/ niech będźie zá wyſtępnego przećiw
17:
máieſtatowi oſądzon. Krotko mowiąc/ ten mi ſię zda być wi=
18:
nien obráżenia máieſtatu/ kto przećiwko Pánu/ ábo przećiw=
19:
ko Vrzędowi/ ábo Rzecżypoſpolitey/ ábo przećiwko temu/
20:
ktoremu cżęść iáka Rzecżypoſpolitey porucżoná ieſt/ vcżynił co
21:
złą zdrádą/ zámieſzániem/ záburzeniem iáwnym/ y iakokol=
22:
wiek nieprzyiaćielſkie/ áby co tákiego dumał/ ſkądby terá=
23:
znieyſzego Rzecżypoſpolitey poſtánowienia/ ábo zwątlenie/
24:
ábo náchylenie/ ábo ku gorſzemu odmiáná vrość mogłá. Ale
C. ad legem Iuliam maieſtatis. L. Quiſquis.

25:
to zpraw Rzymſkich łácniey poznáć może: ktore ſkázuią/ że
26:
karánie tákiego wyſtępku/ od tego ktoryby nieprzyiaćielſkie ſer=
27:
ce przećiwko Rzecżypoſpolitey ábo przećiwko Krolowi wźiął/
28:
też do dźieći y potomkow/ choćiaby nic tákiego niezásłużyli ma
29:
ſię śćiągáć/ ták/ że y dźiedźictwá ná nie ſpádáć niemáią. To
30:
niech będźie doſyć o máieſtaćie.
31:
Lecż y owo známienite ſą krzywdy/ ktoremi lichwiarze/ łá=
6

32:
komcy/ á vrzędow łápácże Rzecżpoſpolitą trapią. Stáro=
33:
dawni Rzymiánie ſrodzey karáli lichwiarzá/ niżli złodźieiá/ á
34:
vſtáwili byli to práwo/ áby złodźieiá wroceniem we dwoy na=
35:
ſob/ á lichwiarzá we cżwor karano. Práwá też Papieſkie ro=
36:
ſkázuią/ áby iego teſtáment nic nieważył/ ieſli pirwey niewro=
37:
ći lichwy niesłuſznie wźiętey. Tem tedy rzecżam práwem ma
38:
być zábiegano/ á zbytnie y przymnażánia bogactw/ y łápánia
39:
vrzędow/ pożądliwośći máią być hámowáne. Co ſię łácno
40:
ſpráwi/ ieſliby łápácże vrzędow przygáną iáką karano/ á bo=
41:
gáctwá gdyby w mnieyſzey wadze były. Bo widźimy iáko w
42:
wielkiey vcżćiwośći ſą bogacże: Tym więtſzą mądrość przy=
43:
piſuią y męſtwo: tym pirwſze mieyſcá wſzytcy dawáią: ći
O iiijnie nie=


strona: 82v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nic niemowią/ nic niecżynią/ cżegoby wnetże poſpolićie nie=
2:
wysławiano. Y tákći oni ſtopniámi ſwemi złotemi y śre=
3:
brnemi/ cżelnieyſzych vrzędow doſtępowáć chcą: do ktorych/
4:
ieſli im dopuſzcżą przyſtąpić/ to ſię wnet koſztownym obićiem
5:
drogą ſzátą/ śrebrem/ złotem/ y mnoſtwem domownikow/ to
6:
ieſt/ ſkutkámi bogactw/ ponieważ ſpráwámi dowćipu y ná=
7:
uki niemogą/ popiſuią. Záprawdę gdźie táka chęć/ ábo ná=
8:
bywánia ábo okázowánia bogactw rośćie/ tám męſtwo/ ćwi=
9:
cżenie rycerſkie osłábieć/ á mężnych y leniwych/ dowćipnych y
10:
nikcżemnych rozność zginąć muśi. Pożądánie też vrzędow
11:
y doſtoynośći zgánione ieſt wyżſzey. A przetoż y to práwem
12:
ma być zábroniono/ y wſzytcy do ſkromnego á miernego żyćia
13:
kárnośći máią być przyćiągnieni.
14:
Rozdźiał iedenaſty.
15:
Práwá przećiwko wſzelákiem zbytkom.
16:
PRzeto y około cżynienia koſztow práwá
17:
niech będą vſtáwione: á wſzeláki zbytek/ w iedze=
18:
niu/ pićiu/ y w ſzátách niech będźie zábronion:
19:
málowánia nieucżćiwe/ pieśni wſzetecżne/ we=
20:
ſpołek y ztemi ktorzi ie cżynią/ niech będą zmiaſt
21:
wyrzucone. o cżem ſię w pirwſzych kśięgách mowiło. Prze=
22:
ćiwko pijáńſtwu też cokolwiek niech będźie poſtánowiono/ kto=
23:
re gdźie pánuie/ tám męſtwo ginie/ á zbytnie ſpánie/ y rozmá=
24:
ite niemocy ſię mnożą. Dla tegoż Máchomet/ iáko był cżło=
25:
wiek do wybacżenia niebezpiecżnośći bárzo dowćipny y oſtry/
26:
widząc ſwoie Turki z przyrodzenia być miękkie/ á do pićia chę
27:
tne/ zgołá im zákazał pić winá: rozumieiąc to/ że vżywánie ie=
28:
go wielką im ſzkodę przynieść miáło. Wſpomina Aryſtote=Ariſtoteles Politic. 3. les ſtárą vſtáwę Pittákowę/ áby pijáni/ ieſli komu náłáiáli/ á=
30:
bo kogo vbili/ ábo ſię iednák nieprzyſtoynie záchowáli/ ćiężey
31:
byli karáni/ niż gdyby to trzeźwi vcżynili. Bo ponieważ wię=
32:
cey ich ieſt/ ktorzi pijáni będąc ludźiom złość cżynią/ niż tych
33:
co trzeźwo: przeto rozumiał to być zpożytkiem Rzecżypoſpo=
34:
litey/ gdy ćiężey pijáne karano/ iáko ku wyſtępkowi ſkłonniey=
35:
ſze/ niżli trzeźwie. A my záś/ dla wymowki pijáńſtwá/ lżey
36:
karzemy ſwowoleńſtwo pijánych: choćia y pijańſtwo ſámo
37:
przez ſię godne ieſt karánia/ y mátką ieſt niezlicżonych złośći.
38:
A ztąd ſię to zámyka/ że to Rzecżypoſpolitey ieſt rzecż bárzo po=
39:
żytecżna/ áby zákazano wnoſzenia wſzytkich rzecży/ ktore do
40:
zbytku przynależą: iáko ſą waby do nierządney pożądliwośći/
41:
y wſzelákie one przyſmáki ktore obżárſtwo wzniecáią.

strona: 83

Kśięgi wtore.83
1:
Rozdźiał dwánaſty.
2:
Práwá ná prożnuiące.
3:
NIewiem iesli práwo iákie ma być vſtá=
4:
wione przećiwko ludźiom prożnuiącym á leni=
5:
wym/ ktorziſię namniey nieſtáráią o to/ żeby ſię á=
6:
bo Rzecżypoſpolitey/ ábo ludźiom przysłużyli.
1. Moſz. 3. wirſz 19. 2. Thesſál. 3. wirſz 10.

7:
Záiſte głos Boży poſtánowił/ áby káżdy w pra=
8:
cy á poćie chlebá pożywał: á ktoby nie robił/ áby też táki
9:
nie iadł. A ták wſzytcy leniwcy y trądowie/ ábo z miaſt niech
10:
będą wygnáni/ ábo iáką inſzą kaźnią karáni: ći do vrzędow
11:
ábo do poſpolitych iákich ſpraw/ áby żadnym ſpoſobem nie=
12:
byli przypuſzcżáni. Bo dowćipowi dobrych zayrzą/ cudzego
13:
pożądáią/ á o nowe rzecży záwżdy ſię ſtáráią. Y toby niezdro=
14:
gi było/ kiedyby káżdy obywátel ná káżdy rok ſtáwił ſię przed
15:
vrzędem/ dawáiąc o ſobie ſpráwę: ktorąby ſię kto náuką bá=
16:
wił: zcżegoby cżynił nakład y ná potrzeby y ná hoyność. Zá=
17:
prawdę tym obycżáiem wielaby ſię ludźi zbytkom zábieżáło: á
18:
wſzytcy od ſproſnego prożnowánia byliby oderwáni do vcżći=
19:
wych ſpraw. Wiele ieſt śláchćicow/ ácż ſię náyduią y niekto=
20:
rzi inſzi tákowi/ ktorzi y nakłády więtſze cżynić y sług wię=
21:
cey chowáć zwykli niżli ich máiętność znośi. zktoremi záśię
22:
sługámi/ ábo ná cżyie dobrá ná zdrádźie cżyháią/ ábo ſię mężo=
23:
boyſtwá iákiego dopuſzcżáią. Tych obycżáiow wieleby vſtá=
24:
ło/ kiedyby káżdy licżbę muśiał cżynić y z cżáſu ſtrawionego/ y
25:
zrzecży od śiebie vcżynionych. A ná kogoby ſię dowiedźiano/
26:
że ſię w tem obłudnie obchodźi/ ábo niepobożnym rzemiosłem
27:
ſię báwi/ ábo nieprzyſtoynie żywie/ áby słuſznymi kaźniámi był
28:
karan/ á przedſięby do rzecży vcżćiwych był przymuſzon/ ábo z=
29:
Rzecżypoſpolitey wygnan. Co áby ſię ſnádniey ſpráwić mo=
30:
gło/ zda mi ſię żeby było niepomáłu pożytecżne rozdánie vrzę=
31:
dow/ iákie był Moiżeſz/ zá rádą Iethronową/ vcżynił. Ten bo=
2. Moſz. 18. wirſz 21.

32:
wim lud Izráelſki niezmiernie rozmnożony/ ták iy rozdźielił/ iż
33:
dźieśiąći goſpodarzom dał iednego Dźieśiątniká: piąći Dźie=
34:
śiątnikom/ dał Pięćdźieśiątniká: dwiemá Pięćdźieśiątnikom
35:
dał Setnika: dźieśiąći ſetnikom dał Tyśiącżniká/ áby nád ni=
36:
mi ſtárſzym był. A Tyśiącżnicy Hetmánowi/ Hetmánowie
37:
lepak y z inſzemi Vrzędniki/ naywyżſzemu Rzecżypoſpolitey
38:
ſprawcy posłuſzni byli. A to rozdánie vrzędow ten pożytek
39:
przynośiło/ iż y przednieyſzy Rzecżypoſpolitey ſprawcá nie=
40:
wiele ſię prácował zá tákim vrzędow miedzy wiele oſob po=
O vdźiele=


strona: 83v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
dźieleniem: y rządzenie wſzytkiego ludu dáleko ſnádniey przy=
2:
chodźiło/ gdy káżdey oſoby żyćie przełożony iego rychley y le=
3:
piey wiedźieć mogł: y wyſtępki łácno obácżyć y káráć możono:
4:
á proznuiący dáleko zá gránice łácniey byli wyganiáni. A
5:
ieſli drobnieyſzi vrzędnicy wcżem niedbále ſobie pocżynáli/ te=
6:
dy ſtárſzi niedbáłość ich ſtrofowáli y nápráwiáli. Tákie v=
7:
rzędow rozdawánie/ ábo wżdy temu iákokolwiek podobne/
8:
mogłoby z wielkim pożytkiem y w náſzey Rzecżypoſpolitey być
9:
záchowáne.
10:
Rozdźiał trzynaſty.
11:
O vwiárowániu pożogi/ y o gáſzeniu.
12:
A Iż tu o wielu rzecżach roſpráwuiemy/
13:
nie ták podobno trudnych á táiemnych/ iáko po=
14:
trzebnych: przeto niechay niebędźie zdrożno/ o v=
15:
wiárowániu y gaſzeniu pożogi poſpolite náuki
16:
tu położyć: á vcżynić znich tákowe vſtáwy.
17:
Aby budowánie niepodeymowáło ſzkody od ogniá/ káżdy
18:
mieſzcżánin niech ſię ſtára o to/ áby piece/ kominy/ ogniſká/ y
19:
wſzytkie mieyſcá do palenia ogniá vcżynione/ były gliną/ y in=
20:
ſzemi rzecżámi dobrze obwárowáne.
21:
Kominy niech będą nád wierzchy domow wyżſzey wywie=
22:
dźione: áby iſkry znich wylatáiące dáchom nieſzkodźiły.
23:
Ognie od pirwſzego dniá Máiá/ áż do pirwſzego dniá Wrze=
24:
śniá/ ſkoro po zachodźie słońcá/ áby w żadnem domu niebyły
25:
cżynione.
26:
Siáno/ słomá/ y tákie páźdźierze/ áby w mieśćie bliſko tych
27:
mieysc gdźie ognie cżynią/ á zwłaſzcżá ná piętrach wyſokich/
28:
nie były chowáne.
29:
Skoro ſię gdźie dom żáżże/ Goſpodarz ábo ktory domow=
30:
nik/ niech wnet zdomu wybieży: á ogień obwoływa. Ieſli
31:
tego nieucżyni/ gárdłem niech będźie karan.
32:
Skoro zádzwonią/ wſzytcy mieſzcżánie niech ſię zbieżą do
33:
gáſzenia ogniá.
34:
Káżdy goſpodarz v domu ſwego/ niech ma drábinę y oſękę
35:
ábo hak ná długim drągu/ do rozrywánia domow.
36:
Niech ma prześćierádło ábo chuſtę ná długiey tycży/ ktorą=
37:
by rozmocżywſzy ogień gáſzono: Ktemu/ niech ma śiekierę/
38:
wiádro/ y fáſy lub ſtáwnice przed domem pełne wody.
39:
Ale iż y nacżynie y mnoſtwo ludźi bez rządu nic niebywa
40:
pożytecżne/ przeto domy mieyſkie porządkiem niech będą ſpi=
ſane:


strona: 84

Kśięgi wtore.84
1:
ſáne: á wſzytcy mieſzcżánie niech będą ná cżterzy/ ábo więcey/
2:
ábo też mniey/ cżęśći rozdźieleni.
3:
Każda záś cżęść niech z pośrodku śiebie/ obiera ſtárſzego ná
4:
rok/ á to tegoż dniá/ ktorego inſze vrzędniki dorocżne obieráią.
5:
Stárſzi obráni niech naprzod przyśięgę vcżynią/ że w mie=
6:
śćie/ w bronieniu od ogniá/ y od káżdey inſzey nieſzcżęśliwey
7:
przygody/ będą wierni y pilni.
8:
Ciż ſtárſzi niech znáią káżdego ztych ktorzi pod ich zwierz=
9:
chnośćią ſą: do domow ich przynamniey cżterzy kroć przez rok
10:
niech náglądáią: áby obacżyli ieſli przećiwko ogniowi ſą do=
11:
brze obwárowáne/ á ieſli nacżynia do gáſzenia potrzebne má=
12:
ią. Poki ten vrząd dźierżą/ niech nigdźie nieodieżdzą/ chybá
13:
zoſtáwiwſzy ná ſwe mieyſce kogo/ coby zá nie onemu vrzędowi
14:
doſyć cżynił. Gdyby ſię gdźie zápaliło/ ábo iáka inſza przygo=
15:
dá przypádłá/ ći ſtárſzi z ludźmi ſwemi niech wnet przybędą: á
16:
co trzebá cżynią. A ktoby przy ſwym ſtárſzym niebył/ ábo w
17:
powinnośći ſwey leniwy był/ niech tákie vrzędowi opowie.
18:
Oná cżęść miáſtá w ktorey ſię zápaliło/ niech drábiny przy=
19:
ſtáwiáią/ hakámi rozrywáią/ y chuſtámi mokremi gáſzą. A
20:
z domow inſzych cżęśći miaſtá/ niech dwá przychodzą/ ieden z=
21:
śiekierą/ á drugi z wiádrem.
22:
Ktorzi będą pogotowiu z końmi woźić nacżynie pełne wo=
23:
dy/ ći od wiáder/ śiekiery y inſzego nacżynia niech będą wolni:
24:
iáko ſą piwowarowie/ furmáni/ y drudzy máiący konie.
25:
Ieſliby kto cżego ztych rzecży powinnych nieucżynił/ tedy
26:
gdy iy iego ſtárſzi opowie vrzędowi/ niech będźie ſkaran zá
27:
winę grzywną groſzy/ á ktoby przyść omieſzkał ábo zániedbał/
28:
niech trzy grzywny zápłáći.
29:
Stárſzy ieſliby vrzędowi ſwemu doſyć niecżynił/ niech bę=
30:
dźie zá krzywoprzyśiężcę mian/ y z miáſtá wygnan/ á máię=
31:
tność iego do ſkárbu mieyſkiego niech będźie obroconá.
32:
Te niechay będą práwá o pożodze: ktorem ia miłośierdźiem
33:
ruſzony nápiſał. bo widzę k wierze niepodobne leniſtwo y nie=
34:
dbálſtwo/ nietylko poſpolitego ludu/ ále też y zacnych ludźi/
35:
około przeſtrzegánia y gáſzenia pożogi. A dla tego też/ rzadko
36:
ſię v nas ogień vkaże/ ktorymby cáła vlicá/ á cżáſem y cáłe
37:
miáſto niezgorzáło.
38:
Rozdźiał cżternaſty.
39:
Práwá o poſtępkách y dowodźiech práwnych: o dylácyách/ y dnioch práwu należących:
40:
MAią też być Práwá ſpiſáne o odwłokách
41:
práwnych/ o poſtępkách y dowodźiech ſądowych/ o
wſzelá=


strona: 84v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wſzelákiem ſpoſobie práwowánia/ y o dniách práwu należą=
2:
cych. Odwłoki/ ktorych w náſzych ſądźiech vżywáią/ bárzo
3:
ſą przykre tym ludźiom ktorzi krzywdę ćierpią/ ále tym co ią
4:
cżynią/ bárzo miłe. Niech przeto vſtawce praw máią to ná
5:
bacżeniu/ co máią o tem ſtánowić. Rozne práwá ábo ſprawy/
6:
nie máią być mieſzáne: áby ſpráwy ktorą ſię śćiąga ná oſobę/
7:
nie mieſzano ztą/ ktora ſię śćiąga ná rzecż/ áni też głowne znie=
8:
głownemi. Kto ſię złocżyńſtwá dopuśćił/ nań ſię śćiąga ſprá
9:
wá iáko ná perſonę. Ieſli ieſt iáki cżłowiek słábey wiáry/ ma
10:
być od vrzędu poyman: y w więźieniu ták długo ma być/ áż ábo
11:
da rękoiemſtwo po ſobie że doſtoi práwá/ á Rzecżypoſpolitey
12:
y obráżoney ſtronie doſyć vcżyni: ábo áż ſię iego ſpráwá ſądow=
13:
nym poſtępkiem ſkońcży: bo też to może być/ że w tey mierze le=
14:
dwie ná rękoiemſtwo może być dano/ ále ná máiętość nic: iá=
15:
ko ſię trafia o cudzołoſtwá/ gwałty pánieńſkie/ y inſze tym po=
16:
dobne wyſtępki. Bo á ná coż w tákowych ſprawách potrze=
17:
bá ſię chłubić máiętnośćią twą choćia wielka/ áby ſię dla niey
18:
vrzędowi nie miáło godzić ćiebie poymáć? Náſzedł kto ná
19:
twoy dom/ zgwałćił twoię corkę pánnę: zábił Oycá twego/
20:
brátá ábo ſyná: á ten złocżyńcá ieſt ślácheckiego ſtanu/ bogá=
21:
ty/ v ludźi ma łáſkę: pozowieſz go: náznácży mu Sędźia rok/
22:
odkłádáią iy dla wiela przycżyn/ á zá długi cżás nieſądzą.
23:
A on przez ten cżás zbroiwſzy zły vcżynek/ chodźi gdźie chce/
24:
sługi y życżliwe towárzyſze ſobie iedna: á przećiwko tobie ták
25:
ſię ſpráwuie/ iż krzywo ná ćię pátrzy/ łáiąc y grożąc tobie/ chcąc
26:
ćię chodem y wſzytką poſtáwą vſtráſzyć/ á ſerce twe zwątlić.
27:
Záwżdy miecż przy boku/ łotráſow ná to náiętych máiąc oko=
28:
ło śiebie doſyć/ chodźi z śiekierkámi/ z miecżmi y ſtrzałámi: zni=
29:
mi do ſądu chodźi/ y ná bieśiády/ y do Kośćiołá. Ieſli zto=
30:
bą ná iednem mieyſcu ieſt/ wyżſzego ſię mieyſcá przed tobą do=
31:
maga. Ieſli iedną drogą ztobą idźie/ chce ćię mnoſtwem słu=
32:
żebnikow ſwych przechodźić. Ieſli ſię ztobą ná drodze ſpot=
33:
ka/ tedy ábo z drogi zſtąpić/ ábo znim o żywot ręką cżynić
34:
muśiſz. Coż tedy woliſz: cżyli áby ten złocżyńcá ták ſię wol=
35:
no wáłęſał/ á záwżdy nád głową twą wiśiał: cżyli rádniey á=
36:
by z więźienia wyſzedſzy ſpráwował ſię? Ale rzecżeſz/ że tę
37:
wolność ma śláchecki ſtan/ á ty też dla tego to ćierpiſz/ żebyś
38:
też y ſam/ ieſlibyś ſię cżego tákiego dopuśćił/ z tákiey wolnośći
39:
weſelić ſię mogł. A wierę? A ztądże tá ćierpliwość: y tá przy=
40:
cżyná tey známienitey wolnośći/ ktorey y złocżyńcá teraz vży=
41:
wa/ y ty ná potym vżywać ſię iey ſpodźiewaſz? Lecż zwá=
42:
mi ktorzi iedney chęći ieſteśćie/ nielza o tem y dowodnie mo=
43:
wić: ktorzi nienawiſne á niebezpiecżnośći pełne rzecży ćierpli=
wie zno=


strona: 85

Kśięgi wtore.85
1:
wie znośićie/ prze to/ że ſię też ſámi w tem być ſpodźiewaćie.
2:
Ale znośićie cżęſtokroć zwielkim wáſzym złem. Bo widźi/
3:
widźi on Bog/ złośćiwey tey ćierpliwośći wáſzey złosćiwe
4:
przycżyny: á przetoż w te doły pirwey was wtrącą/ niżliby=
5:
śćie wy drugie wtrąćić mieli. O nędzny ſtanie Rzecżypo=
6:
ſpolitey náſzey/ wktorey y ći co vcżynili krzywdę/ y ći co ią
7:
odnieśli/ y ći co od niey ſą dáleko/ tęż iednáką niekárność od=
8:
noſzą/ ábo w nádźieię ſproſnego pożytku/ ábo dla tey bárzo nie=
9:
przyſtoyney wolnośći: y to ſwowoleńſtwo ćierpią/ zá ktorem
10:
niebezpiecżnośći/ nędze/ y zábijánia ſproſne/ idą. Lecż wy
11:
ktorzi y zdrowie oycżyzny naywięcey miłuiećie/ y prawdźiwey
12:
wolnośći ſpoſob wiećie/ obácżćie to zemną/ co to ma do tego/
13:
zbroiwſzy mężoboyſtwo chłubić ſię śláchectwem y wielką máię=
14:
tnosćią? Niech máią mieyſce máiętnośći twoie/ gdy idźie o
15:
gránice álbo o dochodzenie ktorey rzecży. Ale co one máią
16:
do bićia/ do ran/ do ochromienia/ do zámordowánia ktore=
17:
goś ſię ty dopuśćił? A choćiabyś też y namniey winien niebył:
18:
wſzákże niepráwie niesłuſzna rzecż będźie niewinnego do cżáſu/
19:
pokiby ſię o tem dowiedźiano/ poimawſzy potrzymáć/ niżli win
20:
nego zrąk vpuśćić/ ábo nieſkaránemu dáć gdźie chce chodźić: á
21:
to by Rzecżypoſpolitey niech było odpuſzcżono/ w ktorey ſię
22:
wſzytkie rzecży ludźi vrzędow niemáiących zámykáią. Bo co
23:
niektorzi powiedáią/ iż cnoćie ślácheckiey ma być ták wiele po=
24:
zwolono/ áby im wierzono/ że oni okrom poimánia ſtáwią ſię
25:
do ſądu/ y wſzytkiemv co práwo naydźie doſtoią: ále iż ſię to iná=
26:
cżey náyduie zwykłemi obycżáymi może ſię pokázáć. Bo tá od
27:
táráſá wolność/ nie śláchetnośći rodzáiu/ áni cnoćie/ ále má=
28:
iętnośćiam bywa wyrządzoná: gdyż choćiaby ſię kto śláchći=
29:
cem vrodźił/ á niema ośiádłośći/ imáią iy/ gdy mu o złocżyń=
30:
ſtwo winę dádzą: á ktory ma ośiádłość iáką/ niebywa poiman:
31:
choćia oná máiętność zá to/ áby zniey rzecż/ o ktorą grá idźie/
32:
mogłá być nágrodzoná. A dźiwna rzecż ieſt/ że oni ktorzi to
33:
práwem obwárowáli/ áby żaden śláchćic ośiádły niebył iman/
34:
że też tego nieobwárowáli/ áby było bacżenie ná máiętność/ ie=
35:
ſli ſię zniey może nágrodźić ſzkodá/ o ktorą winę dawáią. A
36:
ták należy to Rzecżypoſpolitey/ áby wſzytcy złocżyńcy/ od vrzę=
37:
du tego mieyſcá/ gdźie ſię zbrodnia zſtáłá wnet poimáni byli:
38:
á iżby wtem niemiano żadnego bacżenia/ áni ná śláchćicá áni
39:
ná chłopá/ iedno tym ſpoſobem/ iákom powiedział wyżſzey/
40:
gdym o roznośći karánia wſpomniał. A iż to ieſt rzecż nie=
41:
słuſzna/ áby niewinny y iednę godzinę trapion być miał/ prze=
42:
to trzebá o tem ſtáránie mieć/ áby ſpráwá tych ktorzi śiedzą w
43:
táráśie/ rychło ſię tocżyłá: á iżby ábo przekonány/ wnet był ka=
Pran/ abo


strona: 85v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ran/ ábo ieſli ma być wolen/ áby długim więźieniem niebył ſu=
2:
ſzon. Bo ták o tem vſtáwili Ceſárzowie Rzymſcy. Kto
3:
niewinnie będąc poyman/ muśi o ſobie ſpráwę dáwáć/ niech
4:
to odpuśći Rzecżypoſpolitey/ że oná dowiaduiąc ſię o wyſtę=
5:
pku/ toż nád nim cżyni co y nád winnym: zktorymby niemo=
6:
głá być ták ſnádnie ſpráwiedliwość vcżynioná/ gdyby niebył
7:
poyman: A niechſię ćieſzy przykłádem Chriſtuſá Páná náſzego/
8:
ktory będąc naniewinnieyſzy/ poiman był od roty żołnierzow/
9:
y ſpráwował ſię w rzecży ktora ſzłá o głowę: á nádźieię pokłá=
10:
dał w niewinnośći ſwoiey/ iż do tego przyść miáło/ że zá Bo=
11:
ſką pomocą/ iego niewinność miáłá ſię okázáć. To też káżdy
12:
wie: iż nie tárás cżyni ſromotę/ ále wyſtępek. A iżby nie ká=
13:
żdy mogł ſwowolnie á nieſpráwiedliwie donáſzáć kogo do ſę=
14:
dźiego/ ábo komu wcżem winę dáwáć/ ma być vſtáwiono ka=
15:
ránie ná tákowe. Bo niesłuſzna rzecż/ áby ſię ten wnicżem
16:
niemiał bać o ſię/ kto kogo złośćiwie w niebezpiecżność wda=
17:
wa. A záśię niemáſz nic słuſznieyſzego/ iáko áby ten/ ktory
18:
ſię waży przywieść kogo w niebezpiecżność o máiętność/ o ży=
19:
wot/ y o dobrą sławę/ rozumiał/ że też y iego máiętność i zdro=
20:
wie/ y dobre mnimánie ieſt w niebezpiecżeńſtwie. Záiſte y
21:
práwo Boże ná tákich poſtánowiło/ áby ták byli karáni/ iáko
22:
mieli być karáni ći/ co im winę dáli.
23:
Rozdźiał piętnaſty.
24:
O przyśiędze/ o przeſłuchániu świádkow: á o tych ktorzi ſię vpornie práwuią.
25:
A Ponieważ miedzy inſzemi ſpoſoby dowo=
26:
dow licżą też y przyśięgę/ bez ktorey wiele wa=
27:
żnych ſpraw niemoże być odpráwiono: przeto o
28:
iey świątobliwośći trzebá pilno vſtáwę vcżynić.
29:
Ow też obycżay/ że świádkowie przyśięgáią o
30:
cżem niewiedzą/ iáko bywa ná gránicách y v ſądow/ ma być
31:
odrzuczon. Bo poſpolićie puſzcżáią do przyśięgi ony/ ktorzi
32:
żadney wiádomośći niemáią o tem o co tám idźie: ktorzi má=
33:
ią ſię zá niewinne/ gdy widzą áno ten ktorego ſię ſpráwá tocży
34:
pierwey przyśięga. Cżemuby rácżey nieprzeſtawano ná przy=
35:
śiędze tego ſámego/ ktorego ſpráwá idźie: ábo cżemuby nieo=
36:
brano ludźi ſtatecżnych/ ábo krewnych/ ábo ſąśiádow iego/
37:
ktorziby przy nim/ gdy przyśięga/ byli: á ieſliby ſię zdáło/ áby
38:
też przyśięgli/ iż wierzą/ że on prawdźiwie przyśiągł. Swię=
39:
tobliwy záprawdę ieſt on obycżay ſądu duchownego około prze=
40:
słuchánia świádkow. Káżdego ktory ſię do przyśięgi bierze/
oſobno